Haqiqiy va rejalashtirilgan xarajatlar. - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	75000UZS
Hajmi	106.2KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	19 Sentyabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Zafar Nurullayev

Ro'yxatga olish sanasi 22 May 2023

66 Sotish

Haqiqiy va rejalashtirilgan xarajatlar.

Sotib olish

Mavzu: Haqiqiy va rejalashtirilgan xarajatlar.
Reja:
I.KIRISH
II.ASOSIY QISM
2.1.Xarajatlar tushunchasi.
2.2.Keynsning makroiqtisodiy muvozanat nazariyasi asoslari. 2. 3.
Haqiqiy va rejalashtirilgan xarajatlar.
2. 4.«Keyns xochi». Ishlab chi q arish h ajmining muvozanat darajasiga
erishish mexanizmi.
2.5. Avtonom xarajatlar multiplikatori.
III.XULOSA
IV.FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR.
1

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi : Iqtisodiyot, boshqalar singari, doimiy ravishda
rivojlanib bormoqda. Ushbu rivojlanishning turli bosqichlari dunyoga har qanday
yangi kashfiyotlar, g'oyalar, kontseptsiyalarni taklif qilgan ayrim olim-iqtisodchilar
bilan bog'liq. XX asrning ikkinchi uchdan bir qismi iqtisodiy fanida ingliz
iqtisodchisi Jon Maynard Keynsning ta'limoti bilan ajralib turdi.
Mamlakatimizda mustaqillikning ilk kunlaridan byudjet tashkilotlarini
moliyalashtirish mexanizmini isloh qilishga, ularning moddiy-texnika bazasini
mustahkamlashga davlat siyosati darajasida alohida e'tibor qaratilib, qator chora-
tadbirlar amalga oshirildi.Davlat tomonidan mablag' bilan ta'minlanadigan qator
ijtimoiy sohalar: ta'lim, sog'liqni saqlash, madaniyat, ijtimoiy ta'minot, davlat
boshqaruvi organlari muassasa va tashkilotlari budjet tashkiloti maqomida faoliyat
qiladi.Davlat byudjetining katta miqdori ham aynan shu sohalarni
moliyalashtirishga yo'naltirilmoqda.
Byudjet tashkilotlari xarajatlarini rejalashtirish va budjetdan moliyalashtirish
xarajatlar smetasi asosida amalga oshiriladi. Xarajatlar smetasini tuzish, ko'rib
chiqish va tasdiqlash, ro'yxatdan o'tkazish, moliyalashtirish uchun qabul qilish
tartiblari Vazirlar Mahkamasining tegishli qarorlari, Moliya vazirligining
buyruqlari va tegishli tarmoq vazirliklarining me'yoriy hujjatlari bilan belgilab
qo'yilgan. Lekin oxirgi yillarda davlat moliyasini isloh qilish loyihasini amalga
oshirish doirasida so'nggi natijaga yo'naltirilgan budjetlashtirish tamoyillarining
joriy qilinishi, o'rta muddatli budjet istiqbollarini belgilash siyosatining ilgari
surilishi, davlat budjetining g'azna ijrosi mexanizmlarining joriy etilishi, budjet
mablag'lari hisobidan davlat xaridlarini tashkil etish tartiblarining belgilanishi va
budjet siyosatidagi boshqa o'zgarishlarning amalga oshirilishi budjet tashkilotlari
xarajatlarini aniq rejalashtirish mexanizmlarini takomillashtirishni talab etmoqda.
Respublikamizda xarajatlar smetasidan samarali foydalanish borasidagi asosiy
kamchiliklar byudjet tizimining kengligi, xarajatlar smetasini tuzishning va
g'aznachilik tizimining shaffof emasligida namoyon bo'lmoqda. Ayrim hollarda
2

xarajatlar smetasini shakllantirish tamoyillarining buzilishi, xarajatlarning
rag'batlantirish vazifasini to'laqonli bajarmayotganligi holatlari kuzatilmoqda.
Natijada byudjet tashkilotlarining moliyaviy tang holatlarga tushishiga ham yuz
bermoqda.Byudjetdan moliyalashtirish deyilganda rejada ko'zda tutilgan
tadbirlarni amalga oshirish uchun sub'ektlarga byudjetdan mablag'larni taqdim
etish tizimi tushuniladi.U pul mablag'larini taqdim etishning o'ziga xos bo'lgan
shakl va metodlari bilan xarakterlanadi hamda ma'lum bir printsiplarga tayanadi.
Xarajatlar smetasi byudjet tashkiloti yoki byudjet mablag'lari oluvchi
tomonidan moliya yili uchun tuziladigan va tasdiqlanadigan, uning uchun nazarda
tutilgan byudjetdan ajratiladigan mablag'lar xarajatlar moddalari bo'yicha aks
ettiriladigan hujjat hisoblanadi 1
.
Demak,smeta notijorat faoliyatini amalga oshiruvchi tashkilotning maqsadga
yo'naltirilganligi nuqtai nazaridan pul mablag'larining tashkil topishi va sarflanishi
to'g'risidagi axborotni o'zida mujassamlashtiruvchi moliyaviy rejasidir.Ish haqini
to'lashga va joriy faoliyatga xarajatlar byudjetdan ajratilganligini,shuningdek
mablag'larning maqsadliligi va choraklar bo'yicha taqsimoti hajmini belgilovchi
hujjatdir.Xarajatlar smetasi mohiyatini quyidagi rasm ma'lumotlaridan ham
kengroq tushunish mumkin.
Mavzuning maqsadi: O’zbekiston iqtisodiyotida makroiqtisodiy
muvozanatni Keyns nazariyasi asosida yanada yaxshilashni nazariy jihatdan
asoslab berish hisoblanadi. Kurs ishini bajarishdan maqsad - kurs ishi ustida
ishlash davomida talaba “Mikroiqtisodiyot” fanidan olgan nazariy bilimlarini
mustaqil ravishda kengaytirish va chuqurlashtirishga erishadi, maxsus
adabiyotlardan olingan, iqtisodiyot, moliya, bank, soliq va agrar sohadagi
ma’lumotlar, hisobotlari materiallarini hamda ilmiy tezis va maqolalarni o‘rganish
asosida to‘plangan, shuningdek, internet resurs manbalaridan olingan
ma’lumotlarni qayta ishlash, umumlashtirish, tahlil qilish va muayyan bir tizimga
keltirish bo‘yicha dastlabki bilim va ko‘nikmalarni hosil qiladi.
1
O'zbekiston Respublikasi Byudjet Kodeksi.T.: "Norma",MJCh.2014 y- 96 b. 3-moddasi
3

Mavzuning ob'yekti - Haqiqiy va rejalashtirilgan xarajatlarning jamiyat
rivojlanishidagi roli, ko’rsatkichlar va ularning iqtisodiy sohasini rivojlantirish
istiqbollari tarkibiy qismilarini hisoblash tizimini tashkil etish
Ishning predmeti - Haqiqiy va rejalashtirilgan xarajatlar tarkibiy qismilarini
o`rganish mazmuni,shakl va usullarini to'liq o'rganish va mohiyatini ochib berish.
Mavzuning vazifasi:
Yangi paydo bo'lishi ilmiy tadqiqotlar 1929-1933 yillardagi jahon iqtisodiy
inqirozini oldindan belgilab qo'ygan.Bu tadqiqotlar bugungi kunda o'z ahamiyatini
yo'qotmaydi, chunki ularning asosiy mazmuni bozor iqtisodiyoti sharoitida
iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishdan iborat. O'shandan beri ushbu
muammolarni hal qilishga qaratilgan ikkita nazariy yo'nalish paydo bo'ldi. Ulardan
biri J.M.Keyns va uning izdoshlari ta'limotiga asoslanib, Keynscha (Keynschilik)
deb nomlanadi. Eng uzoq va qiyin bo'lgan oqibatlarni tushunishning o'ziga xos turi
iqtisodiy inqiroz 1929-1933 yillar tomonidan nashr etilgan qoidalarda aks etgan
J.M. Londonda Keyns "Bandlik, foizlar va pullarning umumiy nazariyasi" (1936)
nomli kitobi uchun. Ushbu ish unga keng shuhrat va e'tirof keltirdi, chunki 30-
yillarda u Evropaning bir qator mamlakatlari va AQShda hukumat darajasida
iqtisodiyotni barqarorlashtirish dasturlari uchun nazariy va uslubiy asos bo'lib
xizmat qildi.
J.M.ning "Umumiy nazariya". Keyns asosan hozirgi davrdagi
mamlakatlarning iqtisodiy siyosatini belgilaydi. Uning asosiy yangi g'oyasi
shundaki, bozor iqtisodiy munosabatlari tizimi hech qachon mukammal va o'zini
o'zi tartibga solmaydi va bandlik va iqtisodiy o'sishni mumkin bo'lgan maksimal
darajasi faqat iqtisodiyotga davlatning faol aralashuvi bilan ta'minlanishi mumkin.
Bundan tashqari, yangilik iqtisodiy ta'limot Keyns, uslubiy ma'noda, uni
makroiqtisodiy tahlilning mikroiqtisodiy yondashuvini afzal ko'rishda namoyon
bo'ldi, bu esa uni iqtisodiy nazariyaning mustaqil bo'limi sifatida
makroiqtisodiyotning asoschisiga aylantirdi.
4

