Hindistonda Dehli sultonligi davri - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	50.3KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	08 Iyun 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Mirzobek Bozorov

Ro'yxatga olish sanasi 07 Iyun 2024

13 Sotish

Hindistonda Dehli sultonligi davri

Sotib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY
TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR
VAZIRLIGI
URGANCH DAVLAT UNIVERSITETI
IJTIMOIY-IQTISODIY FANLAR
FAKULTETI
JAHON TARIXI FANIDAN
KURS ISHI
Mavzu: Hindistonda Dehli sultonligi davri
Bajardi: Otaboyeva Zumrad
Ilmiy rahbar: Karimov Yashin
2024-yil
1

MUNDARIJA
KIRISH………………………………………………………………………….3
ASOSIY QISM
I BOB. Hindistonda Dehli sultonligining tashkil topishi……….……………5
1.1. Hisdistonda ushbu davrdagi siyosiy tarqoqlik………….…………………..5
1.2. Dehli sultonlarining Hindiston yerlarini birlashtirishi…..…………………10
II BOB. Dehli sultonligi tugallanishdagi ahamiyati………….……….19
2.1. Dehli sultonligini ichidan yemirilishiga sabab bo’lgan omillar. …………….19
2.2. Dehli sultonlagining tarix sahnasidan ketishi…………………………………
24
XULOSA ……………………………………………………………………..32
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR………………………………………34
2

KIRISH
Mavzuning maqsadi. Sulton Iltutmish (hukmronlik qilgan 1211—36)
Dehlida doimiy poytaxtga aylanmaguncha, g uriylarning g urilarni bosib olishgaʻ ʻ
bo lgan urinishlarini qaytarmaguncha, Hindistondagi boy G uriy askarlari G ur
ʻ ʻ ʻ
(hozirgi G ur, hozirgi Afg oniston) bilan siyosiy aloqalarini uzmaganlar.
ʻ ʻ
Hindistonda bo lgan va 1220-yillarga kelib Afg onistonni bosib olgan mo g ul
ʻ ʻ ʻ ʻ
qo shinlari bilan aloqadan o z qo shinlarini olib chiqqan edi. Iltutmish,
ʻ ʻ ʻ
shuningdek, Shimoliy Hindiston tekisligining asosiy shahar strategik markazlarini
qattiq nazoratga oldi, bu erdan o'ta chidamli Rajput boshliqlarini nazorat qilish
mumkin edi. Iltutmish vafotidan so ng o n yillik fraksiyaviy kurash 1266–87
ʻ ʻ
yillarda sulton G iyosiddin Balbon davrida qariyb 40 yillik barqarorlikka o tdi. Bu
ʻ ʻ
davrda Dehli mo g ullarga qarshi mudofaa holatida qoldi va rajputlarga qarshi
ʻ ʻ
faqat ehtiyot choralarini ko rdi.
ʻ
Mavzuning o rganilish darajasi.
ʻ Ushbu mavzuda o zbek olimlardan ʻ
Mullajonov, Salimov, rus olimlaridan Tolstov, ingliz olimlaridan esa Koehler,
Baymin, Kepler kabi tadqiqotchilar izlanish olib borishgan. Undan tashqari
www.history.com , www.worldhistory.org kabi internet nashrlari ham izlanishlar
olib borishgan.
Kurs ishining maqsad va vazifalari. Xaljilar sulolasi (1290—1320)
sultonlari davrida Dehli sultonligi imperator hokimiyatiga aylandi. ‘Aload-Din
(hukmronligi 1296—1316) Gujaratni (taxminan 1297) va Rajastandagi asosiy
mustahkam joylarni (1301—12) bosib oldi va Hindiston janubidagi asosiy hind
qirolliklarini vassalga aylantirdi (1307—12). Uning qo shinlari Mo g ullarning
ʻ ʻ ʻ
Mavarinoniy Chagataylarning (1297—1306) jiddiy hujumlarini ham mag lub etdi.
ʻ
Muhammad ibn Tug luq (hukmronligi 1325—51) ikkinchi poytaxti Daulatobodda
ʻ
bo lgan Dekanda musulmon harbiy, ma muriy va madaniy elitasini barpo etishga
ʻ ʼ
urindi, biroq Dekkan musulmon aristokratiyasi Dehli ustidan hukmronlikdan voz
kechdi va tuzdi (1347). Bahmaniy sultonligi. Muhammadning vorisi Firuzshoh
Tug luq (hukmronligi 1351—88) Dekanni qayta egallashga urinmadi. Shimoliy
ʻ
3

Hindistondagi Dehli sultonligining qudrati Dehlining o'zini talon-taroj qilgan
turkiy bosqinchi Temur (Temurlan)ning bostirib kirishi (1398–99) tufayli
parchalanib ketdi. Sayyidlar sulolasi davrida (taxminan 1414—51) sultonlik
boshqa mayda musulmon va hind knyazliklari bilan teng huquqli kurash olib
boradigan davlat hokimiyatiga aylantirildi. Lodiy (Afg on) sulolasi davrida (1451–ʻ
1526), Afg onistondan keng ko lamli immigratsiya natijasida Dehli sultonligi
ʻ ʻ
1526-yil 21-apreldagi Panipatning birinchi jangida Mug allar rahbari Bobur uni
ʻ
yo q qilgunga qadar o z gegemonligini qisman tikladi. 15 yillik Mug ullar
ʻ ʻ ʻ
hukmronligidan so ng afg on Shoh Sur shohi Dehlida sultonlikni tikladi, bu
ʻ ʻ
saltanat 1555 yilda Boburning o g li va vorisi Humoyun qo liga o tdi, u 1556 yil
ʻ ʻ ʻ ʻ
yanvarda vafot etdi. Ikkinchi Panipat jangida (1556 yil 5 noyabr) , Humoyunning
o g li Akbar hind lashkarboshisi Xemuni qat iy mag lub etdi va saltanat Mug allar
ʻ ʻ ʼ ʻ ʻ
imperiyasiga botib ketdi.
Dehli sultonligi keyingi hind davrining siyosiy an'analarini buzmadi, ya'ni
hukmdorlar suverenitetdan ko'ra ustunlikka intildi. U hech qachon hindu
boshliqlarini qurolsiz ojizlikka tushirmagan yoki sodiqlik uchun eksklyuziv da'voni
o'rnatmagan. Sultonga turklar, afg‘onlar, xaljilar va hindu dinini qabul qilgan turli
xil elita xizmat qilgan; u hind amaldorlari va hind vassallarini bemalol qabul qildi.
Uzoq vaqt davomida shimoli-g‘arbdan mo'g‘ullar bosqinidan qo'rqqan va befarq
aloqalar tufayli to'sqinlik qilgan Dehli sultonlari o'zlarining mahalliy hokimlari va
amaldorlariga katta ixtiyoriy huquq qoldirgan.
Kurs ishining amaliy ahamiyati. Kurs ishi davomida ilgari surilgan
g‘oyalardan, uning samaradorligini ta’minlovchi yondashuv va kurs ishining
natijalaridan pedagogik fanlardan ma’ruzalarni tayyorlash, o‘quv qo‘llanmalar
yaratish, shuningdek, uslubiy tavsiyalar yaratish, ish tajribalarini ommalashtirishda
samarali foydalanishga xizmat qiladi.
4

I BOB. Hindistonda Dehli sultonligining tashkil topishi
1.1. Hisdistonda ushbu davrdagi siyosiy tarqoqlik.
XI–XII asrlarda Hindistonning shimoliy hududlariga turk va afg‘on
qabilalarining hujumlari va joylashuvi kuchaygan. Musulmonlar bosib olgan
viloyatlarda 1206-yilda poytaxti Dehli bo‘lgan sultonlik vujudga keladi. Dehli
sultonligining ilk hukmdori Qutbiddin oyboqning qo‘shini asosini turkiy
qabilalardan tuzilgan suvoriylar tashkil qilgan. Sulton viloyatlar noibligiga
harbiylar, qo‘shin boshliqlarini tayinlagan. 1206–1526-yillarda Dehli sultonligi
faoliyat yuritgan.
Hindistonni istilo qilish davomida mahalliy mulkdorlarning ma’lum qismi
yakson qilinsa, boshqalari yer-mulklarini tashlab ketadil. Yirik zamindorlarning
yana bir qismi esa sulton hokimiyatini tan olib, uning xizmatiga o‘tadi. Sulton
ularning ko‘magida mahalliy aholidan soliqlar yig‘gan, xalqni itoatda tutishda ham
zamindorlar yordamiga tayangan. XII–XIII asrlar davomida Dehli sultonligining
barcha hududlarida musulmonlar hokimiyati uzil-kesil o‘rnatiladi 1
. Sulton
Qutbiddin Оyboq vafotidan so‘ng taxtga Shamsiddin Eltutmish (1211– 1236)
keladi. Uning boshqaruvi paytida Panjob, Sind va Bengaliyalar bo‘ysundiriladi.
Dehli sultonligida barcha yerlar hukmdorniki hisoblangan. Mamlakatda yer
egaligining asosiy turi iqto’ bo‘lgan. Viloyat noiblari to‘plangan soliqlarning 10–
20 % ini o‘ziga qoldirishi evaziga zarur bo‘lganda sultonga o‘z qo‘shinini berishi
lozim edi.
Yer egaligining yana bir turi – xolisa deb nomlangan. Xolisa davlat
ixtiyoridagi yerlar bo‘lib, undan olinadigan soliqlar xazinaga tushib, davlat
xarajatlari va maxsus qo‘shinni ta’minlash uchun ishlatilgan.
Yer-mulklarning ma’lum qismi mahalliy hind feodallari – zamindorlarga
tegishli edi. Dehli sultonligida vaqf yerlari va sulton hadya etgan yerlar ham
bo‘lgan.
1
K. A. Nizomiy (1992). Hindistonning keng qamrovli tarixi: Dehli sultonligi (milodiy 1206-1526). jild. 5 (2-nashr).
Hindiston tarixi kongressi / Xalq nashriyoti. 198-b.
5

