Dokument ma'lumotlari

Narxi 54500UZS
Hajmi 48.9KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 29 May 2025
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Tarix

Sotuvchi

Sami Salih

Ro'yxatga olish sanasi 02 May 2025

1 Sotish

Hindiston ijtimoiy-iqtisodiy vaziyat (XVIII-XIX asrlar)

Sotib olish
MUNDARIJA KIRISH.........................................................................3 I BOB. BOBURIYLAR IMPERIYASINING SO‘NGGI DAVRIDA IJTIMOIY VA IQTISODIY HAYOT 1.1. Boburiylar imperiyasining XVIII-XIX asrlarda ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy holati...........................................................................7 1.2. Boburiylar imperiyasi tanazuli va sipohiylar qo’zg’alonining mamlakat ijtimoiy va iqtisodiy hayotiga ta’siri............................15 II BOB. INGLIZ MUSTAMLAKACHILIGI BOSHLANGAN DAVRDA HINDISTONDA IJTIMOIY VA IQTISODIY O‘ZGARISHLAR 2.1.Yevropaliklarning Hindistonga kirib kelishi va ingliz mustamlakasiga aylanishi..........................................................24 2.2. Ost-Indiya kompaniyasining siyosati va ijtimoiy tuzumga ta’siri..........................................................................................31 XULOSA.......................................................................37 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI.....................39 3 KIRISH Kurs ishi mavzusining dolzarbligi: Hindiston XVIII–XIX asrlarda jiddiy siyosiy, ijtimoiy va iqtisodiy silkinishlarni boshdan kechirdi. Bu davrda mamlakat hayotida Boburiylar imperiyasining zaiflashuvi va asta-sekinlik bilan ingliz mustamlakachiligining kuchayishi asosiy o‘rin tutdi. Ushbu tarixiy jarayonlar nafaqat Hindiston ichki tuzilmalarini, balki mintaqaning butun taraqqiyot yo‘lini tubdan o‘zgartirdi. Boburiylar davlati uzoq vaqt davomida Hindistonda markazlashgan boshqaruvni, an’anaviy ijtimoiy tizimni va rivojlangan iqtisodiy hayotni saqlab turgan edi. Ammo XVIII asrning ikkinchi yarmiga kelib, imperiyaning harbiy va siyosiy kuchi zaiflashdi. Bu holat inglizlarning mamlakatga faol kirib kelishi uchun zamin yaratdi. Ingliz Sharqiy Hind kompaniyasining mustamlakachilik siyosati natijasida mahalliy yer egaligi, soliq tizimi, hunarmandchilik va savdo yo‘nalishlari sezilarli darajada o‘zgardi. Mazkur davrdagi ijtimoiy va iqtisodiy o‘zgarishlarni o‘rganish bugungi kunda quyidagi sabablarga ko‘ra dolzarbdir: Tarixiy saboqlarni o‘rganish nuqtai nazaridan – Mustamlakachilik siyosatining Hindiston jamiyatiga qanday ta’sir ko‘rsatgani, uning mahalliy boshqaruv, ishlab chiqarish va madaniyat tizimiga salbiy oqibatlari bugungi kunda sobiq mustamlaka bo‘lgan mamlakatlar uchun muhim saboq bo‘la oladi. Zamonaviy Hindiston jamiyatining shakllanishini tushunishda – Hindiston ijtimoiy qatlamlari, zamonaviy iqtisodiy tizimi va siyosiy ongining rivojlanishi aynan shu davr jarayonlariga bevosita bog‘liq. Global tarix kontekstida mustamlakachilikni baholashda – Hindiston misolida ingliz mustamlakachiligining ijtimoiy va iqtisodiy oqibatlarini o‘rganish, boshqa mintaqalardagi o‘xshash tarixiy tajribalar bilan solishtirish imkonini beradi. Ilmiy izlanishlar va ta’lim uchun ahamiyatida – Mazkur mavzu tarix, siyosatshunoslik, iqtisodiyot va sotsiologiya kabi fanlarda o‘quvchilar va tadqiqotchilar uchun muhim tahliliy materialdir Shu jihatdan olib qaralganda, XVIII–XIX asrlarda Hindistonning ijtimoiy-iqtisodiy hayotiga oid tarixiy jarayonlarni tahlil qilish, 4ularning mohiyatini chuqur anglash va xulosalar chiqarish bugungi kundagi tarixiy ongni boyitishda katta ahamiyatga ega. Tadqiqotning obyekti: XVIII–XIX asrlarda Hindiston jamiyatining ijtimoiy-iqtisodiy tizimi dir. Bu davrda yuz bergan asosiy o‘zgarishlar, xususan Boburiylar imperiyasining tanazzuli va ingliz mustamlakachiligining kuchayishi jarayonida jamiyatdagi qatlamlar, agrar tuzum va iqtisodiy munosabatlar tadqiqot doirasini tashkil etadi Tadqiqotning predmeti : Boburiylar imperiyasi so‘nggi davri va ingliz mustamlakachiligi boshlanishida yuzaga kelgan ijtimoiy tabaqalanish, agrar islohotlar, iqtisodiy siyosat, savdo va ishlab chiqarish tizimidagi o‘zgarishlar dir. Tadqiqotning asosiy maqsadi : XVIII–XIX asrlarda Hindistonda yuz bergan ijtimoiy va iqtisodiy o‘zgarishlarni tarixiy manbalar va ilmiy tadqiqotlar asosida tahlil qilish, Boburiylar imperiyasining tanazzuli hamda ingliz mustamlakachiligining jamiyatga ko‘rsatgan ta’sirini chuqur o‘rganish dir. Tadqiqot vazifalari: Boburiylar imperiyasi inqirozining asosiy sabablari va uning ijtimoiy hayotga ta’sirini aniqlash.XVIII–XIX asrlarda Hindistondagi iqtisodiy tizim, agrar munosabatlar va soliq siyosatini tahlil qilishIngliz Sharqiy Hind kompaniyasining mustamlakachilik siyosati va u orqali yuz bergan o‘zgarishlarni yoritish.Hindiston jamiyatining tabaqaviy tarkibi va kasta tizimidagi o‘zgarishlarni ko‘rsatish.Hind iqtisodiyotining mustamlakachilik siyosati tufayli yemirilgan jihatlarini asoslash.O‘rganilgan tarixiy tajribaning bugungi tarixiy ong va tahlil uchun ahamiyatini belgilash. Tadqiqot mavzusi bo‘yicha adabiyotlar sharhi (tahlili): Mazkur mavzu yuzasidan bir qator tarixiy, ilmiy va tadqiqot asarlari mavjud. Boburiylar davrini yorituvchi asosiy manbalar – Zahiriddin Muhammad Bobur ning "Boburnoma" 1 asari, shuningdek, keyingi tarixchilar tomonidan yozilgan ishlanmalardir. Hindistonning XVIII–XIX asrlardagi iqtisodiy holatini tahlil qilishda Romila 1 Bobur Z.M. Boburnoma . Toshkent: G'. G'ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti, 1989. 5Thapar 2 , Irfan Habib 3 , Bipan Chandra 4 kabi hind tarixchilari muhim ilmiy ishlar yozganlar.Ingliz mustamlakachiligi bo‘yicha esa William Dalrymple 5 , singari tadqiqotchilarning ishlari mustamlakachilik siyosatining turli jabhalarini yoritadi. Shuningdek, sovet tarixchilari (masalan, S. Dmitriev , A. Yeremeyev ) tomonidan yozilgan asarlar ham mustamlakachilik davri Hindistonini chuqur tahlil qiladi.Shu bilan birga, O‘zbekistonda chop etilgan umumiy tarix darsliklari va monografiyalar ham mavzuni o‘rganishda yordam beradi (masalan: "Jahon tarixi", "Osiyo va Afrika xalqlari tarixi" o‘quv qo‘llanmalari) 6 . Tadqiqotning usullari: tarixiylik, tizimlashtirish, qiyosiy, muammoviyxronologik hamda fanlararo yondashuv kabi ilmiy tadqiqot usullari hamda xolislik tamoyillaridan foydalanildi . Tadqiqot natijalarining nazariy va amaliy ahamiyati: Ushbu tadqiqot Hindistonning XVIII–XIX asrlardagi o‘ziga xos tarixiy bosqichini ilmiy asosda yoritadi. Tarixiy jarayonlarning sabab-oqibat bog‘liqligini ko‘rsatadi va mustamlakachilik davrining jamiyatga ta’sirini tahlil qilish orqali tarixiy haqiqatlarni ochib beradi. Bu esa tarixshunoslik fanida mustamlakachilik davri bo‘yicha chuqurroq nazariy tushunchalar hosil qilishga xizmat qiladi.Tadqiqot natijalari oliy ta’lim muassasalarida tarix, siyosatshunoslik va xalqaro munosabatlar yo‘nalishida tahsil olayotgan talabalar uchun o‘quv qo‘llanmasi sifatida xizmat qilishi mumkin. Bundan tashqari, o‘rganilgan tarixiy saboqlar bugungi kun siyosiy va ijtimoiy jarayonlarini tahlil qilishda ham amaliy foyda beradi. 2 Thapar, Romila. Early India: From the Origins to AD 1300 . Berkeley: University of California Press, 2002. 3 Habib, Irfan. The Agrarian System of Mughal India (1556–1707) . Delhi: Oxford University Press, 1999. 4 Chandra, Bipan et al. India's Struggle for Independence . New Delhi: Penguin Books, 1989. 5 Dalrymple, William. The Anarchy: The Relentless Rise of the East India Company . London: Bloomsbury Publishing, 2019. 6 Sultonov Q. va boshq. Jahon tarixi. 10-sinf uchun darslik . Toshkent: “O‘qituvchi”, 2020. 