Hozirgi sharoitda O'zbekiston Respublikasida byudjet–soliq siyosatining ustuvor yo'nalishlari - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	10000UZS
Hajmi	708.7KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	09 Fevral 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Hozirgi sharoitda O'zbekiston Respublikasida byudjet–soliq siyosatining ustuvor yo'nalishlari

Sotib olish

Reja:
Kirish
1. Byudjet – soliq siyosatining mazmuni v а vazifalar
2. Iqtisodchi olimlarning byudjet - soliq siyosatiga oid nazariyalari
3. O’zbekiston Respublikasida byudjet – soliq soliq siyosatining
amaldagi holatini tahlili
4. Hozirgi sharoitda O’zbekiston Respublikasida byudjet – soliq
siyosating ustuvor yo’nalishlari
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati

1

Kirish
Mamlakatimizda olib borilayotgan keng qamrovli islohotlar natijasida oxirgi
yillarda mamlakatimiz milliy iqtisodiyoti yanada mustahkamlanib bormoqda, Eng
avvalo mamlakatimiz xalqining munosib hayot darajasi va sifatini ta’minlash
hamda rivojlangan demokratik davlatlar qatoridan o’rin olish yo’lida katta qadam
tashlandi. Ushbu natijalarga erishish uchun mamlakatdagi byudjet soliq siyosatiga
katta ahamiyat berilmoqda.
Rivojlanayotgan mamlakatlarda davlat sektorining ijtimoiy – iqtisodiy
taraqqiyotni ta’minlashdagi roli katta ahamiyatga ega. Uning samarali faoliyatini
amalga oshirish uchun davlat byudjeti daromadlarini yetarli va uzliksizligini
ta’minlash zarur hisoblanadi.
Mamlakatimizda soliq siyosatini erkinlashtirish va xususiy mulk, hamda
xususiy tadbirkorlikni ishonchli himoya qilishni ta’minlash, ularni jadal
rivojlantirish yo’lidagi to’siqlarni etish bo’yicha amalga oshirilayotgan islohotlar
yildan – yilga o’zining samarasini berib kelmoqda.
Mamlakatimiz bozor islohotlarni chuqurlashtirish va iqtisodiyotni yanada
erkinlashtirish, to’laqonli bozor iqtisodiyotini yaratish sohasida olib borilayotgan
iqtisodiy islohotlar orasida byudjet va soliq sohasidagi islohotlarni
chuqurlashtirish, soliq tizimi soddalashtirish masalalari muhim ahamiyat kasb
etmoqda.
Bugungi kunda soliq siyosatini yanada takomillashtirish soliq yukini
kamaytirish va ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish hamda xususiy
tadbirkorlikni soliqlar orqali rag’batlantish va qo’llab – quvvatlash ning muhim
ustivor yo’nalishi sifatida belgilanishi ushbu sohalarda bajariladigan vazifalarning
o’zaro uyg’unligini ta’minlab beradi. Xususan, milliy iqtisodiyotda soliq yuki
darajasining oxirgi yillarda sezilarli darajada kamayishiga erishildi.
Bozor munosabatlarini shakllantirish jarayonida mamlakatning rivojlanish
strategiyasi, iqtisodiyotning ustivor yo’nalishlarini, ijtimoiy va madaniy sohalarini
moliyashtirish vositasini akkumulatsiyalash sezilarli darajada mamlakat moliyaviy
2

holati va byudjet tizimiga bog’liq. Byudjet munosabatlari doirasida davlat nazorati
barqaror byudjet faoliyatiga erishish uchun samarali soliq siyosati olib borilishini
taqozo qiladi. Mamlakatimiz ham o’zining iqtisodiy rivojlanish statusi va ijtimoiy
– iqtisodiy yuksalish strategiyasini aniqlab olgan va kuchli moliyaviy siyosat orqali
soliq siyosatini yuritish hamda ta’minlashga asosiy ustuvor vazifa sifatida
qaramoqda.
Soliq tizimini optimallashtirish yo’larini ishkab chiqishda mamlakatda soliq
munosabatlaring shakllantish holatini ham muhim rol o’ynaydi. Bozor
iqtisodiyotiga tobora moslashib borayotgan respublikamiz uchun soliq
munosabtlari o’ziga xos tartibda, aytish mumkimki biroz murakkab shakllanib
bormoqda.
Bugungi kunda respublikamizda soliq tizimi vositasida iqtisodiyotni tartibga
solishning asosiy yo’llaridan biri bu soliqlarning fiskallgini oshirish emas, balki
soliq to’lovchilar sonini ko’paytirishga va ularning erkin daromad olishlariga
imkoniyat yaratishdir. Shunga qaramasdan amaldagi soliq tizimini
mamlakatimizning ijtimoiy – iqtisodiy rivojlanishidan kelib chiqib
takomillashtirish va soliqlarning davlat byudjeti daromadlarini shakllantirishdagi
ahamiyatini oshirish ayni paytda dolzarbdir.
3

Byudjet – soliq siyosatining mazmuni ва vazifalar
O’zbekiston Respublikasi o’tkazilayotgan keng qamrovli iqtisodiy islohatlar
jarayonida soliq tizimini modernizatsiya qilish asosiy ustivor vazifalardan biri
hisoblanadi . Davlat byudjeti daromadlariga jalb qilinadigan mablag’larning
uzluksiz tushib turushini ta’minlashda hamda soliq su’byektlariga nisbatan qulay
soliq muhitini yaratish soliq mexanizmi alohida ahamiyat kasb etadi . Soliq
mexanizmi davlat tomonidan soliq munosabatlarini tashkil etish uchun
qo’llaniladigan soliqqa tortish jarayonining elementlari va ularni boshqarishning
yig’indisini ifodalaydi. Ya’ni soliq mexanizmi soliq munosabatlarini tashkil qilish
usullari yig’indisi bo’lib , iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishda qulay sharoitlar
yaratish maqsadida davlat tomonidan ishlab chiqiladi.
Davlat byudjeti davlatning yirik markazlashgan pul fondi bo’lib , davlatning
funksiyalarini bajarishga asoslangan iqtisodiy kategoriya hisoblanadi. Iqtisodiy
abadiyotlarda ko’pchilik yetakchi iqtisodchi – olimlar tomonidan davlat budjetini
davlatning yirik markazlashgan pul fondi va asosiy moliya kategoriyasi ekanligini
qayd etadi.
Byudjet “G’azna” degan ma’noni bildirib , bu davlat va mahalliy o’z – o’zini
boshqarish vazifalari va funksiyalarini moiyaviy ta’minlash uchun mo’ljallangan
pul mag’lablari jamga’rmalarini to’plash va sarflash shaklidir .
G’azna so’zi mohiyati ham davlatning qo’lida markazlashtirilgan pul
jamg’armalarining tashkil etilishi va davlatning siyosatini amalga oshirish bilan
bog’liq xarajatlar yuzasidan pul munosabatlarini bildiradi . Davlat byudjeti moliya
tizimi hamda davlat moliya bog’inining asosiy qismi hisoblanadi .
Davlat byudjeti – davlat pul mablag’larining markazlashtirilgan jamg’armasi
hisoblanib , unda daromadlar manbalari hamda ularda tushumlari miqdori , bundan
tashqari moliya yili mobaynida aniq maqsadlari uchun ajratilgan mablag’lar sarfi
yo’nalishlari va miqdori nazarda tutiladi.
Davlar byudjeti umumdavlat pul mablag’lari fondining iqtisodiy ko’rinishida
tashkil topishining asosi bo’lib , u jamiyatning umumiy pul mablag’lari fondlari
4

tizimida asosiy o’rinni egallaydi . Bundan tashqari u ishlab chiqarishning maqsadi
va vazifalaridan kelib chiqib , uning mazmuni va tarkibini aniqlaydi hamda ishlab
chiqarish rivojlanishidagi ijtimoiy ehtiyojlarni ta’minlashga zamin yaratadi,
shuning uchun davlat byudjetining mohiyati – bozor iqtisodiyotidagi iqtisodiy
qonunlar , davlatning tabiati bilan belgilanadi . Byudjet iqtisodiy kategoriya
sifatida ishlab chiqarish munosabatlarining ijtimoiy ishlab chiqarish jarayonida
faol ta’sir ko’rsatadigan tomonlarini o’zida mujassam etadi .
Davlat o’z vazifalarini bajarish jarayonida bir qator xarajatlar qilishi zarur . Bu
xarajatlar eng avvalo mamlakat iqtisodiyotini rivojlantirish uchun turli sohalarga
investitsiya qilish uchun mo’ljallangan , aholininng yashash darajasini
yaxshilashga va ijtimoiy vazifalarni bajarishga qaratilgan , davlatning boshqarish ,
mudofaani ta’minlash kabi aniq maqsadlarga yo’naltirilgan rejalashtirilgan
xarajatlardan iborat bo’ladi. Bu xarajatlar budjet orqali moliyalashtiriladi.
Unitar davlat byudjeti ikki bo’g’indan iborat ekan bu qatorga O’zbekiston ham
kiradi, shundey ekan ular quyigilarga bo’linadi:
1. Respublika budjeti
2. Mahalliy budjetlar
O’zbekistonning davlat hokimiyati idoralari: viloyatlar, shaharlar va tumanlar
bilan o’zaro munosabatlarni yangicha iqtisodiy asoslarda qayta tashkil etildi.
Respublikamiz o’z daromadlarini mustaqil tasarruf etadigan va o’z xarajatlarini
to’la – to’kis o’zi moliyalashtiradigan bo’ldi. Bularning hammasi davlatning
zaruriy xususiyatini sanaluvchi byudjet va byudjet jarayonida o’z aksini topmasligi
mumkin emasligini hisobga olgan holda budjetga oid huquqiy munosabatlarning
takomillashtirilishida ilk qadamlar tashlandi.
Har qanday davlatning byudjet tizimi , shu mamlakatning davlat tuzumiga
bog’liq holda tashkil etiladi. O’zbekiston Respublikasi davlat byudjeti o’z ichiga
Respublika bedjetini, Qoraqalpog’iston Respublikasi davlat budjetini va mahalliy
byudjetlarni oladi.
5