Keyinchalik J. M. Keyns tomonidan ishlab chiqilgan nazariyani boshqa
olimlar o'rganib chiqdilar va to'ldirdilar, uning asosida "neokeynsizm" deb
nomlangan nazariya paydo bo'ldi.
Kurs ishining tuzilish tarkibi :Mazkur kurs ishi kirish asosiy qism,xulosa va
foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan tarkib topgan.
II .ASOSIY QISM
2.1.Xarajatlar tushunchasi.
Iqtisodiy adabiyotda va amaliyotda "xarajatlar" atamasi bilan bir qatorda
"xarajatlar","xarajatlar" kabi iboralar qo'llaniladi.Bundan tashqari, ko'plab
mualliflar ularni sinonim sifatida talqin qilishadi va bu uchta tushunchani farq
qilmaydi. Shu bilan birga, farqlar mavjud.
Xarajatlar - bu korxonaning moliyaviy resurslarining real yoki taxmin
qilingan xarajatlari.Ushbu harflar so'zma-so'z ma'noda moliyaviy resurslarning
yalpi harakatini anglatadi va kelajakda daromad olish imkoniyatiga ega bo'lsa,
aktivlarga yoki majburiyatlar bilan bog'liq bo'lib,agar bu sodir bo'lmasa va hisobot
davrida kompaniyaning taqsimlanmagan foydasi kamaysa.
Xarajatlar-bu ma'lum bir davrda daromad olishning moliyaviy
xarajatlari.Xarajatlar kontseptsiyasi allaqachon xarajatlar kontseptsiyasidir: u
ma'lum bir davrda faqat aniq to'lovlarni nazarda tutadi. Xarajatlar mahsulot
tannarxi va korxona foydasidan to'lanadigan xarajatlar bilan belgilanadi. Masalan,
sayohat xarajatlari, mehmondo'stlik xarajatlari RF Moliya vazirligi tomonidan
tasdiqlangan me'yorlardan ortiqcha xarajatlar tarkibiga kiradi - foyda hisobiga
to'lanadi.
Xarajatlar pul ko'rinishida ma'lum maqsadlar uchun ishlatiladigan resurslar
miqdorini tavsiflaydi va ishlab chiqarish tannarxiga aylanadi.Muayyan davr
xarajatlari va ular bilan bog'liq bo'lgan xarajatlarni farqlash uchun biz
quyidagilarni ta'kidlaymiz: 2
2
Jo‘rayev.T.T., Tojiboyeva D. Iqtisodiyot nazariyasi. Ko‘rgazmali qo‘llanma. -T.: “fan va texnlogiya”, 2014
5

 joriy yilning harajatlari, shuningdek, korxonaning bu yilgi xarajatlari;
 joriy yilgacha qilingan xarajatlar shu yilning xarajatlariga aylanadi va yil
boshida aktivlar ko'rinishida bo'ladi;
 joriy yilning harajatlari kelgusi yillar xarajatlari bo'lishi mumkin va joriy yil
oxirida aktivlar sifatida aks ettirilishi mumkin.
Korxona xarajatlari tushunchasi uchta muhim jihatga asoslanadi.Xarajatlar
mahsulot ishlab chiqarish va sotishda qancha va qanday mablag 'sarf qilinishini aks
ettiruvchi resurslardan foydalanish bilan belgilanadi.Ishlatilgan resurslar hajmi
jismoniy va pul birliklarida ifodalanishi mumkin, ammo iqtisodiy hisob-kitoblarda
xarajatlarning pul ifodasi qo'llaniladi.Xarajatlarni aniqlash har doim aniq
maqsadlar, vazifalar bilan bog'liqdir, ya'ni. Pul shaklida ishlatiladigan manbalar
miqdori korxonaning ma'lum bir funktsiyasi yoki ishlab chiqarish birligi uchun
hisoblanadi.Rossiya Federatsiyasi Hukumatining 1992 yil 5 avgustdagi 552-sonli
qarori bilan korxonaning moliyaviy natijalarini shakllantirishda xarajatlarga
kiritilgan mahsulotlarni ishlab chiqarish va sotish xarajatlari tarkibi
aniqlandi.O'rganilayotgan intizomda menejmentning ob'ekti har xil xilma-
xillikdagi korxonaning xarajatlari hisoblanadi.
Xarajat xususiyatlari :
1) Dinamiklik. Xarajatlar doimiy harakatda, o'zgarishda. Shunday qilib, bozor
biznes sharoitida sotib olingan xom ashyo va materiallar, butlovchi qismlar,
energiya tariflari va xizmatlari narxlari doimiy ravishda o'zgarib turadi.
Mahsulotlar yangilanmoqda, moddiy va mehnat xarajatlari normalari qayta ko'rib
chiqilmoqda, bu ishlab chiqarish tannarxiga va xarajatlar darajasiga ta'sir qiladi.
Shu sababli, statistikada xarajatlarni ko'rib chiqish juda o'zboshimchalik bilan va
ularning haqiqiy hayotdagi darajasini aks ettirmaydi.
2) Xarajatlarning xilma-xilligi, ularni boshqarishda keng ko'lamli texnik va
usullardan foydalanishni talab qiladi. Turli xil xarajatlar ularning tasnifi bilan
aniqlanadi, bu, birinchidan, individual xarajatlarning korxonaning iqtisodiy
natijalariga ta'sir darajasini aniqlash, ikkinchidan, ma'lum turdagi xarajatlar
darajasiga ta'sir qilish imkoniyatini baholash va nihoyat, mahsulotga faqat shu
6

xarajatlar bilan bog'liq bo'lish. uni ishlab chiqarish va sotish uchun zarur bo'lgan
narsalar. Shunga o'xshash muhim va qiyin vazifa xarajatlarni ishlab chiqarish
bo'linmalariga va korxonaning ayrim faoliyat turlariga to'g'ri taqsimlashdir.
Uchinchisi xarajat xususiyati ularni o'lchashda qiyinchilik, buxgalteriya
hisobi va baholash. O'lchash va buxgalteriya hisobi mutlaqo aniq usullari va
xarajatlar yo'q.
To'rtinchi xususiyat - bu iqtisodiy natijaga xarajatlar ta'sirining murakkabligi
va nomuvofiqligi.Masalan, ishlab chiqarishning joriy tannarxini kamaytirish orqali
korxona foydasini ko'paytirishingiz mumkin, ammo bu ITI, muhandislik va
texnologiyalarga kapital xarajatlarni ko'paytirish orqali ta'minlanadi. Mahsulotlarni
ishlab chiqarishdan olinadigan yuqori foyda ko'pincha ularni yo'q qilish xarajatlari
va boshqalar tufayli sezilarli darajada kamayadi.
Korxonada xarajatlarni boshqarish quyidagi asosiy vazifalarni hal qilishga
mo'ljallangan: 3
 Iqtisodiy ko'rsatkichlarni oshirish omili sifatida xarajatlarni boshqarishning
rolini aniqlash;
 asosiy boshqaruv funktsiyalari uchun xarajatlarni aniqlash;
 korxonaning ishlab chiqarish birliklari uchun xarajatlarni hisoblash;
 mahsulot birligi uchun zarur xarajatlarni hisoblash;
 biznes qarorlarini tanlash va qabul qilishda xarajatlarni baholashga imkon
beradigan ma'lumot bazasini tayyorlash;
 xarajatlarni o'lchash va nazorat qilishning texnik usullari va vositalarini
aniqlash;
 ishlab chiqarish jarayonining barcha bosqichlarida va korxonaning barcha
ishlab chiqarish bo'linmalarida xarajatlarni kamaytirish uchun zaxiralarni qidirish;
 xarajatlarni me'yorlash usullarini tanlash;
 korxona sharoitlariga mos keladigan xarajatlarni boshqarish tizimini tanlash.
3
Jo‘rayev.T.T., Tojiboyeva D. Iqtisodiyot nazariyasi. Ko‘rgazmali qo‘llanma. -T.: “fan va texnlogiya”, 2014
7

Xarajatlarni boshqarish vazifalari har tomonlama ko'rib chiqilishi kerak.
Faqatgina ushbu yondashuv o'z samarasini berib, korxonaning iqtisodiy
samaradorligini keskin oshirishga yordam beradi.
Xarajatlarni boshqarish xususiyatlari:Korxonada xarajatlarni boshqarish har
qanday ob'ektni boshqarish bilan bog'liq bo'lgan barcha funktsiyalarni bajarishni
o'z ichiga oladi, ya'ni. echimlarni ishlab chiqish va amalga oshirish, shuningdek
ularning bajarilishini nazorat qilish. Xarajatlarni boshqarish funktsiyalari
boshqaruv tsiklining elementlari orqali amalga oshiriladi: prognozlash va
rejalashtirish, tashkil etish, muvofiqlashtirish va tartibga solish, amalga oshirishni
faollashtirish va rag'batlantirish, buxgalteriya hisobi va tahlil.Boshqarish
funktsiyalarining barcha elementlar uchun to'liq bajarilishi boshqariladigan quyi
tizimning (boshqarish ob'ekti) boshqariladigan quyi tizimga (boshqaruv ob'ekti)
ta'siri tsiklini tashkil etadi.
Boshqaruv predmetlari xarajatlar - bu korxona rahbarlari va mutaxassislari
va ishlab chiqarish bo'linmalari (ishlab chiqarish, ustaxonalar, bo'limlar va
boshqalar). Alohida funktsiyalar va xarajatlarni boshqarish elementlari korxona
xodimlari tomonidan bevosita yoki ularning faol ishtirokida amalga oshiriladi.
Masalan, dispetcher ishlab chiqarish jarayonini muvofiqlashtirish va tartibga
solishga ta'sir qiladi, shuning uchun ishlab chiqarish xarajatlari; buxgalter
xarajatlarni hisobga olishni amalga oshiradi va hokazo.
Xarajatlarni boshqarish o'z-o'zidan maqsad emas, lekin korxona muayyan
iqtisodiy natijaga erishishi, ish samaradorligini oshirish uchun mutlaqo
zarurdir.Xarajatlarni boshqarish funktsiyalari ishlab chiqarish bilan bog'liq, ya'ni.
ma'lum bir ishlab chiqarish, iqtisodiy, texnik yoki boshqa natijaga erishish uchun
avval xarajatlarni qoplashingiz kerak. Shuning uchun xarajatlarni boshqarishning
maqsadi korxonaning ko'zlangan natijalariga erishishdir eng iqtisodiy usulda.
Prognozlash va xarajatlarni rejalashtirishu istiqbolli (uzoq muddatli
rejalashtirish bosqichida) va joriy (qisqa muddatli rejalashtirish bosqichida) ga
bo'linadi.Uzoq muddatli rejalashtirishning maqsadi yangi bozorlarni rivojlantirish,
yangi mahsulotlarni ishlab chiqarish va ishlab chiqarishni tashkil qilish, korxona
8