6Kurs ishi tarkibining qisqacha tavsifi : Tadqiqot ishi kirish, 2 ta bob, 4 ta paragraf, xulosa, foydalanilgan manbalar va adabiyotlar ro‘yxatidan iborat bo‘lib, tadqiqot umumiy 41 betni tashkil etadi. I BOB. BOBURIYLAR IMPERIYASINING SO‘NGGI DAVRIDA IJTIMOIY VA IQTISODIY HAYOT 1.1. Boburiylar davlatining XVIII-XIX asrlarda ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy holati XVII asr o‘rtalarida Boburiylar (Buyuk Mogolllar) davlatiga Shimoliy Hindiston va Markaziy Hindistonning bir qismi, afg‘on yerlari (Peshavor, Qobul, Qandag‘or (1653 yilgacha) kirardi. Janubdan Boburiylar davlati Bijapur, Golkonda, Shimolda Nepal, Tibet va Assam bilan chegaradosh edi. Aurangzeb (1658-1707) podshohlik qilgan davrda davlat 19 viloyatga (subalarga) bo‘linar edi, ularni podshoh tomonidan tayinlangan subadorlar boshqarar edi. Subadorlar o‘zlariga ajratilgan viloyatlarda to‘liq ma’muriy, harbiy va sud to‘liq hokimiyatiga ega edi. Podshoh barcha yerlarni oliy mulkdori hisoblanardi. Yerlarni ng ko‘p qismi jag‘ir dorlar , zamindorlar in’om dor lar qo‘lida edi. V aqf yerlari ham mavjud edi. Harbiy qumondonlarga xizmatlari uchun ba’zi yerlarning solig‘ini o‘zlariga olish huquqi- jag‘irlar berilgandi. Jag‘irdorlar o‘z foydalarining ma’lum bir qismini o‘z harbiy martabasiga mos bo‘lgan yollanma qo‘shinni saqlashga ishlatishi lozim edi. Jag‘irdorlik merosiy emasdi. Zamindorlarning jag‘irdorlardan farqi shunda ediki, ular yonlanma qo‘shinlarni saqlashlari shart emas edi. Ular podshoh uchun dehqonlardan yer solig‘i yig‘ishar edi, davlat solig‘ini yig‘ishdagi xizmatlari uchun o‘zlariga yig‘ilgan solig‘ni 10% qoldirar edilar. Zamindorlar asosan hind zodagon yer egalaridan kelib chiqkan, 7jag‘irdolarning ko‘p qismi esa musulmonlar edi. Biror shaxsning qilgan xizmatlari yoki unga nisbatan moyillik belgisi sifatida berilgan yerlar in’om yerlar deyilardi. Bu mulkdan olinadigan soliq to‘liq in’omdorlarga ketar edi. Odatga ko‘ra in’omdorning o‘limidan keyin hukmdorlar uning bolalarini merosxo‘r deb tasdiqlar edilar. Podshohlar in’omini asosan musulmon ruhoniylariga sovg‘a qilishar edi. Vaqf deb nomlangan yerlardan olinadigan machit, diniy maktab (madrasalar) va boshqalar uchun sarf qilinardi. O‘z tarkibi ko‘ra hind jamoalari bir-biriga o‘xshamas edi. Davlat mulki hisoblangan yer amalda qishloq jamoasiga foydalanishga berilardi. Har bir jamoadan renta soliq olinardi. Jamoa ichida ekin maydonlari dehqonlarga meros mulk sifatida taqsimlanardi. Har bir qishloq jamoasi birgalikda 10-12 hunarmandni oziq-ovqat mahsulotlari bilan ta’minlashi kerak edi, bu hunarmandlar qishloq jamoasini kerakli ishlab chiqarish vositalari bilan ta’minlardilar. Bundan tashqari qishloq jamoasi qishloq oqsoqoli, mirzasi, soliqlar yig‘uvchi, braxman va boshqa mansabdor kishilarni ham ta’minlashi kerak edi. Qishloq jamoasi a’zolarining mansab va majburiyatlari avloddan avlodga meros bo‘lib o‘tardi, shu yo‘l bilan dehqonlar va qishloq hunarmandlari yerga qattiq biriktirib qo‘yilgan bo‘lib, ular jamoadan chiqib ketsalar o‘z kasb hunarlari bilan shug‘ullanishdan maxrum bo‘lib, “kelgindi” odamlarga aylanardilar. Podshoh mamlakat hududidagi barcha yerlarning egasi xisoblanardi. Lekin podshohning bevosita tasarrufida barcha ekiladigan yerlarning 1/8 qismi bo‘lib, ulardan olingan soliq qo‘shinni va podshoh saroyini ta’minlashga ketardi. Hindistonni Boburiylar davlati qo‘l ostida birlashtirilishi bu yerdagi o‘zaro urushlarning kamayishiga, savdo va hunarmandchilikning rivojlanishiga yordam berdi. Mamlakatning ba’zi hududlarida qishloq ho‘jaligining ixtisoslashuvi boshlandi. Natural soliq pul solig‘iga aylantirildi. Qishloq jamoalarining iqtisodiy ajralib qolishi (alohidalashuvi) yo‘qola bordi. Qishloq hunarmanchiligining mollari bozorlarda tobora ko‘proq sotila boshladi. Shu bilan birga shaharlarning iqtisodiy roli o‘sdi, shahar hunarmandlari va savdogarlarining soni ko‘paydi, shahar bilan qishloq o‘rtasida mahsulot ayirboshlash o‘sdi, dastlabki 8manufakturalar paydo bo‘ldi. Iqtisodiy tushkinlik ijtimoiy kurashning kuchayishiga olib keladi. Xalq ommasining mahalliy hukmdorlarga va zodagon yer egalariga qarshi chiqishlari imperiyaning zaiflashuvi va qulashining asosiy omillaridan biri bo‘ldi. Bu kurash Hindistondagi ayrim xalqlarning diniy harakatlari va markaziy hokimiyatga qarshi kurash bilan qo‘shilib ketdi. Panjobdagi qo‘zg‘olon sikxlar ta’limoti bayrog‘i ostida keng yoyildi. XVI asr boshidayoq Panjob shaharlarida sikxlarning diniy mazhabi tashkil topgan edi. Sikx so‘zi “o‘quvchi”, “shogird” ma’nosini bildirgan. Uning asoschisi va birinchi gurusi (sikxlar boshlig‘ining unvoni, “ustoz, o‘qituvchi” ma’nosini bildirgan) Nanak (1469-1538) o‘z ta’limotida kasta-tabaqa imtiyozlariga qarshi chiqib, barcha odamlarning xudo oldida tengligini e’lon qilgan. Sikxlar o‘zlarining asosiy vazifalaridan biri bu – hindlar bilan musulmonlarni murosaga keltirish deb bilganlar. Dastlabki sikxchilik Panjobdagi o‘ziga to‘q shahar aholisining zodagon yer egalariga qarshi muxolifatini ifoda etgan. Lekin XVII asr II-yarmidan boshlab sikx mazhablari o‘zgara boshlagan. Iqtisodiyotning inqirozi natijasida mazhab saflariga aziyat chekkan minglab dehqonlar va hunarmandlar qo‘shila boshlagan. Mazhabning faoliyati jangovar tus ola boshladi. Sikxlarning o‘ninchi gurusi Govind Singx (1675-1708) o‘zining cheklanmagan hokimyatidan voz kechdi va hokimyatni sikxlar jamoasiga – xalsega berdi. U butun yerlar sikxlarga tegishli bo‘ladigan “haqiqiy podshohlik” qurish uchun hal qiluvchi qurolli qo‘zg‘olonga chaqirdi. Govind Singx davrida musulmon va hindu dehqonlari va hunarmandlari ham sikxlarga qo‘shildilar. Sikxchilik induizm dini mazhabidan mustaqil dinga aylandi. Sikxlar sochlari va soqolini o‘stirib yurardilar, ular yonida doimo 3 ta metall buyum – xanjar, taroq va qo‘lida zanjir (braslet) bo‘lishi kerak edi. Sikxlar ismiga “Singx” (“S h er”) so‘zi qo‘shib aytilardi. Govind Singx vafotidan keyin mazhabga dehqon Banda rahbarlik qildi. Uning rahbarligidagi qo‘zg‘olon Panjobning katta qismini qamrab oldi. Podshoh hukumati barcha qo‘shinlarni qo‘zg‘olonchilarga qarshi tashlab, uni bostirdi, Banda qatl qilindi. Sikxlarning bir qismi tog‘larga chiqib ketib, partizanlik urushlarini davom ettirdi. Sikxlar 9qo‘zg‘oloni vaqtinchalik mag‘lubiyatiga uchrashiga qaramay, Shimoliy Hindistonda Boburiylar davlati kuchlariga katta zarar yetkazdilar. Sikxlar keyinchalik bir necha marta qo‘llariga qurol olib kurashdilar. Ular uzoq davom etgan kurashdan keyin 1765 yilda Panjobda o‘z hokimyatini o‘rnatdilar va mustaqil davlat tuzilganligini e’lon qildilar. Yer sikxlar jamoasining mulki deb e’lon qilindi. Agar sikxlar harakati dehqonlarning zodagon yer egalariga qarshi kurashi va panjobliklarning Boburiylar hokimiyatidan ozod bo‘lishi hamda o‘z davlatlarini barpo etish uchun kurashi bilan qo‘shilib ketgan bo‘lsa, yana bir halq harakati - jatlar qo‘zg‘oloni esa eng avvalo zodagon yer egalariga qarshi yo‘naltirilgan edi. Jatlar shimoli-g‘arbiy Hindistondagi dehqonchilik kastasi edi. XVII asrning so‘nggi choragi va XVIII asr boshlarida Agra-Dehli hududidagi jatlar o‘z qishloq oqsoqollari boshchiligida Boburiylar hukumatiga qarshi bir necha marta qo‘zg‘olon ko‘tardilar. Eng yirik qo‘zg‘olon 1672 yilda bo‘lib, qo‘zg‘olonchilar bir qator joylarda zodagon yer egalarini va soliq yig‘uvchilarni haydab yuborib, Dehliga yurish qildilar, lekin bu qo‘zg‘olon bostirildi. O‘sha vaqtdagi tarixiy sharoitlarga ko‘ra sikxlar va jatlar qo‘zg‘oloni Boburiylar davlatiga sezilarli darajada zarba berdi. Maratxlarda dehqonlarning zodagon yer egalariga qarshi kurashi maratxlarning imperiya hokimiyatidan ozod bo‘lish uchun olib borgan kurashi bilan qo‘shilib ketdi 7 . Maratxlar mamlakati Maxarashtra Boburiylar davlatiga qo‘shib olingach, u bir qancha yirik jag‘irlarga ajratilib, musulmon zodagonlariga berilgan edi. XVII asr o‘rtalarida boshlangan dehqonlar qo‘zg‘olonida Boburiylar davlatidan ajralib chiqib, mustaqil davlat tuzish tarafdorlari bo‘lgan mayda va o‘rta zamindorlar ham ishtirok qildilar. Qo‘zg‘olonning atoqli rahbari yer egalari vakili S h ivadji Bxonsle (1627-1680) edi. Maxarashtra mustaqilligi uchun kurashda dehqonlarning ommaviy ishtirok qilishi Shivadjiga kuchli armiya tuzish imkonini berdi. Har bir qishloq jamoasi 7 История Востока. В 6 т. Том 4. – Москва: Восточная литература, 2002. – с. 117–120. 