O’zbekiston Respublikasining Byudjet Kodeksiga muvofiq, mamlakat byudjet
tizimi ikki pog’onali byudjetdan iborat, ya’ni:
1. Respublikasi
2. Qoraqalpog’iston Respublikasi byudjeti va mahalliy byudjetlar.
Byudjet iqtisodiy kateoriya sifatida turli byudjet fondlarini shakllantirsh,
taqsimlash, foydalanish paytida yuzaga keluvchi va ro’yabga chiquvchi iqtisodiy
munosabatlar hisoblanadi va uning asosida doimo moddiy ishlab chiqarish hamda
nomodiy xizmat ko’rsatishlar yotadi. Huquqiy kategoriya sifatida byudjet tegishli
hudud doirasida markazlashtirilgan pul fondlarini shakllantirish, taqsimlash,
foydalanishga qaratilgan va tegishli davlat yoki mahalliy hokimiyat idorasi
tomonidan tasqidlangan asosiy moliyaviy reja, yuridik me’yorlardan iborat.
Byudjeti alohida bir mamlakatninng asosiy moliyaviy rejasi sifatida quyidagi
belgilar tavsiflanadi.
- Byudjet universal moliyaviy reja sifatida tegishli hududning iqtisodiy va
ijtimoiy taraqqiyotining barcha sohalari va yo’nalishlarini to’la qamrab
oladi.
- Byudjet boshqa turdagi moliyavity rejalarga nisbatan muvofiqlashtiruvchi
vazifani bajaradi.
Davlat byudjetiga quyidagicha ta’rif berilgan: “Davlat byudjeti – davlat pul
mablag’larining (shu jumladan davlat maqsadli jamg’rmalari mablag’larining)
markazlashtirilgan jamg’armasi bo’lib, unda daromadlar manbalari va ulardan
tushumlar miqdori, shuningdek, moliya yili mobaynida aniq maqsadlar uchun
ajratiladigan mablag’lar sarfi yo’nalishlari va miqdori nazarda tutiladi”.
Mahalliy byujedlar – hududiy moliyaning asosiy tashkil etuvchi hisoblanadi.
Mahalliy byudjetlarning daromadlari, asosan, mahalliy soliqlar va yig’imlar,
soliqsiz daromadlar, yuqori turuvchi budjet tashkilotidan olinadigan ajratmalardan
tashkil topadi
Mahalliy byudjetlarga quyidagicha ta’rif berilgan: «Mahalliy byudjet – davlat
byudjetining tegishli viloyat, tuman, shahar pul mablag’lari jamg’armasini tashkil
6

etuvchi bir qismi bo’lib, unda daromalar manbalari va ulardan tushumlar miqdori,
shuningdek, moliya yili mobaynida aniq maqsadlar uchun ajratiladigan mablag’lar
sarfi yo’nalishlari va miqdori nazarda tutiladi».
Qonunda qayd etilishiga ko’ra, mahalliy byudjetlar bo’g’inlari tarkibiga
quyidagilar kiradi.
- Qoraqalpog’iston Respublikasi budjeti
- Viloyatlar byudjeti
- Shaharlar byudjeti
- Tumanlar byudjeti
- Shaharlar tarkibidagi tumanlar byudjeti (Toshkent shahrida)
- Tumanlar tarkibidagi shaharlar byudjeti
1 – rasm. 2019 byudjet tushumlarida hududlarning ulushi (foizdda)
Bizda ko’rinib turibtiki 2019-yilda O’zbekiston hududida Toshkent shahri eng
yuqori ya’ni hududlar ichida byudjet tushumining chorak qismini tashkil etadi va
keyin o’rinda qo’shilgan qiymat solig’i hisonlanadi. Hamda bu ko’rsatkichning
quyi qismida Namangan, Surxondaryo, Xorazm va Sirdaryo viloyatlari o’z o’rnini
egallagan.
7

Hamda shuni aytish joizki Hududiy davlat boshqaruv organlari moliya
tizimining asosiy tarkibiy qismi – bu mahalliy byudjet hisoblanadi.
Davlat byudjetining harakat qilish mexanizmi ikki ko’rsatkichda bo’ladi:
1. Davlat byudjetining daromadlari.
2. Davlat byudjetining harajatlari.
Daromadlar – bu davlatning sub’ekti sifatida faoliyat ko’rsatishi uchun
moliyaviy baza hisoblanadi.
Xarajatlar – umumjamiyat ahamiyatiga molik bo’lgan tadbirlar va iste’mollar
moliyaviy resurslar bilan ta’minlaydi.
Byudjet daromadi birinchidan, ijtimoiy ishlab chiqarish qatnashchilari
tomonidan jami ijtimoiy mahsulotni qiymatini taqsimlash natijasida shakllangan
bo’lsa, ikkinchidan, davlat ixtiyorida vujudga kelgan qiymatni maqsadli fondlar
hududlararo va tarmoqlararo fondlarni tashkil etish uchun qayta taqshimlash
xususiyatga egadir.
Soliq – fuqaro, firma va korxonalardan davlat byujetiga undiriladigan, qonunda
ko’rsatilgan majburiy to’lovdir. Soliqlar davlat byujedtining asosiy daromad mabai
hisoblanadi.
Mamlakatda soliqlarni joriy etishdan maqsad:
- Ijtimoiy tovar va xizmatlarni ishlab chiqarishni pul bilan ta’minlash
- Aholi daromadlarini qayta taqsimlash
- Ba’zi ishlab chiqarish sohalarini qo’llab – quvvatlashdan iborat
Mamlakatimizdagi mavjud soliq qonunchiligi asosida fuqarolar va korxonalar
tomonidan to’lanadigan soliq turlariga quyidagilar kiradi: foyda solig’i, daromad
solig’i, aksiz solig’i, mol – mulk solig’i, yer solig’i, qo’shilgan qiymat solig’i,
tabiiy resurslardan foydalanganlik uchun to’lanadigan soliq va boshqalar.
Soliqlardan tashqari soliqlarga tenglashtirilgan ayrim majburiy to’lovlar ham
bor – ki ularni to’lash ham soliq to’lovchilar uchun majburiyatdir. Ularga
quyidagilar kiradi: ijtimoiy to’lov, fuqarolarning byudjetdan tashqari
jamg’armalarga sug’urta badallari, byudjetdan tashqari sug’urta jamg’armalariga
majburiyat ajratmalar, davlat boji, bojxona to’lovlari, turli yig’imlar va h.k.
8

Soliqlar bevosita va bilvosita soliq turlariga bo’linadi. Fuqora va korxonalardan
bevosita davlat xazinasiga undiriladgan soliqlar bevosita soliqlar.
Fuqarolar tomonidan to’g’ridan to’gri davlatga emas, balki avvaliga muayyan
tovarlarni sotuvchi korxonalarga to’lanadigan, so’ngra esa korxona tomonidan
davlatga o’tkaziladigan soliqlar bilvosita soliqlar.
Bilvosita soliqlarga qo’shilgan qiymat solig’i, aksiz solig’i kabilar kiradi.
Soliqlar orqali davlat iqtisodiy faoliyat shug’ullanuvchi sub’ektlarning
moliyaviy xo’jalik faoliyatiga bevosita yoki bilvosita ta’sir etib, ular faoliyatini
kengaytirish yoki cheklab qo’yish mumkin.
Soliq tizimi aniq maqsadga qaratilgan moliyaviy siyosat bo’lishi bilan
birgalikda yapli ichki mahsulotning bir qismi qayta taqsimlaydi va shu tarzda
iqtisodiyotning tarkibiy tuzilishini o’zgartirishda, aholini ijtimoiy himoyalash
kafolatini ta’minlashda bevosita ishtirok etadi.
Soliq tizimini isloh qilishdan ko’zlangan asosiy maqsad korxonalar
zimmasidagi soliq yukini keskin kamaytirishdir. Korxonalar zimmasidagi soliq
yukining yengillashtirilishi, soliq stavkasining kamaytirilishi natijada ishlab
chiqarishni rivojlantirish va iqtisodiyotni barqarorlashtirishga erishishga olib
keladi. Shu bilan bir qatorda, korxona va tashkilotlarning soliqlar bo’yicha byudjet
bilan hisoblashishlari, ularning hisobi, tahlili va nazoratini takomillashtirishga olib
kelmoqda.
Ba’zi soliqlar to’g’ridan to’g’ri davlat xazinasiga kelib tushadi. Bunday soliqlar
davlat soliqlari. Davlat soliqlariga qo’shilgan qiymat solig’i, aksiz solig’i,
korxonalar foydasi (daromadi)dan olinadigan soliqlar, Fuqarolardan olinadigan
daromad solig’i kabilar kiradi.
Mahalliy hokimiyat, viloyat, tuman boshqaruv organlari ixtiyoriga beriladigan
soliq turlari mahalliy soliqlar deb yuritiladi. Bunday soliq turlariga yer solig’i, mol
– mulk solig’i kabi soliqlar va qator mahalliy yig’imlar hamda soliqdan tashqari
ba’zi majburiy to’lovlar kiradi.
9

Iqtisodchi olimlarning byudjet - soliq siyosatiga oid
nazariyalari
Sohibquron Amir Temur o’z iqtisodiy qarashlarida soliq masalasiga alohida
ahamiyat bergan. Sohibquron o’z davrida soliq siyosatini xalq manfaatidan kelib
chiqqan holda amalga oshirgan. U agar aholi soliq tizimi orqali kambag’allashib
ketsa, davlat ham oqibatda kambag’allashib boradi, aholining boy – badavlat
yashamog’i uchun adolatli soliq tizimi zarur, deb hisoblagan.
Soliqlarning mohiyati to’g’risidagi qarashlar va ularning jamiyat iqtisodiy
tizimidagi o’rni jamiyat munosabatlarining rivojlanishi bilan mos ravishda
rivojlanib bormoqda.
XVIII asrda soliq nafaqat iqtisodiy ma’noga ega bo’lgan, balki huquqiy
ma’noga ham egaligi haqida tasavvur shakllangan. Aynan shu davrda soliqlarga
fuqarolarni davlat oldidagi yuridik majburiyati sifatida qaraldi. Shunday qilib,
ingliz tilida hozirgacha ba’zi bir soliqlar “duty” deb nomlanadi, ya’ni qarz,
majburiyat deganidir.
XVII asrgacha hamma soliq to’g’risidagi tasavvurlar tasodifiy va tartibsiz
xarakterga ega bo’lgan, bu esa ushbu davrgacha soliqlarga bag’ishlangan
tadqiqotlar tor doirada olib borilganligidan dalolat beradi. Vaqtinchalik va
tasodifiy soliqlarni doimiy va umumiy to’lovlarga aylantirilishi aholining
noroziligiga olib keldi va bu holat moliya ilmidan soliqni nazariy asoslab berishni
talab qilar edi. Uzoq vaqt davomida soliq nazariyasida - klassik qarashlar asosiy
nazariya bo’lib keldi. Bundan 200 yillar chamasi ilgari A. Smit tomonidan davlat
moliyasi evolyutsiyasini o’rganishga asos solindi. Bu nazariya mustaqil
xo’jalik yurituvchi sub’ektlar daromadidan davlat xazinasiga tartibli va samarali
ravishda soliq undirishning to’rt tamoyilini o’rtaga qo’ydi: tenglik, aniqlik,
to’lashning qulayligi va arzonligi hisoblangan.
Klassik-olimlar U. Peti, J. B. Sey va ingliz iqtisodchilari D. Rikkardo, J. Mil
lar iqtisodiyotni samarali va o’zini-o’zi boshqara oladi deb hisoblashgan. Ularning
fikricha talab taklifni yaratadi, agar ishlab chiqaruvchilar ko’payib ketishsa ular
10