Eltutmish vafotidan so‘ng mamlakatda taxt uchun kurash kuchayib ketadi.
Bu urushlarda g‘olib chiqqan va taxtni egallagan Alouddin Xiljiy islohotlar
o‘tkazib, davlat xazinasi daromadlarini ko‘paytiradi. Xiljiy kuchli qo‘shin tuzib,
o‘zboshimcha feodallarni bo‘ysundiradi. Bu davlat vaqtinchalik bo‘lsa-da o‘zining
avvalgi qudratini tiklashiga yordam beradi. Dehli sultonligining kuchli va intizomli
qo‘shini bo‘lishi shimoldan mo‘g‘ullar hujumlarini qaytarish imkonini beradi.
Xiljiyning vorisi Muhammad Tug‘luq 1325-yilda taxtga keladi. U o‘z
hukmdorligini otasi paytida mustaqillik yo‘lini tutgan knyazliklarni
bo‘ysundirishdan boshlaydi. O‘zini «Iskandar Zulqarnaynning davomchisi» deb
nomlagan sulton davrida Hindiston yarimoroli to‘liq birlashtiriladi.
Sultonning soliq islohoti yuz bergan qurg‘oqchilik tufayli muvaffaqiyatsiz
tugaydi.
Tug‘luqning oltin va kumush pullar bilan teng muomalada bo‘lishi
mo‘ljallangan mis tangalarini zarb qildirishi uni ko‘p o‘tmay qadrsizlanib ketishga,
har ikki islohotning natijasiz tugashiga olib keladi. Keyingi hukmdor Feruzshoh
Tug‘luq davrida soliqlar kamaytirilib, davlat yerlari dehqonlarga ijaraga bo‘lib
beriladi. Uning boshqaruvi paytida qishloq xo‘jaligi, hunarmandchilikning
yuksalishi, oqilona boshqaruvi sultonga xalq homiysi sifatida shuhrat keltiradi.
Ammo mamlakatda XIV asrda boshlangan siyosiy tarqoqlik davrida, ayrim
knyazlarning mustaqillikka intilish jarayoni kuchayib boradi 2
. Dehlining keyingi
sultoni Mahmud 1398–1399-yillarda Amir Temur qo‘shinlariga qarshi kurashadi.
Lekin tajribali sarkarda Mahmud qo‘shinlarini yengib, Dehlini zabt etadi.
Sohibqiron Samarqandga ko‘plab hind hunarmandlari, me’morlarini olib qaytadi.
Shundan so‘ng Hindiston mayda knyazliklarga bo‘linib ketadi. Oradan o‘n
yilcha vaqt o‘tib Sayyidlar sulolasi (1414–1451) taxtga keladi. Sayyidlar sulolasini
afg‘on qabilalari sardori Bahlul Lo‘diy (1451–1489) taxtdan tushiradi. Uning
nabirasi Ibrohim Lo‘diy Zahiriddin Muhammad Boburga qarshi kurashadi.
2
K. A. Nizomiy (1992). Hindistonning keng qamrovli tarixi: Dehli sultonligi (milodiy 1206-1526). jild. 5 (2-nashr).
Hindiston tarixi kongressi / Xalq nashriyoti. 168-b.
6

Muhammad G‘oriy vafotidan so‘ng 1206 yilda uning quli Qutbiddin Oybak taxtga
o‘tirdi. Qutbiddinning turli xislatlariga mahliyo bo‘lgan Muhammad G‘oriy (Amir-
e-Axor) Axvaladxyakshani tayinladi. G‘azna taxtiga Muizzuddinning bir quli
o‘tirdi. Aybak Dehli sultonligining G‘azni bilan aloqalarini uzdi. Mu. Bin Baxtiyor
Xilji vafotidan keyin Olimdin Bengaliya va Bihorda hokimiyat o rnatdi. Uʻ
Oybakning hukmronligini qabul qildi va Dehli sultoniga har yili o'lpon to'lashga
va'da berdi. Aibak milodiy 1210 yilda to'rtburchak (polo) ochayotganda otdan
yiqilib vafot etdi. Tarixchi Minhaj o‘zining “Tabqaenasiriy” kitobida uni
maqtagan.
Aibak mohir siyosatchi edi. Oybak qizini Iltutmishga, singlisini Nasruddin
Quvachaga, Oybakning o zi Aldujning qiziga uylandi. Aybak saroyida ko'plab
ʻ
olimlar yashagan. Uning saroyida Hasan Nizomiy Fakhe Mudavvir, Faxruddin
kabi allomalar yashagan. Aibak ikkita masjid qurdirdi. Birinchisi Kunvatul Islom
masjidi (Dehli), ikkinchisi Adhai Din Ka Jhopra (Ajmer) va ilgari u sanskrit
maktabi edi. Qutbiddinning saxiyligi tufayli unga laqaxsh unvoni berilgan. U
Lahorni o zining poytaxtiga aylantirdi.
ʻ
Dehli hukmdori bo'lgach, Aibak Iltutmishni Bandayuga ma'mur etib
tayinladi. Bandayuning o'zida Iltutmish Aramshohning raqiblari ustidan hokimiyat
o'rnatish taklifini oldi. Iltutmish o zining ishonchli bandalaridan qirqtasini
ʻ
tashkilotga tayinladi.
Taxtga o‘tirgandan keyin Iltutmish oldida ko‘p muammolar bor edi. Avvalo
Eldo‘zni bosdi. Sulton Eldo‘zni mag‘lub etib, Lahorni egallab, quvachlarni
bostirdi. 1221-yilda Chingizxon boshchiligida O rta Osiyoning Xunxar mo g ullari
ʻ ʻ ʻ
Xorazmlik Shoh Jayloliddinni quvib Hindiston chegarasiga yetib kelishdi.
Iltutmishdan panoh so‘radi. iltutmish Hindiston iqlimi sizga mos emas dedi.
Iltutmish Hindistonni mo g ullar istilosidan saqlab qoldi. Oliy ma lumot olish
ʻ ʻ ʼ
uchun Iltutmish Dehlida, boshqasini Multanda maktab qurdirdi. Bag‘dod xalifasi
milodiy 1229-yilda elchi yuborib, maxsus kiyim (xilat) taqdim etadi. Uning ichida
Iltutmish Nosir Amirrul Gomaniyaning o zi tangalarda dinning bosh himoyachisi
ʻ
7

deb e lon qilingan. Iltutmish adabiyot va san’atni sevardi. Tarixchi Minhojuddinʼ
Siroj uning saroyida edi. Iltumish Dehlida Qutub minorini qurib bitkazdi.
Iltutmish arab tangalarini joriy etgan birinchi musulmon hukmdori edi. Unda
og‘irligi 175 dona bo‘lgan kumush taka va mis jital bor edi. Bu tangalarga arab
tilida yozuv qilingan. Iltutmish mashhur olim Junaydiyni bosh vazir qilib tayinladi.
Iltutmish saltanatini mayda bo‘laklarga bo‘ldi. Iqta deyiladi. Ularning zobitlari
iqtadorlar deb ataladi. Iltutmish bu tartibdan feodal tuzumni tugatish va markaziy
boshqaruvni mustahkamlash uchun foydalangan. Iltutmish Dehli sultonligining
haqiqiy asoschisi edi. O‘z nomiga tanga zarb qildi va xalifadan guvohnoma oldi.
Muhammad G‘oriy vafotidan so‘ng 1206 yilda uning quli Qutbiddin Oybak taxtga
o‘tirdi. Qutbiddinning turli xislatlariga mahliyo bo‘lgan Muhammad G‘oriy (Amir-
e-Axor) Axvaladxyakshani tayinladi. G‘azna taxtiga Muizzuddinning bir quli
o‘tirdi. Aybak Dehli sultonligining G‘azni bilan aloqalarini uzdi 3
. Mu Baxtiyor
Xilji vafotidan keyin Olimdin Bengaliya va Bihorda hokimligi o rnatdi. U
ʻ
Aibakning hukmronligini qabul qildi va Dehli sultoniga har yili o'lpon to'lashga
va'da berdi. Aibak milodiy 1210 yilda to'rtburchak (polo) ochayotganda otdan
yiqilib vafot etdi. Tarixchi Minhaj o‘zining “Tabqaenasiriy” kitobida uni
maqtagan.
Aibak mohir siyosatchi edi. Oybak qizini Iltutmishga, singlisini Nasruddin
Quvachaga, Oybakning o zi Aldujning qiziga uylandi. Aybak saroyida ko'plab
ʻ
olimlar yashagan. Uning saroyida Hasan Nizomiy Fakhe Mudavvir, Faxruddin
kabi allomalar yashagan. Aibak ikkita masjid qurdirdi. Birinchisi Kunvatul Islom
masjidi (Dehli), Adhai Din Ka Jhopra (Ajmer) va oldindan u sanskrit maktabi edi.
Qutbiddinning saxiyligi tufayli unga laqaxsh unvoni berilgan. U Lahorni o zining
ʻ
poytaxtiga aylantirdi.
Dehli hukmdori bo'lgach, Aibak Iltutmishni Bandayuga ma'mur etib
tayinladi. Bandayuning o'zida Iltutmish Aramshohning raqiblari ustidan hokimiyat
3
A. Welch, "Arxitektura homiyligi va o'tmish: Hindistonning Tug'luq sultonlari", Muqarnas 10, 1993, Brill Publishers,
311-322-betlar.
8

o'rnatish taklifini oldi. Iltutmish o zining ishonchli bandalaridan qirqtasiniʻ
tashkilotga tayinladi.
Taxtga o‘tirgandan keyin Iltutmish oldida ko‘p muammolar bor edi. Avvalo
Eldo‘zni bosdi. Sulton Eldo‘zni mag‘lub etib, Lahorni egallab, quvachlarni
bostirdi. 1221-yilda Chingizxon boshchiligida O rta Osiyoning Xunxar mo g ullari
ʻ ʻ ʻ
Xorazmlik Shoh Jayloliddinni quvib Hindiston chegarasiga yetib kelishdi.
Iltutmishdan panoh so‘radi. iltutmish Hindiston iqlimi sizga mos emas dedi.
Iltutmish Hindistonni mo g ullar istilosidan saqlab qoldi. Oliy ma lumot olish
ʻ ʻ ʼ
uchun Iltutmish Dehlida, boshqasini Multanda maktab qurdirdi. Bag‘dod xalifasi
milodiy 1229-yilda elchi yuborib, maxsus kiyim (xilat) taqdim etadi. uning ichida
Iltutmish
Nosir Amirrul Gomaniyaning o zi tangalarda dinning bosh himoyachisi deb
ʻ
e lon qilingan. Iltutmish adabiyot va san’atni sevardi. Tarixchi Minhojuddin Siroj
ʼ
uning saroyida edi. Iltumish Dehlida Qutub minorini qurib bittkazdi.
Iltutmish arab tangalarini joriy etgan birinchi musulmon hukmdori edi. Unda
og irligi 175 dona bo lgan kumush taka va mis jital bor edi. Bu tangalarga arab
ʻ ʻ
tilida yozuv qilingan. Iltutmish mashhur olim Junaydiyni bosh vazir qilib tayinladi.
Iltutmish saltanatini mayda bo‘laklarga bo‘ldi. Iqta deyiladi. Ularning
zobitlari iqtadorlar deb hisoblanishi. Iltutmish bu tartibdan feod tuzumni tiklash va
markaziy boshqaruvni davolash uchun. Iltutmish Dehli sultonligining haqiqiy
asoschisi edi. O‘z nomiga tanga zarb qildi va xalifadan guvohnoma oldi.
Muhammad G‘oriy vafotidan so‘ng 1206 yilda uning quli Qutbiddin Oybak taxtga
o‘tirdi. Qutbiddinning turli xislatlariga mahliyo bo‘lgan Muhammad G‘oriy (Amir-
e-Axor) Axvaladxyakshani tayinladi. G‘azna taxtiga Muizzuddinning bir quli
o‘tirdi. Aybak Dehli sultonligining G‘azni bilan aloqalarini uzdi. Mu. Bin Baxtiyor
Xilji vafotidan keyin Olimdin Bengaliya va Bihorda hokimligi o rnatdi. U
ʻ
Aibakning hukmronligini qabul qildi va Dehli sultoniga har yili o'lpon to'lashga
va'da berdi. Aibak milodiy 1210 yilda to'rtburchak (polo) ochayotganda otdan
9