10ma’lum miqdorda qurollangan askar etkazib berardi. Bir millatga mansub bo‘lgan, harakatchan va jang bo‘ladigan joylarni yaxshi biladigan maratx otliq askarlari guruhlari podshohning yollanma armiyasidan ustun kelardi. 1674 yilga kelib maratxlar yerining katta qismi ozod qilindi va S h ivadji mustaqil Maxarashtra davlatining boshlig‘i bo‘ldi. S h ivadji va maratx zodagon yer egalari o‘z siyosatlarida qurollangan dehqonlar bilan hisoblashishiga majbur edilar. Musulmon jag‘irdorlar quvib yuborilgach, renta solig‘i hosilning 50-60 % dan 30- 40 % ga tushirildi. Lekin Maxarashtrada asta sekin yirik yer egaligi shakllanib bordi. Bu esa Shivadji vafotidan keyin maratx zodagon yer egalari o‘rtasida urush, nizolarning avj olishiga olib keldi, natijada Podshoh hukumati qo‘shinlarining harakatlari muvaffaqiyatga erisha boshladi. 1689 yilda Shivadjining o‘g‘li va vorisi asir olinib, qatl etildi, uning kichik yoshli merosxo‘ri Shaxu Dehliga olib ketildi. Boburiylardavlatining zafilashishi natijasida XVIII asr boshida maratxlar o‘z davlatini qayta tikladilar. 1707 yilda S h axu o‘z vataniga yuborildi va maratxlar davlatining hukmdori bo‘ldi. Amalda esa hokimyat peshvo (bosh vazir) unvonini olgan qudratli maratx zodagon yer egalaridan birining qo‘lida edi. Keyinchalik esa taxtda o‘tirgan Shaxu vorislarini o‘z qo‘g‘irchoqlariga aylantirgan peshvolar sulolasi mamalakatni boshqardi. 1725 yildan boshlab Puna shahri peshvolarining poytaxtiga aylandi. XVIII asrning dastlabki 1/3 qismida maratxlar Markaziy Hindistonning Gujarotdan Bengal qo‘ltig‘igacha bo‘lgan katta qismini bosib oldilar. Bosib olingan hududlarda peshvolardan mustaqil bo‘lgan yangi davlat birlashmalari tashkil topdi. Shu tariqa to‘rtta yirik knyazlik - Nakpur, Gvalior, Indaur va Baroda tashkil topdi. Bu knyazliklar Maxarashtra atrofiga birlashib, peshvo boshchiligida konfederatsiya tashkil etdilar. Maratxlar butun Hindistonni o‘ziga bo‘ysindrishni istagan kuchga aylandi. To‘xtovsiz davom etayotgan o‘zaro urushlar va qo‘zg‘olonlar natijasida savdo-sotiq qisqarib ketdi, iqtisodiy va siyosiy inqiroz kuchaydi, shaharlar tushkunlikka yuz tutdi. Markaziy hukumatning hokimiyati zaiflashib , siyosiy tarqoqlikka intilish kuchaydi. XVIII asr boshida imperiyaning yirik 11viloyatlarining subador va navob unvoniga ega bo‘lgan hokimlari mustaqil hukmdorlarga aylandilar. XVIII asrning birinchi choragida Panjob va maratxlar mulklaridan tashqari Bengaliya, Haydarobod, Aud ham amalda mustaqil davlatlarga aylandilar. Radjaston knyazligi ham mustaqillikka erishdi. Dehli atrofida ham bir nechta mustaqil knyazliklar tashkil topdi. Boburiylar podshohlari mamlakatning oliy hukmdorlari hisoblansalarda ularning hokimiyati Dehli va uning yaqin atrofi bilangina cheklanib qolgan edi. Hindistonning zaiflashganidan foydalangan Eron shohi Nodirshoh 1739 yilda Panjobni bosib oldi va Mo‘g‘ullar qo‘shinini mag‘lubiyatga uchratib, Dehliga kirib bordi. Bu yerda u katta o‘ljalarni qo‘lga kiritdi hamda podshohni Sind, Peshavor va Qobulni o‘ziga berishga majbur qilib, vataniga qaytdi. Nodirshohning bosqini Boburiylar davlatining harbiy jihatdan kuchsizligini butun Hindistonga ko‘rsatdi. Boshqa qo‘shni davlatlarning ham Boburiylar davlatiga hujumi kuchaydi. 1747 yilda Nodirshoh o‘lgach, uning davlati parchalanib ketdi va Ahmadshoh Durroniy boshchiligida mustaqil afg‘on davlati tashkil topdi, bu davlat qo‘shni davlatlarga nisbatan harbiy yurishlarini avj oldirib yubordi. Afg‘onlar qisqa vaqt ichida Panjob, Kashmir va Dehli ustidan o‘z hukmronligini o‘rnatdilar. Lekin afg‘onlar shimoli- g‘arbiy Hindiston ustidan o‘z hukmronliklarini saqlab qola olmadilar. Sikxlar afg‘onlarga qarshi kurashga otlanib, Panjobdagi afg‘on garnizonlarini qirib tashladilar 8 . Maratxlar konfederatsiyasi Hindistonda hukmronlikni qo‘lga olish va mamlakatni birlashtirish uchun faol kurash olib bordi. Maratxlar armiyasi Shimoliy Hindistonga kirib borib, Dehlini qo‘lga kiritdi va afg‘onlarni Hind daryosidan narigi tomonga uloqtirib tashladi. Bundan norozi bo‘lgan Ahmadshoh 1759 yilda 40 ming kishilik qo‘shin bilan Hindistonga yurish qildi. Maratxlar 100 ming kishilik qo‘shin to‘pladi, lekin ular asosan yollanma askarlardan iborat edi. Maratx qo‘shinlari o‘zlarining avvalgi jangovarlik qobilyatini yo‘qotgan edilar. Afg‘onlar Hindistondagi maratxlar va musulmonlar o‘rtasidagi ziddiyatlardan 8 Беринстен В. Империя Великих Моголов . – М.: АСТ, 2005. – с. 212. 12ham foydalandilar. 1761 yil boshida Panipat tekisligida hal qiluvchi jang bo‘lib, maratxlar batamom mag‘lubiyatga uchradi. Ahmadshoh maratxlarni mag‘lubiyatga uchratgan bo‘lsa ham Hindiston ustidan o‘z hukmronligini o‘rnata olmadi va tez orada o‘z qo‘shinlari bilan Afg‘onistonga qaytib ketdi. Maratxlar konfederatsiyasi ichidagi o‘zaro urushlar, bir qator mustaqil knyazliklarning tashkil topishi maratxlarning Hindistonni o‘z hokimyati ostida birlashtirishga bo‘lgan harakatlarini yo‘qqa chiqardi va yevropaliklarning Hindistonga kirib kelishini osonlashtirdi. 1.2. Boburiylar imperiyasi tanazuli va sipohiylar qo’zg’alonining mamlakat ijtimoiy va iqtisodiy hayotiga ta’siri XIX asrning 50-yillariga kelib Hindistondagi ziddiyatlar keskinlashib ketdi. Hindiston ustidan Angliya hukmronligining o‘rnatilishi xalq ommasi qashshoqligi 13va azob-uqubatini yanada kuchaytirdi, ommaning noroziligi o‘sdi. Mamlakatda xristian missionerlari faoliyatining kuchayishi hindlar va musulmonlarni zo‘rlik bilan xristian diniga o‘tkazilishi haqidagi mish-mishlarning ko‘payishiga va xalq ommasining xavotirlanishining kuchayishiga olib keldi. Mustamlaka hokimyatning agrar-soliq siyosatidan, ayniqsa Dalxuzining yer-mulklarni musodara qilish siyosatidan norozi bo‘lgan zamindor zodagonlarning bir qismi, mayda yer egalari va jamoa oqsoqollari ichida ham norozilik kuchaydi. Umumiy norozilikning o‘sib borishi hind askarlari va zobitlari kayfiyatida ham o‘z aksini topdi. Sipohiylar garnizonlari ana shunday norozilik markazlariga aylandi. Bengaliya, Madras va Bombeydagi 3 ta sipohiylar armiyalari ichida eng kattasi bo‘lgan Bengaliya armiyasida inglizlarga qarshi kayfiyat juda kuchaygan edi. Bu armiyaning askar va zobitlari asosan hindlarning ikkita yuqori tabaqasi – braxmanlar va rajputlardan yollangan bo‘lib, ularning ko‘pchiligi jamoa oqsoqollari, mayda yer egalari oilalaridan chiqqan edi. Ular orasida Audda tug‘ilganlar ham ko‘pchilik edi. Ingliz-hind armiyasidagi ba’zi bir holatlar ham sipohiylar ichida norozilikni kuchaytirdi. Inglizlar butun Hindistonni egallab olishgach, sipohiylar bilan uncha hisoblashmaydigan bo‘lishdi. Sipohiylarning maoshlari, nafaqalari qisqartirildi, ularning ko‘pgina imtiyozlari bekor qilindi. Sipohiylar polklari Afg‘oniston, Eron, Birma, Xitoyga urushga yuborila boshlandi. Ingliz zobitlari tomonidan irqiy, milliy jihatdan kamsitish kuchaydi. 1857 yilda armiyada sigir terisidan qilingan himoya qatlami bilan o‘ralgan va cho‘chqa moyi bilan moylangan patronlarning (o‘qlarning) qo‘llanila boshlanishi sipohiylarning g‘azabini yanada kuchaytirdi. Patronlarni qo‘llashdan oldin ular ustidagi himoya qatlamini tish bilan olib tashlash kerak edi. Bu esa sigir go‘shtini eyish taqiqlangan hind sipohiylarining va cho‘chqa go‘shtini eyish taqiqlangan musulmon sipohiylarining diniy e’tiqodlarini oyoq osti qilar edi. 1856 yil bahorida Bengaliya armiyasidagi sipohiy polklarida, shahar va qishloqlarda inglizlarga qarshi tashviqot kuchaydi. Inglizlar tomonidan imtiyozlari cheklangan zodagon yer egalari ham sipohiylar bilan aloqa o‘rnatdilar. Qo‘zg‘olonni 14tayyorlashda vahhobiylarning yashirin tashkilotlari ham katta rol o‘ynadi. Taniqli musulmon ma’rifatparvari Fozilhaqning faoliyati qo‘zg‘olonni mafkuraviy jihatdan tayyorlashga yordam berdi. 