o’zlari taqchil tarmoqlarga o’tishini, soliqlar esa faqatgina byudjet daromadining
manbai sifatidagina rol o’ynaydi xolos deb hisoblashgan.
Soliqlar bo’yicha olib borilgan izlanishlar faqatgina uni undirish (tenglik va
progressivlik) va undirilgan mablag’larni fiskal ehtiyojlarni qondirish uchun
ishlatish ustida olib borilar edi. Ammo iqtisodiyotning rivojlanishi va iqtisodiy
sikllarning bo’lib turishi klassiklar nazariyalarni bir qadar o’zgarishiga olib keldi,
ya’ni davlatning ro’li va iqtisodiy jarayonlarga ta’sir ko’rsata olishini belgilab
berish kerak bo’lib qoldi. Bundan tashqari soliqqa tortishning ijtimoiy-iqtisodiy
chegaralarini ham belgilab olish kerak edi.
Asosiy soliq nazariyalari XVII asrdan boshlab shakllana boshladi va asosiy
tamoyillarning mujassamlashganligi sifatida “burjuaziya” ilmida umumiy soliq
nazariyasi nomini oldi. Uning asosiy yo’nalishlari bevosita jamiyatning iqtisodiy
rivojlanishi ta’siri ostida shakllandi.
Umuman olganda, soliq nazariyasi deganda soliqlarning mohiyati va
ahamiyati, ularning jamiyatdagi iqtisodiy va ijtimoiy-siyosiy hayotidagi o’rni, ro’li
va ahamiyati haqidagi ilmiy bilimlarning u yoki bu tizimi ifodalanadi. Boshqacha
qilib aytganda, soliq nazariyasi soliqlarning u yoki bu vazifasini tan olinishiga
qarab davlatlarning soliq tizimlarini turli xil shakllanish modellarini o’zida aks
ettiradi. Keng ma’noda soliq nazariyasi har qanday umumiy ilmiy tadqiqotlarni
o’rganish bilan birga (umumiy soliq nazariyasi) soliqqa tortishning alohida
muammolarini ham o’rganadi (xususiy soliq nazariyasi).
Xususiy soliq nazariyalari turli xil soliqlarning o’zaro nisbatlarini, soliqlarning
tarkibini, soliq stavkalarini va boshqalarni o’rganadi. Bu nazariyaning yaqqol
misoli yagona soliq nazariyasidir. Shu tariqa umumiy soliq nazariyalari soliqqa
tortishni umumiy jihatlarini, xususiyatlarini belgilab bersa, xususiy soliq
nazariyalari esa qaysi soliqlarni joriy qilish kerakligi, ularning sifat tarkibi qanday
bo’lishi kerakligi va boshqalarni belgilab beradi.
Umumiy soliq nazariyalari : Umumiy soliq nazariyalarining ilk
kurinishlaridan biri soliqqa tortishning almashinuv nazariyasi hisoblanadi. Bu
nazariyaning mohiyati shundan iboratki, fuqarolar tashqi kuchlar hujumidan
11

himoyalanishni, davlatda tartib saqlashni va boshqalarni davlatdan to’lagan
soliqlari hisobiga sotib olishadi. Ushbu nazariya faqatgina o’rta asrlar sharoitiga
mos bo’lib, o’sha davrda boj va yig’imlarga harbiy va huquqiy himoya sotib
olinishi sifatida qaralib, go’yo qirol va fuqarolar o’rtasida tuzilgan shartnoma
sifatida qaralgan. Bu sharoitda almashinuv nazariyasi mavjud munosabatlarning
rasmiy aksi edi.
Almashinuv nazariyasining turli xil ko’rinishlari mavjud bulib, ulardan biri
ma’rifat davrida paydo bo’lgan atomistik nazariyadir. Uning namoyondalari bo’lib
frantsuz Sebastyan de Voban (1633-1707 yillar “Jamiyat bitimi” nazariyasi) va
Sharl Monteske (1689-1755 yillar “Omma bitimi” nazariyasi) hisoblanadi. Bu
nazariya tarafdorlari soliqlar, fuqarolar va davlat o’rtasidagi bitim hisoblanib
fuqarolar davlatning himoyasi, xavfsizlikni ta’minlash va boshqa xizmatlari uchun
soliq to’lovlarini to’laydilar deb tushuntirishga harakat qilganlar. Shundan kelib
chiqib, hech kim davlat xizmatlarini rad eta olmaganidek, soliqlarni to’lashni ham
rad eta olmaydilar deb hisoblashadi. Oxir-oqibat ushbu bitim eng foydali bo’lib,
hattoki eng kuchsiz davlat ham har bir fuqaro o’z-o’zini xavfsizligini
ta’minlagandan ko’ra yaxshiroq va afzalroq muhofaza qila olishini qayd etadi
Shuningdek angliyalik iqtisodchilar Tomas Gobbs Volter va Onore Mirabolar ham
ushbu nazariya tarafdorlari hisoblanishgan.
XIX asrning birinchi yarmida shveytsariyalik iqtisodchi Simond de Sismondi
o’zining “Politekonomikaning yangi asoslari” nomli ilmiy asarida soliq
nazariyasini rohatlanish (qanoatlanish) nazariyasi sifatida ta’riflaydi.
Soliqlar go’yoki, fuqarolarni jamiyatdan olgan rohatlari uchun to’lov sifatida
qaraladi. Fuqarolar soliqlarni to’lash hisobiga jamiyatdagi tartib-intizom, odil
sudlov tizimi, mol-mulki va shaxsiyatini muhofaza qilish kabi xizmatlarni sotib
oladi va bunday xizmatlarni fuqarolarning rohatlanishi sifatida qaraydi. Shunday
qilib, Sismondi o’zining ushbu nazariyasida u almashinuv nazariyasining
zamonaviy ko’rinishini ifodalashga harakat qilgan.
Ushbu davrda soliqlarga sug’urta mukofoti sifatida qarash shakllandi, bu
qarash tarafdorlari frantsuz hukumati arbobi Adolf Ter va angliya iqtisodchisi Djon
12

Mak-Kulloxlardir. Ularning fikricha, soliq – bu sug’urta to’lovidir, ya’ni har
qanday xavf-xatar paydo bo’lish tasodifi uchun fuqarolar davlatga soliq to’laydilar.
Soliq to’lovchilar tijoratchilar hisoblanib, ular o’z daromadlariga bog’liq holda
mulkini urushdan , yong’indan va talonchilikdan himoya qiladilar. Ammo soliq
sug’urta to’lovi kabi sug’urta hodisasi ro’y berganda fuqarolarga qaytarilish uchun
emas, balki himoya va xavfsizlikni ta’minlash xarajatlarini moliyalashtirish
sifatida to’langan.
Klassik soliq nazariyasi (soliqning neytral nazariyasi) ancha yuqori nazariy
ahamiyatga ega bo’lib, ushbu nazariya shotlandiyalik iqtisodchi A.Smit, ingliz
iqtisodchisi D.Rikardo hamda ularning davomchilarining ilmiy faoliyatlari bilan
bog’liqdir. Bu nazariya tarafdorlari soliqni davlatning xarajatlarini qoplovchi bir
daromad sifatida qarashgan. Ushbu qarashlar A.Smitning bozor iqtisodiyoti
nazariyasiga asoslangan edi. Bozor sharoitida xo’jalik sub’ektlarining mustaqilligi
va erkin faoliyat ko’rsatishi talab etiladi.
A.Smit davlat boshqaruvining markazlashgan shakliga qarshi chiqib, bu borada
quyidagilarni bayon etadi «Markazlashgan boshqaruv tizimidan markazlashmagan
boshqaruv tizimiga o’tish talabni qondirishning maksimal darajaga etishini
ta’minlaydi. Bozor iqtisodiyoti biror bir tarzda boshqarilmasa ham, u qat’iy
qoidalarga bo’ysinadi».
A.Smit o’zining «Xalqlar boyligining sabablari va tabiatlari» nomli kitobida bu
qoidalarni tahlil qilib, erkin raqobat sharoitida bahoni ishlab chiqarish xarajatlariga
mos kelishi va resurslarni tarmoqlar ichida taqsimlanishi misolida ko’rsatib
o’tishga harakat qilgan.
Shuningdek, A.Smit davlat bozor iqtisodiyoti rivojlanishini ta’minlashi va
mulkdorlar huquqlarini himoya qilishi kerak deb hisoblaydi. Bu funktsiyalarni
bajarishi uchun davlatga ma’lum miqdordagi mablag’lar kerak. Bozor iqtisodiyoti
sharoitida davlatning to’g’ridan-to’g’ri daromadi kamayadi, shuning uchun
yuqoridagi xarajatlarni qoplash uchun soliqlardan tushumlar asosiy o’rinni
egallashi kerak. Davlatning boshqa xarajatlarini moliyalashtirish (qurilish, yo’llar,
sud organlarining binolari va boshqalar uchun xarajatlar) boj va yig’imlar hisobiga,
13

ya’ni ushbu xizmatlardan manfaatdor shaxslar hisobiga amalga oshiriladi. Shuning
uchun soliqlar beminnat xususiyatga egaligi, boj va yig’imlar esa soliq sifatida
qaralmasligiga urg’u bergan.
Klassik nazariya asoschilaridan biri bo’lmish frantsuz huquqshunos olimi
Polya Mari Golmening qayd etishicha, soliqlarning yagona maqsadi davlatning
xarajatlarini qoplashdir. Bu kontseptsiya soliqning «g’aznani to’ldiruvchi va faqat
soliqni moliyaviy funktsiyasini tan oluvchi» vazifasini chegaralaydi va u «davlat -
nazoratchi» kontseptsiyasi bilan bog’liq. Lekin iqtisodiy munosabatlarni
rivojlanishi bu nazariyani o’zgarishiga olib keldi.
Neoklassik nazariya tarafdorlari iqtisodiy jarayonni noto’g’ri ko’rsatish
oqibatida soliqqa tortish bir sohaga ijobiy ta’sir etsa, ikkinchi sohaga salbiy ta’sir
etishini inobatga olgan holda soliqni iqtisodiyotga ta’sirini rad etmaydilar. Soliqqa
tortishning klassik nazariyasi hozirgi kunga kelib bir qadar o’z kuchini yo’qotgan,
chunki hozirgi kunda jiddiy salbiy iqtisodiy oqibatlarsiz soliqlar orqali milliy
mahsulotning 14 qismini undirish mumkin emas. Soliqlarning undirilishi
fuqarolarning sotib olish qobiliyatini kamaytiradi va tadbirkorlarning investitsion
imkoniyatlarini pasaytiradi, egri soliqlar tovar narxini oshiradi va iste’molga ta’sir
etadi, bu esa o’z-o’zidan jamiyatdagi ko’plab iqtisodiy jarayonlarga ta’sir etadi.
Soliqqa tortishning klassik nazariyasiga ingliz iqtisodchisi Djon Meynord
Keyns hamda uning izdoshlari izlanishlariga asoslangan keynschilik nazariyasi
qarshi chiqdi. Bu nazariyaning markaziy g’oyasi quyidagidan iborat soliqlar
iqtisodiyotni boshqarishning muhim qurolidir, uning muvaffaqiyatli
rivojlanishining tarkibiy qismlaridan biridir. Keyns o’zining «Bandlik, foiz va
pulning umumiy nazariyasi» nomli ilmiy asarida bayon qilgan fikriga ko’ra
iqtisodiy o’sish faqat to’la bandlik sharoitida pul jamg’armasiga bog’liq bo’ladi.
Ammo to’la bandlikka erishish mumkin emas. Bunday sharoitda katta
jamg’armalar, iqtisodiy rivojlanishga to’sqinlik qiladi, jamg’armalarni ishlab
chiqarishga qo’yilmasligi passiv daromad manbai hisoblanadi. Shuning uchun
salbiy oqibatlarni bartaraf etish uchun ortiqcha jamg’armalar soliqlar yordamida
undirib olinishi kerak. Keng ma’noda keynschilik nazariyasi iqtisodiyotni
14