yiqilib vafot etdi. Tarixchi Minhaj o‘zining “Tabqaenasiriy” kitobida uni
maqtagan.
Aibak mohir siyosatchi edi. Oybak qizini Iltutmishga, singlisini Nasruddin
Quvachaga, Oybakning o zi Aldujning qiziga uylandi. Aybak saroyida ko'plabʻ
olimlar yashagan. Uning saroyida Hasan Nizomiy Fakhe Mudavvir, Faxruddin
kabi allomalar yashagan. Aibak ikkita masjid qurdirdi. Birinchisi Kunvatul Islom
masjidi (Dehli), Adhai Din Ka Jhopra (Ajmer) va oldindan u sanskrit maktabi edi.
Qutbiddinning saxiyligi tufayli unga laqaxsh unvoni berilgan. U Lahorni o zining
ʻ
poytaxtiga aylantirdi. Dehli hukmdori bo'lgach, Aibak Iltutmishni Bandayuga
ma'mur etib tayinladi. Bandayuning o'zida Iltutmish Aramshohning raqiblari
ustidan hokimiyat o'rnatish taklifini oldi 4
. Iltutmish o zining ishonchli bandalaridan
ʻ
qirqtasini tashkilotga tayinladi.
Taxtga o‘tirgandan keyin Iltutmish oldida ko‘p muammolar bor edi. Avvalo
Eldo‘zni bosdi. Sulton Eldo‘zni mag‘lub etib, Lahorni egallab, quvachlarni
bostirdi. 1221-yilda Chingizxon boshchiligida O rta Osiyoning Xunxar mo g ullari
ʻ ʻ ʻ
Xorazmlik Shoh Jayloliddinni quvib Hindiston chegarasiga yetib kelishdi.
Iltutmishdan panoh so‘radi. iltutmish Hindiston iqlimi sizga mos emas dedi.
Iltutmish Hindistonni mo g ullar istilosidan saqlab qoldi.
ʻ ʻ
Oliy ma lumot olish uchun Iltutmish Dehlida, boshqasini Multanda maktab
ʼ
qurdirdi. Bag‘dod xalifasi milodiy 1229-yilda elchi yuborib, maxsus kiyim (xilat)
taqdim etadi. uning ichida Iltutmish
Nosir Amirrul Gomaniyaning o zi tangalarda dinning bosh himoyachisi deb
ʻ
e lon qilingan. Iltutmish adabiyot va san’atni sevardi. Tarixchi Minhojuddin Siroj
ʼ
uning saroyida edi. Iltumish Dehlida Qutub minorini qurib bittkazdi.
4
A. Welch, "Arxitektura homiyligi va o'tmish: Hindistonning Tug'luq sultonlari", Muqarnas 10, 1993, Brill Publishers,
311-322-betlar.
10

1.2. Dehli sultonlarining Hindiston yerlarini birlashtirishi
Iltutmish arab tangalarini joriy etgan birinchi musulmon hukmdori edi. Unda
og irligi 175 dona bo lgan kumush taka va mis jital bor edi. Bu tangalarga arabʻ ʻ
tilida yozuv qilingan. Iltutmish mashhur olim Junaydiyni bosh vazir qilib tayinladi.
Iltutmish saltanatini mayda bo‘laklarga bo‘ldi. Iqta deyiladi. Ularning
zobitlari iqtadorlar deb hisoblanishi. Iltutmish bu tartibdan feod tuzumni tiklash va
markaziy boshqaruvni davolash uchun. Iltutmish Dehli sultonligining haqiqiy
asoschisi edi. O‘z nomiga tanga zarb qildi va xalifadan guvohnoma oldi. Dehli
sultonligi 13—16-asrlarda mavjud bo lgan musulmon sultonligi bo lgan. Dehlida
ʻ ʻ
joylashgan Dehli sultonligi hududi asosan Hindistonning shimoliy qismi bilan
chegaralangan bo'lsa-da, eng yuqori cho'qqisida Hindiston yarimorolining ko'p
qismini nazorat qilgan.
O'z tarixi davomida Dehli sultonligi besh xil sulola - Mamluklar sulolasi,
Xalji (Xilji deb ham ataladi) sulolasi, Tug‘loq sulolasi, Sayyidlar sulolasi va Lodi
sulolasi tomonidan boshqarilgan. Lodi sulolasining so nggi sultoni jangda halok
ʻ
bo lgach, Dehli sultonligi barham topdi va Mug allar imperiyasining barpo
ʻ ʻ
etilishiga olib keldi. Dehli sultonligini tashkil etish
Dehli sultonligi barpo etilgunga qadar O rta Osiyodan kelgan musulmon
ʻ
qo shinlari Shimoliy Hindiston qirolliklariga muntazam bosqinlar uyushtirib
ʻ
turdilar. Bu yo nalish G uriylar sultoni Muhammad G oriy hukmronligi davrigacha
ʻ ʻ ʻ
davom etdi, u Hindiston shimolida bu yerlarni shunchaki talon-taroj qilish o rniga
ʻ
doimiy musulmon davlatini barpo etishga intildi. G orlik Muhammadning
ʻ
o g illari yo q edi va u 1206-yilda o ldirilganida, uning imperiyasi turkiy qullar
ʻ ʻ ʻ ʻ
o rtasida bo lingan. Shulardan biri Dehli hukmdori bo lgan Qutbu Din Aybak
ʻ ʻ ʻ
bo lib, Dehli sultonligini barpo etgan. Dehli sultonligining birinchi sulolasi
ʻ
Mamluklar sulolasi, qullar sulolasi yoki G‘ulom sulolasi deb ham ataladi. Bu
sulola Muhammad G orning ekspansionistik siyosatini davom ettirdi va 13-asrning
ʻ
o rtalariga kelib hokimiyat g arbdagi Xaybar dovonidan sharqda Bengaliyagacha
ʻ ʻ
bo lgan shimoliy Hindistonning xo jayiniga aylandi.
ʻ ʻ
11

Mamluklar sulolasi 1290-yilda tugadi, chunki zodagonlar o rtasidaʻ
to qnashuvlar bo lib, uning so nggi hukmdori Muiz uddin Qoiqobod Xalji
ʻ ʻ ʻ
sulolasiga asos solgan Jaloliddin Xalji tomonidan o ldirildi.
ʻ
Mamluklar sulolasining eng diqqatga sazovor shaxslaridan biri islom
tarixidagi juda kam sonli ayol hukmdorlardan biri va Dehli sultonligini boshqargan
yagona shaxs Rozia Sulton edi. Mamluklar sulolasi singari, Xaljilar sulolasi ham
oxirgi hukmdori o'ldirilishi bilan tugadi. Qotil G‘iyatiddin Tug‘luq bo‘lib, u ham
o‘zidan oldingi Jaloliddin Xaljiy kabi Tug‘loq sulolasiga asos solgan. Aynan
Muhammad bin Tug‘luq davrida Dehli sultonligi eng yuqori darajaga ko‘tarildi 5
.
Shunga qaramay, bu qisqa muddatga, ya'ni 1330-1335 yillarga qadar davom
etdi, chunki ko'plab qo'zg‘olonlar ko'p hududlarni yo'qotishga olib keldi. Bundan
tashqari, Tug‘luqlar bu boy berilgan hududlarni qaytarib olishga urinmadilar.
Shunday qilib, masalan, 1347 yilda Dekandagi musulmon zodagonlari Dehli
sultonligini ag‘darib tashlab, Bahmaniy sultonligini o'rnatdilar. Yana janubda,
Dehli sultonligidan mustaqil bo'lganidan so'ng, 1351 yilda Hindu Vijayanagara
imperiyasi tashkil etilgan. 1398/99 yillarda Dehli sultonligi Temurlan qo'lida eng
katta mag‘lubiyatga uchradi va Dehlining o'zi ishdan bo'shatildi. Dehli sultonligi
(1210—1526 yillar) — Hindistonda hukmronlik qilgan 5 ta sulton sultonlari
hukmronligi. Dehli sultonligini boshqargan besh suloladan to‘rttasi asli turk, oxirgi
sulolasi esa afg‘on edi. Bu besh sulola — G ulomlar sulolasi (1206—1290),
ʻ
Xiljilar sulolasi (1290—1320), Tug loq (1320—1423), Sayyidlar sulolasi (1424—
ʻ
1452) va Lodilar sulolasi (1452—1526). Muhammad G‘oriyning quli Qutbiddin
Aybak bu sulolaning birinchi sultoni edi. Aybak imperiyasi butun Shimoliy
Hindistonni qamrab olgan.
Shundan keyin Xiljilar sulolasi markaziy Hindistonni egalladi, ammo
Hindiston yarimorolini tashkil qila olmadi. Bu saltanat nafaqat Janubiy Osiyodagi
ko plab ibodatxonalarni vayron qildi va harom qildi, balki hind-islom
ʻ
me morchiligining yuksalishida muhim rol o ynadi. Dehli sultonligi musulmonlar
ʼ ʻ
5
Jekson, Piter (2000). Dehli sultonligi: siyosiy va harbiy tarix. Islom sivilizatsiyasida Kembrij tadqiqotlari (Qayta
nashr). Kembrij: Kembrij universiteti nashriyoti. 122-b.
12

tarixida hokimiyatni ayol egallagan kam sonli davrlardan biridir. Bu imperiya 1526
yilda Mug‘ul sultonligi tomonidan tugatilgan. Uning o g li Qutubuddin Oybekdanʻ ʻ
keyin taxtga Aramshoh o tirdi. U zabt etish va boshqaruvchilik mahoratini o'zining
ʻ
salaflari porlaganini ko'rsata olmadi. Iltutmish zodagonlar ko‘magi bilan o‘z
hukmronligini ag‘dardi. Keyin Aramshoh mag‘lub bo'lgan va o'ldirilgan jang
bo'ldi. Milodiy 1211 yilda taxtga Iltutmish keldi. U Shamsuddin nomi bilan ham
tanilgan. U kunlarini Qutubuddin Oybekning yo'qolgan hududlarini olish bilan
o'tkazdi, shuningdek, Malva va Sindni qo'shib oldi. Iltutmish davrida raqib qul
boshliqlari Yildiz va Qabachaga qarshi kurashgan.
Tarain jang maydonida Yildiz mag‘lubiyatga uchradi. Iltutmish Chingizxon
boshchiligidagi mo g ullar tomonidan ham xavfga duch keldi. U o zining
ʻ ʻ ʻ
diplomatik qarorida xavoriylar hukmdori Jaloliddinning Hindistonga kelishiga
to sqinlik qilib, qudratli mo g ullar bilan to qnashuvdan qochadi. Iltutmish
ʻ ʻ ʻ ʻ
qudratiga yana bir katta xavf tug diruvchi mustaqil Rajput hukmdorlari bo lib, ular
ʻ ʻ
o zlarining raqobatiga qaramay, saltanatga jiddiy xavf solishi mumkin edi. Milodiy
ʻ
1226 yilda u Ranthambor va Mansorga hujum qildi. U Ajmer, Jalor, Nagorni ham
egallagan. 1229 yilda Gvalior bosib olindi va Kalinjar qal'asi talon-taroj qilindi.
Kannauj, Benaras va Badaun uning hukmronligi ostida edi. 1229-yilda Bag‘dod
xalifasi uni sulton deb tan oldi. Rohilxandda tartib keltirdi. U Bengaliya
gubernatori Tug‘rilxon qo‘zg‘olonini bostirdi. Iltutmish XIII asr Hindistonining
eng buyuk hukmdori, dono davlat arbobi edi. U o'z xohishi bilan markaziy
boshqaruvning ustunlariga aylangan iste'dodli odamlarga saxovatli edi. oziya ukasi
Rukn-ud-dinni ag‘darib taxtga chiqdi. Roziya ko plab tojiklarni yuqori
ʻ
lavozimlarga ko targach, habashistonlik qul Jamoliddin Yoqutni podshoh otlariga
ʻ
boshliq qilib tayinladi, bu esa allaqachon norozi bo lgan turk zodagonlarining
ʻ
ko pchiligida norozilik uyg otdi. Qolaversa, sulton omma oldida ochila boshlagan.
ʻ ʻ
Dehli aholisi uni qo'llab-quvvatlagan bo'lsa-da, iqtadorlar o'rtasida dushmanlik
kuchaygan. 1239—40-yillarda u qo zg olonchi iqtadorlarning bir qismini tor-mor
ʻ ʻ
qiladi, lekin ulardan biri Altuniya Yoqutni o ldiradi va Roziyani asir oladi. Bu
ʻ
13