1857 yil 10 mayda Mirutda sipohiylarning qurolli qo‘zg‘oloni boshlanib ketdi. Sipohiylar ingliz komandirlarini yo‘q qilishib, Dehliga qarab yurish qildilar. Ularga shahar aholisi va yaqin atrofdagi qishloqlar dehqonlari ham qo‘shildi. 11 mayda Dehli qo‘zg‘olonchilar qo‘liga o‘tdi. Qo‘zg‘olonchilar Boburiylarning so‘nggi vakili bo‘lgan Bahodirshoh saroyiga kelib, undan qo‘zg‘olonga qo‘shilishni talab qildilar. Bahodirshoh bu talabni bajarishga majbur bo‘ldi va Hindistonning oliy hukmdori deb e’lon qilindi. Xalq ommasi Boburiylar davlatining qayta tiklanishini mustaqillikning qayta tiklanishi sifatida kutib oldi. Qo‘zg‘olonda hindlar va musulmonlar birgalikda harakat qildilar 9 . Bahodirshoh hukumati o‘zining hindlarga hayrihohligini ta’kidlab, ularning muqaddas hayvoni sigirni so‘yishni taqiqlab qo‘ydi. O‘z navbatida qo‘zg‘olonning hind rahbarlari musulmonlarning diniy ramzlarini qo‘llab- quvvatladilar. Dehlining qo‘zg‘olonchilar qo‘liga o‘tishi mamlakatning boshqa qismlarida xalq chiqishlarining boshlanishi uchun signal bo‘ldi. Markaziy Hindiston hududi qo‘zg‘olonning asosiy o‘choqlari bo‘ldi. Kanpurda qo‘zg‘olonni tayyorlashda so‘nggi peshvoning asrandi o‘g‘li, inglizlar tomonidan o‘z huquq va nafaqasidan mahrum qilingan Nana Sohib katta rol o‘ynadi. U Kanpurdagi sipohiy polklarning yashirin tashkilotlari bilan aloqa o‘rnatgan edi. U qo‘zg‘olonning eng mashhur arboblaridan biri bo‘lib qoldi. 1857 yil 4 iyunda Kanpurda sipohiylar qo‘zg‘oloni boshlandi, ularga dehqonlar va hunarmandlar ham qo‘shildi. Bu yerdagi ingliz garnizoni taslim bo‘ldi. Nana Sohib o‘zini peshvo deb e’lon qildi va ozod qilingan hududlarni Dehli hukmdorining vassali sifatida boshqara boshladi. Maratx knyazliklaridan Indur va Gvaliorda ham sipohiylar qo‘zg‘olon ko‘tarib, ular ingliz zobitlarini qirib tashladilar. Aud ham qo‘zg‘olonning eng muhim o‘chog‘i bo‘lib qoldi. Bu yerda 1856 yildan 9 Эргашев Ш. Жаҳон тарихи. Янгидaвр (1800–1918) . – Тошкент: Ўқитувчи, 2015. – 137-бет. 15boshlaboq mayda yer egasi Mavlaviy Ahmadshoh boshchiligida inglizlarga qarshi qo‘zg‘olonga tayyorgarlik boshlanib ketgan edi. Qo‘zg‘olon arafasida Ahmadshoh inglizlar tomonidan qo‘lga olinib, qamoqda o‘lim jazosini kutib o‘tirgan edi, uni qo‘zg‘olon ko‘targan sipohiylar ozod qildilar. Aud knyazligi poytaxti Lakxnauda sipohiylar va xalq ommasi qo‘zg‘olon ko‘tarib, ingliz mustamlakachilarini haydab yubordilar. Mustaqillik tiklanganligi e’lon qilinib, sobiq hukmdorning kichik yoshli o‘g‘li maxaroja deb e’lon qilindi, uning onasi regentlar kengashiga rahbarlik qildi, sipohiylar talabiga binoan Ahmadshoh ham bu kengashga a’zo sifatida qabul qilindi. Xalq qo‘zg‘oloni inglizlar kutmagan bir vaqtda yuz berib, ularni sarosimaga solib qo‘ydi. Dehlidan Kalkuttagacha bo‘lgan ulkan hududda ingliz askarlarining bir nechagina polklari bor edi. Hindistonning aholi zich yashaydigan katta hududlarida qo‘zg‘olon ko‘targan xalq inglizlar tartibotini ag‘darib tashladi. Boshlanib ketgan bu qo‘zg‘olon Hindiston xalqlarining ingliz mustamlakachilariga qarshi buyuk ozodlik qo‘zg‘oloni edi. Sipohiylar inglizlarga qarshi birinchi zarbani berdilar va qo‘zg‘olonning harbiy markaziga aylandilar. Inglizlarga qarshi kurashda aholining turli ijtimoiy qatlamlari qatnashdi. Lekin qo‘zg‘olon kuchayib borgani sayin ijtimoiy qatlamlar o‘rtasidagi ziddiyat kuchaydi. Tez orada qo‘zg‘olonning boshqa kuchsiz tomonlari ham ko‘rinib qoldi. Hindistonning janubi qo‘zg‘olonni qo‘llab-quvvatlamadi. Shimoli-g‘arbda, Panjobda sipohiylarning alohida qo‘zg‘olonlari bo‘lib, ular Panjob zodagon yer egalari yordamida inglizlar tomonidan shafqatsizlik bilan bostirildi. Inglizlar sikxlar bilan musulmonlar o‘rtasidagi diniy adovatlardan, sikxlarning Boburiylar davlatiga nisbatan doimiy dushmanliklaridan samarali foydalandi. Bombey va Madras armiyalari Bengal armiyasining qo‘zg‘olon ko‘targan sipohiylarini qo‘llab-quvvatlamadi. Qo‘zg‘olonning harbiy asosini tashkil qiluvchi Bengal armiyasining sipohiy qismlarining harakatiga umumiy rahbarlik yo‘q edi. Qo‘zg‘olon boshidanoq zodagon yer egalarining ancha qismi inglizlar tomoniga o‘tdi, bu esa inglizlar ahvolini ancha engillashtirdi. Ba’zi knyazliklarning 16qo‘shinlari inglizlar bilan birgalikda qo‘zg‘olonni bostirishda ishtirok etdi. Dastlabki oylarida Dehli qo‘zg‘olonning asosiy markazi bo‘ldi. Iyunda inglizlar bu yerga Panjobdan katta kuch tashlab, shaharni qamal qila boshladilar. Qo‘zg‘olonchilar o‘z poytaxtlarini qahramonlarcha himoya qildilar. Bahodirshoh va uning atrofidagilarning xalq urushini avj oldirishga qobilyati va hohish-irodasi yo‘qligi ijtimoiy guruhlar o‘rtasidagi ziddiyatlarni yanada kuchaytirdi. Sipohiylar zobiti Baxtxon qo‘zg‘olonning eng atoqli harbiy va siyosiy rahbariga aylandi. Dehlidagi polklar komandirlari kengashida Baxtxon bosh qo‘mondon qilib saylandi. Qo‘zg‘olonchilar Kengashi tuzilib, unga sipohiylardan 6 vakil, aholidan 4 vakil saylandi. Bu Kengashga rasman Bahodirshoh rahbar hisoblansada amalda rahbarlik Baxtxon qo‘lida edi. Kengash xalq manfaatidan kelib chiqqan holda bir qator tadbirlarni amalga oshirishga harakat qildi. Tuz va shakarga soliqlar bekor qilindi. Halok bo‘lgan jangchilar oilalariga soliqdan ozod qilingan chek yerlari berildi. Yirik savdogarlarga qo‘zg‘olonchilar armiyasi uchun maxsus yig‘imlar tashkil etildi. Baxtxon shaharliklarni yoppasiga qurollantirish to‘g‘risida farmon chiqardi. Baxtxon va Kengashning ba’zi a’zolari shoh va uning atrofidagi guruhning hokimyatini cheklashga intildilar. Inglizlarning Panjobdagi armiyasi Dehlini qamal qilayotgan bir vaqtda Kalkuttadan chiqqan ingliz qo‘shinlari Gang vodiysi bo‘ylab yuqoriga qarab harakat qildilar. Inglizlar Ollohobod va Banorasdagi qo‘zg‘olonni bostirib, Kanpur hududiga kirib keldilar. Qattiq janglardan keyin inglizlar Kanpurni qo‘lga kiritdilar. Inglizlar tomonidan Dehlining uzoq vaqt qamal qilinishi qo‘zg‘olonchilarni qiyin ahvolga solib qo‘ydi. 1857 yil sentyabr boshida Dehliga Panjobdan inglizlarning yangi qo‘shimcha kuchlari etib keldi va inglizlar 14 sentyabrda shaharga hujum boshlab, 6 kunlik janglardan keyin shaharni egalladilar 10 . Qolgan-qutgan jangchilar bilan shahardan chekinayotgan Baxtxon Bahodirxonga armiya bilan birga chekinib, kurashni davom ettirishni taklif etdi, lekin Bahodirxon inglizlarga 10 Dalrymple W. The Last Mughal: The Fall of a Dynasty, Delhi, 1857 . – Bloomsbury Publishing, 2006. – p. 203. 17taslim bo‘lishni afzal ko‘rdi. Dehlini egallagan inglizlar aholini juda shafqatsizlik bilan jazoladilar, tinch aholining ko‘pchiligi shaharni tashlab chiqib ketishga majbur bo‘ldi. Dehlining qahramonona himoya qilinishi Hindiston xalqlari tarixida muhim o‘rin egallaydi. Butun mamlakatning diqqat-e’tibori 4 oy davomida Dehli hududidagi kurashga qaratilgan bo‘lib, mamlakatning boshqa joylaridagi qo‘zg‘olonchilar undan o‘rnak va ilhom oldilar. Dehlining qo‘ldan ketishi natijasida qo‘zg‘olonning eng yirik markazlaridan biri yo‘q qilingan bo‘lsada kurash davom etaverdi. Kuzda Kanpurni tashlab chiqqan Nana Sohib qo‘shinlari bilan Gvalior knyazligining qo‘shinlari, shuningdek Dehlidan kelgan ayrim sipohiy qismlari birlashdilar. Mahalliy aholi avvalgidek qo‘zg‘olonchilarni qo‘llab-quvvatlardi va Kanpur hududi qo‘zg‘olonning muhim markazlaridan biri bo‘lib qolaverdi. Lekin Dehli qulaganidan keyin Aud qo‘zg‘olnning asosiy markaziga aylandi. Auddagi qo‘zg‘olon boshlanish davridanoq ommaviy tus olib, uning butun hududi qo‘zg‘olonchilar qo‘liga o‘tgan edi. Faqat Lakxnau markazidagi qal’ada inglizlarning kichik garnizoni saqlanib qolgan edi. 1857 yil noyabrida inglizlar Lakxnauga yorib o‘tib, u yerdagi garnizonni qutqarib olishga muvaffaq bo‘ldilar. Lekin ular Lakxnauda o‘rnashib qola olmadilar va Kanpurga chekindilar. Inglizlar Hindistonga yangi qo‘shin olib kela boshladilar. Dekabrda inglizlarning Nana Sohib qo‘shinlari bilan janglari bo‘lib o‘tdi. Inglizlar Gang daryosi chizig‘i bo‘yiga mustahkam o‘rnashib oldilar va Markaziy Hindiston qo‘zg‘olonchilarini Auddan ajratib qo‘ydilar. Bu davrda xalq ommasi bilan zodagonlar o‘rtasidagi ziddiyat yanada keskinlashdi. Ahmadshoh inglizlarga qarshi qat’iy harakat qilishni va bu kurashda ikkilanib turuvchi, qat’iyatsiz boshliqlarni mansabdan chetlatishni talab qildi. 