makroiqtisodiy darajada tahliliga asoslangan. Bu nazariya “samarali talab”ni
yaratish, ya’ni yaratilgan mahsulotning butunlay sotilishiga davlatning
tartiblashgan siyosati bilan aralashsa samarali bo’lishini isbotlab berdi.
Keynsgacha bo’lgan davrda davlatning asosiy boyligi bo’lib tejamkorlik
qobiliyatini ham qo’shdi, ya’ni dunyoning boyliklariga erishishning asosiy
shartlari deb ko’rsatib berdi. Shuning uchun ham investitsiyalar oqib kelishiga
erishishda davlatning roli kichik emasligini ko’rsatadi, ya’ni davlat faqatgina pul-
kredit siyosati bilangina emas, balki o’zining byujdet siyosati, ya’ni davlat o’zining
siyosatini davr talabiga mos soliq tizimini yaratish, soliq stavkalarini tartibga
solishga qaratishini ko’rsatadi. U shu bilan birga yangilikka erishishga davlat
hamkorlik va yordam ko’rsatishini ta’kidlaydi.
Xususiy soliq nazariyalari : Xususiy soliq nazariyalari ichida eng
birinchilaridan biri bo’lib, to’g’ri va egri soliqlar nisbati nazariyasi hisoblanadi.
Evropa tsivilizatsiyasi rivojlanishining boshlang’ich davrida to’g’ri va egri
soliqlarning joriy qilinishi jamiyatning siyosiy rivojlanishiga bog’liq bo’lgan.
Mulk ancha tekis taqsimlanganligi oqibatida hali demokratik tartiblar saqlanib
qolgan o’rta asr shaharlarida soliq tizimlari asosan to’g’ri soliqlarga asoslanib
tuzilgan. Egri soliqlar ancha og’ir va xalq ahvoliga salbiy ta’sir qiladi deb
hisoblangan, chunki ular tovar qiymatini oshiradi. Aristokratiya xalq qarshiligini
sindirganidan so’ng egri soliqlarning qo’llanilish ustunligi o’rnatildi va u asosan
birinchi zarur bo’lgan tovarlarga nisbatan qo’llanildi (masalan, tuzga soliq).
Shunday qilib, birinchi yondashuvga asosan egri soliqlar soliq to’lovchilar uchun
zararli hisoblanadi, chunki ular xalq ahvolini yomonlashtiradi. O’rta asrlar
oxirlarida paydo bo’lgan ushbu nazariyaga ikkinchi yondashuv esa, aksincha egri
soliqlarni joriy qilinishi zarurligini asoslab bergan. Egri soliqlar yordamida soliqqa
tortishning teng sharoitlarini ta’minlash taklif etilgan. Boy tabaqa vakillari soliqlar
bo’yicha turli xil imtiyozlarga ega bo’lganligi sababli ular oladigan daromadlar
soliqqa tortilmay qoladi. Shuning uchun egri soliqqa tortish tarafdorlari soliqlarni
tovar narxiga ustama shaklida belgilanishini yoqlab chiqadilar.
15

A.Smit va D.Rikardolar ham egri soliqqa tortish tarafdorlari hisoblanishgan,
ular uni ixtiyoriylik g’oyasi orqali asoslab berishdi. Bu g’oya egri soliqlar to’g’ri
soliqlarga qaraganda yengilroq degan tasdiqdan kelib chiqadi, chunki ulardan egri
soliqlarga tovarlarni xarid qilmasdan oson qochish mumkin degan xulosani beradi.
Lekin XIX asr oxirida to’g’ri soliqlar tenglashtirish maqsadi uchun, egri soliqlar
esa tushumlarning samarali olinishi uchun mo’ljallanishi, ushbu masala bo’yicha
hamma bahslashuvlar to’g’ri va egri soliqqa tortish o’rtasida o’zaro balansni
ta’minlash zarur degan xulosaga kelindi. Ba’zi mutaxassislar “to’g’ri va egri
soliqlarning oqilona qorishmasi” to’g’risidagi g’oyaga hattoki soliq tizimining bir
tamoyili sifatida qarashgan. Xususiy soliq nazariyalari ichida muhim ahamiyat
kasb etgan nazariyalardan biri yagona soliq nazariyasidir. Yagona soliq
nazariyasidan qurol sifatida ijtimoiy - siyosiy islohotchilar bir necha bor
foydalanishgan. Shuni ta’kidlash lozimki, bu nazariya soliq muammolaridan ko’ra
ko’proq ijtimoiy-siyosiy muammolarni ko’rib chiqqan. Yagona soliqni joriy qilish
g’oyasi barcha davrlarda mashhur hisoblangan. Hattoki, Angliyada XVIII asrda
binolarga nisbatan yagona soliq joriy etish kerak degan shior ostida partiya faoliyat
ko’rsatgan. Mazkur nazariyaning tarafdorlari yagona soliqqa hamma ofatlardan
da’vo sifatida qarashgan. Yagona soliq joriy qilinganidan keyin kambag’alchilik
bartaraf etiladi, ish haqi oshadi, ortiqcha ishlab chiqarish bo’lmaydi, sanoatning
hamma tarmoqlarida ishlab chiqarish o’sishi yuz beradi deb ta’kidlangan. Yagona
soliq - bu soliqqa tortishning muayyan ob’ektga nisbatan qo’llanadigan yagona,
bitta soliqdir. Soliqqa tortishning yagona ob’ekti sifatida turli nazariyotchilar
tomonidan yer, xarajatlar, ko’chmas mulk, daromad, kapital va boshqalar taklif
qilingan. Yagona soliqning birinchi ko’rinishlaridan biri bo’lib yer rentasiga soliq
hisoblanadi. Fiziokratlar - jamiyat rivojlanishining qishloq xo’jaligi 34 tizimi
tarafdorlari hisoblanib, sanoatda sof daromad yaratilmaydi deb hisoblashgan.
Ularning fikriga ko’ra hamma boyliklar yerda mujassamlangan va yerdan olinadi.
Shuning uchun daromadning yagona manbai sifatida yer rentasiga yagona
soliqni joriy etish kerak. Demak bu soliq turini faqat yer egalari to’lashlari kerak
bo’ladi. Bu nazariya yagona soliqni joriy etishni asosi sifatida «yerni hamma
16

uchun umumiyligi»g’oyasi sifatida taklif qilingan edi. Yer – bu Ollohning ne’mati
va u hammaga tegishli bo’lishi kerak. Bundan tashqari hamma boylik yerdan
olinadi. Xaqiqatda esa yer muayyan shaxslarga tegili bo’lgani uchun ular
boylikning yagona manbai egalari sifatida yagona soliqni to’lashlari shart. XIX
asrda amerikalik iqtisodchi Genri Djordj (1839-1897 yillar) «yagona yer solig’i»
g’oyasini ilgari surib unga umumiy to’qchilik va “ijtimoiy tinchlikni” ta’minlash
vositasi sifatida qaragan. Yagona soliq nazariyasini o’rganishda shuni ta’kidlash
joizki, soliqqa tortish ob’ekti qanday bo’lishidan qat’iy nazar, bu nazariya
progressiv ahamiyat kasb etmaydi. Yagona soliqning ijobiy tomonlarini sifatida
uni hisoblash va yig’ishning osonligi bilan bog’liq tomonlarini tan olib, biroq shuni
qayd etish lozimki, sof holatta bu nazariya utopikdir va uni amaliyotga butun
mamlakat soliq tizimi sifatida qo’llab bo’lmaydi.
Lekin boshqa soliqqa tortish tizimlari bilan birga qo’llanilganda u ijobiy rol
o’ynashi mumkin. Masalan, yagona soliq nazariya asosida yotuvchi g’oya
O’zbekiston Respublikasining soliq tizimida qisman ifodalanganligini ko’rishimiz
mumkin. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1998 yil 15 apreldagi
«Soliq solishning soddalashtirilgan tizimiga o’tgan mikrofirmalar va kichik
korxonalarga soliq solish tartibi to’g’risida» gi 159-sonli Qaroriga muvofiq kichik
korxonalar va mikrofirmalar umumdavlat soliqlari hamda mahalliy soliqlar va
yig’imlarni to’lash o’rniga hisobot davridagi xo’jalik faoliyati natijalari bo’yicha
hisoblanadigan yagona soliqni to’lashlari mumkin. Bu vaziyatda yagona soliqni
joriy qilinishiga progressiv qadam sifatida qarash mumkin, chunki bu orqali kichik
biznes sub’ektlarining soliqqa tortishda osonlik va qulaylikka erishiladi. Soliqqa
tortishning nazariy jihatlariga soliqlarning ijtimoiy-siyosiy tabiati ham katta ta’sir
o’tkazadi. Bu ayniqsa proportsional va progressiv soliqqa tortish nazariyalari
nisbatida namoyon bo’ladi. Proportsional soliqqa tortish g’oyasiga muvofiq soliq
stavkalari soliq to’lovchining daromadi hajmidan qat’iy nazar unga nisbatan
yagona foizda belgilangan bo’lishi kerak. Progressiv soliqqa tortish g’oyasiga
muvofiq soliq stavkalari va soliqqa tortish yuki soliq to’lovchi daromadining
o’sishi bilan ko’tariladi. Progressiv nazariya tarafdorlari bo’lib har doim jamiyatni
17

sotsialistik qayta qurilishining yetakchi tarafdorlari chiqishgan, Karl Marks va
Fridrix Engels esa o’zlarining Komunistik Manifestida uni hattoki xususiy
mulkchilikning yo’qotilishi va sotsializmni qurilishi bilan bog’lashgan.
18