quvvatini oshirishni kutayotgan xarajatlar to'g'risida ma'lumot tayyorlashdan
iborat. Bu marketing tadqiqotlari va ITI, kapital qo'yilmalar xarajatlari bo'lishi
mumkin.Joriy rejalar korxonaning uzoq muddatli maqsadlarini amalga oshirishni
belgilaydi.Agar uzoq muddatli xarajatlarni rejalashtirishning to'g'riligi kichkina
bo'lsa va inflyatsiya jarayoni, raqobatchilarning harakati, korxonani iqtisodiy
boshqarish sohasidagi davlat siyosati va ba'zan engib bo'lmas kuch ta'sir qilsa,
yaqin kelajakdagi ehtiyojlarni aks ettiradigan qisqa muddatli xarajatlarni
rejalashtirish yanada aniqroqdir, chunki u yillik, choraklik hisob-kitoblar bilan
asoslanadi. .
Tashkilot -samarali xarajatlarni boshqarishning muhim elementi. Bu korxona
xarajatlarni qanday boshqarishini aniqlaydi, ya'ni. buni kim, qaysi vaqtda, qanday
ma'lumot va hujjatlardan, qanday usullarda foydalangan holda amalga oshiradi.
Xarajat markazlari, ularni bajarish uchun javobgarlik markazlari belgilanadi.
Xarajatlarni boshqarish bilan shug'ullanadigan menejerlar va mutaxassislar
o'rtasidagi chiziqli va funktsional munosabatlarning ierarxik tizimi ishlab
chiqilmoqda, ular korxonaning tashkiliy va ishlab chiqarish tuzilishiga mos kelishi
kerak.
Muvofiqlashtirish va xarajatlarni boshqarishhaqiqiy xarajatlarni
rejalashtirilgan xarajatlar bilan taqqoslashni, og'ishlarni aniqlashni va ularni
bartaraf etish uchun tezkor choralarni ko'rishni o'z ichiga oladi. Agar rejani amalga
oshirish shartlari o'zgargan bo'lsa, unda uni amalga oshirish uchun rejalashtirilgan
xarajatlar tartibga solinadi. O'z vaqtida muvofiqlashtirish va xarajatlarni
boshqarish kompaniyaga o'z faoliyatining rejalashtirilgan iqtisodiy natijalarini
amalga oshirishda jiddiy buzilishlarning oldini olishga imkon beradi.Qayta tiklash
va rag'batlantirish ular ishlab chiqarish ishtirokchilariga ta'sir ko'rsatadigan va
rejada belgilangan xarajatlarni bajarishga undash va ularni kamaytirish yo'llarini
izlashni anglatadi. Bunday harakat yo'nalishini ham moddiy, ham axloqiy omillar
undashi mumkin. Muvofiqlik uchun rag'batlantirishni va xarajatlarni tejashni
ortiqcha sarf qilganlik uchun jazo bilan almashtirish mumkin emas. Bunday holda,
xodimlar rejalashtirilgan xarajatlar darajasiga e'tiroz bildirish, uni haddan tashqari
9

ko'tarish uchun asosiy kuchni sarflashadi. Shunda korxonaning asosiy maqsadiga
erishish - xarajatlarni kamaytirish orqali maksimal foyda olish qiyin vazifa bo'ladi.
Buxgalteriya hisobi:To'g'ri iqtisodiy qarorlar qabul qilish uchun ma'lumot
tayyorlash uchun xarajatlarni boshqarish elementi sifatida. Masalan, moddiy
zaxiralar qiymatini baholaganda, xarajatlar ishlab chiqarish buxgalteriya hisobi
bilan belgilanadi va korxonaning haqiqiy natijalari va uning ishlab chiqarish
xarajatlari to'g'risidagi ma'lumotlar kompaniya tomonidan ta'minlanadi.
buxgalteriya hisobi. Ishlab chiqarish hisobi boshqaruv hisobi tizimiga kiritilgan, bu
sizga xarajatlarni boshqarish va ularning maqsadga muvofiqligi to'g'risida qaror
qabul qilish imkonini beradi.
Xarajatlar tahlili, boshqarish funktsiyasining ajralmas elementi bo'lib,
korxonaning barcha resurslaridan foydalanish samaradorligini baholashga, ishlab
chiqarish xarajatlarini kamaytirish uchun zaxiralarni aniqlashga, rejalarni
tayyorlash va xarajatlar sohasida oqilona boshqaruv qarorlarini qabul qilish uchun
ma'lumot to'plashga yordam beradi.
Boshqarish funktsiyalarixarajatlarni boshqarish tizimida rejalashtirilgan va
haqiqiy xarajatlarni taqqoslab, fikr-mulohazalar taqdim etiladi. Nazoratning
samaradorligi ishlab chiqarish sharoitida ob'ektiv o'zgarish tufayli haqiqiy
xarajatlarni rejalashtirilganga muvofiqlashtirish yoki rejalarni aniqlashtirishga
yo'naltirilgan boshqaruvni tuzatish ishlari bilan belgilanadi.
Demak, xarajatlarni boshqarish bu dinamik jarayon bo'lib, uning maqsadi
korxonaning yuqori iqtisodiy natijalariga erishishdir.
Xarajatlarni boshqarish tamoyillari.Xarajatlarni boshqarishning asosiy
printsiplari amalda ishlab chiqilgan va quyidagilarga asoslanadi:
 xarajatlarni boshqarishga tizimli yondashuv;
 xarajatlarni boshqarishning turli darajalarida qo'llaniladigan uslublarning
birligi;
 mahsulotning hayotiy tsiklining barcha bosqichlarida xarajatlarni boshqarish
- yaratilishdan tortib to tasarrufigacha;
10

 yuqori sifatli mahsulotlar bilan xarajatlarni kamaytirishning organik
birikmasi;
 ortiqcha xarajatlardan qochish;
 xarajatlarni kamaytirishning samarali usullarini keng qo'llash;
 xarajatlar darajasi bo'yicha axborot ta'minotini takomillashtirish;
 xarajatlarni kamaytirishga korxonaning ishlab chiqarish bo'linmalarining
qiziqishini oshirish.
Tizimli yondashuv ifodalanadi, masalan, iqtisodiy samaradorlik tizimdagi eng
zaif bo'g'inning samaradorligi bilan baholanadi. Qanday bo'lmasin: xarajatlarni
standartlashtirishning past darajasi, xodimlarni qisqartirish uchun o'rtacha ishtiyoq
va rag'batlantirish, etarli bo'lmagan tahlil va sifatsiz tahlil, boshqaruv ehtiyojlariga
javob bermaydigan xarajatlar tizimi - bu muqarrar ravishda tizimning ishlashiga
ta'sir qiladi. Bu korxona bo'lgan butun ishlab chiqarish tizimining ishonchliligini
(samaradorligini) belgilaydigan zaif bo'g'in. Xarajatlarni boshqarishning bitta
funktsiyasiga e'tiborning yo'qligi barcha ishlarni bekor qilishi mumkin.Turli
darajadagi xarajatlarni boshqarishning uslubiy birligi korxonada axborot ta'minoti,
rejalashtirish, buxgalteriya hisobi, xarajatlarni tahlil qilish bo'yicha yagona
talablarni o'z ichiga oladi.Xarajatlarni boshqarishning barcha tamoyillariga rioya
qilish korxonada bozorda ilg'or mavqega ega bo'lib, iqtisodiy raqobatbardoshlik
uchun zamin yaratadi.
Ma'lum bir yaxlitlikka ega bo'lgan elementlar va ular o'rtasidagi
munosabatlarning umumiyligi boshqaruv tizimi deb ataladi. Sub'ektlar, ob'ektlar,
funktsiyalar, vositalar va boshqarish usullarining o'zaro ta'siri ushbu tizimning
saqlanishini, ishlashini va rivojlanishini, korxona xarajatlari samaradorligini
oshirilishini ta'minlashi kerak.
Xarajatlarni boshqarish tizimining maqsadi boshqaruv funktsiyalari
rivojlanishini aks ettiruvchi va uning dinamikasini tavsiflovchi qabul qilingan
tashkiliy tuzilmaning ishlashini o'z ichiga olgan boshqaruv jarayoni natijasida
erishiladi. Ushbu jarayon mohiyatiga ko'ra o'ziga xos (o'ziga xos) tarkibga ega;
ularning bosqichlari va ichki bosqichlari, bu fazoda va vaqt ichida harakatlar
11

ketma-ketligini taklif qiladi. Tizimli yondashuvni amalga oshirishda xarajatlarni
boshqarish jarayonining sifatli o'ziga xosligi aniqlanadi.Ushbu yondashuv sizga
boshqarish ob'ektini har tomonlama o'rganish, xarajatlarni boshqarish tizimini
yaratish, boshqarish jarayonining asosiy vazifalarini ajratib ko'rsatish va ularni
amalga oshirish ketma-ketligini aniqlash imkonini beradi. Ushbu yondashuvning
asosi birlik, rivojlanish, global maqsad, funktsionallik, nomarkazlashish, ierarxiya,
noaniqlik va tashkilotchilik tamoyillari hisoblanadi.
Xarajatlarni boshqarish samaradorligi tizimli va vaziyatiy yondoshuvlar
kombinatsiyasi bilan ortadi, chunki ma'lumot etishmasligi bilan boshqarish eng
muhim vaziyat omillarini aniqlash asosida amalga oshiriladi.
O'z faoliyati davomida xarajatlarni boshqarish tizimi uchta quyi tizimga
bo'lingan:
• boshqaruv quyi tizimi yoki boshqaruv sub'ekti;
• boshqariladigan quyi tizim yoki boshqarish ob'ekti;
• aloqa quyi tizimi.
Xarajatlarni boshqarish sub'ekti korxonaning rahbarlari va mutaxassislari,
shuningdek tegishli boshqaruv organlari hisoblanadi. Boshqaruv ob'ekti -
maqsadga qarab xarajatlar. Ular boshqaruv ob'ekti sifatida boshqaruv jarayonida
qiziqish uyg'otadigan yaxlit va alohida qism qismlarida (tasnifiga muvofiq) ko'rib
chiqiladi. Aloqa quyi tizimi ichiga kirish ma'lumotlari uzatiladigan to'g'ridan-to'g'ri
aloqa kanali va boshqarish ob'ekti holati to'g'risidagi ma'lumotlar olingan aloqa
kanallari kiradi. Boshqaruv quyi tizimining ta'siri natijasida xarajatlarni boshqarish
tizimi eng maqbul tanlangan turli xil holatlarga o'tadi.Bunday tizimning
samaradorligi uning barcha elementlarining o'zaro bog'liqligi, ularning umumiy
maqsadga erishishi va boshqaruv sohasida ob'ektiv ravishda faoliyat ko'rsatadigan
va individual boshqaruvning tashqi muhit elementlari bilan eng muhim
munosabatlarini aks ettiruvchi qonunlar, printsiplar va usullarga muvofiqligi bilan
belgilanadi.
12