1858 yil yanvarida Ahmadshoh otryadlari bilan Aud zodagonlari tarafdorlari o‘rtasida qurolli to‘qnashuv bo‘lib o‘tdi va Ahmadshoh qamoqga tashlandi. Lekin xalq va armiyaning talabi bilan u ozod qilinib, yana isyonchilarning obro‘li rahbarlaridan biri bo‘lib qoldi. Ingliz qo‘mondonligi 1858 yil bahorida Lakxnauga hujum qilish uchun katta qo‘shin to‘pladi. Mart boshida 70 ming kishilik ingliz 18qo‘shini Lakxnauni o‘rab oldi. Qattiq janglardan keyin 14 martda inglizlar shaharni qo‘lga kiritdilar. Ular ikki hafta davomida shaharni talab, aholini shafqatsizlik bilan qirdilar. Lekin inglizlar isyonchilar armiyasini yo‘q qilib tashlay olmadilar. Bu armiya Lakxnaudan chekinib, Ahmadshoh rahbarligida kurashni davom ettirdi. Lakxnauni inglizlar bosib olgach, partizanlar urushi inglizlarga qarshi kurashning asosiy shakli bo‘lib qoldi. Partizanlar urushi Aud va Markaziy Hindistonda keng yoyildi, Nana Sohibning qo‘zg‘olonchi armiyasining qoldiqlari va unga qo‘shilgan Dehli askarlari partizanlarning asosiy kuchlarini tashkil qilardi. Nana Sohib va Baxtxonning otryadlari shimol tomon harakat qilib, keyin Nepalga chekindilar. Shundan keyin Markaziy Hindistondagi kurashga iste’dodli sarkarda Tantiya Topi rahbarlik qildi. Jxonsi knyazligi Markaziy Hindistondagi qarshilik markazlaridan biri edi. Bu yerda inglizlarga qarshi mudofaaga knyaginya Lakshmi Bay rahbarlik qildi. U erkakcha kiyinib, qo‘lida qurol bilan eng qiyin joylarda jang qilardi. 1858 yil aprelda Jxonsi inglizlar qo‘liga o‘tgach Lakshmi Bay Tantiya Topi otryadiga qo‘shilib jang qildi va janglardan birida halok bo‘ldi. Tantiya Topi qo‘shinlari jang bilan deyarli butun Markaziy Hindistonni bosib o‘tdi. Aud va boshqa joylarda ham jangovar harakatlar davom etdi. Lekin inglizlarning knyazlar va zodagonlar mol-mulkini to‘la daxlsizligi haqidagi va’dalaridan keyin zamindor elementlar ochiqdan-ochiq inglizlar tomoniga o‘tib keta boshladilar. Knyazlardan biri xoinlik qilib Ahmadshohni ushlab oldi va 50 ming rupiy evaziga uning boshini inglizlarga keltirib berdi. 1859 yil aprelda esa boshqa bir roja Tantiya Topini ushlab, inglizlarga topshirdi va u ham halok bo‘ldi. Isyonchilarning ayrim otryadlari 1859 yilning oxirigacha qarshilik ko‘rsatdi. Hindiston xalqlarining buyuk qo‘zg‘oloni juda mudhishlik bilan bostirildi. Inglizlar sipohiylarni zambarak og‘ziga bog‘lab otib, parchalab tashlardilar. 1857-1859-yillardagi qo‘zg‘olon Hindistonda hali inglizlarni haydab chiqarishga qodir qudratli ijtimoiy kuch vujudga kelmaganligini ko‘rsatdi. Ko‘pgina vassal knyazliklar, zodagon yer egalari qo‘zg‘olon boshidanoq inglizlar tomoniga o‘tib ketdilar. Qo‘zg‘olonga qo‘shilgan 19va undagi rahbarlikni o‘z qo‘llariga olgan zodagonlarning bir qismi tarqoq holda harakat qilishar, ko‘pincha o‘zlarining ijtimoiy va sulolaviy manfaatlarini ko‘zlab harakat qilardilar. Dehqonlar va hunarmandlar qo‘zg‘olon davomida o‘z dasturlarini va rahbarlarini ilgari sura olmadilar. Qo‘zg‘olonning ayrim rahbarlari (Ahmadshoh, Baxtxon va boshqalar) xalq ommasi talablarini hisobga olsalar ham, lekin ular umumiy vaziyatga etarli darajada ta’sir o‘tkaza olmadilar. Sipohiylar polklari va dehqonlar otryadlari o‘zaro birlashmasdan, ayrim-ayrim holda harakat qildilar. Shuningdek Hindiston aholisi o‘rtasidagi milliy, diniy va tabaqaviy farqlar ham qo‘zg‘olonga o‘z ta’sirini ko‘rsatdi. Ana shunday sharoitda inglizlar tomonidan yirik qo‘shinlarning keltirilishi, harbiy-texnikaviy jihatdan ustunlik kurash taqdirini hal qildi. 1857-1859- yillardagi qo‘zg‘olon mag‘lubiyatga uchragan bo‘lsa ham u Hindiston xalqlari tarixida muhim o‘rin tutdi. Bu qo‘zg‘olon inglizlarga qattiq zarba berdi. Ular o‘zlarining Hindistondagi siyosatini endilikda ancha ehtiyotkorlik bilan olib borishga e’tiborini kuchaytirdilar. Britaniya parlamenti 1858 yilda Ost-Indiya kompaniyasining tugatilganligini e’lon qildi. Hindiston Britaniya tojining mulkiga aylandi. Kompaniyaning 3ta prezidentligi provinsiyalarga aylandi. Qirolicha Viktoriyaning 1858 yil noyabrda Hindistonga qilgan murojaatida “mahalliy knyazlarning huquqlari, shon-sharafi va mavqelarini hurmat qilishga”, zodagonlarning mol-mulklari daxlsizligini ta’minlashga va’da berdi. 20II BOB. INGLIZ MUSTAMLAKACHILIGI BOSHLANGAN DAVRDA HINDISTONDA IJTIMOIY VA IQTISODIY O‘ZGARISHLAR 2.1.Yevropaliklarning Hindistonga kirib kelishi va ingliz mustamlakasiga aylanishi Yevropaliklar XVI asrdan boshlab Hindistonga kirib kela boshladilar. Portugallar Hindistonga boradigan yo‘lni kashf etishgach, ular Malabar qirg‘og‘idagi bir qator bazalarni qo‘lga kiritdilar. Lekin etarli kuchga ega bo‘lmaganliklari sababli mamlakat ichkarisiga kira olmadilar. Portugaliyaliklarning Hindiston bilan savdo sohasidagi ustunliklari gollandlar tomonidan yo‘qqa chiqarildi. XVII asrning 2-yarmida Gollandiya Portugaliyaning Hindistondagi bir qator bazalarini egallab oldi. Inglizlar 1612 yilda Boburiylar hukumatidan Suratda vaqtinchalik faktoriya qurish huquqini oldilar va bu faktoriya 1668 yilda Bombeyga ko‘chirildi. Bundan tashqari ular 1640 yilda Madrasda o‘rnashib oldilar. 1690 yilda esa podshoh tomonidan berilgan yerda istehkomli Kalkutta shahrini qurdilar. Natijada 3 ta prezidentlik: Madras, Bombey va Bengal prezidentligi tashkil topdi. XVII asrning oxirgi choragida fransuzlar ham Hindistonga kirib kela boshladilar. Ularning faoliyat markazi asosan Pondisherida bo‘lib, Bengaliyada Chandernahor istehkomli faktoriyalari bor edi. Yevropa davlatlarining mustamlakachilk siyosati ular tomonidan tashkil etilgan Ost-Indiya kompaniyalari orqali olib borilgan. Gollandiya Ost-Indiya kompaniyasidan keyin XVII asr boshida ingliz, XVII asrning 2-yarmida fransuz Ost-Indiya kompaniyalari tashkil etildi, bu kompaniyalar o‘z mamlakatlarida Sharq savdosida monopol huquqqa ega edilar. Ular Hindistonda savdo faktoriyalari barpo etib, bu yerda sotib olingan hind mollarini YYevropada monopol yuqori baholarda sotardilar. XVIII asr o‘rtalarida y Yevropaliklarning Hindistondagi faoliyati yangi xususiyatlarga ega bo‘ldi. Dastlab fransuzlar, keyinchalik inglizlar Hindistondagi ichki kurashdan o‘zlarining manfaatlari uchun 21foydalana boshladilar. Fransiyaning Hindistondagi mulklari general-gubernatori Dyupleks mustamlakalar bosib olish va inglizlarga qarshi kurashish uchun fransuz zobitlari rahbarligidagi hind yollanma qo‘shinlari –sipohiylardan iborat harbiy qismlar tashkil etib, ularga yevropacha jang qilish usullarini o‘rgatish va Yevropacha qurollantirishni amalga oshirdi. Fransuzlar turli hind davlatlari va knyazliklari o‘rtasidagi kurashdan foydalanib, ba’zi knyazlarga ularning knyazliklarini himoya qilishni o‘z zimmalariga olishni taklif etdilar, buning uchun bu knyazliklar hududiga fransuzlarning “yordamchi qo‘shinlari” kiritilishi kerak edi. Knyaz esa bu qo‘shinni mablag‘ bilan ta’minlab turishi va o‘z tashqi siyosatini fransuz Ost–Indiya kompaniyasi bilan muvofiqlashtirishi kerak edi. XVIII asrning 40 yillarida fransuzlar ana shunday “subsidiar shartnomalar” tuzish asosida yirik Haydarobod knyazligini va unga qo‘shni bo‘lgan Karnatakni o‘zlariga bo‘ysundirib oldilar. Fransuzlarning Hindistonda kuchayishini istamagan inglizlar ham sipohiy qismlar tuzib, hind hukmdorlarining kurashiga faol aralasha boshladilar. “Avstriya merosi uchun” bo‘lgan urushda (1740-1748) Angliya bilan Fransiya o‘rtasidagi urush harakatlari Hindistonda ham avj olib, 1754 yilgacha davom etdi. Bu urush natijasida fransuzlarning Hindistondagi ta’sir doirasi ancha cheklandi. 