O’zbekiston Respublikasida byudjet – soliq soliq
siyosatining amaldagi holatini tahlili
Iqtisodiy yuksalish va moliyaviy barqarorlik talablariga javob beradigan soliq
tizimini yaratishda soliq yukini mumkin qadar past va optimal darajada bo’lishiga
erishish muhimdir. Bu bir qarashda unchalik murakkab emasdek tuyulsa – da,
aslida bunday emas. Bu o’z navbatida bu sohada ilmiy tadqiqotlarni chuqur olib
birishni , har tomonlama puxta uylangan va asoslagan amaliy xulosalar asosida ish
ko’rishni taqozo etadi. Chunki, soliqlar davlatga ham, soliq to’lovchiga ham salbiy
ta’sir ko’rsatmasligi lozim.
Soliq turlari 9 tagacha qisqartirildi. Yangi tahrirdagi Soliq kodeksida soliqlarni
unifikatsiyalash, o‘xshash soliq solish bazasiga ega soliqlarni birlashtirish orqali
ular soni maqbullashtirildi, soliq hisobotlari kamaytirildi va soddalashtirildi .
Soliq to’g’risidagi barcha qonun hujjatlari quyidagi tamoyillarga asoslanadi.
- Majburiylik , bu tamoyilga asosan, soliqlar barcha fuqoralar uchun majburiy
to’lov hisoblanadi.
- Aniqlik tamoyilliga ko’ra, soliq va boshqa majburiy to’lovlarni qachon, qancha
miqdorda hamda qay tartibda to’lash tushunarli tarzda ifodalangan bo’lishi
lozim.
- Adolatli tamoyiliga asosan, soliq solish umumiy bo’lib, soliq tizimida
imtiyozlarni belgilash ijtimoiy asolat tamoyillariga roiya qilinadi.
- Yagonalik tamoyiliga ko’ra, soliq tizimi O’zbekistonning butun hududida
barcha soliq to’lovchilarga nisbatan yagona hisoblanadi.
- Oshkoralik tamoyiliga ko’ra, soliq solish masalarini tartibga soluvchi har
qanday me’yoriy – huquqiy hujjatlar rasmiy nashrlarda e’lon qilinishi shart
- Soliq to’lovchining haqligi tamoyiliga ko’ra, soliqqa oid hujjatlarda aniqlangan
noaniqliklar soliq to’lovchi foydasiga hal qilinadi.
19

O‘zbekiston Respublikasi hududida quyidagi soliqlar belgilanadi
1) qo‘shilgan qiymat solig‘i;
2) aksiz solig‘i;
3) foyda solig‘i;
4) jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig‘i;
5) yer qa’ridan foydalanganlik uchun soliq;
6) suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq;
7) mol-mulk solig‘i;
8) yer solig‘i;
9) ijtimoiy soliq.
O‘zbekiston Respublikasi hududida yig‘imlar belgilanishi mumkin. Yig‘imlarni
joriy etish, hisoblab chiqarish va to‘lash tartibi Soliq Kodeksida hamda boshqa
qonun hujjatlarida belgilanadi.
Avtotransport yig‘imini hisoblab chiqarish va to‘lash tartibi ushbu Kodeks bilan
tartibga solinadi.
Davlat bojini hisoblab chiqarish va undirish tartibi davlat boji to‘g‘risidagi qonun
hujjatlarida belgilanadi.
2 – rasm. 2018 – 2019 yillardagi byudjet tushumlari (mlrd.so’m)
2018 yilda byudjetga jami tushumlar 54203 mlrd so’mni tashkil etgan bo’lsa
2019 yilda 29063 mlrd so’mga ortib 83266 mlrd so’mni tashkil etgan. Shu
jumladan bevosita soliqlar 2018 yilda 17540 mlrd so’mni tashkil etgan bo’lsa 2019
– yilda mos ravishta 5132 mlrd so’mga ortib 2019 –yilda 22672 mlrd so’mni,
20

bilvosita soliqlar esa 2018 – yilda 20282 mlrd so’mni tashkil etgan va 2019 yilda
12874 mlrd so’mni o’sish suratlarini tashkil etgan va resurs to’lovlari va mol –
mulk solig’i 2019 – yilda 2018 – yilga nisbatan 1. 55 nisbat bilan o’sish suratlarini
qayt etgan hamda davlat boji va jarimlari 1.26 nisbat bilan va oxirgisi boshqa
soliqlar va yig’imlar 2.65 nisbat bilan bu o’sish suratlarini ko’rsatib o’tgan.
3 – rasm. 2019 yildagi jami tushumlarda soliq turlarining ulushi (foizda)
O’zbekiston Respublikasida eng ko’p tushum yig’indisini qo’shilgan qiymat
solig’i hisoblanadi va keyingi o’rinlarda mos rsavishta yer qa’ridan foydaganlikgi
uchun soliq, jismoniy shaxslar uchun daromad solig’i hamda oxirgi o’rinlarda
davlat boji va resurslaridan foydalanganlikgi uchun soliq hisoblanadi.
O’zbekiston Respublikasi fuqarolar quyidagi, o’zlarining huquqlari va
majburiyatlari Soliq kodeksi mujassamlashtirilgan bular quyidagilari
Soliq to‘lovchilar, soliq agentlari va vakolatli organlar soliq munosabatlarining
subyektlaridir.
Soliq organlari, Soliq Kodeksda nazarda tutilgan hollarda, hujjatlarni elektron
hujjat tarzida soliq to‘lovchining shaxsiy kabinetiga yuboradi. Yuborilgan hujjatlar
soliq to‘lovchi tomonidan o‘qib chiqilganidan keyin, lekin ushbu hujjat jo‘natilgan
sanadan e’tiboran uch kundan kechiktirmay olingan deb hisoblanadi.
Agar soliq to‘lovchida soliq to‘lovchining shaxsiy kabineti mavjud bo‘lmasa,
hujjatlar buyurtma xat qilib pochta orqali yuboriladi va ular jo‘natilganidan so‘ng
besh kundan keyin olingan deb hisoblanadi.
Hujjatlar soliq to‘lovchiga yoki uning vakiliga shaxsan mazkur hujjatlar
olingan sana ko‘rsatilgan holda imzo qo‘ydirib topshirilishi mumkin.
Soliq to‘lovchilar, Soliq Kodeksda nazarda tutilgan hollarda, soliq organlariga
hujjatlarni mazkur moddaning ikkinchi — to‘rtinchi qismlarida ko‘rsatilganiga
o‘xshash tartibda yuboradi. Bunda ushbu hujjatlar soliq organlariga soliq
21

to‘lovchining shaxsiy kabineti orqali yuborilganda — jo‘natilgan kun, pochta
orqali yuborilganda besh kundan keyin olingan deb hisoblanadi.
Ushbu Kodeksda nazarda tutilgan hujjatlarning, elektron hujjat aylanishini
ta’minlash uchun zarur bo‘lgan hujjatlarning shakllari, mazkur hujjatlarning
shakllarini to‘ldirish tartibi, bunday hujjatlarni qog‘ozda yoki telekommunikatsiya
kanallari orqali elektron shaklda yoxud soliq to‘lovchining shaxsiy kabineti orqali
yuborish hamda olish tartibi O‘zbekiston Respublikasi Davlat soliq qo‘mitasi
tomonidan tasdiqlanadi.
Soliq to‘lovchilar: Soliq Kodeksiga muvofiq zimmasiga belgilangan soliqlar
hamda yig‘imlarni to‘lash majburiyati yuklatilgan yuridik va jismoniy shaxslar
soliq to‘lovchilar deb e’tirof etiladi.
Yuridik shaxslarning alohida bo‘linmalari mazkur shaxslarning soliqlar va
yig‘imlarni to‘lash bo‘yicha majburiyatlarini ushbu Soliq Kodeksida nazarda
tutilgan hollarda va tartibda ushbu alohida bo‘linmalar joylashgan yeri bo‘yicha
bajaradi.
Yirik soliq to‘lovchilar toifasiga kiritilgan soliq to‘lovchilar alohida
bo‘linmalarni hisobga olib markazlashgan holda soliq hisobotini taqdim etadi va
soliqlarni (yig‘imlarni) to‘laydi.
Soliq Kodeksida nazarda tutilgan hollarda yuridik shaxs tashkil etmagan
holdagi chet el tuzilmalari soliq to‘lovchilar deb e’tirof etiladi.
Soliq to‘lovchilar quyidagi huquqlarga ega
soliq organlaridan va boshqa vakolatli organlardan (ularning vakolatlari
doirasida) amaldagi soliqlar to‘g‘risida, soliq to‘g‘risidagi qonun hujjatlaridagi
o‘zgarishlar haqida, soliqlarni hisoblab chiqarish va to‘lash tartibi to‘g‘risida
axborotni, soliq hisobotining va arizalarning shakllarini, shuningdek ularni
to‘ldirish tartibi haqida tushuntirishlarni bepul olish;
o‘z soliq majburiyatlarini bajarish yuzasidan soliq organlarida va boshqa
vakolatli organlarda mavjud bo‘lgan ma’lumotlarni olish;
Soliq Kodeksida belgilangan asoslar mavjud bo‘lganda va tartibda soliq
imtiyozlaridan foydalanish yoxud ulardan foydalanishni rad etish;
soliqlar, penyalar va jarimalarning ortiqcha to‘langan yoki ortiqcha undirilgan
summalarini o‘z vaqtida hisobga o‘tkazish yoki qaytarish;
Soliq Kodeksida belgilangan tartibda va shartlarda soliqlarni to‘lashni
kechiktirish yoki bo‘lib-bo‘lib to‘lash;
soliq solish obyektlarini hisobga olishda, soliqlarni hisoblab chiqarish va
to‘lashda o‘zlari yo‘l qo‘ygan xatolarni mustaqil ravishda tuzatish;
22

Soliq Kodeksiga muvofiq o‘z hududida o‘tkaziladigan sayyor soliq tekshiruvini
va soliq auditini o‘tkazish chog‘ida hozir bo‘lish;
Sayyor soliq tekshiruvi va soliq auditi materiallari bilan tanishish, shuningdek
ushbu tekshiruvlarning dalolatnomalarini olish;
Soliq tekshiruvini amalga oshiruvchi soliq organlariga soliq to‘g‘risidagi qonun
hujjatlarining ijrosiga taalluqli masalalar bo‘yicha tushuntirishlar berish;
Soliq organlari va boshqa vakolatli organlarning hamda ular mansabdor
shaxslarining Soliq Kodeksiga va (yoki) soliq to‘g‘risidagi boshqa qonun
hujjatlariga muvofiq bo‘lmagan talablarini bajarmaslik;
Soliq organlari va boshqa vakolatli organlarning normativ tusga ega bo‘lmagan
hujjatlari hamda qarorlari, ular mansabdor shaxslarining harakatlari (harakatsizligi)
ustidan belgilangan tartibda shikoyat qilish;
Soliq organlari va boshqa vakolatli organlarning qonunga xilof qarorlari yoki
ular mansabdor shaxslarining noqonuniy harakatlari (harakatsizligi) tufayli
yetkazilgan zararlarning o‘rni qoplanishini belgilangan tartibda talab qilish;
Soliq Kodeksida nazarda tutilgan hollarda, soliq tekshiruvi materiallarini yoki
soliq organlarining boshqa hujjatlarini ko‘rib chiqish jarayonida ishtirok etish;
Soliq munosabatlari masalalariga oid o‘z manfaatlarini shaxsan yoxud soliq
maslahatchilari tashkiloti yoki boshqa o‘z vakillari orqali ifodalash;
Soliq siriga rioya etish va uni saqlash.
Soliq to‘lovchilar ushbu Kodeksda va soliq to‘g‘risidagi boshqa qonun
hujjatlarida belgilangan o‘zga huquqlarga ham ega bo‘lishi mumkin.
Soliq to‘lovchining soliq munosabatlarida shaxsan ishtirok etishi uni vakilga
ega bo‘lish huquqidan mahrum etmaydi, xuddi shuningdek vakilning ishtirok etishi
soliq to‘lovchini bunday munosabatlarda shaxsan ishtirok etish huquqidan mahrum
etmaydi.
Soliq to‘lovchilarning huquqlari soliq organlari va boshqa vakolatli organlar
mansabdor shaxslarining tegishli majburiyatlari bilan ta’minlanadi.
Soliq to‘lovchilarning huquqlarini ta’minlashga oid majburiyatlarni
bajarmaganlik yoki lozim darajada bajarmaganlik O‘zbekiston Respublikasining
qonun hujjatlarida nazarda tutilgan javobgarlikka sabab bo‘ladi.
23

