Hosilaviy qimmatli qog‘ozlarning iqtisodiy mohiyati va ularning o‘ziga xos xususiyatlari, funksiyalari - Экономика - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	20000UZS
Размер	101.2KB
Покупки	0
Дата загрузки	24 Май 2024
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Экономика

Продавец

Saidjon Alixon

Дата регистрации 24 Май 2024

8 Продаж

Hosilaviy qimmatli qog‘ozlarning iqtisodiy mohiyati va ularning o‘ziga xos xususiyatlari, funksiyalari

Купить

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM , FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
TOSHKENT AMALIY
FANLAR UNIVERSITETI
Sirtqi bo`lim “Tarmoqlar iqtisodiyoti” kafedrasi
Ro'yxatga olindi №
«____» _______ 20 __ й Ro'yxatga olindi №
«____» _______ 20 __ й

“TARMOQLAR IQTISODIYOTI” KAFEDRASI
“MIKROIQTISODIYOT. MAKROIQTISODIYOT”
fanidan
Mavzu : ___________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
Ilmiy rahbar : _________________________________________________
( lavozim, FISh)
Bajardi: _____________________________________________________
( kurs, guruh, FISh )
Komissiya a’zolari: ____________________________
_________________________
___________________________
Himoya natijasi: «_____» baho «___» ______________ 20__ й .
Toshkent – 20 __KURS ISHI

Reja:
Kirish
1. Hosilaviy qimmatli qog‘ozlarning iqtisodiy mohiyati va ularning o‘ziga xos
xususiyatlari, funksiyalari
2. Forvard shartnomalari. Fyuchers shartnomalari va turlari
3.Ipoteka krediti. Ipoteka qimmatli qog‘ozlari tasnifi va tavsifi
4. Respublikamizda va xorijiy mamlakatlarda ipoteka bozori amaldagi holati
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar

Kirish
Kurs ishining dolzarbligi. Mamlakatimizda ijtimoiy-iqtisodiy islohotlarni izchil
amalga oshirish, milliy iqtisodiyotni yangi davr darajasiga ko’tarish, eksportga
yo’naltirilgan ishlab chiqarish tarmoqlarini vujudga keltirish va jahon iqtisodiyoti
integratsiyasiga jadal kirib borish xalqaro moliya munosabatlarini barqaror rivojlantirishni
taqozo etadi. Hozirgi vaqtda mamlakatimiz ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyoti iqtisodiyotni
modernizatsiyalash, ishlab chiqarishda tarkibiy o’zgarishlarni amalga oshirish, iqtisodiyot
tarmoqlarida zamonaviy texnika-texnologiyalarni joriy qilish va shu asosda
raqobatbardoshlikka erishish, jahon bozorlaridan mustahkam o’rin egallash,
mamlakatimizning eksport salohiyatini oshirish kabi vazifalarni amalga oshirish bilan
bevosita bog’liq. Mazkur masalalarni ijobiy hal qilishda mamlakatning xalqaro moliya
bozoridagi ishtiroki muhim o’rin tutadi.
Ma’lumki, olib borilayotgan islohotlar samarasini yanada oshirish, davlat va
jamiyatning har tomonlama va jadal rivojlanishi uchun shart-sharoitlar yaratish,
mamlakatimizni modernizatsiya qilish hamda hayotning barcha sohalarini liberallashtirish
bo’yicha ustuvor yo’nalishlarni amalga oshirish maqsadida, O’zbekiston Respublikasi
Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947-sonli Farmoni bilan “2017- 2021 yillarda
O’zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo’nalishi bo’yicha
Harakatlar strategiyasi” qabul qilindi.
Xalqaro moliya – xalqaro moliyaviy resurslar majmuini va ularning harakatlanishini
ifodalovchi tushuncha hisoblanadi. Xalqaro moliya munosabatlari muayyan maqsadlarni
amalga oshirish uchun xalqaro darajada shakllantirilgan moliyaviy resurslarni taqsimlash
va ulardan foydalanish jarayonidagi iqtisodiy munosabatlarni ifodalaydi. Xalqaro moliya
munosabatlari o’ziga xalqaro valyuta munosabatlari, xalqaro kredit munosabatlari, xalqaro
investitsiya munosabatlari, xalqaro savdo munosabatlari, xalqaro soliq munosabatlari,
xalqaro lizing munosabatlari, mamlakatlar to’lov balansini boshqarish, xalqaro moliya
tashkilotlari bilan aloqalar kabi munosabatlarni qamrab oladi. Globallashuv jarayoni –
jahon savdosining o’sishi, ishlab chiqarishning ixtisoslashuvi va kengayishi, kapitalning

xalqaro oqimini rivojlanishi, xizmatlar va mahsulotlarning xalqaro xarakati xalqaro
moliyaning rivojlanishiga zamin yaratdi. Shuningdek, mazkur 6 holat jahon moliya
bozorlarining, xalqaro moliyaviy korporatsiyalarning yuzaga kelishiga, davlatlararo
moliyaviy munosabatlarning va xalqaro moliyaviy faoliyatning boshqa jihatlarini
murakkablashuviga olib keldi. Xalqaro moliya doimiy o’zgaruvchan xalqaro pul
tizimlarining holati va rivojlanishini, alohida mamlakatlar to’lov balansining o’zgarishini,
xalqaro moliya bozorlari, xalqaro moliyaviy korporatsiyalar, xalqaro bank va investitsion
faoliyatni namoyon etadi. Xalqaro moliya tizimining asosiy ishtirokchilar bo’lib
quyidagilar hisoblanadi: banklar, transmilliy korporatsiyalar, portfel investorlar va xalqaro
rasmiy karzdorlar. Xalqaro moliyaviy operatsiyalar alohida mamlakatlarning moliya
tizimiga jiddiy ta’sir ko’rsatuvchi kuch hisoblanadi.
O‘tg а n а srning so‘nggi yill а rid а j а h о n eksp о rti yalpi m а hsul о tg а nisb а t а n 1,7 m а rt а
t е zr о q ko‘p а ydi. Bu а l о hid а m а ml а k а tl а rning milliy х o‘j а ligi t о b о r а ko‘pr о q d а r а j а d а
t а shqi b о z о rg а ishl а yotg а nligini, eksp о rt es а gl о b а l m а hsul о tning ch о r а k qismid а n о shib
k е tg а nini ko‘rs а t а di.
Jahon xo‘jaligi rivojlanishining o‘ziga xos xususiyatlaridan biri — bu xalqaro iqti-
sodiy munosabatlarning intensiv rivojlanib borishi hisoblanadi. Bu
mamlakatlar , mamlakatlar guruhi , alohida firma va korxonalar o‘rtasida savdo-iqtisodiy
aloqa- larning kengayishi tobora chuqurlashuvi bilan izohlanadi. Ushbu holatni xalqa ro
mehnat taqsimotining chuqurlashuvi , xo‘jalik hayotining globallashuvi , milliy
iqtisodiyot ochiqligining kuchayishi , mamlakatlarning iqtisodiy integratsiyalashuvi va
hududiy xalqaro iqtisodiy aloqalar strategiyasining chuqurlashib borayotgan- ligida ko‘rish
mumkin
Bu bаynаlmilаl o‘zаrо bоg‘liqlik vа kооpеrаtsiyaning yangi sifаt dаrаjаsi bo‘lib,
zаmоnаviy dаvrning аlоhidа hоdisаsi sifаtidа glоbаl iqtisоdiyot to‘g‘risidа gаpirishgа

imkоn bеrаdi.
Kurs ishining maqsadi . Global moliya bozorining zamonaviy tuzilishi,
mamlakatlarda shakllangan xalqaro moliya bozorlari, xalqaro moliya bozorini tahlil qilish
va prognozlash usullari, hozirgi davrdagi milliy moliya bozorini xalqaro bozorga
integratsiyasini rivojlanishining asosiy yo‘nalishlarini ishlab chiqish bo‘yicha nazariy-
amaliy bilimlarni shakllantirishdan iboratdir.
Kurs ishining vazifasi . Ushbu kurs ishida moliyaviy globallashuv va xalqaro
moliyaviy integratsiya, xalqaro moliya bozori va uning evolutsiyasi, Global moliyaviy
bozorlar va ularning xususiyatlari , Xalqaro savdoning rivojlanish tendensiyalari , global
moliyaviy bozorlar va ularni tartibga solish vositalari , g lobal bozorning shakllanishi va
ularning xususiyatlari , g lobal bozorlar faoliyatida yuzaga keladigan muammolar va
ularning yechimlari masalalari chuqur o ’ rganiladi .
Kurs ishining obekti . Xalqaro moliya o ’ zida ob ’ ektiv asosga ega bo ’ lgan moliyaviy
munosabatlarni ifodalaydi . Xalqaro moliyaning moddiy asosi bo ’ lib mamlakatlar o ’ rtasida
amalga oshiriladigan xalqaro moliyaviy oqimlar , jumladan , pul oqimlari – import qilingan
mahsulot va xizmatlarning to ’ lovlari hamda mahsulot va xizmatlar eksportidan kelgan
valyuta tushumlari , ushbu oqimlar xo ’ jalik yurituvchi sub ’ ektlar moliyasini ifodalashi
mumkin .
Kurs ishining predmeti . Hozirgi jahon rivojining xususiyatli belgisi tashqi iqtisodiy
aloqalarning , avvalo , tashqi savdoning tez o ‘ sishi hisoblanadi . Tashqi savdo xalqaro
hamkorlikning ishlab chiqarish , ilmiy - texnika va boshqa shakllari bilan bir qatordagi
xalqaro iqtisodiy munosabatlarning muhim shakli hisoblanadi

1. Hosilaviy qimmatli qog‘ozlarning iqtisodiy mohiyati va ularning o‘ziga xos
xususiyatlari, funksiyalari
(Hqq) - bu shartnomalar bo‘lib, ular bo‘yicha bir tomon qimmatli qog‘ozlarning
ma’lum bir miqdorini ma’lum muddatda kelishilgan narxda sotib olish yoki sotish huquqi
yoxud majburiyatini oladi. Ko‘pincha bazis aktivi (ya’ni shartnoma asosida yotuvchi
qimmatli qog‘oz) sifatida aksiyalar va obligatsiyalar ishtirok etadi.
Eng umumiy ko‘rinishda hosilaviy moliyaviy vositalar (HMV) – bu ikki taraflama
yoki ko‘p taraflama bitimlar bo‘lib, ularning qiymati ular asosida yotadigan ko‘rsatkichdan
hosila hisoblanadi. Bunday ko‘rsatkich sifatida xomashyo yoki qishloq xo‘jaligi
mahsulotlari narxi, aksiya yoki obligatsiyalar kursi, valyuta kursi, fond indekslari, foiz
stavkalari, kredit hodisasining ro‘y berish ehtimoli, yog‘in-sochinlar miqdori va h.k.
ishtirok etishi mumkin. Iqtisodiy adabiyotlarda hosilaviy vositalarni belgilash uchun
boshqa atamalarni ham uchratish mumkin. To‘g‘ridan-to‘g‘ri nemis va ingliz tillaridan
o‘zlashtirilgan «derivat» yoki «derivativ» (kelib chiqishi lotin tiliga borib taqaladigan
derivation – uzoqlashtirilgan, ajratilgan) atamalari keng qo‘llanadi.
Hosilaviy vositalar ko‘pincha muddatli shartnomalar deb ataladi, chunki ular o‘z
shakli bo‘yicha shartnoma predmetini kelajakda yetkazib berish haqidagi bitimni
ifodalaydi. Bitimlarni amalga oshirishning vaqt shartlari nuqtai nazaridan spot-bozorlar
(boshqacha qilib aytganda, kassa yoki naqd pul bozori) va muddatli bozorlarni ajratib
ko‘rsatish qabul qilingan. Hosila moliyaviy vositalarni tomonlarning majburiyatlarini ijro
etish nuqtai nazaridan ikkita asosiy sinfga ajratish qabul qilingan: standart (boshqacha qilib
aytganda – oddiy, yoki klassik) va ekzotik (nostandart) vositalar.
Muddatli bozor iqtisodiyotning endi jadal rivojlanayotgan yosh segmenti hioblanadi.
Agar aniq aytadigan bo‘lsak, ushbu bozorning kelib chiqishi tadbirkorlikning uzoq
o‘tmishiga borib taqaladi. 1751 yil Nyu-York oziq-ovqat birjasida uyushgan muddatli
bozorning shakllanishi vujudga keldi. Birinchi muddatli birja – Chikago savdo palatasi
(SVT) 1848 yil qishloq xo‘jalik mahsulotlariga fyuchers shartnomalari tuzilgan. Lekin
jadal rivojlanish 1970-80 yillarga to‘g‘ri keladi. Shunday qilib, 1972 yil Halqaro tovar