orada kuchli turk zodagonlari Iltutmishning uchinchi o‘g‘li Bahromni taxtga
o‘tqazdilar. Roziya Altuniyaga uylandi va ularning Dehlini qo‘lga kiritish bo‘yicha
birgalikdagi harakatlari muvaffaqiyatsizlikka uchradi. Ular o‘z karvoniga qilingan
hujum paytida halok bo‘lgan.
Roziyaning qulashi saroyda turk zodagonlari guruhini hukmron qildi va ular
hukmronlik uchun kurashni boshladilar. Roziyaning vorisi Bahromshoh zaif va
qobiliyatsiz hukmdor edi va ikki yillik qisqa hukmronlikdan so'ng zodagonlar
tomonidan ag‘darilgan edi. Uning o'rniga Alouddin Mas'udshoh keldi, u ham
Baxromshohning taqdiriga duch keldi. 1246-yilda taxtga Iltutmishning nabirasi
Nosiriddin Mahmud o‘tirdi. U o'z taxti uchun turk aristokratiyasiga qarzdor edi va
ikkinchisi boshqaruvda ulkan ta'sirga ega bo'lishi kerak edi. U o'zining barcha
vakolatlarini bosh vaziri Balban qo'liga topshiradi. Balbon qizini Sultonga
turmushga berdi va Ulug‘xon unvoni bilan Naib-i Mamlakat qildi. Balban
sultonlikning defakto hukmdoriga aylandi. 1266 yilda Nosiriddin Mahmud vafot
etdi. Balban 1266 yilda Dehli taxtiga o'tirgan suverenitet ustidan to'liq nazoratga
ega edi va u G‘iyosuddin Balban nomini oldi. Uning taxtga kirishi bilan Iltutmish
oilasining hukmdorlari safi tugadi 6
. Uning vorisligidan keyin tez orada duch kelgan
eng jiddiy muammo Dehlida va uning qirolligining boshqa qismlarida qonun va
tartibni tiklash edi. Balbon zodagonlar kuchini cheklashga urinib, sultonning kuchi
va nufuzini oshirdi. Shu maqsadda u o‘z saroyida forsiy marosim va odob-axloq
qoidalarini joriy qilgan va u yerda hech qanday yengiltaklikka yo‘l qo‘ymagan. U
puxta aristokrat edi va u hech qachon bu lavozimni yaxshi tug‘ilgan erkaklardan
boshqa hech kimga bermagan. U odamlarga podshohlik Xudoning er yuzidagi
noibi va o'z qadr-qimmatiga ko'ra faqat payg‘ambarlikdan keyingi ekanligini
ta'kidladi. Podshoh Xudoning soyasi bo'lib, ilohiy hidoyat va nurning ombori edi.
Balban o'z hokimiyatini mustahkamlab, o'ziga xos shijoat bilan tinchlik va tartibni
saqlash vazifasini oldi. U kuchli armiya ichki muammolar va tashqi xavf-xatarlarga
qarshi turish uchun mohiyatan zarurligini tushundi. Shuning uchun u o'z qo'shinini
6
Jekson, Piter (2000). Dehli sultonligi: siyosiy va harbiy tarix. Islom sivilizatsiyasida Kembrij tadqiqotlari (Qayta
nashr). Kembrij: Kembrij universiteti nashriyoti. 322-b.
14

qayta tuzib, samaradorligini oshirdi. Qo'shimcha ofitserlar yuqori maosh bilan
tayinlandi.
Balaban o'z imperiyasini kengaytirishga urinmadi, garchi uning kuchli
armiyasi bo'lsa ham. Buning o'rniga u allaqachon egalik qilgan hududni
mustahkamlashga e'tibor qaratdi. U Doab va Ouddagi qo zg olonlarni bostirdi vaʻ ʻ
Rohilxand mintaqasida isyonkor unsurlarni kuzatib bordi. Mug‘allar 1279 va 1285
yillarda yana bostirib kirishdi, ammo mag‘lubiyatga uchradi va haydab yuborildi.
1286 yilda mo'g‘ullar yana paydo bo'ldi va bu safar shahzoda Muhammad
o'ldirildi. Balban fojiadan hech qachon o‘ziga kela olmadi va 1286 yilda vafot etdi.
Jaloliddin Firoz Xiljiy Xiljilar sulolasining asoschisi. U quldorlar sulolasi
ag‘darilganidan keyin hokimiyat tepasiga kelgan. Ularning yuksalishi Xilji
imperializmi nomi bilan mashhur, chunki Jaloliddin Dehli taxtiga o tirishi bilan
ʻ
Hindistonda turklarning ustunligi tugadi. U o'z imperiyasining chegaralarini
kengaytirdi, bundan tashqari uning yutuqlari orasida Malik Chxajuning Oud
gubernatori bilan qo'zg‘olonini bostirish kiradi. U Qaroqchilar guruhini bostirib,
ularni tinch yo'l bilan Bengaliyaga jo'natib yubordi. U mo g ullarga nisbatan
ʻ ʻ
murosa siyosatini olib bordi. U mo g ullarning bir qismini Hindistonga
ʻ ʻ
joylashtirishga ruxsat berdi.
Jaloliddinning jiyani Alauddin Bhilsani zabt etish paytida sulton bo'lish
orzusini amalga oshira boshladi. Milodiy 1292 yilda Alauddin Devagiriga
ekspeditsiyani olib, uning boyliklarini eshitdi. Devagiri katta urush tovonini
to'lashga majbur bo'ldi. Bu Alouddinga zodagonlarni sotib olishda va Jaloliddin
hukmronligidan norozi bo'lgan askarlarni rozi qilishda yordam berdi. Alouddin
fitna uyushtirib, Sulton Jaloliddinni o'ldirishga majbur qildi va o'zini sulton deb
e'lon qildi.
1296 yilda Jaloliddinning bevasi Malika Jan va uning kenja o g li Qodirxon
ʻ ʻ
Dehlini tark etgandan so ng Alouddin sulton bo ldi. U keksa balboniy va jaloliy
ʻ ʻ
zodagonlarni ham qirib tashladi. Alauddin Xilji hukmronligi Dehli sultonligi
qudratining eng yuqori cho‘qqisini ko‘rsatadi. 1297 yilda u Gujaratni zabt etish
15

uchun yo'lga chiqdi. U Ulug‘xon va Nusratxon boshchiligida Gujaratga
ekspeditsiya yubordi. Ulug‘xon yo‘lda Jaysalmerni bosib oldi. Kambay
Alauddinning boy portini talon-taroj qilish paytida qo'mondoni Nusratxon hindu
musulmon qul Kafurni qo'lga kiritdi, u keyinchalik buyuk harbiy sarkarda va
Alauddinning Malik Naibiga aylandi.
Gujaratni zabt etgandan so‘ng Alouddin Ulug‘xon va Nusratxon
boshchiligida Ranthambhorga ekspeditsiya jo‘natadi. Ammo Rajputlar ularni
mag‘lub etishdi va Nusratxon vafot etdi. Alouddin 1301 yilda Ranthambhorga
borib, uni qo shib oldi. Navbatdagi ekspeditsiya Mevarga jo natiladi va 8 oylikʻ ʻ
qamaldan so ng 1303 yilda Chittorni qo lga kiritadi. Chittor boshqaruvi
ʻ ʻ
Alouddinning to ng ich o g li Xizrxon qo liga topshiriladi. Chittor Xizrxon
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
nomidan Xizrobod deb atalgan. 1305 yilda Alauddin Ayn-ul-Mulk Multoniyni
Malva gubernatorligi ostiga qo'yilgan Malvani zabt etish uchun yubordi. 1305 yil
oxiriga kelib butun Shimoliy Hindiston Alauddin qo liga o tdi va u o z e tiborini
ʻ ʻ ʻ ʼ
Dekanni zabt etishga qaratdi.
1307-1312 yillarda u o'z imperiyasining janubga kengayishini boshladi.
Milodiy 1306-07 yillarda Devagiriga bostirib kirdi. Buning bevosita sababi yillik
o'lponni yuborishning haddan tashqari uzoq kechikishi edi. 1309 yilda Kakatiya
qirolligiga hujum qilindi va uning hukmdori Pratap Rudra Deva Dehli
hukmronligini qabul qildi va katta xazinalarni topshirdi. Keyingi ekspeditsiya 1311
yilda Xoysala hukmdori Vir Ballala III ga qarshi bo'ldi. Uning poytaxti
Dvarsamudra qo'lga olindi. Butun Dekan Alauddinning ustunligini tan olishga
majbur bo‘ldi. Uning maqsadi ulkan boylikni ta'minlash va janubiy shtatlarni
Sultonlikning hukmronligini qabul qilishga majbur qilish edi. U o'ndan ortiq
bosqinlarga duch kelishi kerak edi. Bu bosqinlar 1296 yil oxiridan boshlanib, 1308
yilgacha davom etdi. Mo'g‘ullar nafaqat Panjob, Multan va Sindga, balki Dehli va
Ganga-Yamuna Doabga ham tahdid soldi. Bu og‘ir inqiroz uni shimoli-g‘arbiy
chegarani himoya qilish uchun qat'iy choralar ko'rishga majbur qildi. Uning 20
yillik hukmronligi milodiy 1316 yil 2 yanvarda vafot etishi bilan tugadi.
16