Soliq to‘lovchilarning majburiyatlari: belgilangan soliqlar va yig‘imlarni o‘z
vaqtida hamda to‘liq hajmda hisoblab chiqarishi va to‘lashi;
- hujjatlarni ko‘rib chiqish yoki tushuntirishlar berish zaruriyati to‘g‘risida
chaqiruv xatini olganida soliq organiga kelishi;
- tovarlarni (xizmatlarni) realizatsiya qilishda xaridorga hisobvaraq-
fakturalarni, cheklarni yoki ularga tenglashtirilgan boshqa hujjatlarni
berishi;
- soliq tekshiruvini o‘tkazayotgan soliq organlarining mansabdor shaxslariga
soliqlarni hisoblab chiqarish va to‘lash uchun asos bo‘lib xizmat qiladigan
hujjatlar, shuningdek elektron manbalarda saqlanadigan tegishli axborot
bilan tanishish imkoniyatini ta’minlashi;
- soliq organlari va boshqa vakolatli organlarning qonuniy talablarini
bajarishi, ko‘rsatilgan organlarning va ular mansabdor shaxslarining
qonuniy faoliyatiga to‘sqinlik qilmasligi;
- agar Soliq Kodeksida boshqacha qoida nazarda tutilmagan bo‘lsa, soliq
hisobotlarining va soliqlarni hisoblab chiqarish hamda to‘lash uchun zarur
bo‘lgan boshqa hujjatlarning tegishli soliqlarni to‘lash uchun belgilangan
kalendar yildan keyingi besh yil mobaynida but saqlanishini ta’minlashi;
- o‘zi soliq bo‘yicha hisobga olingan joydagi soliq organlarini O‘zbekiston
Respublikasi yuridik shaxslaridagi va chet el yuridik shaxslaridagi ishtiroki
to‘g‘risida, agar ustav fondidagi (ustav kapitalidagi) ulushi 10 foizdan ortiq
bo‘lsa, xabardor etishi shart.
Yuridik shaxs bo‘lgan soliq to‘lovchilar ushbu moddaning birinchi qismida
nazarda tutilgan majburiyatlardan tashqari, o‘zlari hisobga olingan joydagi soliq
organlariga o‘zlarining barcha alohida bo‘linmalari to‘g‘risida va alohida
bo‘linmalarga oid ilgari xabar qilingan ma’lumotlaridagi o‘zgarishlar to‘g‘risida
alohida bo‘linma tashkil etilgan yoki mazkur ma’lumotlar o‘zgartirilgan kundan
e’tiboran bir oy ichida xabar qilishi shart.
Soliq Kodeksi bilan zimmasiga soliq hisobotini elektron shaklda taqdim etish
majburiyati yuklatilgan shaxslar soliq organlari tomonidan soliq to‘g‘risidagi
qonun hujjatlari bilan tartibga solinadigan munosabatlardagi o‘z vakolatlarini
amalga oshirish chog‘ida foydalaniladigan hujjatlarning soliq organidan
telekommunikatsiya aloqa tarmoqlari orqali elektron shaklda olinishini ta’minlashi
kerak.
24

Soliq Kodeksiga muvofiq soliq solish obyekti deb e’tirof etiladigan ko‘chmas
mulkka ega bo‘lgan chet el yuridik shaxslari ushbu moddada nazarda tutilgan
majburiyatlardan tashqari, ko‘chmas mulk obyekti turgan joydagi soliq organiga
ushbu chet el yuridik shaxsining ishtirokchilari to‘g‘risidagi ma’lumotlarni ushbu
Kodeksda nazarda tutilgan hollarda va tartibda xabar qilishi shart. Yuridik shaxs
tashkil etmagan holdagi chet el tuzilmalari ko‘rsatilgan holatlarda o‘z muassislari,
benefitsiarlari va boshqaruvchilari haqidagi ma’lumotlarni xabar qilishi kerak.
Chet el yuridik shaxsida (yuridik shaxs tashkil etmagan holdagi chet el
tuzilmasida) ushbu qismda ko‘rsatilgan bir nechta mol-mulk obyekti mavjud
bo‘lgan taqdirda, ushbu shaxs tanloviga ko‘ra, xabar mol-mulk obyektlarining biri
turgan yerdagi soliq organiga taqdim etiladi.
O‘zbekiston Respublikasining bojxona chegarasi orqali tovarlar olib o‘tilishi
munosabati bilan soliqlar to‘laydigan soliq to‘lovchilar zimmasida O‘zbekiston
Respublikasining bojxona to‘g‘risidagi qonun hujjatlarida nazarda tutilgan
majburiyatlar ham bo‘ladi.
Daromad solig’i to’g’ri soliqlar sirasiga kiradi. Daromad solig’i jismoniy
shaxslarning jami yillik daromadidan olinadi. Jismoniy shaxslarning jami yillik
daromadi ya’ni soliq solish obyekti hisoblanadi hamda har bir kishining yillik
daromadi: ish haqi, mukofotlar, foizlar, aksiyadan olingan dividendlar va
tadbirkorlik faoliyatidan olingan daromadlardan tashkil topadi.
2019 – yilgacha jismoniy shaxslar daromadiga 4 pog’onali soliq solinar edi.
Bunda daromadining 22,5% gacha qismi soliq sifatida undirilar edi. 2019 – yildan
boshlab ish haqi fondidan soliq yukini pasaytirish va jismoniy shaxslarning
daromadlari bo’yicha daromad solig’i hisoblashni soddalashtirish maqsadida 12%
lik yagona stavka belgilandi.
1 – jadval
Soliqqa tortiluvchilardagi 2019 –yilgacha bo’lgan farq
Soliqqa tortiluvchi
daromad Jismoniy shaxslar daromad solig’i stavkalari
2018 – yil 2019 – yil
Eng kam ish haqi 0% 12%
25

miqdorigacha bo’lgan
Eng kam ish haqining 5
karrasigacha bo’lgan 7.5%
Eng kam ish haqining 10
karrasigacha bo’lgan 16.5%
Eng kam ish haqining 10
karrasidan ortiq 22.5%
Dividentlar va omonat
foizlari ko’rinishidagi
daromadlardan 10% 5%
Jismoniy shaxslar aksiya va boshqa qimmatli qog’ozlardan oladigan
dividentlaridan, omonat, foizlaridan 2019 – yilgacha 10 foizli stavkadan undirilib
kelingan bo’lsa, 2019 – yildan bu stavka 5% ga tushirildi. Ya’ni soliq stavkasi ikki
baravarga pasaytirildi. Mahalliy hokimiyat tomonidan berilgan maxsus ruxsatnoma
– patent asosida yakka tartibda tadbirkorlik olgan daromadlaridan qat’iy
belgilangan soliq to’laydilar. Ya’ni bu fuqarolar tadbirkorlik faoliyatidan qancha
daromad olishlaridan qat’i nazar, ular belgilangan miqdorda daromad solig’i
undiriladi. Lekin 2019 – yildan, ya’ni yangi soliq ishlohotlaridan keyin mutasaddi
organlar xususiy tadbirkorlik tomonidan qat’iy belgilangan stavka bo’yicha soliqqa
tortiluvchi faoliyat turlarini qayta ko’rib chiqish va ularning sonini kamaytirishga
topshirildi.
Shu maqsadda soliq ishlohotlari bilan bir vaqtda amaldagi Soliq kodeksiga ham
zarur o’zgartirish va qo’shimchlar kiritildi.
Jismoniy shaxslar kabi yuridik shaxslar ham o’zlarining faoliyati natijasida
olgan daromadlaridan foyda solig’iga tortiladilar.
Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan soliq ishlohatlari natijasida 2019 – yil
1 – yanvardan boshlab yuridik shaxslardan undiriladigan foyda solig’i:
- Tijorat banklari uchun 22% dan 20% ga;
- Boshqa yuridik shaxslar uchun 14% dan 12% ga tushirildi;
26

Soliq stavkasining tushirilishi soliq to’lovchilariga soliq yukini kamaytirish va
hosil bo’lgan qo’shimcha mablag’larni korxonani rivojlantirishga va
investitsiyalarga yo’naltirishga imkon yaratadi.
2 – jadval
Jismoniy shaxslardan undiriladigan daromad solig’i stavkalarining 2018 –
yilgi va 2019 – yilgi stavkalarini
Soliq to’lovchilar Yuridik shaxslar foyda solig’i
stavkasi
2018 – yil 2019 – yil
Yuridik shaxslar 14% 12%
Tijorat banklari 22% 20%
Sement (klinker) va polientilen
granulalari ishlab chiqaruvchi
yuridik shaxslar 14% 20%
Mahsulotlarning o’ta katta foyda
keltiruvchi ayrim turlari bo’yicha 50% 20%
Asosiy faoliyat turi mobil aloqa
xizmati ko’rsatish bo’lgan yuridik
shaxslar rentabelligi (samaradorligi)
20% gacha bo’lganda 14% 20%
Rentabelligi (samaradorligi) 20%
dam baland bo’lganda 50% 20%
Mulkning kadastr qiymat, odatda, inventarizatsiya qiymatiga nisbatan ancha
qimmat bo’ladi. Shuning uchun ham 2018 – yilda mol – mulk solig’i yuki keskin
oshib ketmasligi uchun soliq stavkalari 2017 – yildagiga nisbatan ancha
pasaytirildi.
Mol – mulk solig’ini hisoblash uchun kadastr qiymatining eng kichik summasi
42 mln so’m deb belgilangan. Ya’ni mol – mulkning kadastr qiymati 42 mln
27