birjasi (IMM), Chikago opsionlar birjasining (CME) bo‘limidir. 1973 yil Chikago
opsionlar birjasida (CBOE) opsionlar savdosi amalga oshirildi. London fond birjasi
qoshida 1978 yil London bozorida sotilayotgan opsionlar (LTOM) bo‘limi ochildi. 1979
yil Nyu-York fyuchers birjasi ochildi (NYFE). 1982 yil London xalqaro moliyaviy
fyucherlar tashkil etildi (LIFFE). Shu yili Filadelfiya fond birjasida (PHLX) muddatli
shartnomalar bo‘yicha savdolar amalga oshirildi. Fransiyada 1985 yil moliyaviy
fyucherslar shartnomalari Birjasi (MATIF). Yaponiyada birinchi shartnomalar 1985 yil
amalga oshirila boshlandi. 1980 yillar muddatli bozorining yangi segmenti – svoplar bozori
paydo bo‘ldi.
Hosilaviy qimmatli qog‘ozlar – bu birlamchi qimmatli qog‘oz (aksiya, obligatsiya
va h.k.)larning shu bozorda amal kilishi natijasida hosil bo‘lgan ikkilamchi qimmatli
qog‘ozlardir.
Hosilaviy qimmatli qog‘ozlar tushunchasi shundayki, ular bo‘yicha javobgarlik,
qimmatli qog‘ozlar bozorida, boshqa qimmatli qog‘oz - valyuta, indeks, protsent va
tovarlar bilan bo‘ladigan operatsiyalar tashkil etadi, bular uning bazisini tashkil etadi.
Bunday instrumentlar muddatli bozorda moliyaviy xavf-xatarni sug‘urtalashga xizmat
qiladi, bu bozorda xavf-xatardan kelib chiqadigan zararlar miqdori milliard dollarlarga
teng.
O‘zining moliyaviy riskini cheklash uchun, opsion shartnomasiga murojaat qilish
kerak bo‘ladi. Opsion shartnomalari yomon holatdan kelib chiqqan holda yo‘qotish
mumkin bo‘lgan belgilangan summa havfini chegaralashga imkon beradi, uning yutug‘i
esa chegaralanmagan opsion shartnomasi asosida turli xil aktivlar yotishi mumkin. Hozirgi
paytda g‘arb mamlakatlari tajribasida opsion shartnomalar aksiyalar, indekslar, foizli
qimmatli qog‘ozlar, valyuta, fyuchers shartnomalari va tovarlarga tuziladi.
“Hosilaviy qimmatli qog‘ozlar” termini “Qimmatli qog‘ozlar bozori to‘g‘risida”gi
Qonunning 3 moddasida quyidagicha ta’rif berilgan: “Qimmatli qog‘ozlarning hosilalari -
o‘z egalarining boshqa qimmatli qog‘ozlarga nisbatan huquqlarini yoki majburiyatlarini
tasdiqlovchi va yuridik shaxslar tomonidan emitentning opsionlari, qimmatli qog‘ozlarga
doir fyucherslar va boshqa moliyaviy vositalar tarzida chiqariladigan qimmatli qog‘ozlar”.

O‘zbekistonda hosila qimmatli qog‘ozlarni chiqarish va ular muomalada
bo‘lishining o‘ziga xos xususiyatlari mavjud. Hosila qimmatli qog‘ozlarni chiqarish va
ularning muomalada bo‘lishi haqidagi Nizomga muvofiq respublika hududida faqat
ularning negizida aksiyadorlik jamiyatlarining qimmatli qog‘ozlari yotadigan hosila
qimmatli qog‘ozlar chiqarilishi mumkin. Mazkur hosila qimmatli qog‘ozlarning emissiya
prospekti davlat ro‘yxatidan o‘tishi va belgilangan tartibda ro‘yxatga olish raqamiga ega
bo‘lishi lozim. Hosila qimmatli qog‘ozlarning emitenti bu HQQni chiqaruvchi va ushbu
qimmatli qotozlar egalarining oldida ular bo‘yicha o‘z nomidan majburiyatga ega bo‘lgan
yuridik shaxsdir. Hosila qimmatli qog‘ozlarni chiqarish to‘g‘risidagi qaror uni chiqarish
vakolatiga ega bo‘lgan emitentning boshqaruv idorasi tomonidan qabul qilinadi. Mazkur
idoraning o‘zi HQQning emissiya prospektini tasdiklaydi. Agar hosila qimmatli qog‘ozlar
bazis aktivining qiymati 1 mln. so‘mga teng yoki undan ortiq bo‘lsa, emissiya prospektini
davlat ro‘yxatidan o‘tkazish qimmatli qog‘ozlar bozori faoliyatini muvofiqlashtirish va
nazorat qilish markazi tomonidan amalga oshiriladi. qolgan holatlarda HQQ ushbu
markazning hududiy mintaqalardagi bo‘limlarida davlat ro‘yxatiga olinadi.
Hosila qimmatli qog‘ozlar naqd hamda naqdsiz shakllarda chiqarilishi mumkin.
Naqdsiz shaklda chiqarilgan hollarda ular global sertifikat HQQning naqdsiz shaklidagi
butun nashrini (yoki bir qismini) tasdiqlovchi va depozitariyda saqlanadigan, shuningdek,
bir martalik sertifikat uchun talab etiladigan barcha rekvizitlar, HQQ nashri emissiyasi va
muomalasining umumiy shartlari ro‘yxatini o‘z ichiga olgan hujjat bilan rasmiylashtiriladi.
Hosila qimmatli qog‘ozlar sinflarga va seriyalarga bo‘linishi mumkin .
Sinf - bu uning negizida bitta bazis aktivi yotadigan bir turdagi hosila qimmatli
qog‘ozidir.
Seriya - bu ijro bahosi va amal qilish muddati bir xil bo‘lgan bir sinfning hosila
qimmatli qog‘ozlaridir.
Hosila qimmatli qog‘oz bazis aktivining sertifikatsiyasi qimmatli qog‘ozning turi,
xili, toifasi, uning nominal qiymati, bir donasining narxi, miqdori, emitenti, umumiy
qiymati haqidagi axborotni va boshqa ayrim ma’lumotlarni o‘z ichiga olishi kerak. Hosila
qimmatli qog‘ozlar oldi-sotdisi muddatini kechiktirishga; bitim rasmiylashtirilayotgan

vaqtda sotuvchining mulki bo‘lmagan hosila qimmatli qog‘ozlarning sotilishiga,
shuningdek, Hqqning amal qilish muddati tugayotgan kunda ularning sotilishiga yo‘l
qo‘yilmaydi.
Hosila qimmatli qog‘ozlar opsionlar, fyucherslar va varrantlar ko‘rinishida
chiqarilishi mumkin.
2 – savol bayoni: Banklar tomonidan amalga oshiriladigan muddatli operatsiyalar
forvard operatsiyalari deb yuritiladi. Muddatli bitimlarning keng tarqagan turlaridan biri
forvard valyuta bitimidir. Foravd valyuta bitimi - bu voz kechib bo‘lmaydigan va bank
bilan uning mijozi o‘rtasidagi ma’lum miqdordagi kelishilgan valyutani bitim tuzilayotgan
vaqtda qayd qilingan ayirboshlash kursida kelajak muddatlarda shartnomaning
majburiyatlarining bajarilishidir. Bu vaqt aniq bir sana yoki ikki sana orasini namoyon
qiladi.
Forvard shartnoma – bu ikki tomon o‘rtasidagi bitim bo‘lib, unga ko‘ra
tomonlardan biri bazaviy aktivni kelajakda belgilangan vaqtda belgilangan ijro narxi
bo‘yicha sotish, ikkinchi tomon esa – shu aktivni xarid qilish majburiyatini o‘z zimmasiga
oladi. Forvard shartnomalar birjadan tashqarida tuziladi va ular tuzilgan paytda
kontragentlar biron-bir xarajat qilishi shart emas.
Forvard valyuta bitimining o‘ziga xos omillari mavjud:
a) bu voz kechib bo‘lmaydigan va majburiy shartnomadir. Bitim tuzilgandan keyin
mijoz bitimdan voz kechishga haqqi yo‘q. Mijoz shartnomada ko‘rsatilgan chet el
valyutasini sotib olishi yoki sotish shart;
b) bitim ch et el valyutasidagi aniq bir summani tashkil etadi. Mijoz bitimda
ko‘rsatilgan summadan ko‘proq valyutani sotib olishga ham, sotishga ham haqqi yo‘q;
v) bitim kelishilgan aniq bir sanada bajarilishi shart. Mijoz forvard bitimining
bajarilish sanasini uzoqlashtira yoki yaqinlashtira olmaydi.
Agar bank sotish va sotib olish haqida bilam tuzsa, u faqat mijozi bilan kelishmay,
balki tashqi valyuta bozori bilan aloqa qiladi. Bu shuni anglatadiki, bank mijozi yoki bir
qancha mijozlari bilan tuzgan forvard bitimlari uchun albatta valyuta bozori orqali