Xarajatlarni boshqarish har qanday ob'ektni boshqarishga xos bo'lgan barcha
funktsiyalarni bajarishni o'z ichiga oladi. Xarajatlarni boshqarish funktsiyalari
rejalashtirish, muvofiqlashtirish, nazorat qilish va motivatsiyani o'z ichiga oladi.
Rejalashtirish uzoq muddatli va tezkor maqsadlarni tanlashni va ularga
erishish uchun strategik rejalarni ishlab chiqishni o'z ichiga oladi.
Muvofiqlashtirish bu rejalarni bajarish uchun resurslardan foydalanishning eng
yaxshi usullarini aniqlashdir. Nazorat qarorlar va fikr-mulohazalarning bajarilishini
ta'minlaydi, shunda korxona maqsadlari va uning strategik rejalari eng maqbul
tarzda amalga oshiriladi. Motivatsiya - bu qabul qilingan qarorlarning bajarilishini
rag'batlantiradigan motivlar tizimini shakllantirish.Menejmentdagi funktsional
yondashuvning asoschisi A. Fayol. U beshta boshqaruv funktsiyasini aniqladi:
bashorat, tashkiliy, boshqaruv faoliyati, muvofiqlashtirish va nazorat.
Zamonaviy adabiyotlarda boshqaruv funktsiyalari tarkibi to'g'risida yagona
fikr yo'q. Biroq, ularning barchasini barcha korxonalarda qo'llaniladigan to'rtta
asosiy funktsiyalarga birlashtirishga asoslangan yondashuv keng qo'llaniladi.
Ushbu yondashuvga binoan boshqaruv jarayoni o'zaro bog'liq bo'lgan aloqalarni
rejalashtirish, faoliyatni tashkil qilish, motivatsiya va nazorat qilishdan iborat
bo'lib, ular o'zaro bog'liqlik va qarorlarni qabul qilish jarayonlari bilan
birlashtirilgan.O'z navbatida, xarajatlarni boshqarish funktsiyalari boshqaruv
vositalaridan foydalangan holda amalga oshiriladi: normativ-huquqiy baza,
tasniflash, ko'rsatkichlar kartasi, har xil tahlil usullarini qo'llash va xarajatlarni
prognozlash. Xarajatlar tahlili boshqarish funktsiyasining muhim elementi bo'lib,
oqilona rejalashtirish uchun ma'lumot tayyorlaydi. Xarajatlar umuman korxona va
alohida bo'limlar uchun xarajatlar va hisoblash elementlarining iqtisodiy
elementlari, faoliyat turlari,ishlab chiqarish (ish, xizmat) birliklari va boshqa
buxgalteriya ob'ektlari uchun tahlil qilinadi.
Xarajatlarni boshqarish bu dinamik jarayon bo'lib, uning maqsadi
korxonaning yuqori iqtisodiy natijalariga erishishdir. Menejmentning barcha
bosqichlarida xarajatlar to'g'risidagi ma'lumotni yechimni ishlab chiqishda va
natijada korxonaning raqobatdoshligini aniqlashda muhim rol o'ynaydigan omil
13

sifatida to'plash va to'g'ri ishlatish kerak. Boshqarish jarayonida yuzaga keladigan
ba'zi muammolarga javob har doim turli xil boshqarish tizimini ishlab chiqish va
amalda qo'llashdan iborat edi. Xarajatlarni boshqarishning har qanday tizimida
ularni har xil mezonlar bo'yicha tasniflash tushuniladi, bu ma'lum xarajatlarga
mumkin bo'lgan ta'sir darajasini yoki ma'lum xarajatlarning korxonaning yakuniy
natijalariga ta'sir qilish darajasini baholash uchun zarurdir.
Xarajatlar to'g'risidagi ma'lumotlardan uchta usulda foydalanish mumkin:
• ma'lum bir davrda xarajatlar darajasini baholash va foydani aniqlash;
• qaror qabul qilish uchun (narx siyosati, ishlab chiqarish hajmining o'sishi va
kamayishi, mahsulotning yangilanishi);
• boshqarish va tartibga solish uchun.
Ushbu yo'nalishlardan birinchisi, ma'lum bir davr uchun olingan
mahsulotning tannarxini va olingan daromadni taqqoslash orqali hisoblashni o'z
ichiga oladi. Narx siyosati sohasida qarorlar qabul qilish yoki faoliyat hajmini
kamaytirish, mahsulotni yangilash, maksimal foyda olish uchun eng oqilona
dasturni shakllantirishda korxona rahbariyati kutilayotgan xarajatlar va daromadlar
to'g'risida ma'lumotga muhtoj, chunki har qanday qaror kelajakka qaratilgan.
Ushbu yo'nalishlarning uchinchisi xarajatlarni individual xarajatlar va javobgarlik
markazlari o'rtasida taqsimlash to'g'risida ma'lumot to'plashni o'z ichiga oladi.
Zamonaviy sharoitlarda kompaniyaning samaradorligini ta'minlash uchun
boshqaruv hisobini tashkil qilishda tizimli yondashuvdan foydalanish
kerak.Korxonaning xarajatlarni boshqarish tizimining samaradorligi kompaniyani
boshqarish tizimining samaradorligini va bozorda uning raqobatdoshligini talab
qiladi. Hozirgi vaqtda xarajatlarni boshqarishning quyidagi tizimlari tarqalishga
erishdi:
2.2. Keynsning makroiqtisodiy muvozanat nazariyasi asoslari.
Klassik maktab namoyondalari bozorlar va baholarning umumiy muvozanati
nazariyasini yaratdilar. Ularning umumiy muvozanat kontseptsiyasiga ko`ra
iqtisodiyotda faqatgina to`liq bandlik sharoitidagi muvozanat mavjud bo`lishi
14

mumkin. Bunday xulosa J.B.Seyning bozorlar qonuniga tayanadi. Bu qonunga
ko`ra mexnat taqsimotiga asoslangan iqtisodiyotda har bir sub`ektning ishlab
chiqarishi bir vaqtning o`zida boshqa sub`ektlarning ishlab chiqarish natijalariga
talab hisoblanadi. Oxir-oqibat yalpi talab yalpi taklifga teng bo`ladi. Klassik
iqtisodchilar fikriga ko`ra AD ≠ AS holati ro`y bermaydi, umumiy xarajatlar
miqdori yetishmay qolgan, ya`ni AD< AS holati ro`y bergan sharoitda ham baho,
ish haqi va foiz stavkasi kabi dastaklar ishga tushadi va natijada xarajatlar
miqdorining kamayishi ishlab chiqarishning real hajmi, bandlik va real daromadlar
miqdorining kamayishiga olib kelmaydi.
Makroiqtisodiy muvozanatning klassik modeli ishlab chiqarish hajmi
resurslarning bandligi va ishlab chiqarish texnologiyalarining funksiyasi
hisoblanadi va egiluvchan baholar mexanizmi tomonidan potensial darajada tutib
turiladi degan shartlarga tayanadi. E giluvchan baholar mexanizmi hisobiga bozor
iqtisodiyoti barcha mavjud resurslarning to`liq bandligini ta`minlab turadi.
Klassik makroi q tisodiy muvozanat modelining o`ziga xos xususiyati - pulning
neytralligi prinspini ko`zda tutishidir. Bu model pul massasi real ishlab
chi q arishga h ech q anday ta`sir ko`rsatmaydi degan prinspga asoslanib tuziladi.
Klassiklar modelida pul bozor agentlariga faqatgina bitimlarga xizmat qilishi, ya`ni
oldi-sotti jarayonida sof texnik vazifalarni bajarishi uchungina kerak. Bu asosga
ko`ra klassiklar tomonidan klassik dixotomiya konsepsiyasi shakllantirilgan.
Klassik dixotomiya konseptsiyasida – ikki parallel bozor, real va pul bozori
alohida-alohida amal qiladi, ular o`rtasidagi muvozanat avtomatik
barqarorlashtirgichlar orqali ta`minlab turadi deb hisoblanadi.
Pul bozori investitsiya va jamg ’ armalar tengligini h amda to`li q bandlik
sharoitini ta`minlaydi. Faqatgina, ishsizlikning tabiiy darajasida «ixtiyoriy»
ishsizlik bo`lishi mumkin, deb hisoblashadi. Bu shuni bildiradiki, AD va AS ning
muvozanat nu q tasida ishlab chi q arish h ajmi (Y) uning potensial h ajmiga esa (Y*)
teng. Iqtisodiyotda yaratilgan daromadlaning bir qismi jamg’arilishi yalpi
talabning yalpi taklifni qoplashi uchun yetishmasligiga olib kelmaydi, chunki har
bir jamg’arilgan so`m tadbirkorlar tomonidan investitsiyalanadi, deb ta`kidlashadi.
15