Sultonning yosh o'g‘li taxtga o'tirildi va Malik Kafur regentlik qildi. Malik
Kafur Allauddin oilasining boshqa a'zolarini o'ldirdi, lekin u o'ldirildi va uchinchi
o'g‘li Muborakxon regent bo'ldi. U Sohibiddinni qamoqqa tashlab, 1316-yilda
Qutubiddin Muborak taxtiga o‘tirdi va xalqning ezgu niyatini qozonishga harakat
qildi. U Alauddinning qat'iy ma'muriy siyosatini liberallashtirdi va iqtisodiy
qoidalarni bekor qildi. Barcha mahbuslar ozod qilindi va qattiq qoidalar bekor
qilindi. Musodara qilingan yerlar qonuniy egalariga qaytarib berildi. Soliqlar
kamaytirildi. U keyinchalik Xusruxon deb atalgan Hasan ismli yoshlarning ta'siri
ostida bo'lib, uni o'ldirishga til biriktirgan 7
. Shunday qilib, Xalji sulolasi tugadi.
Xusro zodagonlarni nazorat qilish uchun dahshat saltanatini uyushtirishga harakat
qildi. Bu zodagonlar, xususan, sultonni qo'lga olib, boshini kesgan G‘ozi Malikdan
norozi bo'ldi. U taxtga G‘iyosuddin Tug‘loqshoh unvoni bilan o‘tirdi. G‘iyosuddin
Tug‘loq
G‘iyosuddin Tug‘loq Tug‘loqlar sulolasiga asos solgan. Tug‘loq so‘zi biror
qabila yoki urug‘ning nomi emas, G‘iyosuddinning shaxsiy ismi edi. U sulton
sifatida juda katta muammolarga duch keldi. Imperiyaning turli hududlarida
g‘alayonlar bo'lib, qirol xazinasi bo'sh edi. U zodagonlar va Alouddin davrida
qattiq cheklangan odamlar bilan murosa siyosatini olib bordi. U ma'muriyatni
muayyan jihatlarda erkinlashtirdi. U iqtisodiy huquqbuzarliklar va qarzlarni
undirish holatlarida jismoniy qiynoqlar amaliyotidan voz kechdi.
U shuningdek, er daromadini baholash uchun Alauddinning erni o'lchash
tizimini bekor qildi. U davlat moliyasini yaxshilashga harakat qildi va qishloq
xo'jaligini rag‘batlantirish siyosatini ko'rib chiqdi. Uning egizak maqsadi ekin
maydonlarini ko'paytirish va dehqonlarning iqtisodiy holatini yaxshilash edi. U
sug‘orish uchun kanal qurilishiga katta qiziqish bilan qaradi va qurg‘oqchilik
davrida dehqonlarga yordam berish uchun ocharchilik siyosatini ishlab chiqdi.
Daromadga bo'lgan davlat talabi mahsulotning 1/5 va 1/3 qismi orasida belgilandi.
7
Richard M. Frye, "Markaziy Osiyoda islomgacha va ilk islom madaniyatlari", Turk-Forsda Tarixiy nuqtai nazardan,
tahrir. Robert L. Kanfild (Kembrij U. Press taxminan 1991), 35–53-betlar.
17

Bundan tashqari, u yerdan olinadigan daromadni hisoblangan mahsulotning 1/11
qismidan ko'proq ko'paytirmaslik kerakligini ko'rsatdi.
Alouddin o rnatgan Dag va Chehra tizimini davom ettirdi. U mustahkamʻ ʻ
mustahkamlangan Tug‘loqobod shahrini qurib, saltanat davri me’morchiligiga
yangicha tus berdi. 1321 yilda u valiahd shahzoda Jauna Xonni janubda Sulton
hokimiyatini tiklash uchun yubordi. U Varangalni anneksiya qildi.
Jaunaxon 1325 yilda Muhammad ibn Tug‘loq unvoni bilan taxtga o‘tirdi. U
1351 yilgacha hukmronlik qildi. U fors tilining chuqur olimi, chuqur tanqidchi,
obro'li adabiyotshunos edi. U fors va arab tillarining buyuk olimi edi. U ko'p
qo'zg‘olon va qo'zg‘olonlarga duch keldi. Bu qo zg olonlarning birinchisiga uning
ʻ ʻ
amakivachchasi Bahouddin Garsharpning 1327-yildagi Dekan va boshqa Multan
va Sind gubernatori Kishuluxonning 1328-yildagi qo zg olonlarini bostirish orqali
ʻ ʻ
o z imperiyasini mustahkamlashga urinishi kiradi
ʻ 8
.
Sultonning ko p qoralagan tajribalaridan biri poytaxtning Dehlidan
ʻ
Devag iriga ko chirilishi edi (1327). O'tkazishga birinchi navbatda ikki sababga
ʻ ʻ
ko'ra harakat qilindi - uning markaziy joylashuvi va ikkinchidan, yangi bosib
olingan hudud bo'lgan janubga yaqinligi. Kapitalni ko'chirish armiya, amaldorlar,
xizmatkorlar, savdogarlar, sud va aholini ko'chirishni o'z ichiga oladi. Poytaxtni
Dehliga ko'chirishga qaror qilgan Sultonga nisbatan keng norozilik paydo bo'ldi.
Qadimgi poytaxtga qaytish to'g‘risidagi buyruq xalqni qattiq qayg‘uga soldi. Uning
yana bir romani va jasoratli eksperimentlari 1329-30 yillarda kumush tangalar
o'rniga bronza tangalarning token pul birligining kiritilishi edi.
8
Richard M. Frye, "Markaziy Osiyoda islomgacha va ilk islom madaniyatlari", Turk-Forsda Tarixiy nuqtai nazardan,
tahrir. Robert L. Kanfild (Kembrij U. Press taxminan 1991), 35–53-betlar.
18

II BOB. Dehli sultonligining zavolga yuz tutishi
2.1. Dehli sultonligini ichidan yemirilishiga sabab bo’lgan omillar
Muomalada tangalar ko'p edi. Bu tabiiy ravishda uning qadrsizlanishiga olib
keldi va ko'pchilik to'lovlar uchun mis tanklarni va tushumlar uchun kumush yoki
oltinni afzal ko'rishni boshladi. Sulton token valyutasini olib chiqishga majbur
bo'ldi. U barcha token tangalarni kumush tangalarga almashtirishni taklif qildi, bu
esa xazinaga katta zarar yetkazdi. Xuroson va Iroqni bosib olish uchun
ekspeditsiyani rejalashtirgan.
U 370000 askardan iborat armiya to pladi va unga bir yillik maoshniʻ
oldindan berdi. Ammo armiya ekspeditsiyaga ketmadi va tarqatib yuborildi. Sulton
Iroqdagi sharoitlar yaxshilanganini va ekspeditsiya uchun qulay emasligini
bilgach, sxemadan voz kechildi. Hukmronligining oxirlarida sulton doabdagi yer
daromadini oshirdi. U doabning tuprog‘i boyligi uchun yer solig‘ini oshirishga
qaror qildi. Do'ab butunlay ocharchilikka duchor bo'lib, keyin o'lat boshlandi.
Sulton soliqni 5 foizdan 10 foizga oshirdi. Shuning uchun dehqonlar soliq to'lash
o'rniga o'z yerlarini tashlab, avtomobil yo'llarini talon-taroj qilishga kirishdilar.
Soliqchilar zulm bilan soliq yig‘ishni davom ettirdilar. Bu keng ko'lamli
qo'zg‘olonlarga olib keldi. Muhammad ibn Tug loq 1351 yilda vafot etdi. Uning
ʻ
hayotligida butun Hindiston janubi mustaqil bo ldi va janubdagi sultonlik
ʻ
hududida uchta yirik mustaqil davlat – Vijayanagar imperiyasi, Brahmanlar
qirolligi va Madura sultonligi tashkil topdi. Dehli sultonligi asosan Hindistonni
Dehli orqali boshqargan musulmon hukmdorlarga ishora qiladi. Dehli sultonligi
ustidan ketma-ket besh sulola hukmronlik qilgan, ularning dastlabki to'rttasi turkiy,
oxirgisi esa afg‘on lodiylari edi. Lodilar sulolasi o rniga Mug allar sulolasi paydo
ʻ ʻ
bo ldi. Besh sulola — Mamluklar sulolasi (1206—90); Xiljilar sulolasi (1290–
ʻ
1320); Tug loq sulolasi (1320–1414); sayyidlar sulolasi (1414—51); va afg on
ʻ ʻ
Lodilar sulolasi (1451—1526).
Muhammad G‘oriyning sobiq quli Qutb-ud-din Aybak Dehlining birinchi
sultoni bo‘lib, uning sulolasi Shimoliy Hindistonning katta hududlarini bosib
19

olgan. Keyinchalik, Xilji sulolasi ham markaziy Hindistonning katta qismini bosib
olishga muvaffaq bo'ldi, ammo ikkalasi ham Hindiston yarimorolini birlashtira
olmadi. Hindiston quldorlar sulolasi 1206 yildan 1290 yilgacha davom etgan.
Quldorlar sulolasi Hindistonni boshqargan birinchi musulmon sulolasi edi.
Aytishlaricha, Muhammad G‘oriyda taxtning tabiiy merosxo‘ri va qullariga o‘z
farzandlaridek munosabatda bo‘lish odati bo‘lmagan. Shunday qilib, G oriyʻ
vafotidan so ng taxtga Qutubuddin Oybak ismli eng qobiliyatli qullardan biri
ʻ
o tirdi. Quldorlar sulolasining tarixi Qutubuddin Oybak hukmronligidan
ʻ
boshlanadi.
Panipatning birinchi jangi aslida Lodhi sulolasining tugashi va Hindistonda
Mug‘allar sulolasining boshlanishini belgilovchi voqea edi. 1-Panipat jangi
Lo‘diylar sulolasining oxirgi hukmdori Ibrohim Lo‘diy bilan Kobul hukmdori
Bobur o‘rtasida bo‘lib o‘tgan.
Quldorlar sulolasi tanazzulga uchragach, ko p sonli qo zg olon va ichki
ʻ ʻ ʻ
bosqinlar tufayli saltanat yanada zaif va beqaror bo lib qoldi. Xiljilar sulolasi
ʻ
Jaloliddin Xilji zodagonlar tomonidan toj kiyishdan boshlangan. Bu taxminan
milodiy 1290 yil edi. Lekin bir necha yil ichida u jiyani Alauddin Xilji tomonidan
tuzilgan fitna ostida o'ldirilgan.
Hindistonda Lodilar sulolasi Sayyidlar sulolasidan keyin taxminan 1451
yilda vujudga kelgan. Lo'diy imperiyasi afg‘onlarning g‘azzoliy qabilasi
tomonidan tashkil etilgan. Ular Dehli sultonligining oxirgi bosqichini tashkil
qildilar. Lodilar sulolasi tarixida uchta asosiy hukmdor bo'lgan.
Tug loqlar sulolasi parchalanib ketgach, hokimiyat tepasiga Sayyidlar
ʻ
sulolasi ko tarildi. Ular mohiyatan Hindistonning Dehli sultonligi hukmdorlari
ʻ
bo lib, 1414—1451 yillarda hukmronlik qilganlar. Sayyidlar sulolasining tarixi
ʻ
aniq ma lum emas, lekin ular Muhammad payg ambarning avlodlari ekanliklarini
ʼ ʻ
da vo qilishgan.
ʼ
20