valyutaning sotib olinishi yoki sotilishini qoplanishni ta’minlashi kerak. Dilerning
"pozitsiya”si har qanday ma’lum kunning yoki davr oxirida doimo teng holga olib kelishi
shart. Bu shuni anglatadiki, sotib olinayotgan va sotilayotgan valyutalar balanslashtiriladi.
Agar mijoz qandaydir sabab bilan bitim shartlarini bajara olmagan holda bank
shartlarini bajaraolmagan holda bank baribir bozor bilan tuzgan bitimini bajarishi kerak
bo‘ladi. Shuning uchun bank mijozidan bitimda kelishilgan barcha shartlar bajarilishini
talab qilishi shart, mijoz shartlarni bajara olmagan taqdirda bank bitimning uddatini
«uzaytiradi» yoki «yopadi».
Forvard valyuta bitimi qat’iy belgilangan yoki opsionli bo‘ladi.
a) qat’iy belgilangan valyuta bitimi bu kelajakda aniq bir sanada bajarilishi shart
bo‘lgan bitim.
b) opsionli valyuta bitimi bu mijozining xoxishiga ko‘ra yoki - bitim tuzilgan
vaqtdan uning bajarilishigacha bo‘lgan davr ichida hohlagan amalga oshiriladi.
Forvard kursi spot kursidan forvard marjasi miqdoriga farq qiladi. Marja mukofot
ko‘rinishda bo‘lishi mumkin, bunda forvard – kurs s po t-kursdan yuqori bo‘ladi; yoki
dis ko nt (chegirma) ko‘rinishida bo‘lishi mumkin, bunda forvard kurs spot-kursdan past
bo‘ladi. Asosan fovard valyuta bitimi to‘lovlarni sug‘urtalash uchun qo‘llaniladi.
Barqaror iqtisodiyot va kapitallarning erkin harakati sharoitida forvard bozoridagi
narxlar foiz stavkalaridagi farqqa bog‘liq. Forvard kursi banklararo kredit bo‘yicha foiz
stavkalari nisbatining spot kursga ko‘paytmasiga teng.
Bunda:
F = S*(1+Ra*T/360)/(1+Rb*T/360)
F - valyuta forvard kursi;
S - valyuta joriy (spot) kursi;
Ra, Rb - banklararo kredit bo‘yicha foiz tavkalari;
L - LIBOR stavkasi (banklararo depozit bo‘yicha London stavkasi).
Muddatli valyuta operatsiyalaridan yana biri bo‘lgan moliyaviy fyuchers bitimlari
70-yilda halqaro valyuta bozorida brinchi bor qo‘llanilishining o‘zidayoq keng tarqaldi. Bu

aktivlarni bitim imzolanayotgan paytdagi narxlar bo‘yicha biror vaqt o‘tishi bilan oldi-
sotdisidir.
Forvard operatsiyalaridagi valyuta kursi spot shartnomasi bo‘yicha kursdan
farqlanadi. U mukofot va chegirma usuli bilan o‘rnatiladi. Mukofot forvard kursi spot
kursidan ko‘pligini bildiradi. Forvard marjasi, ya’ni spot va forvard orasidagi farq jahon
kapitali bozoridagi depozitlarning fond stavkalariga bog‘liq bo‘ladi. Depozit foizi kam
davlatlarda valyuta kursi mukofot bilan, depozit foizi katta davlatlarda valyuta kursi
chegirma bilan belgilanadi.
Kassa va forvard operatsiyalarini muvofiqlashtiruvchi valyuta shartnomalaridan biri
svop shartnomasidir. Bu shartnoma ikki valyuta savdo-sotig‘ini darhol amalga oshirish
sharti (spot) va shu bilan birga unga qarshi muddatli shartnomani tuzishni anglatadi.
Masalan, dollarni markaga spot shartida sotish va shu zahoti uni sotib olish bo‘yicha
muddatli shartnomani tuzish yoki unga teskari operatsiya dollarni markaga sotib olish spot
shartnomasi va uni sotish bo‘yicha muddatli shartnomani tuzish kiradi.
Forvard shartnomasi turlaridan biri opsion shartnomasidir. Opsion shartnomasining
o‘ziga xos xususiyati bu sotib oluvchining valyutani emas, balki uni sotib olish huquqini
sotib olishidir. Bunda sotuvchi ma’lum valyutani ma’lum miqdorda sotish yoki sotib olish
majburiyatini oladi. Sotib oluvchi esa shu miqdordagi valyu-tani sotish yoki sotib olish
huquqidan foydalanmaslik huquqiga ham ega. U bu uchun sotuvchiga opsion mukofotini
to‘laydi. Agar sotib oluvchi o‘z huquqidan foydalanmasa, u mukofot summasida zarar
ko‘radi.
Fyucherslar (futures) - kelishilgan miqdordagi qimmatliklarni ma’lum vaqt
mobaynida bitim tuzish vaqtida belgilangan narxda yetkazib berish to‘g‘risidagi
shartnomalarpi o‘zida namoyon qiladi. Fyuchers shartnomalari birjalarda sotiladigan
qimmatli qog‘ozlarga ham, tovarlarga ham taqdim etilishi mumkin.
Fyucherslarning asosiy belgisi – narxining aniqligi va ijro etishning majburiyligidir.
Fyucherslar shartnoma bo‘yicha sotib olinadigan qimmatlikka egalik qilish huquqining bir
qo‘ldan boshqa qo‘lga zudlik bilan o‘tkazilishini nazarda tutmaydi. Fyucherslar yordamida
qonun bilan kafolatlangan majburiyat sotib olinadi, bu bitim sifatida rasmiylashtirilishi

mumkin. Fyuchersning o‘ziga xos belgisi shundan iboratki, ular mazkur qimmatliklar
(sotuvchilarda yoki umuman) ayni vaqtda bormi yoki yo‘qmi, undan qati nazar, sotilishi
mumkin.
Fyucherslarning opsionlar bilan o‘xshash tomoni shundaki, ularning ikkalasi ham
fond boyliklarini kelajakda sotib olish imkonini beradi. Farqlarga kelsak, ular
quyidagilardan iborat:
1. Fyucherslar oldi-sotdi hujjati sanalmaydi; fyuchers-fond boyliklarini yetkazib
berish qatiy majburiyatidir.
2. Fyuchers belgilangan muddat tugashi bilan majburiy hisob-kitobni talab qiladi.
3. Fyuchers bo‘yicha xatar, opsionnikiga qaraganda ancha yuqori,
chunki fyuchers xaridori opsion xaridoridan farqli o‘laroq, opsion bo‘yicha yo‘qotilgan
mukofotga qaraganda ancha katta summani yo‘qotishi mumkin.
Fyuchers shartnomasining shartlari andozalidir. Fyuchers shartnomasining narxi
birja kimoshdi savdolarida talab va taklif muvozanatining natijasi sifatida belgilanadi.
Fyuchers bitimlari bo‘yicha hisob-kitoblar, odatda, fyuchers bilan savdo qiluvchilar
(sotuvchilar va xaridorlar)ning hisob-raqamlari ochilgan birjalarning kliring palatalari
orqali amalga oshiriladi.
Hosila qimmatli qog‘ozlarning ushbu turi bilan savdo-sotiq qilish o‘zining
xususiyatlariga ega. Aksiyalar bilan fyuchers bitimlari fond birjalarida, obligatsiyalar bilan
fyuchers operatsiyalari esa, tovar birjalarida amalga oshiriladi.
Aksiyalarning muayyan muddatda narx pasayishiga o‘yini chog‘ida sotilishi
aksiyalar bilan tuziladigan eng keng tarqalgan muddatli bitim hisoblanadi. Odatda, bunday
holatda qimmatli qog‘ozlar qoplashsiz sotiladi, ya’ni sotuvchining qo‘lida bo‘lmagan
qimmatli qog‘ozlarni sotish uchun shartnoma tuziladi. qimmatli qog‘ozlarni bunday
shartnoma bo‘yicha yetkazib berish uchun sarmoyador o‘zining brokeridan unga, masalan,
mazkur operatsiya bo‘yicha yetkazib berishni mo‘ljallagan aksiyalar paketi qiymatining
faqat 60 foizini bergan holda, yetkazib berilishi lozim bo‘lgan qimmatli qog‘ozlarni qarzga
oladi. So‘ngra broker o‘zidagi mavjud bo‘lgan xuddi shunaqa aksiyalarni sarmoyadorga
o‘tkazadi yoki unga chetdan sotib olingan xuddi shunday aksiyalarni topshiradi. Bunda

broker tomonidan beriladigan kreditning miqdori ushbu mamlakatda qimmatli qog‘ozlar
bozorini nazorat qiluvchi organ tomonidan belgilangan miqdordan oshmasligi kerak.
Mazkur qimmatli qog‘ozlar kontragentga yetkazib berilganidan keyin sarmoyador
brokerga aksiyalarning xuddi shunday to‘plamini yetkazib berishi lozim bo‘ladi. Bu shuni
anglatadiki, bitim bo‘yicha o‘zining majburiyatlarini bajarish uchun sarmoyador aksiyalar
mazkur paketini kelajakdagi ma’lum sanada sotib olishi kerak bo‘ladi.
Ushbu holatda sarmoyador, ta’kidlab o‘tilganidek, kursning pasayishiga umid qiladi,
bu uni mazkur qimmatli qog‘ozlarni yanada past narxda xarid qilish va brokerga
o‘tkazishning boshlang‘ich narxida yetkazib berish imkonini beradi.
Agar aksiyalar kursi ko‘tarilsa, u holda sarmoyador ushbu aksiyalarni xarid qilish
chog‘ida to‘lashi zarur bo‘lgan summa va ularni dastlabki qoplashsiz sotish chog‘ida olgan
summa o‘rtasidagi farq miqdorida zarar ko‘radi. qoplashsiz operatsiyalarning asosiy
maqsadi olibsotarlikdan iborat.
O‘zbekistonning qonun hujjatlariga ko‘ra, fyuchers – bu ma’lum qimmatli qog‘ozlar
va boshqa moliyaviy vositalarni shartnomada belgilangan narxda ma’lum kelajak sanada
sotib olish yoki sotish uchun so‘zsiz majburiyatni tasdiqlovchi qimmatli qog‘oz
(shartnoma)dir. Bazis aktivi birinchi marta muomalaga chiqarilayotgan qimmatli qog‘oz
bo‘lgan fyucherslarni chiqarishga yo‘l qo‘yilmaydi. Fyucherslar fyuchers emitentining o‘zi
tomonidan yoki uchinchi shaxslar tomonidan chiqarilgan qimmatli qog‘ozlarni xarid qilish
yoki sotish majburiyatini tasdiqlaydi. Fyucherslar o‘z huquqini amalga oshirishdan bosh
tortishni nazarda tutuvchi opsionlardan yoki varrantlardan farqli ravishda, ijro etish uchun
majburiydir. Fyuchers egasi yo qimmatli qog‘ozlarni yetkazib berishi yoki uni keyingi
muomalada bo‘lishi uchun kontragentga sotishi lozim.
Fyuchersning majburiy rekvizitlari:
1. Q immatli qog‘ozning nomi.
2. Davlat ro‘yxatiga olingan sana va raqam.
3. Fyuchersni ro‘yxatdan chiqarish sanasi.
4. Fyuchers turi (sotib olish uchun yoki sotish uchun)
5. Fyuchers emitentining nomi, manzili va bank rekvizitlari.