1-chizma. Jamg’arish-investitsiya grafigi 4
.
Agarda, tadbirkorlar uy xo`jaliklarining jamgarmalari miqdorida investitsiya
qilishsa, ishlab chiqarish hamda bandlik darajalari doimiy bo`lib qoladi.
Klassik iqtisodchilar ta`kidlashlaricha, kapitalizmning o`ziga xos pul bozori
mavjud va bu bozor jamg’arma va investitsiyalarning tengligini ta`minlaydi.
Bunda tenglashtiruvchi omil rolini foiz stavkasi o`taydi (1-chizma). Shuning uchun
ham to`liq bandlik mavjud bo`ladi. Bu iqtisodchilar davlatning iqtisodiyotga
aralashuvi qisqa muddatli samara bersada, uzoq muddatga, oxir-oqibat bozor
iqtisodiyotining tabiiy harakat mexanizmiga notabiiy aralashilganligi uchun, salbiy
oqibatlarga olib keladi deb hisoblashadi.
Shuning uchun ham to‘liq bandlik mavjud bo‘ladi. Bu iqtisodchilar
davlatning iqtisodiyotga aralashuvi qisqa muddatli samara bersada, uzoq
muddatga, oxir-oqibat bozor iqtisodiyotining tabiiy harakat mexanizmiga notabiiy
aralashilganligi uchun, salbiy oqibatlarga olib keladi deb hisoblashadi.1936-yili
ingliz iqtisodchisi Jon Meynard Keyns kapitalizm iqtisodiyotiga yangi, ish bilan
bandlik nazariyasini kiritadi. U o‘zining «Pul, foiz va ish bilan bandlikning
umumiy nazariyasi» asarida yangicha iqtisodiy muvozanat nazariyasini izohlab
berdi. Keyns makroiqtisodiy muvozanatga to‘liq bo‘lmagan bandlik sharoitida ham
erishish mumkinligini, to‘la ish bilan bandlik qonuniy holat emasligini, balki
tartibga solinmagan iqtisodiyotda tasodifiy ro‘y berishigina mumkinligini isbotlab
berdi. Shuningdek, bu nazariyada iqtisodiyotdagi tebranishlar faqat urush, tabiiy
4
Malikov T., Xaydarov N. Davlat budjeti. O‘quv qo‘llanma, T.: "IQT1SOD-MOLIYA", 2007,
16

ofat va shu kabi 130 vaziyatlargagina bog‘liq emasligini, balki u tinchlik yillarida
ham ichki omillarning salbiy oqibatlaridan kelib chiqishi mumkinligi asoslagan.
Ishsizlik va inflatsiyaning kelib chiqishi investitsiya va jamg‘armalarga
bevosita bog‘liq. Narxlarning oshishi va ish haqining pasayishi boshqa salbiy
omillar bilan birga iqtisodiyotning beqarorligiga olib keladi. Bunday
nomutonosibliklar rejalashtirilgan investitsiyalar va jamg‘armalarning bir-biriga
mos kelmasligi tufayli ro‘y beradi.Bunga sabab birinchidan, jamg‘arish va
investitsiyalash to‘g‘risidagi qarorlarni har xil guruhlardagi odamlar turli
maqsadlarda qabul qilishi bo‘lsa. ikkinchidan, jamg‘aruvchilar va investorlarni
jamg‘arish va investitsiyalashga turlicha sabablar undaydi. Keynschilar fikricha,
jamg‘arma va investitsiyalar bitta omilga bog‘liq bo‘lmagan holda turli sabablar
asosida amalga oshiriladi. Masalan, kishilar qiymati o‘zining ish haqi miqdoridan
ortiq bo‘lgan mahsulotlarni sotib olish uchun, masalan avtomobil yoki televizor
xarid qilish uchun jamg‘arishadi. Jamg‘armalar biror shaxs yoki oilaning
kelajakdagi iste’molini qondirish maqsadida, ya’ni, uy xo‘jaliklari oila
boshlig‘ining nafaqaga chiqqandan keyingi hayotini yoki bolalari kelajagini
ta’minlash maqsadida amalga oshiriladi. Bundan tashqari jamg‘armalar tasodifiy
vaziyatlarda foydalanish maqsadida ham amalga oshiriladi. Investorlarni
investitsiya qilishga undovchi sabablar esa foiz stavkasi bilan birga kutilayotgan
sof foyda normasi hamdir. Klassiklar nazariyasi bo‘yicha jamg‘arma va
investitsiyalar miqdorini aniqlaydigan asosiy omil foiz stavkasi
hisoblanadi.Agarda, u oshsa, uy xo‘jaliklari kamroq iste’mol qilib, ko‘proq
jamg‘arishga harakat qilishadi.Uy xo‘jaliklarida jamg‘armalarning ko‘payishi
kredit narxlarining kamayishiga olib keladi. Bu esa o‘z vaqtida investitsiyaning
o‘sishini ta’minlaydi. Keynschilar fikricha esa, foiz stavkasi emas, balki aholining
ixtiyoridagi daromadi iste’mol va jamg‘arish dinamikasini belgilab beradi.
Keltirilgan nazariy asoslarga tayangan holda Keyns o‘zining makroiqtisodiy
muvozant modelini ishlab chiqdi.
1936 yili ingliz iqtisodchisi Jon Meynard Keyns kapitalizm iqtisodiyotiga
yangi, ish bilan bandlik nazariyasini kiritadi. U o`zining «Pul, foiz va ish bilan
17

bandlikning umumiy nazariyasi» asarida yangicha iqtisodiy muvozanat
nazariyasini izohlab berdi.
Keyns makroiqtisodiy muvozanatga to`liq bo`lmagan bandlik sharoitida ham
erishish mumkinligini, to`la ish bilan bandlik qonuniy holat emasligini, balki
tartibga solinmagan iqtisodiyotda tasodifiy ro`y berishigina mumkinligini isbotlab
berdi. Shuningdek, bu nazariyada iqtisodiyotdagi tebranishlar faqat urush, tabiiy
ofat va shu kabi vaziyatlargagina bog’lik emasligini, balki u tinchlik yillarida ham
ichki omillarning salbiy oqibatlaridan kelib chiqishi mumkinligi asoslagan.
Ishsizlik va inflyatsiyaning kelib chiqishi investitsiya va jamg’armalarga bevosita
bog’liq. Narxlarning oshishi va ish haqining pasayishi boshqa salbiy omillar bilan
birga iqtisodiyotning beqarorligiga olib keladi.
Bunday nomutonosiblik lar rejalashtirilgan investitsiyalar va
jamg’armalarning bir-biriga mos kelmasligi tufayli ro`y beradi .
Bunga sabab birinchidan, jamgarish va investitsiyalash to`grisidagi qarorlarni
har xil guruhlardagi odamlar turli maqsadlarda qabul qilish i bo`lsa , i kkinchidan,
jamg’aruvchilar va investorlarni jamg’arish va investitsiyalashga turlicha sabablar
undaydi. Keynschilar fikricha, jamg’arma va investitsiyalar bitta omilga bog’liq
bo`lmagan holda turli sabablar asosida amalga oshiriladi. Masalan, kishilar qiymati
o`zining ish haki miqdoridan ortiq bo`lgan mahsulotlarni sotib olish uchun,
masalan avtomobil’ yoki televizor xarid qilish uchun jamg’arishadi. Jamg’armalar
biror shaxs yoki oilaning kelajakdagi iste`molini qondirish maqsadida, ya`ni, uy
xo`jaliklari oila boshlig’ining nafaqaga chiqqandan keyingi hayotini yoki bolalari
kelajagini ta`minlash maqsadida amalga oshiriladi. Bundan tashqari jamg’armalar
tasodifiy vaziyatlarda foydalanish maqsadida ham amalga oshiriladi.
Investorlarni investitsiya qilishga undovchi sabablar esa foiz stavkasi bilan
birga kutilayotgan sof foyda normasi hamdir.
Klassiklar nazariyasi bo`yicha jamg’arma va investitsiyalar miqdorini
aniqlaydigan asosiy omil foiz stavkasi hisoblanadi. Agarda, u oshsa, uy xo`jaliklari
kamroq iste`mol qilib, ko`proq jamg’arishga harakat qilishadi. Uy xo`jaliklarida
18

jamg’armalarning ko`payishi kredit narxlarining kamayishiga olib keladi. Bu esa
o`z vaqtida investitsiyaning o`sishini ta`minlaydi.
Keynschilar fikricha esa, foiz stavkasi emas, balki aholining ixtiyoridagi
daromadi iste`mol va jamg’arish dinamikasini belgilab beradi. Keltirilgan nazariy
asoslarga tayangan holda Keyns o`zining makroiqtisodiy muvozant modelini ishlab
chiqdHar qanday korxona uchun byudjetni tuzishga imkon beradigan oddiy
metodologiyaning qadamlari: Qadam 1. Mavsumiylik omili va mijozlar bazasining
turli segmentlarini hisobga olgan holda mahsulotlarga bo'lgan talab darajasini
aniqlash . Rejalashtirilgan daromad boshqa barcha bosqichlarga ta'sir qiladi,
shuning uchun bu eng muhim nuqta. Qadam 2. Kompaniya faoliyatining xarajatlari
uchun hisob-kitoblarni amalga oshirish. Barcha mumkin bo'lgan maqolalarni, shu
jumladan asosiylarini hisobga olish muhim: reklama, logistika, xom ashyo. Qadam
3. Boshqaruv xarajatlarini hisoblash. Bularga kompaniyaning yordamchi
bo'limlarini saqlash va kommunal xizmatlarni to'lash uchun barcha xarajatlar
kiradi. Qadam 4. Korxonaning mavjud aktivlarini baholash va moliyaviy tahlilni
o'tkazish uchun ma'lum bir sana uchun balanslarni yuklash . Uning asosida asosiy
faoliyat turlari bo'yicha pul oqimlarini prognozlash amalga oshiriladi 5-qadam.
Tashkilot va bo'limlarni rejalashtirilgan daromad va xarajatlar asosida
byudjetlashtirish. Ishlab chiqarish quvvatlari, zaxiradagi xomashyo va
mahsulotlarning joriy zaxiralari hisobga olinadi. Natijada biznesning turli qismlari
uchun bir nechta hujjatlar bo'ladi: ishlab chiqarish, muhandislik, tijorat bo'limlari.
Prognozni kengaytirish uchun menejerlarni jalb qilgan holda muayyan bo'limlar
uchun masshtablash amalga oshiriladi. Masalan, tijorat xizmatining byudjeti
hududiy bo'linmalarga, marketing, ta'minot va sotib olish bo'limiga va boshqalarga
bo'linadi . Ularning har biri dinamikani va ma'lum xarajatlarni nazorat qilish uchun
o'z fayliga ega bo'ladi.
2. 3. Haqiqiy va rejalashtirilgan xarajatlar.
19