Tug‘loqlar asosan turkiy, oilasi esa musulmon edi. Taxminan 1321-yilda
G‘ozi Tug‘loq taxtga o‘tirdi va unga G‘iyatiddin Tug‘loq unvoni berildi.
Tug‘loqlar sulolasi turklar, afg‘onlar va janubiy Osiyodagi musulmon jangchilar
kabi kuchli ittifoqchilari tufayli o'z hukmronligini saqlab qola oldi. Dehli sultonligi
ma'badlarni vayron qilish va tahqirlash davrini nishonladi. Muhammad Baxtiyor
Xilji Dehli sultonligi boshida Nalanda va Odantapuri universitetlarida buddist va
hindu kutubxonalari hamda ularning qo‘lyozmalarini yo‘q qildi. Ma'badlarni
vayron qilish va hind butlarining yuzlari yoki boshlarini buzish kampaniyasining
birinchi tarixiy yozuvi 1193 yildan 13-asr boshlarigacha Rajastan, Panjob, Haryana
va Uttar-Pradeshda Ghuri qo'mondonligi ostida bo'lgan.
1526 yilda Dehli sultonligi quladi va uning o rniga Mug allar imperiyasiʻ ʻ
tashkil topdi. Dehli sultonligi davrida hukmron tabaqani xorijlik O rta Osiyo
ʻ
musulmonlari, xususan, XIII, XIV va XV asrning birinchi yarmida turklar, XV
asrning ikkinchi yarmi va birinchi choragida esa afg onlar tashkil etgan. XVI
ʻ
asrlarga oid.
Turklar bilan aloqador bo‘lgan ajnabiylar, forslar, arablar, habashlar va
misrliklar eksklyuziv hukmron oligarxiyani tashkil qildilar. Bu ajnabiy
aristokratiyaning eng hasadgo'y qo'riqchisi bo'lgan turklar ipso facto uning
rahbarlari edi. Ular butun 13-asr davomida hokimiyatni monopoliyaga oldilar va
Osiyodagi musulmon xalqining yetakchisi rolini o ynadilar. Qutbiddin Aybakdan
ʻ
tortib Kayqubodgacha sultonlar haqli ravishda turk hokimiyat monopoliyasi
siyosatiga yopishib oldilar va Balban “past tug‘ilgan turk bo‘lmaganlarga”
nafratini ochiq ko‘rsatdi.
Turli xil hukmron tabaqaning umumiy maqsad va maqsad bilan ishlashini
kutish mumkin emasligi sababli, saltanat davrida ham xuddi shunday bo'ldi:
Sultonlik davridagi zodagonlar urush paytida musulmon bo'lmaganlarga qarshi
birlashgan bo'lishiga qaramay, yirtilgan edi. tinchlik davrida shaxsiy ambitsiya,
raqobat va hatto mehmondo'stlik bilan va umuman farovonlik davlatiga zarar
etkazadigan xudbin manfaatlar bilan olib borilgan.
21

Vaqt jihatidan asosiy qismi Dehli sultonligiga tegishli bo'lgan o'rta asrlarda
o'sha paytdagi Hindiston o'zining ajoyib boyligi bilan yangilandi. Mahmud
G‘aznalik va uning talonchi qo‘shinlarini saltanatlarimizning gullab-yashnagan
poytaxtiga hujum qilishga va ibodatxonalarimizni talon-taroj qilishga undagan
bizning ulkan boyligimiz haqidagi hikoya edi. O'sha davr haqidagi ma'lumotlar
bizni Sind va Multandda Muhammad ibn Qosim va Hindistondagi G‘aznalik
Mahmudni talon-taroj qilish orqali ulkan talon-taroj qilib, tangalar, tangasiz pullar,
har xil turdagi qimmatbaho toshlar va million rupiyga baholangan turli xil
tovarlarni qo'lga kiritganiga ishontiradi. . Shunday qilib, Dehli sultonligi, Turk-
Afg‘on davrida mamlakatimizning iqtisodiy farovonligi shubhasizdir.
Bu yerda biz muhokama qilayotgan davrda qishloq xo‘jaligi boyligimizning
asosiy manbai edi. Dehli sultonligining aksariyat qismlarida yoki o'rta asrlarda,
tuproqning tabiiy unumdorligi, mo'l-ko'l yog‘ingarchilik va sug‘orish inshootlari,
qadimgi davrlardan beri oziqlangan va ularning muntazam ravishda yog‘dirilishi
Firoz Tug‘loq tomonidan dehqonlarimiz sanoati bilan birgalikda. , shu qadar ko'p
makkajo'xori yetishtirishga olib keldiki, u nafaqat mamlakat talabini
muvaffaqiyatli qondirdi, balki boshqa mamlakatlarga ham eksport qilindi.
Qizil ekinlar: shakarqamish, paxta, moyli urug lar, lintellar, indigo, ko knoriʻ ʻ
va boshqalar keng miqyosda yetishtirildi. Bizga ma’lum bo‘lishicha, Firoz Tug‘loq
davrida mevaning ko‘pchiligi bog‘larda yetishtirilar ekan, ko‘p navli mevalar
salmoqli daromad manbai bo‘lgan.
Garchi aholining asosiy qismi qishloq xo jaligi bilan shug ullangan bo lsa-
ʻ ʻ ʻ
da, mamlakatimizning shaharlari qatori qishloqlarida ham muhim sanoat
tarmoqlari ko p edi. Qolaversa, turklar kelishidan bir necha asr oldin
ʻ
mamlakatimiz sanoat jihatdan yaxshi tashkil etilgani ham yaxshi hujjatlashtirilgan
tarixiy haqiqatdir.
Qishloqlarda va shaharlarda gildiyalar va hunarmandchilik mavjud bo'lib,
ular keng tarqalgan savdo bilan davom etdi. Bu tarmoqlar davlat tomonidan
22

qo llab-quvvatlanmagan bo lishiga qaramay, chet el bosqinlari va ichki inqiloblarʻ ʻ
zarbasiga chidadi.
Dehli sultonligi davrida ikki turdagi sanoat mavjud edi: davlat homiyligida
bo'lgan va butunlay xususiy sanoat 9
. Sultonlarning Dehlida o'z Karxonlari (ishxona
ustaxonalari) bo'lib, ularda ipak va boshqa buyumlar ishlab chiqarish uchun
minglab to'quvchilar ishlagan; Bu Karxonlarda har yili faxriy liboslar tayyorlash
uchun minglab yard ipak va paxta matolari ishlab chiqarilar edi. Boshqa turdagi
ustaxonalar oltin va kumush buyumlar, kashta tikish va hokazo. Xususiy sanoatga
kelsak, ular orasida eng muhimi to'qimachilik sanoati bo'lib, uning tarkibiga
gazlama, jun va ipak mato ishlab chiqarish, shakar sanoati, qog‘oz sanoati va
boshqalar kiradi.
9
Heathcote, T. A. (1995). Britaniya Hindistonidagi harbiylar: Janubiy Osiyoda Britaniya quruqlik kuchlarining
rivojlanishi, 1600-1947. Manchester universiteti matbuoti. 5–7-betlar.
23

2.2. Dehli sultonlagining tarix sahnasidan ketishi
Hindiston tashqi dunyo bilan savdo aloqalari bo'lganligi sababli, qishloq
xo'jaligi mahsulotlari, to'qimachilik sanoati, paxta va ipak va boshqa narsalarni,
masalan, afyun, indigo va boshqalarni eksport qildi. Hindistonning asosiy importi
otlar, xachirlar va hashamatli buyumlar edi. qirol oilalari va zodagonlar.
Ko'rinib turibdiki, Hindiston eksportining qiymati importnikidan ancha katta
edi va savdo balansi doimo uning foydasiga edi. Demak, shuni adolatli aniqlash
mumkinki, garchi davlat Dehli sultonligi davrida, umuman olganda, xalqning
moddiy ahvolini yaxshilash maqsadida keng qamrovli iqtisodiy siyosat yuritmagan
bo'lsa-da, ichki va savdo hajmini tashqi, mamlakat xalqi tomonidan amalga
oshirilgan, juda katta edi 10
.
Xulosa qilib aytish mumkinki, o'sha davrning gullab-yashnaganini hozirgi
zamon, ham Hindiston, ham xorijiy manbalar tasdiqlaydi. 1218-1293 yillarda
Hindistonning janubiga tashrif buyurgan Marko Polo; 1334-1342 yillarda
Hindistonning aksariyat hududlarida sayohat qilgan Ibn Batuta; va 1406 yilda
Bengaliyaga tashrif buyurgan xitoylik Mahuan, ularning barchasi Hindiston haqida
ma'lumot qoldirgan, bu Hindistonning sanoat va iqtisodiy jihatdan gullab-
yashnaganligini va «hayot uchun zarur bo'lgan barcha narsalarning ko'pligi»
ekanligini ko'rsatadi. Roziya Sulton (1236-1240)
Roziya Dehli sultonligida toj kiygan yagona ayol edi. Garchi u hukumatda
muhim islohotlarni amalga oshirgan bo'lsa-da, u oxir-oqibat o'zining musulmon
zodagonligini ayol sifatidagi hukmronligi bilan yarashtira olmadi. Xiljilar
sulolasiga asos solgan. U yumshoq va saxovatli siyosatga amal qildi. Sultonning
bu saxovatli siyosati uning tashqi siyosatiga ta'sir qildi. U o'z imperiyasining
chegaralarini kengaytirdi, uning yutuqlari orasida Malik Chxaju qo'zg‘olonini
bostirish ham bor.
10
Heathcote, T. A. (1995). Britaniya Hindistonidagi harbiylar: Janubiy Osiyoda Britaniya quruqlik kuchlarining
rivojlanishi, 1600-1947. Manchester universiteti matbuoti. 5–7-betlar.
24

U dinni siyosatdan ajratgan birinchi Dehli turk sultoni edi. U Gujarat,
Ranthambhor, Mevar, Jalorni qo shib oldi. Alauddin tomonidan amalga oshirilganʻ
eng muhim tajriba bozorlarni nazorat qilishga urinish edi. U oziq-ovqat donidan
tortib otgacha, qoramol va qullardan tortib, qimmatbaho import kiyimlarigacha
bo'lgan barcha tovarlar narxini nazorat qilishga intildi.
U Temur bosqinidan keyin Panjobda o zini mustahkamlagan afg on
ʻ ʻ
sardorlaridan biri edi. U oxirgi sayyid hukmdorlaridan taxtni tortib olib, Lo‘diylar
sulolasiga asos solgan. U mehribon va saxovatli hukmdor bo‘lib, o‘z qo‘l
ostidagilarga doimo tayyor edi. O'zi savodsiz bo'lsa-da, u o'z homiyligini san'at va
ilmga kengaytirdi.
Undan keyin taxtga Bahlol Lo‘diyning o‘g‘li Sikandar Lo‘diy o‘tirdi. U
qishloq xo'jaligini rivojlantirish bilan qiziqdi. U ekin maydonlarini o'lchash uchun
32 raqamdan iborat Gaz-i-Sikandarni kiritdi.
U Sikandar Lodxiyning o'g‘li va oxirgi shoh va Dehlining oxirgi sultoni edi.
Afg‘on zodagonlari jasur va erkinlikni sevuvchi xalq edi, lekin o'zining bo'linish
va individualistik tendentsiyalari tufayli Afg‘oniston monarxiyasi hafta oxiri edi.
Nihoyat Panjob hokimi Boburni Ibrohim Lo‘diy saltanatini ag‘darish uchun taklif
qiladi. Bobur bu taklifni qabul qilib, 1526 yilda Panipatdagi birinchi jangda
Ibrohim Lo‘diyni qattiq mag‘lubiyatga uchratdi. Dehli sultonligining tashkil
topishi va kengayishi kuchli va samarali boshqaruv tizimining evolyutsiyasiga olib
keldi. O'zining eng yuqori cho'qqisida Dehli Sultonining hokimiyati janubga
Maduraygacha cho'zilgan edi. Dehli sultonligi parchalanib ketgan bo lsa-da,
ʻ
ularning ma muriy tizimi Hindiston provinsiya qirolliklariga, keyinroq esa
ʼ
Mug allar boshqaruv tizimiga kuchli ta sir ko rsatdi.
ʻ ʼ ʻ
Dehli sultonligi islom diniga ega bo'lgan islom davlati edi. Sultonlar o'zlarini
xalifaning vakillari deb hisoblardi. Ular xutba yoki namozga xalifaning ismini
kiritib, tangalariga yozib qo‘yganlar. Balbon o‘zini Xudoning soyasi deb atagan
bo‘lsa-da, xutba va tangalarga xalifaning nomini kiritish amaliyotini davom ettirdi.
25