6. Emitentning bozis aktivini sotish (xarid qilish) majburiyati.
7. Fyuchersni ijro etish sanasi.
8. Bazis aktivining o‘ziga xos xususiyati.
9. Fyuchers emitentining imzosi va muhri.
O‘zbekistonda fyucherslar bilan operatsiyalar faqat fond birjalarida amalga
oshirilishi mumkin.
3 – savol bayoni: Mamlakatimizda bozor munosabatlari tizimini har tomonlama
rivojlantirish va mustahkamlash uchun yangidan-yangi iqtisodiy-huquqiy vositalar vujudga
keltirilmoqda. Xususiy tadbirkorlik erkin iqtisodiy zonalar, lizing, ipoteka shular
jumlasidandir. Xususan, ipotekani mamlakat miqyosida keng qo‘llash imkoniyati
chegaralanmagan. Ipotekaning mohiyati shundan iboratki, ko‘chmas mulk, jumladan, uy,
bino va shu kabilarga nisbatan huquqlarga ega bo‘lgan shaxslar ushbu huquqlarini garovga
qo‘yib, kredit olishlari va ushbu mablag‘dan samarali foydalanish orqali o‘z maqsadlariga
erishishlari mumkin.
Ipoteka – majburiyatlarni ko‘chmas mulk bilan ta’minlashning bir usuli bo‘lib,
bunda agar garovga qo‘yuvchi o‘z majburiyatlarini bajarmasa, garovga oluvchi o‘z
talablarini garovga qo‘yilgan ko‘chmas mulk hisobidan qondirish huquqiga ega bo‘ladi.
Ipoteka pul majburiyatlari ta’minotida, shu jumladan, kredit shartnomalari majburiyatlarida
ishlatilishi mumkin.
Ipoteka krediti – banklar tomonidan ko‘chmas mulk garovi asosida ko‘chmas mulkni
sotib olish yoki qurish uchun beriladigan uzoq muddatli kredit turidir 1
.
O‘tmishda garovga noilojlik, muhtojlikda murojaat qilinadigan ko‘ngilsiz cho ra
sifatida qaralgan. Biroq bozor tizimida garov, ayniqsa, ko‘chmas mulk garovi – ipoteka
aholining faol, uddaburon, ishbilarmon qis mi uchun vaqtinchalik pul mab lag‘lariga zarurat
1
Саттаров Б.К. Мамлакатимиз макроиқтисодий сиёсатини ипотекага таъсири // Иқтисодий оқимлар доиравий айланиш
жараёнининг ижтимоий йўналтирилган бозор иқтисодиётини шакллантиришдаги роли: назарий қарашлар ва
замонавий талқинлар мавзусидаги олий ўқув юртлараро республика илмий-амалий семинари материаллари.– Тошкент,
2010.– Б. 57- 60.

sezganda qo‘llanadigan va keyincha lik ortiqcha zo‘riqishlarsiz o‘rni to‘lib ketadigan
samarali tadbir hisoblanadi.
Ipotekani qo‘llash uchun eng avvalo fuqaro yoki yuridik shaxsda ko‘chmas mulk
ob’ektlari(bino, inshoot, kvartira, korxona, mulkiy majmua va hokazo)ga nisbatan mulk
huquqi, vakolatli davlat idorasi tomonidan ajratib berilgan yer uchastkasiga nis batan meros
qilib qoldiriladigan umrbod foydalanish huquqi, fermer xo‘jaliklarida esa dehqonchilik
uchun ajratilgan yerlarga nisbatan ijara huquqi bo‘lishi lozim . Ko‘chmas mulk larga
nisbatan huquqlar davlat ro‘yxatidan o‘tkazilgan bo‘lishi shart.
Ipoteka turmushning ko‘p gina sohalarida, ayniqsa, tad birkorlikda turli maqsadda
kredit olish uchun qo‘l lanadi. Ko‘chmas mulk garovi tijorat banklari uchun garovning
boshqa turlariga nisbatan ishonchliroq hisoblanadi: uning qiymati katta, bahosining
pasayish xavfi kam, aksincha, oshib borishi mumkin, u iste’mol qilinishi yohud yashirib
qo‘yilishi mumkin emas.
Mamlakatimizda ipotekani keng va oson qo‘llash uchun barcha shart-sharoitlar:
huquqiy asos, zarur infratuzilma – tijorat banklari, baholovchi tashkilotlar, tadbirkorlik
tuzilmalari va shu kabilar mavjud. Nizolarni sud orqali hal etish, huquqlarni himoya qilish,
kreditlar qaytarilmaganda undiruvni ko‘chmas mulkka qaratish mexanizmi ishlab turibdi.
Albatta, har qanday garov kabi ipotekada ham ko‘chmas mulk garovi evaziga
olingan qarz qaytarilmaganda kredi torlarning talablari ko‘chmas mulk hisobidan
qanoatlantiriladi. Zohiran, garovga qo‘yuvchini cho‘chitadigan holat ham shu hisoblanadi.
Biroq maqsadi puxta o‘y langan, barcha imkoniyatlar chamalangan, yetti o‘lchab bir
kesilgan bo‘lsa, bunday xavf sirash uchun asos kam. Albat ta, hayotda ko‘p hollarda
tavakkal qilmasdan iloj yo‘q. Shubhasiz, oqilona tavakkal qi lish tadbirkorlik va
shijoatkorlikning muhim belgisi hisoblanadi. Ko‘p hollarda taraflar insofli bo‘lganda,
ipoteka krediti qaytarilib, kredit oluvchi ko‘chmas mulkini saqlagan holda murod-
maqsadiga yetadi: tadbirkorning biznes rejasi amalga oshib, katta foyda oladi, oddiy fuqaro
bo‘lsa uy yoki boshqa boylik egasi bo‘lib qoladi.
O‘zbekiston Respublikasida ipotekani amalga oshirish tartibi Fuqarolik kodeksi,
“Garov to‘g‘risida”gi, “Ipoteka to‘g‘risida”gi qonunlar va boshqa qonun hujjatlari bilan

tartibga solinadi. Fuqarolik kodeksi, “Garov to‘g‘risida”gi, “Ipoteka to‘g‘risida”gi
qonunlarda belgilanishicha, ipoteka ko‘chmas mulk (binolar, inshootlar, korxonalar, yer
uchastkalari va boshqa ko‘chmas mulk ob’ektlari) garovidir.
Tijorat banklarida ipoteka kreditining shakllanishi va rivojlanishiga O‘zbekiston
Respublikasi Prezidentining 1994 yil 5 martdagi «Respublikada uy-joy qurilishini
rag‘batlantirish va rivojlantirishga oid chora-tadbirlar to‘g‘risida»gi PF-744-sonli Farmoni
huquqiy asos bo‘ldi. Ushbu Farmonning e’lon qilinishi mamlakatimiz tijorat banklarining
yakka tartibdagi uy-joy qurilishiga, uni rekonstruksiya qilishga ipoteka kreditining muhim
xususiyati uning maqsadli yo‘naltirilganligi bo‘lib, u nafaqat uy-joy qurish va sotib olish,
balki ishlab chiqarish binolarini qurish va sotib olish munosabatlarini rivojlantirishda
aloxida o‘rin kasb etadi. Bu esa, o‘z navbatida, ipoteka kreditini samarali boshqarish
zaruriyatini keltirib chiqaradi
XXI asr boshlarida jahon xo‘jaligi rivojlanishining muhim jihati xalqaro fond
bozorlarining integratsiyalashuvi va globallashuvining kuchayib borishidir. Iqtisodiyotni
modernizatsiyalash sharoitida ipoteka kreditning ahamiyati ortib bormokda. Dunyo
mamlakatlarida ipoteka qimmatli qog‘ozlari ipoteka kreditini moliyalashtirishning asosiy
manbasi hisoblanadi. Jahon iqtisodiyotida ipotekani moliyalashtirish jarayonining
rivojlanishi tufayli turli moliyaviy instrumentlardan foydalangan holda qayta
moliyalashtiruvchi mexanizm vujudga keldi.
Yurtimizdagi ipoteka mexanizmi xorijiy mamlakatlardagi ipoteka tizimidan jiddiy
farqlanadi. U yerda ipoteka qarz oluvchi va tijorat banki o‘rtasidagi xususiy
munosabatlardir. Ipoteka bo‘yicha hosila qimmatbaho qog‘ozlar chiqarishga zo‘r bergan
moliya muassasalari jahon moliyaviy-iqtisodiy inqiroziga sabab bo‘lgani hech kimga sir
emas. Mamlakatimizda yaratilgan ipoteka mexanizmi esa nafaqat qarz oluvchi va tijorat
banki, balki yer uchast kasi ajratib beruvchi va hududning bosh rejasini ishlab chiquvchi
mahalliy hokimiyat organlari, qurilish tashkilotlari va ipoteka oluvchi uchun imtiyoz va
preferensiyalar beruvchi davlat o‘rtasidagi keng ko‘lamli ijtimoiy-huquqiy, iqtisodiy-
huquqiy munosabatlar tizimidir. Demak, ushbu munosabatlar doirasida ipoteka oluvchi

davlatning qo‘l lab – quvvatlashi va g‘amxo‘rligini sezib turadi va taso difan og‘ir ahvolga
tushib qolishi istisno etiladi.
Ipoteka krediti oluvchining majburiyat va huquqlari qonunda belgilangan asoslarda
va tartibda uning merosxo‘rlariga o‘tadi. Shuning dek, ipoteka krediti oluvchi va masalan,
uning farzandi o‘rtasidagi kelishuv hamda bank roziligi bilan ipoteka krediti oluvchi
o‘rniga ipoteka shartnomasiga farzandi kirishi mumkin. Demak, ipoteka krediti oluvchi
pensiyaga chiqqanda farzandi (tegishli summada barqaror daromadlarga ega bo‘lsa) uning
huquq va majburiyatlarini qabul qilib, ipoteka krediti oluvchi sifatida rasmiylashtirilishi
mumkin. O‘zbek oilalaridagi ota-onalar va bolalar o‘rtasidagi munosabatlar xarakteridan
kelib chiqiladigan bo‘lsa, yuqoridagi tartib avlodlar vorisligini ta’minlashga xizmat qiladi.
Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida tarqqiyotning «O‘zbek modeli» asosida
milliy qimmatli qog‘ozlar bozori (QQB)ning iqtisodiyotdagi rolini ipoteka qimmatli
qog‘ozlar segmentini xalqaro tajribani chuqur tahlil qilish asosida shakllantirish yo‘li bilan
yanada oshirish masalasi turibdi. Shuningdek, ipoteka qimmatli qog‘ozlari bozori o‘zining
beqarorligi, investitsion muhitining o‘zgaruvchanligi, yuqori riskliligi va investitsiyalar
uchun kuchli raqobatni o‘zida aks ettirishi bilan xarakterlanadi. Yuqoridagilardan kelib
chiqqan holda, ipotekani qayta moliyalashtirishning jahon va O‘zbekiston tajribasini
tizimli o‘rganish asosida mavjud terminologik apparatni rivojlantirish bo‘yicha qator
tushunchalar mazmuni ochib berildi.
Ko‘chmas mulk garovi ipoteka kreditining muddati davomida amal qiladi va ipoteka
bilan ta’minlangan garov qog‘ozlarini chiqarish mumkin. “Ipoteka qimmatli qog‘ozlari”
tushunchasi shundan dalolat beradiki, ular ipoteka – ko‘chmas mulk garovi bilan bog‘liq.
«Ipoteka» atamasi qadim zamonlarda (eramizdan avvalgi VI asrda Yunonistonda) paydo
bo‘lgan. Ipoteka qimmatli qog‘ozlari – bu, ipoteka kreditlari majburiyatlari yordamida
qayta moliyalashtiriladigan uzoq muddatli ipoteka bilan ta’minlangan qimmatli
qog‘ozlardir.