Ismning o'zi ta'kidlaganidek, haqiqiy xarajatlar bu aslida qilingan yoki
to'langan xarajatlardir. Haqiqiy xarajatlar amalga oshiriladi va taxminlarga bog'liq
emas. Rahbariyat moliyaviy yil davomida byudjetga erishish niyatida byudjetlarni
ma'lum muddatgacha tuzadi. Biroq, kutilmagan holatlar tufayli o'zgarishlar yuzaga
kelishi aniq, natijada ko'pincha natijalar byudjetdan farq qiladi. Oydan-oyga
nisbatan barqaror ishlab chiqarish hajmiga ega bo'lgan kompaniya haqiqiy tannarx
bilan bog'liq muammolarga duch kelmaydi.
Ishlab chiqarishning kamayishi natijasida mumkin bo`lgan yo`qotishlarning
oldini olish uchun jami talabni tartibga solib turadigan faol davlat siyosati zarur.
Shuning uchun ham Keynsning iqtisodiy nazariyasini ko`p hollarda jami talab
nazariyasi deb yuritiladi. Jami talab komponentlari, ayniqsa investitsiyalarning
o`zgarishi makroiqtisodiy be qarorlik sabablaridan biridir.
Haqiqiy investitsiyalar rejalashtirilgan va rejalashtirilmagan investitsiyalar
miqdorini o`z ichiga oladi. Rejalashtirilmagan investitsiyalarga tovar – moddiy
zaxiralariga (TMZ) investitsiyalardagi kutilmagan o`zgarishlar kiradi. Ushbu
rejalashtirilmagan investitsiyalar tenglashtiruvchi mexanizm sifatida jamg’arma va
investitsiyalar miqdorining o`zaro bir-biriga mos kelishiga olib keladi va
makroiqtisodiy muvozanatni ta`minlaydi.
Rejalashtirilgan xarajatlarga uy xo`jaliklari, firmalar, davlat va tashqi
dunyoning mahsulot va xizmatlarni sotib olishga mo`ljallagan xarajatlari kiradi.
Firmalar tomonidan ishlab chiqarilgan mahsulotlarni sotishdagi kutilmagan
o`zgarishlar tovar moddiy zaxirasiga rejalashtirilmagan investitsiyalar qilishga olib
kelsa, haqiqiy xarajatlar rejalashtirilgan xarajatlardan farq qiladi.
Rejalashtirilgan xarajatlar funktsiyasi : E=S+ I +G+Xp ko`rinishiga ega.
Demak , uning grafigi iste`mol funksiyasi (S=a+ v (U-T) ) grafigiga nisbatan
I+G+Xp miqdorda yuqoriga surilgan bo`ladi. K eltirilgan Xp - sof eksport bo`lib,
uning funksiyasi esa quyidagi ko`rinishga ega:
Xp = g - m’Y
Bu y erda : g – avtonom sof eksport;
m’ - importga chegara langan moyillik; Y – daromad.
20

Importga chegaralangan moyillik import xarajatlaridagi o`zgarish mi q dorini
bunga sabab bo`lgan daromadlardagi o`zgarish mi q doriga bo`lib topiladi.
m’ = Δ M / Δ Y;
Bu y erda:
Δ M - importga xarajatlarning o`zgarishi;
ΔY - daromadlarning o`zgarishi.
Byudjetlashtirish tashkilotning moliyaviy faoliyatini operativ boshqarish
uchun ishlatiladi. Bu sizga barcha biznes jarayonlarini alohida raqamlarga ajratish
imkonini beradi, ularning yordami bilan menejer pul sarflash bo'yicha mazmunli
qarorlar qabul qilishi mumkin. Natijani to'g'ri baholash uchun iqtisodiy bo'lim har
chorakda rejalashtirilgan daromad va xarajatlarni hisoblab chiqadi. Bu bir qator
amaliy omillarga bog'liq: Xarajatlarni foyda dinamikasiga qarab tuzatish zarurati.
Investitsion loyihalar bo'yicha joriy natijalarni prognozlash . Tijorat bo'limi uchun
maqsadlarga tuzatishlar kiritish zarurati. Prognozlash uchun iqtisodchilar 3 ta
asosiy tushunchani ajratib ko‘rsatadilar. Quyida ularni batafsil ko'rib chiqamiz.
Korxona o'z xizmatlari va tovarlarini sotishda oladigan umumiy pul miqdori.
Daromad miqdori hisobvaraqlarga pul tushgandan so'ng darhol hisoblab chiqiladi,
ammo bo'lib-bo'lib to'lash bilan bitim tuzilgan holatlar mavjud. Keyin daromad
faqat shartnoma bo'yicha to'liq to'langanidan keyin hisobga olinadi. Ko'pincha b2b
savdo sohasida bu ko'rsatkich bajarilgan ishlarning imzolangan aktlari miqdorini
o'z ichiga oladi, ammo bu juda to'g'ri yondashuv emas. Tashkilotning hisob
raqamlariga mablag'lar hali kelib tushmaganligi sababli. Hisob-kitoblar uchun 2
turdagi daromad qo'llaniladi: Yalpi. Bu sotilgan tovarlar uchun olingan pul. U
kamdan-kam qo'llaniladi, chunki u narxga aktsizlar va soliqlar kiritilganligi sababli
haqiqiy moliyaviy holatni ko'rsatmaydi. Net. Ushbu ko'rsatkich mutaxassislar
tomonidan kompaniyaning rejalashtirilgan daromadlari va xarajatlarini baholash
uchun ishlatiladi. Sof daromadni hisoblash formulasi:
PV = (P x Narx) - Soliq
CV - sof daromad. P - mahsulotlarni sotish soni.Narx - bir birlik uchun narx.
Soliq-narx belgilashda garovga qo'yilgan aktsizlar va soliqlar summasi.
21

Rejalashtirilgan daromadlar va xarajatlar Daromad-bu korxonaning umumiy
kapitaliga qo'shiladigan pul miqdori.U nafaqat mahsulot va xizmatlarning bevosita
savdosidan, balki boshqa faoliyat turlaridan ham olinishi mumkin: Investitsiyalar.
Depozitlar bo'yicha foizlar. Shartnomalar bo'yicha jarimalar va jarimalar. Shuning
uchun prognozlar nafaqat sof sotishdan tushgan daromadni , balki
moliyalashtirishning boshqa usullarini ham o'z ichiga oladi. To'g'ri baholash uchun
bir qator tasniflagichlar va hujjatlar qo'llaniladi, ularning asosiylari Soliq kodeksi
va Buxgalteriya hisobi qoidalaridir. Xarajatlar - bu moliya hajmini kamaytiradigan
yoki kredit majburiyatlarining ko'payishiga olib keladigan korxonaning
tadbirkorlik faoliyatini davom ettirish uchun xarajatlari: Ishlab chiqarishni saqlash
xarajatlari. Komponentlar va xom ashyo sotib olish. Xodimlarning ish haqi hisobi.
Ijara va kredit to'lovlari. Yalpi daromad sotuvlar sonini bir tovar birligi narxiga
ko'paytirish yo'li bilan hisoblanadi. Daromadni rejalashtirishda boshqa faoliyatdan
hisobvaraqdagi taxminiy daromad olingan ko'rsatkichga qo'shiladi.
Yalpi daromadlarning oshishi bilan import ham oshadi. Chunki, bunda
iste`molchilar va investorlar h am milliy , xam import mahsulotlarga bo`lgan
xarajatlar i miqdorini oshiradi lar . Ayni paytda mamlakatning eksporti hajmi shu
mamlakatdagi yalpi daromadlar (Y) miqdoriga bevosita bog’liq bo`lmaydi, balki
tovar olib chiqib ketayotgan mamlakatning yalpi daromadlari o`zgarishiga bog’liq
bo`ladi. Shuning uchun ham mamlakatdagi yalpi daromadlar (Y) o`zgarishi bilan
sof eksport (Xp) o`rtasidagi bog’liqlik salbiydir va sof eksport funksiyasida minus
ishorasi bilan belgilanadi.
Yalpi foyda, yuqoridagi xarajatlar chegirib tashlanganidan so'ng,
samaradorlikni baholash uchun asosiy ko'rsatkichga aylanadi, undan egalariga
dividendlar hisoblanadi. Uning qiymatini bashorat qilish uchun xarajatlar
rejalashtirilgan daromaddan chegiriladi. Hisoblash tovarlarni sotishdan tortib
investitsiyalargacha bo'lgan barcha turdagi faoliyat uchun alohida amalga
oshiriladi.Egalari, shuningdek, har bir faoliyat turining rentabelligini alohida
baholashlari va ulardan qaysi birini yanada rivojlantirish kerakligini tushunishlari
mumkin. Buning uchun ular yalpi foydani hisoblashadi:
22