7 yillik urush esa (1756-1763) Hindistondagi ingliz- fransuz raqobat kurashiga yakun yasadi. Fransiya qo‘lida faqat Pondisheri va Hind okeani sohillaridagi 4 ta shahar qoldi. Angliya esa bu vaqtda katta hududlarni bosib olgan edi. Kalkutta, Madras va Bombey ingliz Ost-Indiya kompaniyasining asosiy bazalari va markazlari hisoblanardi. Tamillar yashovchi Karnatak knyazligi ham bu kompaniyaning vassaliga aylangan edi, kompaniya Bengaliyada ham o‘z faoliyatini avj oldirgan bo‘lib, bu yerda u 150 ta ombor va 15 ta yirik faktoriyaga ega edi. 1756 yilda taxtga o‘tirgan yosh navob Siroj-ud- Daula ingliz mustamlakachilariga qarshi urash harakatlarini boshlab yubordi va Kalkuttani qo‘lga kiritdi. Lekin inglizlar Madrasdan etib kelgan harbiy dengiz ekspeditsiyasi yordamida Kalkuttani qaytarib oldilar. Ingliz desant qo‘shinlari ko‘mondoni Robert Klayv bu yutuqni mustaxkamlashga intildi. U Siroj-ud-Daula 22bilan dushman bo‘lgan zodagon yer egalari guruhi bilan til biriktirdi. Bu guruhga kirgan navob qo‘shinlari qo‘mondoni Mir Jafar bilan rasmiy shartnoma tuzildi, unga ko‘ra Jafar inglizlar hujumi boshlanganda ularga yordam berishni va’da berdi, inglizlar esa Jafarga Bengaliya navobi bo‘lishiga yordam berishlarini va’da qildilar. 800 Yevropalik va 2200 sipohiydan iborat Klayv qo‘shini 1757 yil iyunida Plessi yonida 70 ming kishilik Bengal armiyasi bilan hal qiluvchi jangga kirishdi. Ingliz artileriyasining va navob asosiy qo‘shinining qo‘mondoni Mir Jafarning xoinligi jang taqdirini hal qildi. Bengaliya armiyasi mag‘lubiyatga uchradi. Inglizlar Siroj–ud–Daulani asir olib, qatl qildilar. Mir Jafar Bengaliya navobi bo‘ldi, ingliz Ost-Indiya kompaniyasi Bengaliyaning haqiqiy ho‘jayini bo‘lib qoldi. Bengaliya poytaxti Murshidobod talandi, davlat xazinasi inglizlar qo‘liga o‘tdi. Bu talonchilik operatsiyasi kompaniyaga 37 mln. funt sterling foyda keltirdi. Bengaliya navobi kompaniyaning qo‘g‘irchog‘iga aylandi. Bir qancha vaqtdan keyin inglizlar Mir Jafarni taxtdan chetlashtirib, taxtni katta pul evaziga Mir Qosimga sotdilar. Yangi navob soliqlarni oshirib, kompaniya oldidagi qarzlarini to‘lagach, inglizlarning Bengaliya ustidan o‘rnatilgan nazoratini cheklashga intildi, bu esa 1763 yilda harbiy to‘qnashuvga olib keldi. Bengaliya va Aud navoblari inglizlarga qarshi kurashish uchun ittifoq tuzdilar. Ularga Panipat jangidan keyin bu yerga kelgan podishoh S h oh A’lam II ham qo‘shildi. Lekin 1764 yilda Buksar yonida bo‘lgan hal qiluvchi jangda inglizlarga qarshi ittifoq qo‘shinlari mag‘lubiyatga uchradi. Mustamlakachilar Ganganing quyi oqimidagi katta hududda o‘z hokimyatlarini uzil-kesil o‘rnatdilar. Buksar yonidagi jangdan keyin Bengaliya va Aud Britaniyaning mustamlakasiga aylandi. Yirik Haydarobod knyazligi ham vassal bo‘lib qoldi. Bu vaqtga kelib maratxlar konfederatsiyasi va Maysur davlati mustamlakachilarning asosiy dushmani bo‘lib qoldi. Maysur hukmdori Haydar Ali (1761-1782) kannar xalqiga tayanib fransuz zobitlari yordamida kuchli jangovar armiya tashkil etdi. Dastlabki davrlarda Haydar Ali inglizlarning mustamlakachilik siyosatiga etarli e’tibor bermagan edi va birinchi ingliz–maysur urushidan (1767-1769) keyin Maysur bilan Ost-Indiya 23kompaniyasi o‘rtasida mudofaa tusdagi ittifoq tuzildi. Keyinchalik Haydar Ali Maysurning asosiy dushmani inglizlar ekanligini tushunib etib, Hindistondagi davlatlarni umumiy dushmanga qarshi birlashtirishga harakat qildi. Bu vaqtda inglizlarning maratxlar ichki ishiga aralashuvi kuchaydi. Inglizlar Bombeyda peshvo taxtiga o‘z vakillarini qo‘yishga harakat qildilar, lekin qattiq qarshilikka duch keldilar. Ingliz-maratx urushi boshlanib ketdi. Haydar Ali maratxlar bilan yaqinlashdi. Ikkinchi ingliz-maysur urushi (1780-1784) boshida, Maysur, maratxalar va Haydaroboddan iborat bo‘lgan, inglizlarga qarshi ittifoq tuzildi. Inglizlar qiyin axvolga tushib qoldilar, lekin ular hind zodagonlari o‘rtasidagi ziddiyatlardan samarali foydalandilar. Inglizlar eng kuchli maratx knyazliklaridan bo‘lgan Gvalior knyazligini o‘zlariga og‘dirib oldilar va uning vositachiligida maratx konfederatsiyasi bilan separat sulh tuzdilar. 1782 yildagi shartnomaga ko‘ra Ost-Indiya kompaniyasi o‘zining Bombey hududidagi mulklarini ancha kengaytrishga erishdi. Maysur davlati yakka o‘zi 2 yil inglizlarga qarshi kurash olib bordi va keyinchalik inglizlar bilan bitim tuzishga majbur bo‘ldi. 1784 yildagi ingliz-maysur shartnomasi ikki tomonning urushdan oldingi mulklarini o‘zgarishsiz qolganini e’tirof qildi. Bu esa Ost-Indiya kompaniyasining mavqei mustahkamlanganligini va Maysurning Janubiy Hindistonda ustivorlik uchun kurashdan voz kechganligini bildirardi. Agar bungacha Maysurning asosiy maqsadi inglizlarni Janubiy Hindistondan haydab chiqarish bo‘lgan bo‘lsa, endilikda esa Maysurning yaxlitligi va mustaqilligini saqlab qolish asosiy vazifa bo‘lib qoldi. Urush vaqtida Xaydar Ali vafot etgach, Maysur taxtiga uning o‘g‘li, ingliz mustamlakachilarining murosasiz dushmani bo‘lgan Tipu Sulton o‘tirdi. U ingliz mustamlakachilariga qarshi “Muqaddas urush” g‘oyasi bilan chiqib, podshohga va ko‘pgina hind knyazliklariga o‘z vakillarini yuborib, ularni o‘z kuchlarini birlashtirishga chaqirdi. Inglizlar Tipu siymosida o‘zlari uchun xavfli bo‘lgan dushmanni ko‘rib, Maysur davlatini boshqa hind davlatlaridan ajratib qo‘yishga xarakat qildilar. Inglizlar maratx knyazliklarining va vassal Haydarobodning qo‘llab-quvvatlashdan foydalanib, 1790 yilda Maysurga qarshi 24uchinchi urushni boshladilar. Dushmanning son jihatidan ustun bo‘lishiga qaramay, Tipu Sulton boshliq Maysur armiyasi qattiq qarshilik ko‘rsatdi. Lekin 1792 yilda Tipu Sulton inglizlarning sulh shartlarini qabul qilishga majbur bo‘ldi, unga ko‘ra Maysur hududining yarmi Ost-Indiya kompaniyasiga va uning ittifoqchilariga o‘tdi. 1799 yilda inglizlar katta kuch bilan yana Maysurga hujum boshladilar. Kuchli artileriya bombardimonidan keyin uning poytaxti Seringapatam bosib olindi, Tipu Sulton jangda halok bo‘ldi. Maysur hududining bir qismi Haydarobodga berilib, qolgan qismida vassal knyazlik tashkil etildi. Kannar xalqi o‘z mustaqilligini yo‘qotdi va Ost –Indiya kompaniyasi mulklari, Haydarobod va Maysur vassal knyazliklariga bo‘lib tashlandi. Shunday qilib, XVIII asrning 2-yarmidagi mustamlaka urushlari natijasida Hindistonning eng boy viloyatlari – Bengaliya va unga qo‘shni bo‘lgan Bixar, Oris, Aud va butun Janubiy Hindiston ingliz mustamlakalariga aylandi. XVIII asrda Hindiston xalqlari dastlabki sarmoya jamg‘arish davriga xos usullar bilan asoratga solingan edi. Yirik ingliz savdogarlari tomonidan tashkil etilgan va Angliyaning Sharq bilan bo‘ladigan savdosida monopol huquqqa ega bo‘lgan Ost-Indiya kompaniyasi ingliz mustamlakachilik siyosatini amalga oshirar edi. Hindistonni bosib olish Ost-Indiya kompaniyasining savdo ma’muriy apparati va qurolli kuchlari yordamida ham amalga oshirilardi. Kompaniya orqasida esa Angliyaning hukmron doiralari va Angliya hukumati turardi. 1773 yilda ingliz parlamenti Hindistonni boshqarish to‘g‘risida qonun qabul qildi, unga ko‘ra kompaniyaning Kalkuttadagi gubernatori Hindistondagi barcha ingliz mulklarining general-gubernatori qilib tayinlandi, Madras va Bombey gubernatorlari ham unga bo‘ysunardilar. Hindistonda ingliz oliy sudi ta’sis etildi. 