Ipoteka qimmatli qog‘ozlari 2
(Mortgage-Backed Securities – MBS) – bitta yoki bir
nechta ipoteka kreditlari bo‘yicha majburiyatlar yordamida qayta moliyalashtiriladigan
qarz qimmatli qog‘ozlari. Foiz to‘lovlari va asosiy qarz miqdori bo‘yicha to‘lovlar
ta’minlovchi kreditlar bo‘yicha olingan mablag‘lar hisobiga amalga oshiriladi. Mazkur
qimmatli qog‘ozlarning mohiyatini 6.2.1-jadvalda ko‘rsatilganidek ochib berish mumkin.
6.2.1- jadval
Ipoteka qimmatli qog‘ozlari tasnifi va tavsifi 3
Ipoteka qimmatli
qog‘ozlari turlari O‘ziga xos xususiyatlari
Garov qog‘ozi
(varaqasi, xati) Egasi yozilgan va orderli qimmatli qog‘ozlar belgilarini
o‘zida jamlagan, uzatuv yozuvlari orqali cheksiz muomalada
bo‘lish xususiyatiga egaligi unga vekselning ayrim
hossalarini beradigan emissiyalanmaydigan qimmatli
qog‘ozdir
Uy-joy sertifikati Uy-joy sertifikati uning birinchi egasi tomonidan muayyan
uy- joy maydoni va joyda qurilayotgan yoki qayta
qurilayotgan uyda qurish uchun mablag‘ ajratilganligini
tasdiqlovchi emissiyalanmaydigan qimmatli qog‘ozdir
Ipoteka
obligatsiyalari Majburiyatlarning bajarilishi ipoteka garov ta’minoti bilan
ta’minlanadigan emissiyaviy qimmatli qog‘ozdir
Ishtirok etish ipoteka
sertifikati Ipoteka ta’minoti umumiy mulkida o‘z egasining ulush
huquqini tasdiqlovchi egasi yozilgan emissiyalanmaydigan
qimmatli qog‘ozdir
Ko‘chmas mulk bozorida ipoteka qimmatli qog‘ozlari uy-joy qurilishini
moliyalashtirish va bozor ishtirokchilari (xaridorlar, sotuvchilar, buyurtmachi va
2
Галанов В.А., Басова А.И. Рынок ценных бумаг. – М., 2006 (Библиотека банковского дела).
3
Саттаров Б.К. Ўзбекистонда ипотека қимматли қоғозлари бозорини ташкил этиш масалалари // Молия
инжинириясининг назарий-методологик асослари ва қўллаш йўналишлари мавзусидаги илмий-амалий конференция
материаллари.– Тошкент, 2010.– Б.140-141.

pudratchilar va x.k.) o‘rtasida hisob-kitoblarni amalga oshirish vositasi bo‘lib xizmat
qiladi. Ko‘chmas mulkka investitsiya kiritishni moliyalashtirish uchun bunday qimmatli
qog‘ozlar chikarishda o‘z aksini topgan ipoteka kreditlarini sekyuritizatsiyalashni
rivojlantirish ko‘chmas mulkka investitsiya kiritishga katta turtki bo‘ldi.
Garov hujjatlarining qimmatli qog‘ozlar sifatida muomalada bo‘lish xususiyati
ulardan boshqa qimmatli qog‘ozlar – ipoteka qoplanadigan obligatsiyalar emissiyasida
ta’minot sifatida foydalanishga imkon beradi.
Ipoteka qoplanadigan obligatsiya – u bo‘yicha majburiyatlar bajarilishi
to‘laligicha yoki qisman ipoteka qoplami garovi bilan ta’minlanadigan obligatsiya.
Ipoteka qoplanadigan uy-joy obligatsiyalari bunday obligatsiyalar turlaridan biri
hisoblanadi. Ipoteka qoplanadigan uy-joy obligatsiyalari – tarkibiga faqat uyjoy binolari
garovi bilan ta’minlangan huquqlar kiradigan ipoteka qoplanadigan obligatsiyalar. Ipoteka
qoplanadigan obligatsiyalar garov bilan ta’minlangan obligatsiyalar sifatida ko‘rib
chiqilishi mumkin, faqat o‘ziga xos garov predmeti bilan. Bunday obligatsiyalar ipoteka
kreditlarini qayta moliyalashtirish maqsadida chiqariladi. Ipoteka kreditlarini amalga
oshiruvchi bank berilgan kreditlarni qoplash (pulini qaytarish) uchun muntazam to‘lovlar
olinadigan garov hujjatlari «pul»i (ipoteka qoplami) to‘playdi. Bank bu garov hujjatlari
«pul»i ostida o‘z nomidan obligatsiyalar chiqarishi mumkin bo‘lib, ular bo‘yicha asosiy
qarz miqdorini to‘lash va foiz to‘lovlari garov hujjatlari bo‘yicha tushumlar hisobidan
amalga oshiriladi. Bank, shuningdek, garov hujjatlari «pul»ini boshqa shaxsga (ipoteka
agentligiga) berishi mumkin bo‘lib, u o‘z navbatida, obligatsiyalarni o‘z nomidan
chiqaradi.
Sekyuritizatsiya – aktivlar bo‘yicha qarz munosabatlarini ifodalovchi likvid
qimmatli qog‘ozlarga transformatsiyasi va transfer jarayonidir. Yuqorida ko‘rsatilgan
ipoteka obligatsiyasi ipoteka kreditlari sekyuritizatsiyasi asosida chiqariladigan qimmatli
qog‘ozlar turkumiga kiradi. Ipoteka kreditlari sekyuritizatsiyasi bozor iqtisodiyotida
quyidagi vazifalarni bajaradi:

- yuridik shaxslarning bo‘sh pul mablag‘lari va aholining jamg‘armalarini
xarakatlantirib ko‘chmas mulk bozorining uy-joy sektoriga qo‘shimcha investitsiyalarni
jalb kilish;
- alohida hududlar iqtisodiyoti va ko‘chmas mulk bozorining investitsiya
jozibadorligini oshirish;
- qimmatli qog‘ozlar bozori rivojlanishiga sharoit yaratish;
- yangi moliyaviy instrumentlar shakllanishi hisobiga ko‘chmas mulk bozori
professional ishtirokchilarini o‘z faoliyatlarini amalga oshirishlari uchun qo‘shimcha
imkoniyatlar bilan ta’minlash;
- ipoteka qimmatli qog‘ozlari vositasida tadbirkorlik faolligining axborot-bashorat
ta’minotini yaxshilash.
Yuqoridagilardan kelib chiqib zamonaviy ipoteka, uning qimmatli qog‘ozlar bozori
instrumentlari o‘ziga xosligi bilan iqtisodiyotda alohida o‘ringa ega ekanligi sababli, jahon
amaliyotidagi ipoteka shakllari va ipoteka qimmatli qog‘ozlari bozorlarining rivojlanish
modellarini tasniflash asosida qiyosiy tahlil etish maqsadga muvofiq. Jahon amaliyotidagi
ipoteka bozorlari omillarning ta’sir etish qonuniyatlari, darajasi va boshqa belgilari
farqlanishiga qarab mavjud ipoteka munosabatlarini ikkiga ajratish mumkin: ipotekani
to‘g‘ridan to‘g‘ri moliyalashtirish va ipotekani qayta moliyalashtirish.
Birinchi shakl dunyoning barcha mamlakatlarida ma’lum darajada qo‘llanilayotgan
bo‘lib, bunda ipotekani kredit asosida moliyalashtirish uchta usulda amalga oshiriladi:
1) bank tomonidan ipotekani to‘liq kreditlash;
2) bo‘lajak qarzdorlarning jamg‘armalari asosida (kredit resurslarini o‘zaro yordam
kassasi tamoyili negizida) kreditlash;
3) ochiq (erkin kredit bozori narxida) ipoteka kreditini berish asosida
moliyalashtirish.
Ipotekani qayta moliyalashtirishni quyidagi usullarda amalga oshirish mumkin:
- birinchi shaklning uchinchi usuli doirasida berilgan ipoteka kreditining tezda
qaytuvchanligi va likvidliligini ta’minlash maqsadida banklar o‘zlarining garov
qog‘ozlarini ikkilamchi kredit bozorida erkin muomalasini amalga oshirish maqsadida

ipoteka kreditlari ikkilamchi bozori operatorlariga sotish yo‘li bilan ipotekani qayta
moliyalashtirish;
- ipoteka banki yoki maxsus tashkil etilgan moliya-qurilish kompaniyalari
tomonidan uy-joy sertifikatlari (obligatsiyalari)ni chiqarish asosida ipotekani qayta
moliyalashtirish;
- garov qog‘ozlari yordamida ipoteka bilan ta’minlangan obligatsiyalarni chiqarishga
asoslangan ipoteka sekyuritizatsiyasi yordamida ipotekani qayta moliyalashtirish.
Yuqorida keltirilgan shakllar tahlili asosida jahondagi mavjud ipoteka bilan bog‘liq
ipoteka qimmatli qog‘ozlari va sekyuritizatsiya bozorini shartli ravishda quyidagi ikkita –
bir pog‘onali 4
va ikki pog‘onali 5
– modelga ajratish mumkin. Shu o‘rinda ba’zi
mamlakatlarda qo‘llanilayotgan qo‘shma – ya’ni har ikkala modelni ma’lum darajada
qo‘llashga asoslangan ularning xossa va imkoniyatlaridan birdek foydalanishga
yo‘naltirilgan – modelni 6
shartli ravishda alohida ajratib ko‘rsatish mumkin. Bunda aytish
joizki, bir pog‘onali modelda birinchi va ikkinchi shaklning usullari qo‘llanilib,
sekyuritizatsiya asosida chiqariladigan ipoteka qimmatli qog‘ozlari ixtisoslashgan bank
tomonidan chiqariladi. Ikki pog‘onali modelda ham ikki shakl qo‘llanilib, sekyuritizatsiya
davlat yoki nodavlat maxsus operatorlar tomonidan amalga oshiriladi. Umuman olganda,
ipoteka krediti ikkilamchi bozorining faoliyat yuritishi ipoteka banklari kapitalining
likvidligini ta’minlaydi, pul massasini oborotga yo‘naltiradi, mamlakat hududlari va
iktisodiyot sohalari bo‘yicha kapitalning qayta taqsimlanishiga, moliya bozori va ko‘chmas
mulk, yer bozorlari integratsiyalashuviga yordam beradi, kreditlar bo‘yicha foiz
stavkalarini barqarorlashtiradi.
Ikki pog‘onali modelning qisqacha mazmuni quyidagicha: birinchi shakl usullari
asosida birlamchi bozorda berilgan ipoteka kreditlari ikkinchi shaklning birinchi usuli
bo‘yicha garov qog‘ozlariga aylantirilib, ularning ikkilamchi kredit bozorida erkin
4
Саттаров Б.К. История возникновения и развития рынка ипотечных ценных бумаг // Молия инжинириясининг
фундаментал асосларини тадқиқ этиш ва ривожлантириш мавзусидаги олий ўқув юртлариаро республика илмий-
амалий конференцияси материаллари.– Тошкент, 2009.– Б.27-28.
5
Саттаров Б.К., Исмоилова Ф. Ўзбекистонда ипотекали кредитлаш амалиётини такомиллаштириш муаммолари //
Молия инжинириясининг назарий-методологик асослари ва қўлланиш йўналишлари мавзусидаги олий ўқув
юртлариаро республика илмий-амалий конференцияси материаллари.– Тошкент, 2010. – Б. 57.
6
Саттаров Б.К. Ипотекани қайта молиялаштириш инструментлари ва уларни Ўзбекистонда ташкил этиш масалалари //
Молия соҳасида мавжуд бўлган муаммолар ва уларни бартараф этиш йўллари мавзусидаги олий ўқув юртлариаро
республика илмий-амалий конференцияси материаллари.– Тошкент, 2011.– Б.168-170.