VP = Daromad - Xarajatlar (xarajat+operatsion xarajatlar)
Sof foyda olish uchun siz boshqa barcha xarajatlarni, shu jumladan soliqlar va
jarimalarni olingan summadan qo'shimcha ravishda olib tashlashingiz kerak.
Moliyaviy yil uchun tashkilotning umumiy faoliyatini aks ettiruvchi ko'rsatkich.
Agar tadbirkor bir nechta kompaniyaga ega bo'lsa, ularning har birining
samaradorligi yalpi foydani hisoblash orqali aniq belgilanadi. Unga asoslanib, yil
davomida rivojlanish imkoniyatlari bashorat qilinadi va kreditga layoqatlilik
baholanadi . Daromad va xarajatlarni rejalashtirish usullari Prognozlashning
ma'nosi shundaki, tashkilot ular asosida tanlangan vaqt oralig'ida (chorakdan bir
necha yilgacha) taktika va harakat strategiyalari haqida o'ylashi mumkin. Ikkinchi
vazifa - barcha tuzilmalarni o'z faoliyatida boshqaradigan byudjetni tayyorlash.
Yakuniy yalpi marja ko'rsatkichi asosida tuzatilganligi sababli, rejalashtirish
usullari 100% aniq bo'lishi shart emas. Ularning vazifasi davrning o'ziga xos
xususiyatlarini aks ettirish va ish uchun asosiy yo'nalishlarni tanlashga yordam
berishdir.
Keynsning makroiqtisodiy muvozanat modelini ko`rib chiqish jarayonini
soddalashtirish uchun sof eksport miqdori yalpi daromadlar (Y) o`zgarishiga
bog’liq emas deb olinadi. S h uning uchun sof eksport to`li qli gicha avtonom
xarajatlar mi q doriga q o`shiladi, ya`ni avtonom xarajatlar (S + I + G +Xp)
yig ’ indi si ga teng deb olinadi.
2. 4. «Keyns xochi». Ishlab chi q arish h ajmining muvozanat
darajasiga erishish mexanizmi.
Rejalashtirilgan xarajatlar chizig’i haqiqiy va rejalashtirilgan xarajatlar bir-
biriga teng bo`lgan (Y=E) chiziqni qaysidir a nuqtada kesib o`tadi. Quyida
keltirilgan 2-chizmada tovarlar va xizmatlar bozorida qisqa muddatli muvozanatga
erishish mexanizmi tasvirlangan bo`lib, u “Keyns xochi” nomini olgan. Y=E
chiziqda haqiqiy investitsiyalar va jamg’armalar tengligi saqlanadi. a nuqtada esa
daromadlar rejalashtirilgan xarajatlarga teng bo`ladi. S h uningdek, bu y erda
23

rejalashtirilgan h amda h a q i q iy investitsiyalarning o`zaro tengligiga erishiladi.
Ya`ni, makroiqtisodiy muvozanat ta`minlanadi.
Agarda, ishlab chiqarishning haqiqiy hajmi (Y1) uning muvozanat
darajasi(Y0)dan ko`p bo`lsa, iste`molchilar mahsulotlarni ishlab chiqaruvchilar
taklif qilganga nisbatan kam sotib oladi (AD<AS). Sotilmagan mahsulotlar TMZ
ko`rinishiga ega bo`ladi. Zaxiralarning o`sishi firmalarda ishlab chiqarish hamda
bandlik darajalarini pasaytirishiga olib keladi. Bu esa YAIM hajmini Y1 dan Y0
gacha kamayishiga olib keladi va daromad va rejalashtirilgan xarajatlar
tenglashadi. O`z navbatida yalpi talab va taklifning tenglashishiga (AD = AS)
erishiladi. Aksincha, haqiqiy ishlab chiqarish (Y2) uning muvozanat darajasidan
(Y0) kam bo`lgan vaziyatda esa, firmalar iste`molchilar talabiga nisbatan kam
ishlab chiqarayotganligini (AD>AS) ko`ramiz. Talabning oshishi esa, firmalar
zaxirasining kamayishi hisobiga qondiriladi. Natijada, YAMM asta sekin Y2 dan
Y0 ga qarab o`sadi va yana AD=AS tengligiga erishiladi. Bu esa ayni paytda E=Y
va I=S ayniyatlarga erishilganligini anglatadi.
E ( rejalashtirilgan Y=E
x arajatlar )
Y1 E=C+I+G+Xn
E1 Zaxiralarning
E0 jamg ’ arilishi
Zaxiralarning
E2 kamayishi

Y
2 Y
0 Y
1 Y (daromad, real
xarajatlar)
2-chizma. Keyns xochi (Keynsning makroiqtisodiy muvozanat modeli) 5
5
Malikov T., Xaydarov N. Davlat budjeti. O‘quv qo‘llanma, T.: "IQT1SOD-MOLIYA", 2007,
24

Milliy ishlab chi q arishning muvozanat h olati (Y0), yalpi xarajatlar
komponentlarining h ar birining (iste`mol, investitsiya, davlat xarajatlari yoki sof
eksport) o`zgarishi natijasida tebranishi mumkin. Ushbu tarkibdagi birorta
omilning mi q dorining o`sishi rejalashtirilgan xarajatlar egri chizig’ini yuqoriga
suradi va aksincha kamayishi pastga surilishga olib keladi.
2.5. Avtonom xarajatlar multiplikatori.
Avtonom xarajatlar ning h ar q anday o`sish i , ya`ni ΔA = Δ ( S +I+G+Xn)
multiplikator samarasi hisobiga yalpi daromadlarning ko`proq mi q dorga (ΔY)
oshishiga olib keladi.
Avtonom xarajatlar multiplikatori muvozanatli YAMM o`zgarishning
avtonom xarajatlarning har qanday komponenti o`zgarishiga nisbatini ko`rsatadi :
m = ΔY /ΔA:
Bu yerda: m - avtonom xarajatlar multiplikatori;
ΔY – muvozanatli YAIMning o`zgarishi;
ΔA – avtonom xarajatlarning Y o`zgarishiga bog’liq bo`lmagan o`zgarishi.
Multiplikator - yalpi daromadlar avtonom xarajatlarning dastlabki o`sishi
(kamayishi)dan necha marta ortiq o`sganligini (kamayganligi) ko`rsatadi.
Avtonom iste`mol ΔS
A mi й dorga o`ssa, bu yalpi xarajatlar va daromadlar (U)
ning o`sha miqdorda o`sishiga olib keladi. Bu esa, o`z navbatida iste`molning
ikkinchi marta (daromadlar oshishi hisobiga) MRS x ΔS
A miqdorda o`sishiga olib
keladi. Keyinchalik yalpi xarajatlar va daromadlar MRSxΔS
A miqdorda yana
o`sadi. Shunday qilib, «daromad-xarajat» ko`rinishidagi doiraviy aylanish bo`yicha
jarayon davom etaveradi.
ΔSA↑  >AD↑  Y↑  C↑  AD↑  Y↑  C↑  AD↑  Y↑ va hokazo.
Ushbu oddiy vaziyatdan ko`rinib turibdiki, yalpi daromadlar (Y), avtonom
iste`molning dastlabki o`zgarishi ΔSA↑ ga nisbatan bir necha marta ko`p
25

o`zgaradi. Bu shuni bildiradiki, S, I, G yoki Xp miqdorlardagi oddiy o`zgarishlar
ham ishlab chiqarish hajmi va bandlik darajalarida katta o`zgarishlarga olib kelishi
mumkin. Shunday qilib, multiplikator iqtisodiy beqarorlik omili hisoblanadi.
Shuning uchun ham davlatning byudjet-soliq siyosatidagi asosiy vazifalardan biri
bo`lib, o`rnatilgan barqarorlashtirgichlar tizimini yaratish hisoblanadi. Bu tizim
iste`molga chegaralangan moyillikni kamaytirish orqali multiplikatsiya samarasini
pasaytiradi.
Multiplikator samarasi mohiyatini quyidagi misolda ko`rib chiqamiz.
Aytaylik, dastlab iqtisodiyotga investitsiyalar miqdori 5 mlrd. so`mga ko`paysin.
Bu, o`z navbatida ish haqi, renta, foyda ko`rinishda uy xo`jaliklari daromadiga
aylanadi. Agar iste`molga chegaralangan moyillikni 0,75 ga yoki 75 %ga teng deb
olsak, uy xo`jaliklari bu daromadning 75 foizini, ya`ni 3,75 mlrd. so`mni iste`mol
xarajatlariga sarflaydi, qolgan 1,25 mlrd. so`mni jamg’aradi. Sarflangan 3,75 mlrd.
so`m boshkalar uchun daromad xisoblanadi. O`z navbatida ular xam 3,75 mlrd.
so`mning 75 foizini iste`mol uchun sarflaydilar va 25 foizini jamg’aradilar. Bu
jarayon oxirgi so`m jamg’arilmaguncha davom etadi.
Bunda: m = ΔY / ΔA = 20 / 5 = 4 va m = 1 / (1-0,75) = 4
va b undan : ΔY 1
m = --------- = -----------
Δ A 1- MPC
Demak, iste`molga chegara langan moyillik qancha katta bo`lsa, multiplikator
samarasi ham shuncha yuqori bo`ladi.
Multiplikatorning matematik mohiyati cheksiz kamayib boruvchi geometrik
progressiyani anglatadi, ya`ni m=1+b+b 1+
b 2+
b 3+
b 4+
…+b n
, bu yerda b=MPC.
Tenglikning ikki tomonini b ga ko`paytiramiz: mb=b+b 2+
b 3+
b 4+
…+b n+1

endi birinchi tenglamadan ikkinchisini ayiramiz:
m-mb=1-bn+1
, m(1-b) =1-b n+1
Hisob -kitob natijalarini quyidagicha tasvirlaymiz:
26

m = (n+1)
/ (1-b)
b kasr son va b n+1
nolga juda yaqin bo`lgani uchun
m = 1/ (1-b ) tenglik to`gri bo`ladi.
Avtonom xarajlar multiplikatori miqdorining katta yoki kichikligi byudjet
soliq siyosati samaradorligiga ta`sir ko`rsatadi. Davlat o`z xarajatlarini
oshirayotganda, yoki investitsiya xarajatlarini oshirish choralarini ko`rayotganda,
bu xarajatlar jami talabni qancha miqdorga oshirib yuborishi mumkinligini hisobga
olishi zarur.
Agarda ishlab chiqarishning haqiqiy hajmi (U0) potentsial (U*) hajmidan
kam bo`lsa,jami talab samarasiz hisoblanadi.Ya`ni,AD=AS tenglikka erish ilgan
bo`lsada, yalpi xarajatlar mi q dori resurslarining to`li q bandligi darajasini
ta`minlamaydi. Y a lpi talabning y etishmasligi i q tisodiyotga depressiv ta`sir
ko`rsatadi.
E Y=E
B E2 =E1
+ Δ E