1784 yildagi qonunga binoan Londonda qirol huzurida Hindiston ishlari bo‘yicha nazorat kengashi tashkil etildi. Bu kengash Ost–Indiya kompaniyasining faoliyatini nazorat qilishi va Angliyaning Hindistondagi mustamlakachilik siyosatini belgilab berishi kerak edi. 252.2. Ost-Indiya kompaniyasining siyosati va ijtimoiy tuzumga ta’siri Hindiston halqlarini talashning asosiy vositasi soliqlar hisoblanardi. Bosib olingan hududlardagi renta soliqlari kompaniya hisobiga kelib tushardi. Vassal knyazliklarda undiriladigan soliqlarning ancha qismi turli yo‘llar bilan inglizlarga o‘tardi. Ost-Indiya kompaniyasining eng muhim daromad manbalaridan biri uning tuz qazib olish va sotishga bo‘lgan monopol huquqi edi. Tuz juda qimmat 26baholarda sotilar, kambag‘allarning tuz sotib olishga qurbi etmasdi. Kompaniya teng bo‘lmagan savdo munosabatlari va spekulyasiya asosida ham katta boyliklarni qo‘lga kiritardi. Hindistonning inglizlarning mustamlakasiga aylanishi natijasida dehqonlarni talash keskin kuchaydi, soliqlar miqdori ancha oshdi. Agar Bengaliyada kompaniya hukmronligining dastlabki yillarida soliq miqdori 1,5 mln funtga teng bo‘lsa, 10 yildan keyin uning miqdori 2,8 mln. funtga, 1793 yilda esa 3,4 mln. funtga etdi. Dehqonlar va hunarmandlar xonavayron bo‘lib, ekin maydonlari qisqardi. Ocharchilik boshlanib, Bengaliya aholisining deyarli yarmi – 10 mln. odam o‘ldi. XIX asr boshiga kelib Britaniyaning Ost-Indiya kompaniyasi Hindistondagi hukmron kuchga aylangan edi. Endilikda ingliz savdo-sanoat doiralari Hindistonni mustamlakaga aylantirishni oxiriga etkazishni vazifa qilib qo‘ygan edi. Buning uchun inglizlar eng avvalo maratx knyazliklarining qarshiligini sindirishlari kerak edi 11 . XIX asr boshida maratx knyazliklari jiddiy inqirozni boshdan kechirayotgan edilar. Maratx knyazlarining konfederatsiyasi amalda tarqalib ketgan bo‘lib, knyazlar peshvo hokimyati bilan hisoblashmas edilar. Knyazliklar ichida ham ayrimachilik kuchaydi. Yirik yer egalari knyazga faqat nomigagina bo‘ysunardilar. Soliqlarning o‘sib borishi, o‘zaro urushlar dehqonlarni xonavayron qilgan edi. Bir qator joylarda maratxlar bu yerda yashovchi boshqa xalqlarga nisbatan imtiyozli tabaqani tashkil etardi. Bularning hammasi maratxlarning qarshilik ko‘rsatishini zaiflashtirar edi. Peshvoning Gvalior knyazi bilan Indurga qarshi navbatdagi urushi inglizlarga yangi bosqinchilik urushini boshlab yuborish uchun bahona bo‘ldi. Indur knyazi o‘zining dushmanlarini tor-mor etib, Peshvoning Punu shahridagi qarorgohini egallagach, 16 yoshli Peshvo Badji II inglizlar tomoniga qochib ketdi. Badji Rao inglizlar va’da qilgan yordam evaziga inglizlardan tuzilgan harbiy otryadni o‘z xizmatiga olish va uni mablag‘ bilan ta’minlash, maratx konfederatsiyasining 11 Bayly C.A. The New Cambridge History of India. Caste, Society and Politics in India from the Eighteenth Century to the Modern Age . – Cambridge University Press, 1999. – pp. 85–88 . 27tashqi siyosati ustidan inglizlar nazorati o‘rnatilishi ko‘zda tutilgan shartnomani imzolashga majbur bo‘ldi. Maratx knyazlari va peshvoning sobiq ittifoqchisi Gvalior knyazi bu shartnomani tan olmadilar. Natijada 1803 yilda inglizlar urushni boshlab yubordilar. Maratxlar va Markaziy Hindistonning boshqa xalqlari mustamlakachilarga qarshi qattiq kurash olib bordilar. Indurning otliq partizan guruhlari ingliz qo‘shinlariga katta zarar etkazdi. Inglizlarga qarshi Bxaratpur va Shimoliy Hindistonning boshqa bir qancha knyazliklari ham kurash olib bordilar. Bxaratpur qal’asi yonida inglizlar 2 mingdan ortiq askar yo‘qotdilar. Lekin maratx zodagonlari inglizlarga qarshi kurashga rahbarlik qila olmadilar. Knyazlar o‘z sulolaviy manfaatlaridan kelib chiqib, o‘zaro birlashmay kurash olib bordilar. Urush boshida inglizlar Gvaliorga qarshi jang qilayotganda, Indur knyazi janga kirmay kutib turdi. Gvalior va Nagpur inglizlardan sulh tuzishni so‘rashgach, Indur knyazi urushga kirdi. 1803-1805 yillardagi urush natijasida ingliz mustamlakachilari maratx knyazliklari hududining ancha qismini va Boburiylar poytaxti Dehlini bosib oldilar. Markaziy Hindiston knyazliklari Ost-Indiya kompaniyasining vassallariga aylandilar. 1817 yildagi urush natijasida inglizlar maratx knyazliklarini batamom o‘zlariga bo‘ysundirib oldilar. Peshvoning mulklari tortib olindi, boshqa knyazliklarning mulklari qisqartirilib u yerlarda ingliz garnizonlari joylashtirildi. Mustamlakachilarga qarshilik ko‘rsatgan Gvalior va Nagpur knyazlarining o‘rniga inglizlarning odamlari o‘tirdi. Radjaston knyazlari ham inglizlar hokimyatini tan oldi. Keyingi yillarda ham inglizlar o‘z mulklarini kengaytira bordilar. 1826 yilda Birmaga qarshi olib borilgan bosqinchilik urushi natijasida Assam Ost-Indiya kompaniyasi mulklariga qo‘shib olindi. 1843 yilda Sindni bosib olish tugallandi. Endilikda Hindistonda birgina mustaqil davlat – Panjob qolgan edi. XIX asr boshlarida iqtisodiy rivojlanish ehtiyojlari va ingliz mustamlakachilarining bosib olish xavfi Panjobda markazlashgan davlat tuzishga intilishni kuchaytirdi. Ranjit Singx, Panjobdagi ichki urushlarda g‘alaba qozonib, maxaroja unvonini oldi. Ranjit Singx alohida knyazliklarni tugatdi. Yer mulklari 28sikx sardorlarga armiyada harbiy xizmat qilgan davri uchun jag‘ir shaklida berilardi. Ranjit Singxning siyosatini mayda va o‘rta sikx yer egalari qo‘llab quvvatladilar. Shu bilan birga Ranjit Singx sikx dehqonlarini o‘z tomoniga og‘dirish uchun soliqlarni ancha kamaytirdi. Panjobda yaxshi artileriyaga ega bo‘lgan 40 ming kishilik armiya tashkil etilgan edi. Bundan tashqari maxaroja ixtiyorida sardorlar va vassallarning 30 ming kishilik askari ham bor edi. Ranjit Singx Kashmir, Multon va Peshavorni ham o‘z hokimyatiga bo‘ysundirgan edi. Panjobning kuchiga etarli baho bergan inglizlar muayyan vaqtgacha u bilan tinch munosabatlar o‘rnatdilar. Lekin 30 yillardan boshlab sikxlar davlatini zaiflashtirgan ziddiyatlar yuzaga kela boshladi. Panjobning yirik zodagon yer egalari dehqon jamoalariga taziyqni kuchaytirdi, soliqlarni oshirdi. Diniy va milliy ziddiyatlar ham keskinlashdi. Ranjit Singx vafot etgach (1839) Panjobda o‘zaro urushlari boshlanib ketdi. Turli guruhlar tomonidan taxtga chiqarilgan maxarojalar tez-tez almashib turardi. Ba’zi zodagon yer egalari o‘zlarini mustaqil hukmdor deb e’lon qildilar. Lekin bunday harakatlarga qarshi armiya bosh ko‘tardi. Panjob armiyasining askarlari, mayda zamindorlar manfaatini ifodalovchi zobitlarning bir qismi, dehqonlar va savdogarlar, shahar hunarmandlari Panjobning butunligi va mustaqilligini himoya qilishga otlandilar. Har bir harbiy qismda 5 kishidan iborat saylab qo‘yiladigan qo‘mitalar – panchayatlar tuzildi. Ular garnizon panchayatlari bilan birlashdilar. Poytaxt Lahor panchayati hukumat faoliyati ustidan o‘z nazoratini o‘rnatdi. Panjob zamindorlari armiya panchayatlarini o‘zlarining hokimyatlari va yer mulklariga qarshi qaratilgan xavf deb hisoblardilar. Ikkinchi tomondan esa inglizlar Panjobdagi voqealarning Hindistonning boshqa qismiga ta’sir o‘tkazishlaridan qo‘rqardilar. Shu asosda ingliz mustamlakachilari va Panjobning yirik zodagon yer egalari o‘zaro til biriktirdilar. Natijada 1845 yil dekabrda inglizlar Panjobga qarshi urush harakatlarini boshladilar. Fitnachilarning xoinlik qilib barcha harbiy rejalarni inglizlarga ochib berganligiga va ular bilan qo‘shilib ketishlariga qaramay, sikxlar qahramonlarcha jang qildilar. Lekin xoinlarning harakati tufayli inglizlar armiyasi 29Firuzshahar yonida tor-mor qilinishdan qutilib qoldilar. Faqat 1846 yil fevralidagina sotqinlarning yordamida ingliz qo‘shinlari sikxlarni mag‘lubiyatga uchrata oldi. Birinchi ingliz-panjob urushi natijasida sikxlar davlati hududining bir qismi Ost-Indiya kompaniyasi mulklariga qo‘shib olindi. Fitnaning faol ishtirokchilaridan biri uncha katta bo‘lmagan Jammu knyazligining hukmdori inglizlarga qaram bo‘lgan Jammu va Kashmir birlashgan knyazligining maxarojasi deb e’lon qilindi. Amalda Panjob ham Ost-Indiya kompaniyasining vassaliga aylandi uning poytaxti Lahorda ingliz garnizoni joylashtirildi. 