muomalasini amalga oshirish maqsadida ipoteka kreditlari ikkilamchi bozorining maxsus
tuzilgan agentliklarga sotish yo‘li bilan ipoteka qayta moliyalashtiriladi. Ushbu ikki
pog‘onali modelni keng qo‘llash ipoteka bozorining rivojlangan infratuzilmasi mavjud
bo‘lishini, davlat tomonidan ma’lum darajada qo‘llab – quvvatlanishini talab qiladi. Bu
model moliya va kredit bozorlaridagi holatga bog‘liq bo‘lib, bu usul AQShda keng
ko‘lamda qo‘llaniladi.
O‘zbekistonda ipoteka bozori instrumental tuzilmasi munosabatlarini ipotekani
to‘g‘ridan to‘g‘ri moliyalashtirish usulida qo‘llaniladigan bank tomonidan uni to‘liq
kreditlash va ochiq ipoteka krediti berish asosida moliyalashtiriladi. U xorij
mamlakatlaridagidek, asosan davlatning ijtimoiy-iqtisodiy, jumladan, uy-joy qurilishi
siyosatlari doirasida faoliyat yuritadi. Bunda iqtisodiyotni kreditlash va ipotekani
rivojlantirish uchun kredit tashkilotlari yildan – yilga resurslarini oshirib bormoqda.
Ularning ipotekani moliyalashtirish uchun ajratgan kreditlari hajmi yildan yilga ortib
bormoqda.
Umuman olganda, ipotekani moliyalashtirishning hajmi va o‘sish dinamikasi
davlatning ijtimoiy-iqtisodiy siyosati asosida izchil amalga oshirilayotgan ipotekani
rivojlantirish talablariga to‘liq javob bera olmayapti. Chunki, davlatning hozirgi davrdagi
makroiqtisodiy indikatorlari o‘sish tendensiyasiga ega bo‘lishiga qaramay, uy
xo‘jaliklariga uy-joy sotib olish uchun berilgan bank kreditlari hajmining YaIMdagi ulushi
juda kam (0,049 foiz). Demak, mamlakatimizda ipoteka kreditlarini rivojlantirish uchun
tijorat banklarining ipoteka kreditini berishga moliyaviy resurslar jalb qilishlarini
rag‘batlantirish lozim. Aholiga uy-joy qurilishini moliyaviy jihatdan qo‘llab–quvvatlashni
ta’minlash bo‘yicha maxsus uzoq muddatli kamida o‘n yillik depozit sertifikatlarini
muomalaga chiqarish va ipoteka kreditlarini kredit ob’ekti summasining 20 foizidan kam
bo‘lmagan miqdordagi depozit sertifikatlariga ega bo‘lgan shaxslarga berishni tashkil
qilish mumkin.
4 – savol bayoni: Tara qq iy etgan mamlakatlarga, xususan, A Q Sh, Fransiya,
Germaniya va Yaponiyada ipotekali kreditlash borasida boy tajriba to‘plangan. Shu

sababli, ushbu tajribani o‘rganish va undan O‘zbekiston Respublikasi amaliyotida
foylalanish imkoniyatlariga baho berish muhim amaliy a h amiyat kasb etadi.
Ipoteka bozori – bu ipoteka bilan bog‘liq bo‘lgan aktivlar bozoridir.
AQShda ipoteka kreditlarining garov ta’minotiga yetarli darajada e’tibor bermaslik,
past foiz stavkalarida beriladigan ipoteka kreditla ri hisobidan uy-joy sotib olishning
rag‘batlantirilishi va doimiy ish joyiga ega bo‘lgan fuqarolardan ish haqi to‘g‘risidagi
ma’lumotlarning talab qilinmasligi pirovard natijada ipoteka inqirozini keltirib chiqardi.
Ipoteka kreditlari bo zori (birlamchi ipoteka bozori) garovga pul beruvchilar
(kreditorlar) va mulkni garovga qo‘yuvchilar (qarzdorlar) birgalikdagi faoliyatini qamrab
oladi. Birlamchi bozor qatnashchilari sifatida banklar, ipoteka kompaniyalari va ko‘chmas
mulkni garovi evaziga kredit taqdim etadigan boshqa muassasalar hamda kredit oladigan
jismoniy shaxslar ishtirok etadi. Ipotekani uzoq muddatga (10–30 yil) moliyalashtirgan
kreditorlar uchun yangi kreditlar berish (qayta moliyalashtirish) maqsadida resurslar
to‘ldirish muhim ahamiyat kasb etadi. Bu masalani hal qilish uchun ikkilamchi ipoteka
bozori tashkil etiladi 7
.
Ipoteka
qimmatli qog‘ozlari bozorida (ikkilamchi ipoteka bozorida) taqdim etilgan
ipoteka kreditlari bo‘yicha garov hujjatlarini sotish amalga oshiriladi va kreditlarni qayta
moliyalashtirish tashkil qilinadi. Dunyoning ko‘plab mamlakatlarida ipoteka bozori tashkil
qilingan. Ushbu bozorni tashkil qilishning mavjud sxemalarini yiriklashtirilgan tarzda
quyidagi modellarga yaqinlashtirish mumkin:
– bir pog‘onali (an’anaviy, Yevropa modeli);
– ikki pog‘onali (Amerika modeli);
– ssuda-omonat modeli.
Bir pog‘onali ipoteka modeli – bu modelda berilgan ipoteka kreditlarini qayta
moliyalashtirish oddiy bank faoliyatidan – depozitlar oqimi va bank tizimida qayta
moliyalashtirishdan ro‘y beradi. Bir pog‘onali modelda ipoteka krediti bergan bank
mustaqil ravishda, bir tomondan, berilgan ipoteka kreditlari bilan, boshqa tomondan esa –
7
Финансовые рынки: электронный учебник [для студентов высших учебных заведений, обучающихся по направлению
«Экономика» (уровень подготовки–бакалав)] / подред.С.В.Б`ховецкой, Б.Б. Рубцова. − М.: Финансовый
университет / кафедра «Финансовые рынки и финансовый инжиниринг», 2013.

qarzdorlar tomonidan kredit olish uchun garovga qo‘yilgan ko‘chmas mulk bilan
ta’minlangan obligatsiya turidagi qimmatli qog‘ozlar chiqaradi. Bu model yana nemis
modeli, Yevropa modeli yoki an’anaviy ipoteka modeli deb ham ataladi. Jalb qilingan
mablag‘lar va ipoteka krediti bo‘yicha berilgan mablag‘lar o‘rtasidagi vaqt tafovuti, bank
uchun kredit riski va foiz riski bunday modelning kamchiliklari hisoblanadi. Yevropada
ipotekaga asoslangan obligatsiyalar eng yirik bozori Germaniya bozori hisoblanadi.
Ikki pog‘onali ipoteka modeli – berilgan ipoteka kreditlarini qayta moliyalashtirish
bu maqsad uchun maxsus tashkil etilgan, ko‘chmas mulkka garov hujjatlari bilan
ta’minlangan qimmatli qog‘ozlar ikkilamchi bozori yordamida amalga oshiriladigan
model. Bunday model ko‘pincha amerikacha model deb ataladi. Ushbu modelning asosida
risklarni taqsimlash g‘oyasi yotadi. Bank, ipoteka krediti bergach, uni darhol maxsus
tashkilot – konduitga (SPV) sotadi. Konduit (SPV) – sekyuritizatsiya o‘tkazish uchun
maxsus tashkil etilgan yuridik shaxs bo‘lib, aktivlar «pul»ini to‘playdi va shu «pul» ostida
ipoteka qimmatli qog‘ozlari chiqaradi, so‘ngra ularni bozorda sotadi va originatorni
(bankni) qayta moliyalashtiradi.
Ssuda-omonat modeli – ipoteka kreditlarini qayta moliyalashtirish ipoteka qimmatli
qog‘ozlari hisobiga amalga oshirilmasdan, o‘zaro yordam kassasi tamoyili bo‘yicha
bo‘lg‘usi qarzdorlar jamg‘armalarini jalb qilish hisobiga shakllantiriladigan model.
Xorijiy davlatlarning bank amaliyotida ipoteka kreditla ri bo‘yicha to‘lovlarni amalga
oshirishda quyidagi usullardan foydalanilmoqda:
1. Q at’iy belgilangan stavkalarda foiz to‘lash. Ushbu usulda tijorat banki
tomonidan berilgan ipoteka krediti bo‘yicha to‘lovlar h ar oyda amalga oshirib boriladi.
Bunda kreditning asosiy qarz summasi va foizi bo‘yicha oylik to‘lovlar miqdori kredit
shartnomasi muddati mobaynida o‘zgarmasdan q oladi.
2. Suzuvchi stavkalarda foiz to‘lash. Mazkur usulda foiz me’yori quyidagi
shartlarning mavjudligi bilan izo hl anadi:
 Ipoteka q immatli q o g‘ ozlariga investorlar uchun ma q bul bo‘lgan stavkalarda foiz
to‘lash;

 ipoteka q immatli q o g‘ ozlariga qilingan investitsiyalarni qaytarish va ularga
hisoblangan foizlarni to‘lashni o‘z vaqtida amalga oshirishni ta’minlash;
 ipoteka q immatli q o g‘ ozlariga qilingan investitsiyalarning real q iymatini
moliyaviy xatarlar ta’sirida pasayishiga yul qo‘ ymaslik.
Germaniyada ipotekali kreditlashning bir pog‘onali tizimi qo‘llaniladi va bunda
ipoteka krediti Qurilish jamg‘arma kassasiga ( Q JK) mijoz bo‘lgan omonatchilargagina
beriladi. Q JK esa tijorat banklari uchun mablag‘lar jalb etish funksiyasini va kredit oluvchi
uchun jamg‘arma hisobrakami funksiyasini bajaradi. Ipoteka krediti oluvchi mijoz ma’lum
davr mobaynida QJKda ochilgan depozit hisobraqamiga kat’iy belgilalgan summa -
ni o‘tkazib boradi .
Jamg‘arish davri tutagandan so‘ng, kvartira sotib olish uchun zarur bo‘lgan
mablag‘ning yarmiga yaqininn jamg‘argan omonatchi, kolgan yarim mablag‘ni kredit
hisobidan oladi va bu mablag‘larga urtacha bozor stavkasidan past stavkada foiz tulanadi.
Omo natchi tomonidan QJKga berilgan pul mablag‘lari jamgarish davrini tugatgan undan
oldingi omonatchiga kredit kilib beriladi. Qayd etish joizki, QJKda ochilgan depozit
hisobrakamidagi pul mablag‘lariga bozor sezilarli darajada past bo‘lgan stavkada foiz
tulanadi.
Iptekali kreditlash amaliyoti takomillashmagan o‘tish iqtisodiyoti mamlakatlarida bir
pog‘onali ipotekali kredit lash tizimini joriy etish davlatning ushbu jarayondagi rolini
sezilarli darajada oshirishni takozo etadi. Bun da davlat tomonidan ipoteka kreditlari berish
bilan shug‘ullanayotgan banklarni soliq imtiyozlari va boshqa imtiyozlar berish yo‘li
bilan qo‘llab-quvvatlash, aholining banklardagi depozitlarini sug‘urtalash nazarda
tutilmoqda.
AQShda esa Germaniya, Fransiya va Buyuk Britaniyadan farqli ravishda ipotekali
kreditlashning ikki pog‘onali tizimi qo‘llanilmoqda. Ikki pog‘onali ipotekali kreditlash
tizimida uzoq muddatli ipoteka kreditlari be rish uchun zarur bo‘lgan moliya viy resurslar
maxsus agentliklar orqali jalb etiladi. Ushbu kreditlash tizimining o‘ziga xos xususiyatlari
sifatida quyidagilarni e’tirof etish mumkin:

 ipoteka kreditlari berish uchun zarur bo‘lgan moliyaviy resurslar maxsus
agentliklar tomonidan muomalaga chi q arilgan ipoteka obligatsiyalarini ikkilamchi
q immatli q o g‘ ozlar bozorida sotish y o‘ li bilan jalb etiladi;
 q immatli q o g‘ ozlar bozori va uning infratuzilmasi yetarlicha rivojlangan;
 ipoteka obligatsiyalari davlat uy-joy agentliklari tomonidan kafolatlangan;
 davlat agentliklarining kafolati mavjud – bo‘lganligi sababli ipoteka kreditlarining
xatar darajasi past.
Jahon tajribasi ko‘rsatishicha hozirgi davrdagi ipoteka kreditini tashkil etish xar bir
mamlakatda qo‘yidagi xususiyatlar bilan farqlanadi:
- qatnashchilar tarkibi va ularning o‘zaro munosabatlar shakli;
- huquqiy ta’minlanish darajasi;
- ssuda berish, xizmat ko‘rsatish va q aytarish tartibi;
- ipoteka operatsiyalarini moliyalashtirish va q ayta moliyalashtirish;
- davlat ishtirokini darajasi va shakli.
Ipoteka kreditini eng samarali tashkil etilgan shakli A Q Sh va Germaniya
mamlakatlarida mavjud. Bundan tashqari, ipoteka kreditidan G‘ arb Yevropa, Sanyang,
Avstraliya, Yangi Zelandiyalarda keng foydalaniladi. Hozirgi davrda ipoteka krediti
Braziliya, Me k sika, Turkiya, Shar q iy Yevropa mamlakatlarida joriy etilmo q da.
Yuqorida ko‘rsatilganidek, ipoteka krediti AQShda keng rivojlangan bo‘lib, ushbu
tajriba O‘zbekiston uchun juda xam dolzarbdir. Buning asosiy sababi AQSh uchun ipoteka
krediti tizimini rivoji 30-chi yillardagi kapitalizm tarixidagi eng chukur inkirozdan
chiqishida muhim omillardan biri bo‘lib xizmat qilgan. O‘sha davrda moliya bozori ushbu
mamlakatda halokatga uchrab, ichki resurslaridan foydalanish imkoniyati yo‘qolgan,
ko‘chmas mulk tobora qadrsizlanib, uning bozor qiymati tushib ketgan. Bu bilan birga
ularni sug‘urtalash to‘xtatildi. Ko‘plab sug‘urta kompaniyalari inqirozga uchradi, ishsizlik
yuqori darajasiga yetdi. Mavjud holatdan chiqish maqsadida davlat tubdan vayron bo‘lgan
ipoteka krediti tizimini tiklashni qaror qilib o‘z e’tiborini uy-joy qurilishiga qaratdi.
Xayot bu harakat eng oqilona va uzoqni ko‘zlovchi siyosat ekanligini tasdiqladi. Bu
davrda qator investitsion institutlar tuzildi. Shulardan O‘zbekiston sharoitiga tarixiy

tuzilishi va olib boradigan operatsiyalari bilan nisbatan monand “Federal National
Mortgage association”(Fannie Mae). Yetarli miqdorda kapitalga ega bo‘lgandan so‘ng
yangi vujudga kelgan assotsiatsiya ilgari banklar tomonidan berilgan ipoteka kreditlarni
sotib oldi va bilan banklarni sinishidan, barbod bo‘lishidan asrab qoldi, bundan tashqari
mablag‘ bilan ta’minlash natijasida hattoki mayda biznesga kredit berish uchun imkoniyat
yaratildi. Yuqori xatarga ega bo‘lgan ipoteka operatsiyalarni yuritish uchun “Federal Home
Loan Corporation” (Freddie Mae) davlat korporatsiyasi va “Goverment National Mortgage
association”(Gunnie Mae) assotsiatsiyasi ta’sis qilindi. Ushbu tashkilotlar har xil tijorat
banklaridan ipoteka kreditlarini sotib olib, ulardan yirik «pul»lar paketi (ipoteka krediti
yig‘ma jildlari) tuzilgan. Bularning asosida ipotekali qimmatli qog‘ozlar chiqarilgan.
Banklardan kreditlarni sotib olish natijasida ushbu institutlar xatarni eng kichik
me’yoriga yetkazgan, bu esa o‘z navbatida kredit foizlaririni kamayishiga olib keldi. Ya’ni
kredit arzonlasha boshladi. Aholi yer uchastkalarini garovga qo‘yish asosida uy-joy sotib
olish va kichik biznesni rivojlantirish uchun kredit olish imkoniyatiga ega bo‘ldi. Bu holat
ko‘chmas mulkga bo‘lgan ehtiyojni oshishiga olib keldi. Bu jarayon oqibatida iqtisodiyotni
jonlanishiga asosiy omil bo‘ldi.
Qabul qilingan ipoteka krediti huquqidan foydalangan holda, yuqorida aytib o‘tilgan
moliya institutlari qiymati va olinadigan daromadi AQSh davlati tomonidan kafolatlangan
katta miqdorda qimmatli qog‘ozlar chiqardi. Ularni xalqaro bozorga olib chiqishdi, bu esa
xorijiy investorlarni oqimini oshishiga olib keldi. Fond bozori o‘z faoliyatini qayta boshlab
ipotekali qimmatli qog‘ozlar xisobidan intensiv rivojlandi. Ko‘chmas mulk bilan
ta’minlangan qimmatli qog‘ozlar mamnuniyat bilan har xil sug‘urta va moliya
kompaniyalari tomonidan sotib olindi. Buning sababi ushbu idoralarni yuqori likvidli
qo‘yilmaga zarurati va pulga ehtiyoj tug‘ilgan vaqtida hech qanday qiyinchiliksiz qimmatli
qog‘ozlarni sotish imkoniyati mavjudligidadir.
1968 yil “Fannie Mae” aksioner jamiyat sifatida qayta tuzildi. Hozirgi davrda bu
moliya instituti eng yirik ipoteka krediti xaridori va ipotekali qimmatli qog‘ozlar emitenti
xisoblanadi. “Finansovaya gazeta” ma’lumotiga ko‘ra “Fannie Mae”1998 yil yanvar oyida

fondlar bozorida obligatsiyalarni ikki emissiyasini xar biri 4 mlrd. dollarni tashkil qildi.
AQSh mamlakatining ipoteka tashkilotlari uch xil qimmatli qog‘ozlarni emissiya qiladi:
- to‘g‘ri oraliq majburiyatlar, ular investorlarga “pul” shakllanish va miqdoriga
qarab proporsional qo‘yilgan mablag‘ va foydasi qoplaydi (grafik asosida).
- modifikatsiyali orali q majburiyatlar, bunda h ar oy investorlarning mablag‘lari
q aytariladi va q aytarilmagan qismiga o‘rnatilgan foiz bo‘yicha to‘lovlar h isoblanadi.
- obligatsiyalar, aniq va bir vaqt, masalan yiliga ikki marot a ba o‘rnatilagn foizda
daromad to‘lanadi va asosiy q arz esa obligatsiya muddati t u gagandan keyin q aytariladi.
E mitentga kredit q aytarilish i bo‘yicha mablag‘ kelib tushishiga bo g‘ lanmagan h olda
ushbu qimmatli qog‘ozlar bo‘yicha investorlarga to‘lovlar o‘z vaqtida berilish
kafolatlangan.
A Q Sh mamlakatida ipoteka kreditini tashkil etish tajribasi shuni ko‘rsatadiki,
ipoteka krediti faoliyatini rivojlantirishda davlat h imoyasi va kafolati, ya’ni q o‘llab-
q uvvatlashi katta a h amiyatga ega. Ikkinchidan, ushbu kreditlar su g‘ urtalanishi zarur va
uchinchidan, A Q Sh kabi ipoteka krediti tizimini tashkil qilish uchun xalkaro kreditlar va
investorlar xizmatidan foydalanish lozim.
Fransiya mamlakatida ipoteka kreditini q urilgan yoki q urilayotgan uy-joy uchun h ar
xil muddatli kreditlar beriladi, ya’ni q is q a, o‘rta va uzoq muddatli. Q is q a muddatli kredit
mavjud uy-joyini garovga q o‘yish asosida rasmiylashtirilgan. O‘rta muddatli kredit
q urilayotgan yoki ta y yor uy-joyini sotib olish uchun va ushbu ko‘chmas mulkni garovga
q o‘yish uchun beriladi , ushbu kredit asosan q o‘shimcha moliyalash usuli sifatida
foydaliniladi. Bu degani ssuda oluvchi jam g‘ arma mablag‘ yoki ilgari yashab turgan uy-
joyini sotish evaziga to‘plangan mablag‘ga ega bo‘lishi kerak. Fransiya mamlakatida
tashkil etilgan ipoteka kreditlashtirishning o‘ziga xos xususiyati o‘rta muddatli bila
muddati u zaytirilgan kreditlar bo g‘ langan h olda ishlatilishi. Bu h olat ko‘pincha ssuda
oluvchi tijorat banki va muddati u zaytirilgan kredit beruvchi kredit tashkiloti bilan
shartnoma tuzilganda namoyon bo‘ladi. Fransiyada 1966 yili ipotekali qimmatli
qog‘ozlarning ikkilamchi bozori tuzilgan bo‘lib, ipoteka krediti beradigan moliya
institutlariga resurslarini q aytarib berish sharoitlari yaratildi. Vaqtincha bo‘sh resurslari

mavjud banklar Fransiyada kreditor banklar emissiya q ilgan veksellarni sotib olishadi.
Veksellar emitent kaf o lati va ko‘chmas mulk garovi bilan, ya’ni ik k i marotaba
ta’minlangan bo‘ladi.
Ayrim mamlakatlarda ipoteka kreditini olishning shartlaridan biri dastaaval bankdan
ko‘rsatilgan bir me’yorda mablag‘ jamgarmasiga ega bo‘lish. Masalan, Germaniyada
kredit summasining 4 yil mobaynida 40 foizi to‘plangandan keyin mijozga ipoteka krediti
rasmiylashtiriladi. Isroilda ichida kredit oluvchi tomonidan kredit summasining yarmi
to‘planib borilgandan so‘ng, ushbu summa ikki baravariga ko‘paytirilib, ya’ni uy-joy sotib
olish uchun yetmayotgan mablag‘ning ikkinchi yarimini bank kredit sifatida beradi.
Ammo, berilgan kreditga o‘rnatilgan foiz stavkasi bozor foizidan ancha kichik bo‘ladi.
Ayrim mamlakatlarda kredit bergan h olda h am uy-joy olish imkoniyati yo‘ q a h oliga
subsidiyalar beriladi.
Angliyada sotsial ishlarga yo‘naltirilgan loyi h alarini sha h ar munitsipaliteti
moliyalashtiradi. Ular uy-joyini 50 foizigacha mablag‘ berishadi. Bundan tashqari, shaxar
munitsipaliteti davlat korxonalar i da uy-joy fondini tashkil qilishni ra g‘ batlantirishadi.
Masalan, foyda soli g‘ idan ozod etadi va bu mablag‘ yu q orida ko‘rsatilgan fondlarga
yo‘naltiriladi.
Ko‘plab mamlakatlarda davlat xususiy ssuda oluvchini xayotida birinchi bor
olayotgan uy-joyi uchun subsidiyalar ajratadi. Masalan, Mavrikiyada davlat birinchi bor
olayotgan uyning 20 foiziga subsidiya beradi. Avstraliyada ipoteka kreditini xususiy
kompaniyalar berishadi. Ushbu kompaniyalar davlat subsidiyalariga ega bo‘lishadi.
Yamayka orolida milliy uy-joy fondi mavjud, bu fondga davlat byudjetining 5 foizi
yo‘naltiriladi.
Rossiyada ipoteka yo‘nalishidagi kredit muassasalari XVIII asr o‘rtalarida paydo
bo‘ldi. Ular orasida ikkita davlat banki – Dvoryanskiy va Krestyanskiy xam bor edi.
Dvoryanskiy banki 1754 yil 13 mayda tashkil etildi. Keyinchalik uning nomi Davlat
zayom banki deb o‘zgartirildi. U q ishlo q lar odamlari ni mulklari bilan garovga q o‘yish
asosida ipoteka krediti (yiliga 6 %) berar edi. Krestyanskiy yer banki 1882 yilda tashkil
etilgan. U yiliga 5,5% daromad keltiruvchi qimmatli qog‘ozlar – «garov vara q lari» va