Iltutmish, Muhammad bin Tug‘loq va Firoz Tug‘loq xalifaning mansur yoki
ruxsatnomasini oldilar.
Sulton idorasi ma'muriy tizimda eng muhimi edi. U harbiy, huquqiy va
siyosiy faoliyat uchun yakuniy hokimiyat edi. Bu davrda vorislikning aniq qonuni
mavjud emas edi. Barcha o'g‘illar taxtga teng da'vogar edilar. Iltutmish hatto
o‘g‘illaridan ko‘ra qizini nomzod qilib ko‘rsatdi. Ammo bunday nomzodlar yoki
vorislar zodagonlar tomonidan qabul qilinishi kerak edi. Ba'zan taxtga vorislikni
qabul qilishda ulemalar hal qiluvchi rol o'ynagan. Biroq, harbiy ustunlik vorislik
masalalarida asosiy omil bo'lib qoldi 11
.
Sultonga uning boshqaruvidagi bir qancha bo‘limlar va amaldorlar yordam
berdilar. Naib lavozimi eng kuchlisi edi. Noib sultonning barcha vakolatlaridan
amalda foydalangan va barcha bo'limlar ustidan umumiy nazoratni amalga
oshirgan. Uning yonida “Divoni Vizorat” nomli moliya bo'limiga rahbarlik
qilayotgan vazir bor edi.
Harbiy bo'lim Divoni Ariz deb atalib, unga Ariz-i mumalik rahbarlik qilgan.
U askarlarni yollash va harbiy bo'limni boshqarish uchun mas'ul edi. U armiyaning
bosh qo'mondoni emas edi. Sultonning o‘zi qo‘shinning bosh qo‘mondoni edi.
Harbiy bo'lim birinchi bo'lib Balbon tomonidan tashkil etilgan va uni Alauddin
Xalji yanada takomillashtirgan, uning qo'l ostida qo'shinning kuchi uch million
askarni kesib o'tgan. Alouddin otlarni markalash va ish haqini naqd pulda berish
tizimini joriy qildi. Dehli sultonligi davrida otliqlarga ahamiyat berilgan.
Hindular o'zlarining shaxsiy qonunlari bilan boshqarildi va ularning ishlari
qishloq panchayatlari tomonidan tarqatildi. Jinoyat qonuni sultonlar tomonidan
ishlab chiqilgan tartib va qoidalarga asoslanardi. Xatlar bo‘limi Divoni Insha deb
atalgan. Hukmdor va amaldorlar o‘rtasidagi barcha yozishmalar shu bo‘lim
tomonidan olib borilgan. Dehli sultonligiga qarashli viloyatlar iqtos deb atalar edi.
Ular dastlab zodagonlar nazorati ostida edi. Ammo viloyat hokimlari muqtis yoki
11
Heathcote, T. A. (1995). Britaniya Hindistonidagi harbiylar: Janubiy Osiyoda Britaniya quruqlik kuchlarining
rivojlanishi, 1600-1947. Manchester universiteti matbuoti. 5–7-betlar.
26

valiy deb atalgan. Ular qonun va tartibni saqlashlari va yerdan daromad olishlari
kerak edi. Viloyatlar shiqlarga bo lingan va keyingi bo lim parg ona bo lgan. shiqʻ ʻ ʻ ʻ
shiqdorning nazorati ostida edi. Bir qancha qishloqlardan iborat parg onaga amil
ʻ
boshchilik qilgan. Qishloq ma'muriyatning asosiy birligi bo'lib qoldi. Qishloq
boshlig‘i asmuqaddam yoki chaudhri edi 12
. Qishloq hisobchisini patvari deb
atashardi.
Dehli sultonlari Hindistondagi o‘z mavqeini mustahkamlagandan so‘ng, yer
daromadlari boshqaruvida islohotlar o‘tkazdilar. Erlar uch toifaga bo'lingan:
 iqta yer - mansabdor shaxslarga xizmatlari uchun haq to lash o rniga
ʻ ʻ
iqta qilib berilgan yerlar.
 xolisa yer - sultonning bevosita tasarrufidagi yer va yig‘ilgan
daromadlar podshoh saroyi va podshoh xonadonini ta'minlashga
sarflangan.
 inom yer - diniy rahbarlar yoki diniy muassasalar uchun ajratilgan
yoki berilgan yer.
Dehqonlar o'z mahsulotining uchdan bir qismini yerdan daromad sifatida,
ba'zan esa hatto yarmini ham to'lardilar. Ular boshqa pul ham to'lashdi
Divoni rasalat diniy ishlar bo'limi edi. Unga boshliq Sadr boshchilik qilgan.
Masjid, maqbara va madrasalarni qurish va ta’mirlash uchun ushbu bo‘lim
tomonidan grantlar ajratilgan. Sud bo‘limi boshlig‘i qozi boshliq edi. Sultonlikning
turli qismlarida boshqa qozilar yoki qozilar tayinlangan. Fuqarolik soliqlarida
musulmon shaxsiy qonuni yoki shariatiga rioya qilingan va har doim qo'ldan-
og‘izga yashagan. Tez-tez sodir bo'ladigan ocharchilik ularning hayotini yanada
og‘irlashtirdi. Biroq, Muhammad bi Tug‘loq va Firoz Tug‘loq kabi sultonlar
irrigatsiya inshootlari va takkavi kreditlar berish orqali qishloq xo'jaligi ishlab
chiqarishini oshirishga harakat qildilar. Ular, shuningdek, dehqonlarni arpa o'rniga
12
Barnett va Xaig (1926), O'rta asr Hindistoni tarixi, 647-yildan Mug'allar istilosigacha bo'lgan sharh - Ishvari Prasad,
Buyuk Britaniya va Irlandiya Qirollik Osiyo jamiyati jurnali 780-bet.
27

bug‘doy kabi yuqori hosil yetishtirishga undadilar. Firoz bog dorchilikningʻ
rivojlanishiga turtki berdi. Muhammad bin Tug loq “Divoni ko hi” alohida qishloq
ʻ ʻ
xo jaligi bo limini tuzdi.
ʻ ʻ
Sultonlik davrida urbanizatsiya jarayoni kuchaydi. Bu davrda bir qancha
shahar va qishloqlar o sdi. Lahor, Multan, Broach, Anxilvara, Lakn auti,
ʻ
Daulatobod, Dehli va Jaunpur ular orasida muhim edi. Dehli Sharqdagi eng yirik
shahar bo'lib qoldi. Savdo va savdoning o'sishi zamonaviy yozuvchilar tomonidan
tasvirlangan. Hindiston Fors ko'rfazi va G‘arbiy Osiyo mamlakatlariga,
shuningdek, Janubi-Sharqiy Osiyo mamlakatlariga ko'p miqdorda tovarlar eksport
qildi. Xorijdagi savdo multaniylar va afg‘on musulmonlari nazorati ostida edi.
Ichki savdoda Gujarat Marvari savdogarlari va musulmon Bohra savdogarlari
ustunlik qilgan. Avtomobil yo'llarini qurish va ularni saqlash transport va
aloqaning uzluksiz ishlashini ta'minladi. Ayniqsa, qirollik yo'llari yaxshi holatda
saqlangan. Sayohatchilarga qulaylik yaratish uchun magistral yo'llardagi Sarais
yoki dam olish uylari saqlangan.
Bu davrda paxta to qimachilik va ipakchilik sanoati rivojlandi. Ipakchilik
ʻ
keng miqyosda yo'lga qo'yildi, bu esa Hindistonni ipak xom ashyosini import
qilishda boshqa mamlakatlarga qaramligini kamaytiradi. Qog‘oz sanoati
rivojlangan va 14-15-asrlarda qog‘ozdan keng foydalanilgan. Talabning ortib
borishi tufayli boshqa hunarmandchilik turlari - charmsozlik, metall
hunarmandchilik, gilamdo zlik rivojlangan. Sulton va uning xonadoni uchun zarur
ʻ
bo‘lgan mol-mulkni podshoh karxanalari yetkazib bergan. Ular oltin, kumush va
oltindan qimmatbaho buyumlar yasadilar. Zodagonlar ham sultonlarning turmush
tarzini o‘rganib, dabdabali hayot kechirishgan. Ular yaxshi maosh olishdi va katta
boylik to'plashdi.
Tanga zarb qilish tizimi Dehli sultonligi davrida ham rivojlangan. Iltutmish
bir necha turdagi kumush tankalar chiqargan. Bir kumush tanka Xalji hukmronligi
davrida 48 jitalga, Tug‘loq davrida esa 50 jitalga bo‘lingan. Oltin tangalar yoki
dinorlar Alauddin Xalji hukmronligi davrida Janubiy Hindistonni bosib olganidan
28

keyin mashhur bo'ldi. Mis tangalar soni kamroq va sanasiz edi. Muhammad ibn
Tug‘loq nafaqat token valyutasini sinab ko'rgan, balki bir necha turdagi oltin va
kumush tangalarni ham chiqargan. Ular sakkiz xil joyda zarb qilingan. U
tomonidan kamida yigirma besh xil oltin tangalar chiqarilgan.
Bu davrda hind jamiyati tarkibida unchalik o zgarish bo lmadi. Jamiyatningʻ ʻ
yuqori qatlamlarida braxmanlar bo'lgan an'anaviy kasta tizimi keng tarqalgan edi.
Ayollarning bo'ysunuvchi pozitsiyasi ham davom etdi va sati amaliyoti keng
tarqaldi. Yuqori tabaqali ayollar orasida ayollarning yolg‘izlanishi va purda kiyish
odatiy holga aylandi. Arablar va turklar purdah tizimini Hindistonga olib kelishdi
va u Hindiston shimolining yuqori tabaqalarida hindu ayollari orasida keng
tarqaldi.
Sultonlik davrida musulmon jamiyati bir qancha etnik va irqiy guruhlarga
bo‘lingan holda saqlanib qoldi. Turklar, eronliklar, afg‘onlar va hind musulmonlari
faqat rivojlangan va bu guruhlar o'rtasida o'zaro nikohlar bo'lmagan. Pastki
tabaqalardan bo'lgan hindularga ham teng hurmat ko'rsatilmagan. Musulmon
zodagonlari yuqori lavozimlarni egallaganlar va juda kamdan-kam hollarda hindu
zodagonlariga hukumatda yuqori lavozim berilgan. Hindlar zimmiylar yoki
himoyalangan odamlar hisoblangan, ular uchun jiziya deb nomlangan soliq
to'lashga majbur bo'lgan. Dastlab jiziya yer solig‘i sifatida undirilgan. Firoz
Tug loq uni yer daromadidan ajratib, jizyonni alohida soliq sifatida undirdi. Ba'zan
ʻ
brahmanlar jiziya to'lashdan ozod qilingan.
Dehli sultonligi davridagi san'at va me'morchilik hind uslubidan ajralib
turardi. Turklar arab yozuvidan foydalangan holda arklar, gumbazlar, baland
minoralar yoki minoralar va bezaklar kiritdilar. Ular hind tosh kesuvchilarining
mahoratidan foydalanganlar. Shuningdek, ular marmar, qizil va sariq qum
toshlaridan foydalangan holda binolariga rang qo'shdilar.
Dastlab ular buzib tashlangan ibodatxonalar va boshqa inshootlarni masjidga
aylantirdilar. Masalan, Dehlidagi Qutub Minor yaqinidagi Quvvat-ul-islom masjidi
29