1848 yilda Panjobda mustaqillik uchun qo‘zg‘olon boshlandi. Minglab sikx dehqonlari qo‘zg‘olonda ishtirok etdilar, qo‘zg‘olonga ba’zi zodagonlar ham qo‘shildi. Afg‘on amiri qo‘zg‘olonchilarga yordam berish uchun otliq askar yubordi. Yangidan urush boshlandi. 1849 yil yanvarda Chilianvala yonidagi birinchi yirik jangda ingliz qo‘shinlari mag‘lubiyatga uchradi. Lekin keyingi janglarda ingliz qurollarining, eng avvalo artileriyaning ustunligi o‘z natijasini ko‘rsatdi. Isyonchilar armiyasi batamom yanchib tashlandi. Ikkinchi ingliz-panjob urushidan keyin Panjob batamom bosib olindi. Shunday qilib inglizlar 1849 yilda Hindistonni mustamlakaga aylantirishni yakuniga etkazdilar. XIX asr o‘rtalaridan Hindistondan Angliyaga xomashyo olib ketish ko‘paydi. Dalxuzi Hindiston general-gubernatori bo‘lgan 1848-1856-yillar mobaynida paxta xom ashyosini olib ketish 2 marta, don eksporti 3 marta oshdi, Hindistondan Angliyaga olib ketiladigan mahsulotlar hajmi esa 80 foizga ko‘paydi. Dalxuzi tomonidan zodagon y er egalari va ruhoniylar bir qismining ye larini musodara qilinishi bunga yordam berdi. Dalxuzi turli bahonalar ostida bir qator knyazliklarni Ost-Indiya kompaniyasi mulklariga qo‘shib yubordi. 1853-yilda inglizlar Haydarobod hukmdorini “qarzlari uchun” Berar viloyatini va paxta ekiladigan boshqa tumanlarni berishga majbur qildilar. 1856 yilda “yomon boshqarilganligi” uchun 5 millionli Aud knyazligini ham Ost-Indiya kompaniyasi mulklariga qo‘shib oldilar. Dalxuzi general-gubernatorligi davrida hind knyazliklarining hududlari 1/3 qismga qisqardi. Ingliz amaldorlari avvalgi yillarda undirilmay qolgan 30soliqlarni ham undirib olardilar. Yerlarning yangidan tuzilishi, soliqlarning ko‘payishi inglizlar bilan yaqindan bog‘langan yangi yer-mulk egalari – zamindorlarning kuchayishi bilan birga bordi. Angliya hukumati Hindistonning asosiy markazlarini telegraf liniyasi bilan bog‘lagan edi. Dastlabki temir yo‘llar qurila boshlandi. Hindiston ham jahon bozoriga tortildi. 1854 yilda Kalkutta atrofida birinchi kanop fabrikasi, 2 yildan keyin esa Bombeyda ip-yigiruv fabrikasi qurildi. XULOSA XVIII–XIX asrlar Hindiston tarixida eng murakkab va tub o‘zgarishlarga boy davrlardan biri bo‘ldi. Bu davrda mamlakat avval Boburiylar imperiyasining zaiflashuvi, so‘ngra esa ingliz mustamlakachiligi kuchayishi fonida ijtimoiy va iqtisodiy tanazzulga yuz tutdi. Markazlashgan imperiya boshqaruvi asta-sekin parchalanib, mahalliy hukmdorlar, zodagonlar va knyazliklar o‘z mustaqilligini e’lon qila boshladilar. Bu siyosiy parokandalik Hindistonga xorijiy aralashuvlar uchun qulay sharoit yaratdi. Boburiylar davrining oxirlariga kelib, ijtimoiy- iqtisodiy hayotda kuchli tabaqalanish, yer egaligi tizimining murakkablashuvi va qishloq xo‘jaligining inqirozi yuz berdi. Agrar tizimda zamindorlar va jag‘irdorlar 31rolining ortishi dehqonlarning iqtisodiy ahvolini og‘irlashtirdi. Qishloq jamoalari ichida kasb-hunarlar merosiy asosda taqsimlangan bo‘lib, ijtimoiy harakatchanlik deyarli yo‘q edi. Bu holat Hindiston jamiyatining qotib qolgan tuzilmasini mustahkamladi. Siyosiy zaiflashuv bilan birgalikda boshlangan xalq harakatlari – sikxlar, jatlar va maratxlar qo‘zg‘olonlari imperiyaning qulashiga katta ta’sir ko‘rsatdi. Ayniqsa, maratxlar konfederatsiyasining harakatlari va Dehli hukmronligidan qutulish uchun kurashlari Hindistonda yangi kuchlar sahnaga chiqayotganidan darak edi. Shu bilan birga, bu harakatlar yetarli darajada umumxalq xarakteriga ega bo‘lmaganligi sababli barqaror siyosiy tizim shakllanmagan va mamlakat o‘z mustaqilligini saqlab qola olmagan. XIX asrga kelib ingliz mustamlakachiligi tobora kuchaydi. Ost-Indiya kompaniyasining iqtisodiy va siyosiy siyosati mahalliy ishlab chiqarish, hunarmandchilik va savdo- sotiq sohalarini izdan chiqardi. Soliq tizimidagi haddan ziyod ekspluatatsiya, yer egaligi tizimidagi islohotlar, ichki bozorning yemirilishi Hindistonning an’anaviy iqtisodiyotini yemirib tashladi. 1857–1859 yillardagi sipohiylar qo‘zg‘oloni bu davrning eng muhim voqealaridan biri bo‘lib, Hindiston xalqlarining mustamlakachilikka qarshi ilk yirik ozodlik harakati sifatida tarixga kirdi. Bu qo‘zg‘olon milliy ong uyg‘onishining boshlanishi bo‘lsa-da, ichki birlikning yetishmasligi, harakatning tarqoq xarakteri va yetakchilarning zaifligi sababli muvaffaqiyatga erisha olmadi. Shunga qaramay, bu voqea inglizlarning Hindistondagi siyosatini qayta ko‘rib chiqishga majbur qildi va Ost-Indiya kompaniyasining tugatilishiga sabab bo‘ldi. Umuman olganda, XVIII–XIX asrlardagi Hindiston ijtimoiy-iqtisodiy hayoti og‘ir sinovlardan o‘tdi. Mazkur davr tarixiy tajribasi shuni ko‘rsatadiki, siyosiy birlik va ijtimoiy hamjihatlik bo‘lmasa, kuchli tashqi bosim ostida milliy manfaatlarni himoya qilish qiyinlashadi. Hindistonning bu davrdagi yo‘lini o‘rganish esa mustamlakachilik siyosatining xalq hayoti va davlat taraqqiyotiga qanday halokatli ta’sir ko‘rsatganini chuqur anglashga yordam beradi. 32FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI 1. Xolliev A . , Artiqov X. “Jahon tarixi (Yangi davr. Osiyo va Afrika mamlakatlari)” (Ma’ruzalar to’plami). – Toshkent, 2014. 2. Эргашев Ш. Жаҳон тарихи (Я и давр. 1800-1918). -Т., 2015. 3. Эргашев Ш. Жаҳон тарихи (Я и давр. 1-қисм.XVI-XVIII асрлар). -Т., 2013. 4. А лаев Л.В. Южная Индия. Социально-экономическая история XIV-XVIII вв. -М.,1964. 5. Беренстен В. Империя Великих Моголов. - М., 2005. 6. Габриэльян С . И. История стран Азии и Африки в новое время. –Т., 2012. 7. История Востока. В 6 т. Том 4. Кн. 1-2. М., 2002. 8. История стран Азии и Африки в новое время.Ч.1. -М.,1989. 9. История стран Азии и Африки в новое время.Ч.2. -М., 1991. 10. Юрлов Ф.Н., Юрлова Е.С. История Индии. XX век. - М., 2010. 11. Bayly S. The New Cambridge History of India, Volume 4, Part 3: Caste, Society and Politics in India from the Eighteenth Century to the Modern Age. Cambridge University Press, 1999. 12. Bose S. The New Cambridge History of India, Volume 3, Part 2: Peasant Labour and Colonial Capital: Rural Bengal since 1770. Cambridge University Press, 1993. 3313. Burton Stein. A History of India. Wiley-Blackwell, 1998. 14. Dharma Kumar, Meghnad Desai. The Cambridge Economic History of India. Vol. 2 . Cambridge, New York: Cambridge University Press. 2008. 15. Eaton R.M. The New Cambridge History of India, Volume 1, Part 8: A Social History of the Deccan, 1300-1761: Eight Indian Lives. Cambridge University Press, 2005. 16. Gordon S. The New Cambridge History of India, Volume 2, Part 4: The Marathas, 1600-1818. Cambridge University Press, 1993. 17. Grewal J.S. The New Cambridge History of India, Volume 2, Part 3: The Sikhs of the Punjab. Cambridge University Press, 1991. 18. Jones K.W. The New Cambridge History of India, Volume 3, Part 1: Socio- Religious Reform Movements in British India. Cambridge University Press, 1990. 19. Kuiper Kathleen. The Culture of India. New York: Britannica Educational Publishing in Association with Rosen Educational Services, 2011. 20. Pati Biswamoy, Harrison Mark (edited). The Social History of Health and Medicine in Colonial India. Routledge, 2009. 21. Tomlinson B.R. The New Cambridge History of India, Volume 3, Part 3: The Economy of Modern India, 1860-1970. Cambridge University Press, 1993. 22. Walsh J.E. A Brief History of India. Facts on File, 2011. 23. World history: patterns of interaction. McDougal Littell,USA, 2009.

Hindiston tarixining 18-19 asrlar ijtimoiy-iqtisodiy hayoti haqida aniq va tasdiqlangan ma'lumotlar asosida yozganman. Har bir snoska mavjud va shunchaki yozilmagan. 

Sotib olish