so’mdan kam qilib ko’rsatilsihi mumkin emas. Jismoniy shaxslarning mol –
mulkiga solinadigan soliq davlat soliq idoralari tomonidan hisoblanadi. Imorat,
binolar va inshootlarning egasi bir nechta bo’lsa, ulardan undiriladigan soliq
miqdori har bir odamning ulushiga qarab belgilanadi. Yangi qurilgan yoki sotib
olingan binolarga soliq kelgusi yil boshidan boshlab hisoblanadi.
Mol – mulk yo’q qilingan, butunlay vayron bo’lgan hollarda mol – mulk solig’i
to’lash ular yo’q qilingan yoki butunlay vayron bo’lgan oydan boshlab to’xtatiladi.
Meros bo’lib qolgan mulkdan mol – mulk solig’i meros olingan paytdan
boshlab to’lanadi. Agar mulkning egasi almashsa, uning oldingi egasi joriy yilning
1 – yanvaridan boshlab egalik huquqi yo’qolgan paytgacha (oygacha) soliq
to’laydi. Mulkning yangi egasi esa egalik huquqini olgan oydan boshlab to’laydi.
Agar mulk egasi soliq to’lashda ayrim imtiyozlarga ega bo’lish huquqini qo’lga
kiritsa, mol – mulk solig’i o’sha huquq vujudga kelgan oydan boshlab hisoblanadi.
Yuridik shaxslarga tegishli bo’lgan quyidagi mol – mulklar mol – mulk
solig’iga tortiladi.
 Asosiy vositalar, shu jumladan, moliyaviy ijara (lizing) shartnomasi
bo’yicha olingan asosiy vositalar (masalan, intelektual mulk)
 Nomoddiy aktivlar
 Tugallangan qurilish obyektlari
 Belgilangan muddatlarda o’rnatilgan uskunalar
Mol – mulk solig’i korxona mol – mulkining o’rtacha yillik qoldiq qiymatidan
olinadi. O’rtacha yillik qoldiq qiymat har oyning oxirgi sanasiga soliq solinadigan
obyektlarning qoldiq qiymatlarining yig’indisini 12 ga (12 oyga) bo’lish yo’li bilan
aniqlanadi.
2019 – yilda yuridik shaxslar mol – mulk solig’ining stavkasi soliq solish
bazasiga nisbatan 2% miqdorida belgilangan. Ushbu soliq stavkasi korxona
mulkining qayta baholangan qoldiq qiymatidan undirladi.
Ayrim toifadagi jismoniy shaxslar (urush nogironlari, qatnashchilari, ko’p
bolali ayollar, pensionerlar va boshqalar) uchun mol – mulk solig’i bo’yicha
imtiyozni qo’llash maqsadida soliq solinmaydigan maydon miqyosi 2019 –
28

yilgacha 60 kvadrat metrni tashkil qilar edi. Agarda jismoniy shaxs
tomonidano’ziga tegishli mol – mulk tadbirkorliklarga ijara berilsa, yoki undan
mulkdorning o’zi tadbirkorlik maqsadlarida foydalansa, oldingi yillarda bu mol –
mulkka nisbatan imtiyozlar qo’llanilmas edi. 2019 – yildan boshlab bu qoida bekor
qilinadi. Ya’ni, bunday mol –mulkka nisbatan ham imtiyozlar saqlab qolinadigan
bo’ldi.
Hozirgi sharoitda O’zbekiston Respublikasida
byudjet – soliq siyosating ustuvor yo’nalishlari
29

Soliq islohotlari - soliq nazariyasi va amaliyotini muvofiklashtirish asosida
soliq yukini kamaytirish, soliqqa tortishni soddalashtirish, soliq yordamida
iqtisodiy rivojlanishni ta minlash maqsadlarida amalga oshiriladigan davlatʼ
tadbirlari. Iqtisodiyotni isloh qilishining muhim, ajralmas qismi. O zbekiston
ʻ
Respublikasida amalga oshirilayotgan Soliq islohotlari strategiyasi huquqiy va
demokratik davlatni barpo etish konsepsiyasi asosida shakllanmoqda. 1991 yildan
boshlab O zbekistonda o tkazilgan Soliq islohotlarini 3 asosiy bosqichga bo lish
ʻ ʻ ʻ
mumkin:
1 - bosqich: 1991 – 1994 - yillarda soliqqa oid qonun hujjatlarini yaratish,
tamomila yangi soliqlar va to lovlar tizimini barpo etish va ularni xo jalik
ʻ ʻ
amaliyotiga joriy etish, moliyaviy mablag larni ishlab chiqarish infratuzilmasini
ʻ
rivojlantirish, o z - o zini strategik resurslar bilan ta minlashga erishish
ʻ ʻ ʼ
maqsadlarida qayta taqsimlash, narxlarning o sishi va ishlab chiqarishning
ʻ
pasayishi sharoitida aholining turmush darajasi pasayib ketmasligi hamda ijtimoiy
barqarorlikni saqlash, mustaqil tizim sifatida davlat soliq xizmatini shakllantirish
vazifalari bajarildi.
2 – bosqich: 1995 – 1999 – yillarda soliq tizimini takomillashtirish va
korxonalarga nisbatan soliq yukini kamaytirish bo yicha Soliq islohotlari amalga
ʻ
oshirildi. Bu davrda soliqlarga doir mavjud qonun hujjatlari asosida O zbekiston
ʻ
Respublikasining Soliq kodeksi ishlab chiqildi va 1997 yilda qabul qilindi.
3 – bosqich: 2000 - yildan boshlab Soliq ishlohotlari qonunchilikka
kiritilayotgan o zgarishlar asosida fuqarolar va korxonalar uchun soliq, yukini
ʻ
yanada kamaytirish, ayrim soliq turlarini bekor qilish, kichik va o rta tadbirkorlik
ʻ
sub yektlarini soliqqa tortish tizimini soddalashtirish, samarali soliq tizimi
ʼ
tamoyillarini yanada to liq ro yobga chiqarish, jahon andozalariga mos soliq
ʻ ʻ
tizimini bosqichma – bosqich barpo etishga yo naltirilgan.
ʻ
Bugungi kunda mamlakatimizda soliq tizimining ustuvor yo’nalishlari sifatida
soliqlar bo’yicha asosiy yuk tabiiy, mineral – xom ashyo, yer – suv va boshqa
zaxiralardan tejamkorlik bilan va oqilona foydalanishni rag’batlantiruvchi resurs
30

soliqlariga tushishini ta’minlash, soliqqa tortish masalasida xorijiy
mamlakatlarning ilg’or tajribasidan foydalanish hamda soliq tizimining nafaqat
soliqlarni undirish, balki birinchi navbatda, rag’batlantirish xususiyatiga ega
bo’lishligini ta’minlash, doimiy ravishda amaldagi soliq qonunchiligini tanqidiy
nuqtai nazardam tahlil qilib, shu asosda uni yanada soddalashtirish, soliqlarni
unifikatsiya qilish, soliq yukini yengilashtirish, soliq boshqaruvini
takomillashtirish va erkinlashtirish borasida masalalarga qaratilishi ko’zda
tutilmoqda.
2020 - yildan boshlab O zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi va xalqʻ
deputatlari mahalliy Kengashlarining byudjet sohasidagi vakolatlarini kengaytirish,
byudjet mablag larini taqsimlovchilarning mas uliyatini yanada oshirish, mahalliy
ʻ ʼ
byudjetlar daromadlarini shakllantirish va mablag laridan foydalanishda mahalliy
ʻ
davlat hokimiyati organlarining erkinligini ta minlashga qaratilgan yangi byudjet
ʼ
tizimi joriy etilmoqda.
Ilk bor “2020-yil uchun O zbekiston Respublikasining Davlat byudjeti
ʻ
to g risida”gi O zbekiston Respublikasi qonuni bilan respublika byudjeti
ʻ ʻ ʻ
xarajatlari vazirlik va idoralar kesimida O zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi
ʻ
palatalari tomonidan, mahalliy byudjetlar xarajatlari esa xalq deputatlari mahalliy
Kengashlari tomonidan tasdiqlanishi belgilab qo yildi.
ʻ
Mahalliy davlat hokimiyati organlarining faoliyatiga bevosita bog liq bo lgan
ʻ ʻ
hamda to liq mahalliy byudjetlar ixtiyorida qoldiriladigan daromad turlari
ʻ
kengaytirildi.
2020-yildan boshlab barcha davlat maqsadli jamg armalari va chetdan jalb
ʻ
qilingan tashqi qarz mablag lari hisobidan amalga oshirilayotgan davlat xarajatlari
ʻ
konsolidatsiyalashgan davlat byudjetida aks ettirilib, byudjet qamrovi va ochiqligi
darajasi kuchaytirildi. Xalqaro standartlarga muvofiq umumiy fiskal balansining
hisobini yuritish yo lga qo yildi.
ʻ ʻ
Yangi tahrirdagi Soliq kodeksida soliqlarni ortiqcha undirganlik uchun davlat
soliq xizmati organlarining javobgarligi kuchaytirildi, zamonaviy usullarni
31

qo llagan holda xorijiy amaliyotda sinalgan soliq nazorati shakllari joriy etildi,ʻ
shuningdek, soliqlarni hisoblash va to lash tartiblari soddalashtirildi.
ʻ
O z navbatida, amalga oshirilayotgan islohotlar vazirliklar, idoralar va
ʻ
mahalliy davlat hokimiyati organlarining birinchi darajali xarajatlarni, davlat
dasturlari va hududlarni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish bo yicha tadbirlarni o z
ʻ ʻ
vaqtida moliyalashtirish borasida javobgarligini oshirishni, manbasi aniq
bo lmagan tadbirlarni amalga oshirmaslikni hamda byudjet intizomini yanada
ʻ
qat iylashtirishni talab etadi.
ʼ
Davlat moliyasi tizimi va byudjet intizomini yanada mustahkamlash, soliq-
byudjet tizimining shaffofligini oshirish, mahalliy davlat hokimiyati organlarining
byudjet daromadlari prognoz ko rsatkichlari bajarilishida manfaatdorligini
ʻ
kuchaytirish, shuningdek, “2020-yil uchun O zbekiston Respublikasining Davlat
ʻ
byudjeti to g risida”gi O zbekiston Respublikasi qonuni ijrosini ta minlash
ʻ ʻ ʻ ʼ
maqsadida quyidagilar belgilab qo’yildi.
2020-2024 yillarda davlat moliyasini boshqarish tizimini takomillashtirish
strategiyasining asosiy yo nalishlari
ʻ etib belgilandi.
Bularga:
Soliq-byudjet siyosatiga strategik yondashuvni tatbiq etish maqsadida o rta
ʻ
muddatli byudjet asoslarini ishlab chiqish hamda yillik byudjetni shakllantirishning
yangi “ natijaga yo naltirilgan byudjet
ʻ ” tizimini joriy etish;
Makrofiskal prognozlar ishonchliligini ta minlash bo yicha institutsional
ʼ ʻ
salohiyatni va byudjet jarayoni ishtirokchilarining mas uliyatini oshirish;
ʼ
Byudjet mablag larini taqsimlovchilar va mahalliy davlat hokimiyati
ʻ
organlarining byudjet sohasidagi vakolatlarini va hisobdorligini oshirish hamda
ularning mas uliyatini kuchaytirish;
ʼ
Fiskal tavakkalchiliklarni baholash, moliyaviy aktivlar va majburiyatlar
hisobini yuritish hamda ularni samarali boshqarish tizimini joriy etish;
Byudjet hisobi standartlarini unifikatsiya qilish, ichki nazorat va audit tizimini
takomillashtirish orqali moliyaviy intizomni mustahkamlash;
32