ko'plab hindu va jayn ibodatxonalarini vayron qilish natijasida olingan
materiallardan foydalangan holda qurilgan. Ammo keyinroq ular yangi inshootlar
qurishni boshladilar. XIII asrning eng muhtasham binosi Oybek asos solgan va
Iltutmish tomonidan qurib bitkazilgan Qutub minoridir. Bu yetmish bir metrli
minora so‘fiy avliyo Qutbiddin Baxtiyor Kakiyga bag‘ishlangan edi. Bu
minoraning balkonlari asosiy binodan proyeksiya qilingan va bu o'sha davr
me'morchilik mahoratining isboti edi. Keyinchalik Alauddin Xalji Qutub minoriga
Alai Darvoza deb nomlangan kirish joyini qo'shdi. Bu archaning gumbazi ilmiy
yo‘nalishlar bo‘yicha qurilgan.
Tug loq davri binolari ark va gumbazni birlashtirib qurilgan. Ular,ʻ
shuningdek, arzonroq va oson mavjud bo'lgan kulrang toshlardan foydalanganlar.
Go'zal ko'li bilan Tug‘loqobod deb nomlangan saroy majmuasi G‘yasuddin
Tug‘loq davrida qurilgan. Muhammad bin Tug‘loq G‘yasuddin qabrini baland supa
ustiga qurdirdi. Dehlidagi Kotla qal'asi Firoz Tug‘loqning yaratilishi edi. Dehlidagi
Lodi bog‘i Lodis me'morchiligi uchun namuna edi.
Bu davrda sarangi, rabob kabi yangi cholg u asboblari paydo bo ldi. Amir
ʻ ʻ
Xusrav g‘ora va sanam kabi ko‘plab yangiragalarni tanitgan. U rivojlandi Hindu va
Eron tizimlarini aralashtirib, qwalis deb nomlanuvchi engil musiqaning yangi
uslubi. Sitor ixtirosi ham unga tegishli edi. Hind klassik asari “Ragadarpan” Firoz
Tug‘loq davrida fors tiliga tarjima qilingan. So'fiy avliyo Pir Bhodan bu davrning
buyuk musiqachilaridan biri edi. Gvaliorlik Raja Man Singx musiqaning ajoyib
ishqibozi edi. U «Man Kautuhal» deb nomlangan ajoyib musiqa asarini yaratishga
undadi.
Dehli sultonlari ilm va adabiyotga homiylik qilganlar. Ularning ko‘pchiligi
arab va fors adabiyotiga katta mehr qo‘ygan. Forsdan bilimdonlar kelib, fors tili
hukmdorlardan dalda oldi. Ilohiyot va she'riyatdan tashqari tarixni yozish ham
rag‘batlantirildi. Ba'zi sultonlarning o'z saroy tarixchilari bo'lgan. Bu davrning eng
mashhur tarixchilari Hasan Nizomiy, Minhaj-us-Siroj, Ziyauddin Baroniy, Shams-
Siroj Afiflardir. Baroniyning “Tarix-i firoz shohi” asarida Tug‘loq sulolasi tarixi
30

mavjud. Minhaj-us-Siroj “Tabaqat-i-Nasariy” nomli musulmon sulolalarining
1260-yilgacha bo‘lgan umumiy tarixini yozgan. Bu davrning mashhur fors
yozuvchisi Amir Xusrav (1252-1325) edi. U bir qancha she’rlar yozgan. U bir
qancha she’riy shakllar bilan tajriba o‘tkazib, fors she’riyatining Saboq-i Hind yoki
Hind uslubi deb nomlangan yangi uslubini yaratdi. Hind she’rlarini ham yozgan.
Amir Xusravning “Xazoin-ul-futuh” asarida Alouddin istilolari haqida so‘z boradi.
Uning mashhur asari “Tug‘loq noma”da G‘iyosuddin Tug‘loqning yuksalishi
haqida so‘z boradi.
Sanskrit va fors tillari Dehli sultonligida bog lovchi tillar vazifasiniʻ
bajargan. Sanskrit hikoyalarini fors tiliga birinchi bo‘lib Ziyo Nakshabiy tarjima
qilgan. “Tutu Nama” yoki “To‘tiqush kitobi” kitobi mashhur bo‘lib, turk tiliga,
keyinchalik ko‘plab Yevropa tillariga tarjima qilingan. Kalxana yozgan mashhur
Rajatarangini Kashmir hukmdori Zayn-ul-Obidin davriga tegishli. Tibbiyot va
musiqaga oid ko plab sanskrit asarlari fors tiliga tarjima qilingan.
ʻ
Arab tilida Alberuniyning “Kitob-ul-hind” asari eng mashhur asar
hisoblanadi. Bu davrda mintaqa tillari ham rivojlandi. Chand Baradi bu davrning
mashhur hind shoiri edi. Bengal adabiyoti ham rivojlangan va Nusrat Shoh
«Mahabaratha»ning bengal tiliga tarjimasiga homiylik qilgan. Bakti kulti gujarati
va marati tillarining rivojlanishiga olib keldi. Vijayanagar imperiyasi telugu va
kannada adabiyotiga homiylik qildi.
31

XULOSA
Dehli sultonligi Hindiston tarixida o zgarishlar davri bo lib turibdi. Ushbuʻ ʻ
saltanatning tashkil etilishi va mustahkamlanishi asosan mintaqaviy siyosiy
manzaradan markazlashgan va kosmopolit imperiyaga o'tishni belgilab berdi.
Sultonlik merosi ko'p qirrali bo'lib, boshqaruv, madaniyat, din va me'morchilikdagi
muhim o'zgarishlarni o'z ichiga oladi.
Ma'muriy jihatdan Dehli sultonligi Hindistonning keyingi siyosatiga ta'sir
ko'rsatadigan tizimli boshqaruv mexanizmlarini joriy qildi. Iqta tizimining tatbiq
etilishi, doimiy armiyaning barpo etilishi va daromadlar ma’muriyatining
rivojlanishi kelajakdagi imperiyalar, xususan, Mug‘ullar imperiyasi uchun zamin
yaratdi. Ushbu ma'muriy innovatsiyalar barqarorlik va iqtisodiy o'sishni
rag‘batlantirib, xilma-xil va keng hududlarni yanada samarali boshqarishga yordam
berdi.
Madaniy jihatdan Dehli sultonligi turli ta'sirlarning erish qozoni edi. Fors
madaniyatining kirib kelishi va hind an'analari bilan sintez jonli madaniy
uyg‘onishga olib keldi. Bu davrda adabiyot, musiqa va tasviriy san’atning gullab-
yashnashi kuzatildi. Fors tili va adabiyoti so‘fiylik va bxaktiy oqimlar bilan bir
qatorda subkontinentning madaniy gobelenini boyitib, o‘ziga xos hind-islom
madaniy o‘ziga xosligini rivojlantirdi.
Diniy jihatdan saltanat Hindistonda islomning tarqalishida hal qiluvchi rol
o'ynadi. Islom ulamolarining homiyligi, masjid va madrasalar qurilishi islom
ta’limotining keng tarqalishiga yordam berdi. Biroq, bu davr hinduizm va islom
o'rtasidagi muhim o'zaro ta'sir va vaqti-vaqti bilan to'qnashuvlar bilan ajralib turdi,
bu esa keyingi asrlarda rivojlanishda davom etgan murakkab va qatlamli diniy
landshaftga olib keldi.
Arxitektura jihatidan Dehli sultonligi islom, fors va hind unsurlarini
uyg‘unlashtirgan o‘ziga xos uslubi bilan o‘chmas iz qoldirdi. Qutb minori, Alay
Darvoza va Tug‘loqobod qal’asi kabi betakror inshootlarning qurilishi
32

Sultonlikning innovatsion va ulug‘vor me’morchilik ambitsiyalarining
namunasidir. Bu yodgorliklar nafaqat diniy va ma'muriy maqsadlarga xizmat
qilgan, balki saltanatning qudrati va merosining ramzi bo'lgan.
Xulosa qilib aytganda, Dehli sultonligi Hindiston tarixida chuqur
o'zgarishlar va doimiy ta'sir davri edi. Uning ma'muriyat, madaniyat, din va
arxitekturaga qo'shgan hissasi subkontinentning tarixiy traektoriyasini
shakllantirgan merosni yaratdi. Dehli sultonligining murakkabliklari va yutuqlarini
tushunish zamonaviy Hindistonni shakllantirgan tarixiy jarayonlar haqida qimmatli
fikrlarni beradi. Ushbu davr haqida fikr yuritar ekanmiz, Sultonlik merosi
davomiylik va o'zgarishlarning dinamik o'zaro ta'sirini ta'kidlab, aks sado berishda
davom etmoqda.
33

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Barnett va Xaig (1926), O'rta asr Hindistoni tarixi, 647-yildan Mug‘allar
istilosigacha bo'lgan sharh - Ishvari Prasad, Buyuk Britaniya va Irlandiya
Qirollik Osiyo jamiyati jurnali 780-bet. 783
2. Heathcote, T. A. (1995). Britaniya Hindistonidagi harbiylar: Janubiy
Osiyoda Britaniya quruqlik kuchlarining rivojlanishi, 1600-1947.
Manchester universiteti matbuoti. 5–7-betlar.
3. Jekson, Piter (2000). Dehli sultonligi: siyosiy va harbiy tarix. Islom
sivilizatsiyasida Kembrij tadqiqotlari (Qayta nashr). Kembrij: Kembrij
universiteti nashriyoti.
4. Jekson, Piter (2000). Dehli sultonligi: siyosiy va harbiy tarix. Islom
sivilizatsiyasida Kembrij tadqiqotlari (Qayta nashr). Kembrij: Kembrij
universiteti nashriyoti.
5. K. A. Nizomiy (1992). Hindistonning keng qamrovli tarixi: Dehli
sultonligi (milodiy 1206-1526). jild. 5 (2-nashr). Hindiston tarixi
kongressi / Xalq nashriyoti. 198.
6. Richard M. Frye, «Markaziy Osiyoda islomgacha va ilk islom
madaniyatlari», Turk-Forsda Tarixiy nuqtai nazardan, tahrir. Robert L.
Kanfild (Kembrij U. Press taxminan 1991), 35–53.
7. Welch, Entoni; Kreyn, Xovard (1983). « Tug‘luqlar: Dehli sultonligining
usta quruvchilari» . Muqarnas. 1. Brill: 123–166.
INTERNET SAYTLARI
1. www.britannica.com
2. www . worldhistory . com
3. www . history . org
4. www . ukarchive . com
5. www . wikipedia . com
34

Hindistonda Dehli sultonligi davri mavzusida tayyor kurs ishi

Sotib olish