E1=C+I+G+Xn

Retsession uzilish
 E
A
Uo Y* Y
3-chizma. Ishlab chiqarishning haqiqiy va potentsial hajmi o`rtasidagi
retsession uzilish 6
.
6
Malikov T., Xaydarov N. Davlat budjeti. O‘quv qo‘llanma, T.: "IQT1SOD-MOLIYA", 2007,
27

YAMM (YAIM)ni to`liq bandlilikning noinflyatsion darajasiga qadar
o`stirish uchun jami talab (jami xarajatlar) ko`paytirilishi zarur bo`lgan miqdor
retsession uzilish deyiladi (3-chizma).
Ishlab chiqarishda to`liq bandlikka erishish va retsession uzilishni yo`qotish
uchun jami talabni rag’batlantirish va muvozanatni «A» nuqtadan «V» nuqtagacha
surish lozim. Bu yerda muvozanatli yalpi daromadning o`sishi ΔU quyidagiga teng
bo`ladi:
4-chizma. Ishlab chiqarishning haqiqiy va potentsial hajmi o`rtasidagi
inflyatsion uzilish.
YAIMni to`liq bandlikning noinflyatsion darajasigacha pasaytirish uchun
jami talab (jami xarajatlar) kamayishi zarur bo`lgan miqdor inflyatsion uzilish
deyiladi .
Agarda, ishlab chiqarish haqiqiy hajmi (Uo) potentsial (U*) hajmidan ko`p
bo`lsa, jami xarajatlar ortiqcha hisoblanadi. Jami talabning ortiqchaligi
iqtisodiyotda inflyatsiya jarayoniga olib keladi. Boshqacha aytganda jami talab
hajmining jami taklif hajmidan qisqa muddatda katta bo`lishi oqibatida haqiqiy va
potentsial YAIM hajmlari o`rtasida inflyatsion uzilish ro`y beradi (4-chizma).. Bu
uzilishni bartaraf qilish uchun jami xarajatlarni kamaytirish, boshqacha qilib
aytganda, jami talabni cheklash zarur.
28

Grafikda bu jarayon muvozanat ni A nuqtadan V nuqtagacha surishni
anglatadi. Bu erda jami muvozanatli yalpi daromad hajmidagi (ΔU) qisqarish
quyidagicha bo`ladi:
ΔY=Inflyatsion uzilish miqdori x Avtonom xarajatlar multiplikatori miqdori.
Keynsning makroiqtisodiy muvozanat modeli yalpi talab- yalpi taklif
modelini qisqa muddatli makroiqtisodiy si yo sat maqsadlarida aniqlashtirgan
bo`lib, uning xususiy xoli hisoblanadi. Y a lpi talab va yalpi taklif modelidan farqli
o`laroq, bu modelda baholar darajasi va ish haqi o`zgarmas miqdorlar hisoblanadi.
Ayni shu sababga ko`ra tovar moddiy zaxiralarining o`sishi qisqa muddatda
makroiqtisodiy muvozanatga erishishni belgilovchi omil bo`ladi.
XULOSA
Rejalashtirilgan daromad faqat matematik usullar bilan hisoblangan vaziyatda
byudjetda bir qator holatlar hisobga olinmasligi aniq bo'lishi mumkin. Bu
qo'shimcha foyda olish uchun ham, mumkin bo'lgan xarajatlar uchun ham amal
qiladi. Buning oldini olish uchun nafaqat raqamlarni, balki sodir bo'layotgan
voqealarning ma'nosini ham baholash kerak. Misol uchun, agar reklama kanali bir
nechta buyurtmalar keltira boshlagan bo'lsa, siz nafaqat uning ROI-ni yalang'och
raqam sifatida baholashingiz, balki samaradorlikning pasayishi sabablarini ham
tushunishingiz kerak. Ular orasida reklamaning o'zi bilan hech qanday aloqasi
bo'lmaganlar bo'lishi mumkin: talabning umumiy pasayishi, raqobatchilarning
dampingi va boshqalar. Agar siz buni ko'rmasangiz va shunchaki xarajatlarni
kamaytirsangiz, xayoliy tejash o'rniga, foydani bir necha marta kamaytirishingiz
mumkin.
Klassik iqtisodchilar makroi q tisodiy muvozanat fa q at to`liq bandlik sharoitida
ro`y beradi, q is q a muddatl i buzilishlar esa , bozor mexaniz m lari tomonidan, ya`ni
ba h o, ish h a q i kabi dastaklarning ishga tushishi bilan bartaraf etiladi deb
h isoblashishadi.
29

Klassik iqtisodchilar nazariya sidan far q li o`laro q ingliz iqtisodchisi J . Keyns
o`zining to`li q bandlik mavjud bo`lmagan sharoitda h am makroi q tisodiy
muvozanat ro`y beradi, tartibga solinmagan i q tisodiyotda to`li q bandlik
fa q atgina tasodifiy ro`y beradi deb h isoblaydi.
Keyns modelida makroiqtisodiy muvozanat ishlab chiqarishni ta`minlovchi
ikkita omil yalpi xarajatlar va yalpi daromadlarning kesishuv nuqtasida ro`y
beradi. Bu modelda tovar zaxiralarining o`zgarishi makroiqtisodiy muvozanatni
ta`minlovchi omil deb qaraladi.
Ya lpi daromadlarning avtonom xarajatlar miqdoridagi dastlabki o`sishdan
(kamayishi)dan necha marta ortiq o`sishi (kamayishi) multiplikator samarasi
deyiladi . Multiplikator iqtisodiy tebranishlar darajasini kuchaytiruvchi omil
hisoblanadi.
Avtonom xarajatlar multiplikatori miqdori iste`molga chegaralangan moyillik
darajasi bilan belgilanadi va u bilan to`gri bog’liqlikka ega..
Makroiqtisodiy muvozanat potentsial YAIM hajmidan kamroq bo`lgan
haqiqiy YAIM hajmida o`rnatilsa retsession uzilish, aksincha bo`lsa inflyatsion
uzilish ro`y beradi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI:
1) Normativ-huquqiy hujjatlar nomlari:
1 O‘zbekiston Respublikasi “Mahalliy davlat hokimiyati to‘g‘risida”gi
Qonuni. 913-son, 2 sentabr 1993 yil. (o‘zgartirish va qo‘shimchalar bilan).
2 O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 8 maydagi “Toshkent
irrigatsiya va qishloq xo`jaligi mexanizatsiyalash muhandislari institutida oliy
ma`lumotli kadrlar tayyorlash
tizimini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to`g`risida”gi PQ-3702-sonli
qarori.
30

3 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 7-fevraldagi
“O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha harakatlar strategiyasi
to‘g‘risida”gi PF-4947-sonli Farmoni.
2) Darslik va o‘quv qo‘llanmalar nomlari:
1. Mc Connell, Brue. Economics. 17 th edition. Mcgraw-hill/Irvin, USA,
2009
2. Mali k ov T., Xaydarov N. Davlat budjeti . O‘q uv qo‘ llanma, T . :
"IQT1SOD-MOLIYA", 2007, 84 b.
3. Nureev R. Institutsionalizm: vchera, segodnya i zavtra. V kn.
«Institutsionalnaya ekonomika». Uchebnoye posobiye G’ A.Oleynik. –M.: INFIM,
2000. -5-7 b.
4. Eggertson T. Ekonomicheskoye povedeniye i instituto’. –M.: DELO,
2001. 18-19 b.
5. Neoklassik yondashuvning asosida jamiyat to`g`risidagi fanlarning butun
tarqoq sanalarini umumlashtirish (unifikatsiyalash) yotadi
6. Хайек Ф.А. Пагубная само наде янность. Ошибка социализма. –М.:
Новости, 1992. -133 б.
7. Va h obo v A. va bosh q alar. Budjet - soli q siyosati yaxlitligi. O‘q uv
qo‘ llanma. - T.: I q tisod va moliya. 2005.285 b.
8. Va h ob o v A. va bosh q alar . Moliyaviy va bosh q aruv ta h lili. Darslik. T.:
Shar q 2005. 220 b.
9. M alikov T., Xaydarov N. Budjet daromadlari va xarajatlari . O‘q uv
qo‘ lla n ma, T . : "IQTISOD-MOLIYA", 2007, 245 b.
10. M aliko v T., Xaydarov N. Budjet: tizimi, tuzulmasi, jarayoni . O‘q uv
qo‘ llanma, T .: "IQTISOD-MOLIYA", 2008, 84 b.
3) Ilmiy jurnallardagi maqolalar nomlari:
1 Haydarov N.X. O‘zbekiston Respublikasi ta’lim tizimini rivojlantirishda
davlat moliyasining o‘rni // Iqtisod va moliya. – Toshkent, 2013 – № 9 –B. 13
31

2 Бакайбаева А.С. Учет доходов государственного бюджета с
использованием казначейских технологий в Республике Узбекистан // Iqtisod
va moliya . – Toshkent , 2013 – № 12 – B . 7
4) Internet saytlari quyidagi tartibda keltiriladi:
http://www.mf.uz - O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi.
www.gov.uz
www.press-service.uz
www.mfer.uz
www.UzA.Uz
www.review.uz
www.cisstat.org
www.cer.uz
32

32

Sotib olish