Byudjet ma lumotlarining ochiqligi, to liqligi va xalqaro standartlargaʼ ʻ
mosligini ta minlash;
ʼ
Byudjet jarayoni ustidan parlament va jamoatchilik nazoratini kuchaytirish.
O zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi xalqaro moliyaviy institutlarning
ʻ
takliflarini inobatga olgan holda 2020-2024 yillarda davlat moliyasini
boshqarish tizimini takomillashtirish strategiyasini tasdiqlash uchun Vazirlar
Mahkamasiga kiritish belgilandi.
Vazirlar Mahkamasi va quyidagilar ya’ni vazirlik va idoralar, Qoraqalpog iston
ʻ
Respublikasi Vazirlar Kengashi, viloyatlar va Toshkent shahar
hokimliklarining byudjet-moliya sohasidagi asosiy vazifasi etib belgilandi.
Soliq solish obyektlari va soliq solinadigan bazani to liq qamrab olish, soliqlar
ʻ
yig ilishi darajasini oshirish, mavjud zaxiralarni safarbar etish va yangi ishlab
ʻ
chiqarish quvvatlarini ishga tushirish orqali tegishli byudjet daromadlari
prognozining bajarilishini ta minlash;
ʼ
Byudjet mablag laridan maqsadli va oqilona foydalanish hamda uni tejash,
ʻ
byudjet intizomini mustahkamlash, byudjet mablag laridan foydalanishning
ʻ
natijadorligi bo yicha hisobdorlik tizimini kuchaytirish;
ʻ
Moliyalashtiriladigan (ish haqi va unga tenglashtirilgan to lovlar, oziq-ovqat,
ʻ
dori-darmon va kommunal xizmatlar) xarajatlarni o z vaqtida moliyalashtirish va
ʻ
kreditor qarzdorlikka yo l qo ymaslik;
ʻ ʻ
Obyektlarni loyihalashtirish, qurish (rekonstruksiya qilish) va jihozlash uchun
kapital qo yilmalarni amalga oshirish uchun nazarda tutilgan mablag larni, birinchi
ʻ ʻ
navbatda, oldingi yillardan o tuvchi obyektlarni ishga tushirishga yo naltirish;
ʻ ʻ
O zbekiston Respublikasi nomidan va O zbekiston Respublikasi kafolati ostida
ʻ ʻ
olinadigan tashqi qarz mablag larini ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning eng
ʻ
dolzarb chora-tadbirlarini moliyalashtirishga yo naltirish hamda ulardan samarali
ʻ
foydalanish orqali natijadorlikni ta minlash shular jumlasidandir.
ʼ
O zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan birinchi darajali byudjet
ʻ
mablag larini taqsimlovchilarga, hududiy moliya organlari tomonidan esa hududiy
ʻ
byudjet mablag larini taqsimlovchilarga tegishli byudjetlardan kelgusi uch yil
ʻ
33

uchun ajratiladigan byudjet mablag larining chegaralangan miqdorlarini hamdaʻ
yuqori byudjetlardan quyi byudjetlarga beriladigan transfertlar miqdorini har yili
yetkazish tartibi joriy etilishi belgilab qo’yildi.
O zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi O zbekiston Respublikasi byudjet
ʻ ʻ
tizimi byudjetlari o rtasida byudjetlararo transfertlarning miqdorini aniqlash va
ʻ
o tkazish qoidalarini ishlab chiqishi va tasdiqlanishi belgilandi.
ʻ
Byudjet va soliq siyosatini takomillashtirishning asosiy yo‘nalishlari 2017-
2021-yillarda mamlakatimizni rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha
Harakatlar strategiyasida belgilangan ustuvor vazifalardan kelib chiqqan holda
shakllantirish ham belgilangan.
Bular quyidagilar hisoblanadi:
Xarajatlarning ijtimoiy yo‘naltirilganini saqlab qolgan holda Davlat
budjetining barcha darajalarida mutanosiblikni ta’minlash, mahalliy budjetlarning
daromad qismini mustahkamlashga qaratilgan budjetlararo munosabatlarni
takomillashtirish;
Soliq yukini kamaytirish va soliqqa tortish tizimini soddalashtirish siyosatini
davom ettirish, soliq ma’muriyatchiligini takomillashtirish va tegishli
rag‘batlantiruvchi choralarni kengaytirish;
Sanoat va xizmatlar ko‘rsatish sohasini jadal rivojlantirish hisobiga
subvensiyaga qaram tuman va shaharlarni kamaytirish va mahalliy budjetlarning
daromad bazasini kengaytirish;
Xulosa
Mamlakatimiz hududlarni ijtimoiy – iqtisodiy rivojlantirishga qaratilgan soliq
– byudjet siyosatining asosiy yo’nalishlari va byudjet loyihasi mamlakatni
34

yangilash va modernizatsiya qilshga, makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlashga,
barqaror yuqori iqtisodiy o`sish sur`atlariga erishishga, iqtisodiyot va jamiat
ijtimoiy hayotini muvozanatli rivojlantirishga, aholining farovonligi va turmush
darajasini oshirishga yo`naltirilgan mamlakatda yuritilayotgan ijtimoiy-iqtisodiy
siyosat doiraisda ishlab chiqilgan.
Xulosa qilib aytishimiz mumkinki, respublikamizda soliq siyosati davlatning
maxsus vakolatli organlari tomonidan ishlab chiqiladi va amalga oshiriladi.
Soliqlar bo`yicha har bir hokimiyat organi maxsus vakolatlarga ega bo`lib,
ularning har biri o`z faoliyatlarini samarali olib borishda ushbu vakolatlardan
foydalanadi. Bunda vakolatli organlar sifatida barcha hokimiyat organlari,
jumladan, qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud hokimiyatlari birgalikda faoliyat
ko`rsatadi va unda Davlat soliq qo`mitasi soliq siyosatini amaliyotga joriy etishda
muhim ahamiyatga ega bo`lgan vazifalarni bajaradi.
Byudjet daromadlarini shakllantirishda yana bir muammo soliqlarni to’g’ri
hisoblanmasligidir. Bu muammolarni hal etishda soliq nazorati va xorij
tajribasidan foydalangan holda amaliyotga tatbiq etilayotgan soliq maslahatining
ahamiyatini kuchaytirish lozim.
Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sha roitida davlat byudjeti nafaqat xarajatlari
orqali, balki daromadlarini shakllantirish jaryonida ham iqtisodiyotni boshqaradi
va tartibga soladi. Bunday holat birinchidan, soliq yukini kamaytirish orqali
yuridik va jismoniy shaxslarga iqtisodiyotni rivojlantirishga o`z hissalarini
qo`shishlariga imkoniyatlar berishdan iborat bo`lsa, ikkinchidan soliq stavkalarini
kamaytirish orqali soliq to`lovchilar va soliq ob`ektlarini ko`paytirishni yuzaga
keltiradi, uchinichdan esa soliqdan imtiyozlar berish orqali iqtisodiyotga
investitsiyalarni jalb etish, davlat ahamiyatiga ega bo`lgan sohalarni
rivojlantirishga sabab bo`ladi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
1. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi: - T.: “O’zbekiston”
nashriyotmatbaa ijodiy uyi, 2017 y. -40b.
35

2. O’zbekiston Respublikasining “Soliq Kodeksi” Rasmiy nashr-O’zbekiston
Respublikasi Adliya vazirligi - T.: “Adolat”, 2008 y. -692b.
3. O’zbekiston Respublikasining “Byudjet kodeksi”. T.: “O’zbekiston” 2013
yil 26 dekabr.
4. “O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha harakatlar
strategiyasi to’g’risida”gi O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7
fevraldagi PF-4947-sonli Farmoni.
5. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “O’zbekiston Respublikasining
2018 yilgi asosiy makroiqtisodiy ko’rsatkichlari prognozi va Davlat byudjeti
parametrlari to’g’risida”gi PQ-№3454-sonli Qarori 2017 yil 29 dekabr.
6. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “O’zbekiston Respublikasining
2017 yilgi asosiy makroiqtisodiy ko’rsatkichlari prognozi va Davlat byudjeti
parametrlari to’g’risida”gi PQ-№2699-sonli Qarori 2016 yil 27 dekabr.
7. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “O’zbekiston Respublikasining
2016 yilgi asosiy makroiqtisodiy ko’rsatkichlari prognozi va Davlat byudjeti
parametrlari to’g’risida”gi PQ-№2455-sonli Qarori 2015 yil 22 dekabr.
8. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “O’zbekiston Respublikasining
2015 yilgi asosiy makroiqtisodiy ko’rsatkichlari prognozi va Davlat byudjeti
parametrlari to’g’risida”gi PQ-№2270-sonli Qarori 2014 yil 4 dekabr
9.Vahobov. A.V, Malikov. T.S: Moliya. Darslik. T: “Noshir” Toshkent 2011-y.
-711 b.
10. Malikov T.S., Jalilov P.T. Budjet-soliq siyosati. Darslik – T.: Akadem
nashr, 2011. – 472 b.
11. Malikov T. Haydarov N. “Moliya: umumdavlat moliyasi” O‘quv
qo‘llanma, Toshkent, “IQTISOD-MOLIYA”, 2009 y, - 556 b.
12. Agzamov A.T., Soliq tizimidagi islohotlar – makroiqtisodiy barqarorlikni
ta’minlashning muhim fiskal omili sifatida.// “Iqtisodiyot va innovatsion
texnologiyalar” . 2015. № 2
36

13. Usmonov Q.A, Byudjet daromadlarini rejalashtirish jarayoni, usullari va
ularni takomillashtirish yo’nalishlari. //“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar”
ilmiy elektron jurnali. 2014. № 4
14. Internet saytlari:
http://www.gov.uz-O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi rasmiy sayti
http://www.soliq.uz-O’zbekiston Respublikasi Davlat soliq qo’mitasi rasmiy
sayti
http://www.lex.uz (O’zbekiston Respublikasi Qonun hujjatlari ma’lumotlari
milliy bazasi)
http://www.press-service.uz-O’zbekiston Respublikasi Prezidenti axborot
markazi sayti
http://www.stat.uz (O’zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo’mitasi
rasmiy sayti)
http://www.mf.uz (O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi Rasmiy sayti)
.

37

Hozirgi sharoitda O'zbekiston Respublikasida byudjet–soliq siyosatining ustuvor yo'nalishlari

Sotib olish