obligatsiyalar chi q arish evaziga jam g‘ ariladigan nakd pul berardi. Bu qimmatli qog‘ozlar
yer va ko‘chmas mulk garovi bilan ta’minlangan edi. Ularning aksariyati Rossiya h ukumati
tomonidan kafolatlangan va ichki h amda xalkaro moliya bozorlarida yuksak q adrlanadi.
Ye rni bankka garovga q o‘yish rossiyalik pomeщchiklar uchun kreditni
rasmiylashtirishning eng qu lay shakli h isoblangan. Ssudalar uzoq muddat q ariyib 67
yilgacha 60-70 foizi mikdorida berilar va buning uchun yilig a bor-yo‘ g‘ i 4 foiz to‘lov
to‘langan.
Rivojlangan mamlakatlarning tajribasi shuni ko‘rsatadiki, garov evaziga kreditlash
milliy tizimining rivojlanishi davlat tomonidan ko‘rsatilgan yordam tufayligina mumkin
bo‘ldi. Ushbu davlatlarning iqtisodiy siyosatida jarayonni bosh q arishning umumiy va
maxsus, ya’ni ipoteka bozori uchun xos bo‘lgan, uslublarini ajratib ko‘rsatish mumkin.
Ipoteka bozorining shakllanishi va amal qilishida davlat ishtirokini ta’minlashning maxsus
uslublari ishlab chikilgan. Ular orasida q uyidagilarni alo h ida ko‘rsatib o‘tish mumkin:
- ikkilamchi bozorlarni rivojlantirish yo‘lida xizmat kiluvchi maxsus operator-
tashkilotlarni tuzish (AKSh, Kanada). Bunday agentliklar davlat kafolatlaridan
foydalanishi tufayli muayyan mav q ega ega bo‘lib, ipoteka kreditlarini q ayta
moliyalashtirish uchun zarur nisbatan arzonro q mablag‘larni jalb etishi mumkin. Bundan
tashqari, bu agentliklar o‘z ma q sadlari yo‘lida davlat byudjeti mablag‘laridan foydalanish
huquqiga ega ( g‘ aznachilik krediti). Iqtisodiy tanazzul davrida h ukumat tasarrufidagi
agentliklar bozordagi in q iroz ta’sirini yumshatish maksadida garov xatlarini sotib oladi ,
ya’ni:
- ixtisoslashgan kredit institutlari faoliyatini ra g‘ batlantirish, asosiy aktivlari garov
xatlaridan iborat bo‘lgan ixtisoslashgan kredit muassasalarining faoliyatini tartibga
soluvchi maxsus qonunlar yaratilishi lozim (Germaniya, Daniya, Fransiya va bosh q alar);
- ipoteka kreditlarini ajratish shart-sharoitlarini belgilab beruvchi davlat
standartlarini yaratish. Mazkur xujjat ajratilgan kreditlar bo‘yicha q aytarilishi
kafolatlangan qimmatli qog‘ozlarga nisbatan ishonchni mustaxkamlashi kerak (A Q Sh,
Germaniya, Kanada, Daniya va bosh q alar);

- davlat su g‘ urtalash dasturi yordamida birlamchi va ikkilamchi bozorlar faoliyatini
ra g‘ batlantirish (A Q Sh, Kanada va bosh q alar);
- foiz stavkalarini bevosita tartibga solish;
- q arz beruvchilar faoliyatini ra g‘ batlantirish: ipoteka kreditlari bo‘yicha stavkalarni
subsidiyalash, boshlan g‘ ich to‘lovlarni amalga oshirish uchun subsidiyalar ajratish (A Q Sh,
Kanada), jamlangan mablag‘larga muvofi q mukofot ajratish (Germaniya, Fransiya,
Avstriya va bosh q alar);
- byudjet mablag‘lari h isobiga ipoteka kreditlarini amalga oshirish (Ispaniya,
H indiston va bosh q alar).
Xulosa
Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, moliyaviy vositachilarning asosiylari sifatida banklar,
investitsiya va sug‘urta kompaniyalarini ko‘rsatish mumkin. Ularning moliyaviy
mahsulotlariga, boshqalar qatorida, chek hisobvaraqlari, kreditlar, ipotekalar, o‘zaro
fondlarning qimmatli qog‘ozlari va keng ko‘lamli sug‘urta shartnomalari kiradi. Moliyaviy
xizmatlarni ko‘rsatuvchi ko‘pgina firmalar, qo‘shimcha faoliyat sifatida xilma-xil
moliyaviy axborotlarni yig‘ish va tarqatish bilan shug‘ullanishadi. Biroq, faoliyatning
aynan ushbu sohasiga ixtisoslashgan kompaniyalar mavjud. Reyting agentliklari axborot
xizmatlarini ko‘rsatuvchi eski kompaniyalardan hisoblanadi.Banklarning asоsiy maqsadi
pul mablag’larini kreditоrlardan qarzоluvchilarga va sоtuvchilardan хaridоrlarga
o’tkazishda vоsitachilik qilishdir.
Banklarbilanbirqatоrda, bоzоrlarda pul mablag’larni o’tkazishni bоshqa mоliyaviy va
kredit - mоliyaviy tashkilоtlar: investitsiоn fоndlar, sug’urta kоmpaniyalari, brоkerlar va
hоkazоlar bajarilishlari mumkin.Ikki pоg’оnali bank tizimining zarurligi bоzоr
munоsabatlarining qarama-qarshiliklaridan kelib chiqadi. Bir tоmоndan, bu хususiy mоliya
mablag’laridan erkin fоydalanish huquqini talab qiladi. Bu quyi pоg’оna banklar-tijоrat

banklariоrqali amalga оshiriladi. Ikkinchi tоmоndan, bu munоsabatlarni ma`lum miqdоrda
tartibga sоlish nazоrat qilish maqsadli yo’naltirish zarur. Bunday maхsus institut sifatida
Markaziybankyuzagachiqadi.
2019-yil 1 – dekabr holatiga mamalaktimizda mavjud bo’lgan tijorat banklari soni 30 tani
tashkil qilmoqda. O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining
saytidagi ma'lumotgako‘ra, endi mamlakatimizda beshta davlat banki bor : «Poytaxt bank»,
O‘zmilliybank, Xalq banki, «Asaka» bank va Asia Alliance Bank.
Xususiy banklar soni oltita - «Trastbank», «Turkiston», «Davr-bank», Ravnaq-bank, Hi-
Tech Bank, «Oriyent finans». Beshta bank xorijiykapitalishtirokidatashkiletilgan -
«Savdogar», Hamkorbank, «KDB Bank O‘zbekiston», Ziraat Bank Uzbekistan
vaEronningSaderatbankiningToshkentdagisho‘'basi. Qolgan o‘n to‘rttasi - aksiyadorlik-
tijorat banklari.
Investitsion bankning asosiy maqsadi – bu kompaniya qiymati va joylashtirishning optimal
bahosini aniqlash, shuningdek, aktsiyalarni inevstorlarga sotishni ta minlashdan iboratʼ
bo lishi lozim. Qimmatli qog ozlarni joylashtirgandan so ng investitsion bank market-
ʼ ʼ ʼ
maykerga aylanadi, ya ni aksiyalarning kotirovkasini ushlab turadi va emitent haqida
ʼ
analitik hisobotlarni chiqaradi. Shunday qilib, emitent kompaniya va investitsion bank
o rtasida uzoq muddatli va o zaro manfaatli hamkorlik o rnatiladi.
ʼ ʼ ʼ
Bozor munosabatlari takomillashuvi iqtisodiy infratuzilmaning qaror topishi bilan
birgalikda kechadigan jarayondir. Sug‘urta faoliyati iqtisodiy infratuzilmaning ajralmas
qismi sifatida bir tomondan, ijtimoiy kafolatni ta’minlasa, ikkinchi tomondan,
shartnomaviy majburiyat va tariflar mexanizmi orqali turli sug‘urta risklaridan ogoh etish
negizida iqtisodiyot sub’ektlari manfaatlarining himoyasini ham o‘z zimmasiga oladi.
Sug‘urta faoliyati jismoniy va yuridik shaxslar manfaatlarini himoya qilish, ularning risklar
yuz berishi oqibatida ko‘rishi ehtimol bo‘lgan zararlarini qoplashning zaruriy vositasi
sifatida paydo bo‘ldi hamda rivojlandi

Bugunki kunda mamlakatimizda moliyaviy vositachilarni qo’llab-quvvatlash va ular
faoliyatini yanada rivojlantirish borasida ko’pgina islohotlar o’tkazilmoqda. 2017-2021-
yillarda O’zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo’nalishlari
bo’yicha harakatlar strategiyasida ham moliyaviy vositachilarning asosiylaridan bo’lgan
banklar, investitsiya va sug’urta kompaniyalarining mamlakatimizning makroiqtisodiy
barqarorligini yanada mustahkamlash va yuqori iqtisodiy o’sish sur’atlarini saqlab qolishda
o’rni kattaligi ta’kidlab o’tilgan.
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
1.O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. 1992-yil 8-dekabr
2.O’zbekiston Respublikasining “Bank va banklar faoliyati to’g’risida”gi qonuni. 1996-yil
25-aprel.
3.O’zbekiston Respublikasining “Markzaiy bank to’g’risida”gi qonuni. 2019-yil 11-
noyabr.
4. O’zbekiston Respublikasining “Investitsiya faoliyati to’g’risida”gi qonuni.2014-yil 9-
dekabr.
5. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “Markaziy bank faoliyatini tubdan
takomillashtirish to’g’risida” gi farmoni. 2018-yil 9-yanvar.
6.2017-2021 yillarda O’zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor
yo’nalishi bo’yicha HARAKATLAR STRATEGIYASI.
7.O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoyevning 2018-yil 28 -dekabrdagi Oliy
Majlisga qilgan murojaatnomasi.
8.O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoyevning 2020-yil 24 -yanvardagi Oliy
Majlisga qilgan murojaatnomasi.
9. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “Sug’urta bozorini rivojlantirish” masalalariga
bag’ishlangan yig’ilishidagi ma’ruzasi.

10.MalikovT.S. Moliya. O‘quvqo‘llanma. – T.: “Iqtisod-moliya”, 2018-yil.
11. A.V.Vahobov, T.S.Malikov . Moliya. Darslik. T.: “Noshir”, 2011-yil.
12. Nurmuxamedova B., Kabirova N. “Moliya”, O‘quv qo‘llanma. T.: “IQTISOD-
MOLIYA”, 2017-yil.
13. Asamxodjayeva Sh., Aliqulov M. “Investitsiya va innovatsiyalar” fanidan
O quv-uslubiy majmua (1-qism). T.: TMI, 2019.‟
http://fayllar.org

Купить