Dokument ma'lumotlari

Narxi 30000UZS
Hajmi 294.4KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 29 Oktyabr 2024
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Sotsiologiya

Sotuvchi

Benjamin Franklin

Ro'yxatga olish sanasi 29 Oktyabr 2024

5 Sotish

Hozirgi zamon xalqaro munosabatlari taraqqiyotining asosiy xususiyatlari

Sotib olish
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI MIRZO ULUG‘BEK NOMIDAGI O‘ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI IJTIMOIY FANLAR FAKULTETI SIYOSATSHUNOSLIK YO‘NALISHI MUTAXASISLIKKA KIRISH FANIDAN KURS ISH MAVZU: Hozirgi zamon xalqaro munosabatlari taraqqiyotining asosiy xususiyatlari BAJARDI: ________________________ QABUL QILDI: ________________________ Toshkent 2024 1 MUNDARIJA: KIRISH ……………………………………………………...3-4-bet I BOB . HOZIRGI ZAMON XALQARO MUNOSABATLARI TARAQQIYOTINING ASOSIY XUSUSIYATLARI 1.1 .Hozirgi zamon xalqaro munosabatlari taraqqiyotining asosiy xususiyatlari haqida……………………………………………………..5-9-bet 1.2 .Xalqaro munosabatlarning rivojlanish omili…………… 10-13-bet II BOB . XALQARO MUNOSABATLARNING ASOSIY XUSUSIYATLARI 2.1. Xalqaro munosabatlarning asosiy xususiyatlari haqida…14-16-bet 2.2. Xalqaro munosabatlarning ijobiy va salbiy tomonlari…..16-19-bet XULOSA ……………………………………………………..20-21-bet FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI ……...22-bet 2 KIRISH Dunyoda yuz berayotgan muhim o’zgarish va jarayonlar hayotga obyektiv ravishda bir tomondan beqarorlik baxsh etsa, ikkinchi tomondan ma’lum bir tuzilma, tartibga moyillik tizimi shakllanadi. Unga nisbatan befarq va mas’uliyatsizlik bilan qarash insonga katta zarar etkazadi. Bu o’z navbatida xalqaro siyosatga, xalqaro hamjamiyatga xos narsa emas. Shu boisdan insoniyat, barcha siyosiyintelektual doiralar batamom boshqacha yondashuvga moyillikni yuzaga keltiradi. Shakllanayotgan qarashlar tizimi rang-barang: Davlatlarning milliy manfaatlari ularning tashqi siyosati orqali moddiy kuchga aylanib xalqaro maydonda ularning u yoki bu darajada faoliyat ko’rsatishini belgilab beradi. Davlatlarning tashqi siyosati va uning amal qilinishiga ichki va tashqi omillar ta’sir etib turadi. Ichki omillar obyektiv va subyektiv omillardan tashkil topadi. Obyektiv omillarga mamlakatlarning ijtimoiy rivojlanishi bilan bog’liq bo’lgan omillar, subyektiv omillarga esa, mamlakatning siyosiy hayotida faoliyat ko’rsatuvchi siyosatning turli xildagi subyektlari kiradi. Bu omillar tashqi siyosatga ta’sir etishi bilan birga uning zarurligini ham taqozo etadi. Xalqaro munosabatlar - ijtimoiy munosabatlarning o'ziga xos turi bo'lib, ichki ijtimoiy munosabatlar va hududiy sub'ektlar doirasidan tashqariga chiqadi. Xalqaro munosabatlar qadim zamonlardan beri mavjud bo'lishiga qaramay, bu atamaning o'zi nisbatan yaqinda paydo bo'lgan - uni ingliz faylasufi J.Bentham kiritgan bo'lib, ular ostida, birinchi navbatda, yirik milliy davlatlarning o'z-o'zidan vujudga keladigan munosabatlarini, o'zagini belgilab bergan. Shulardan siyosiy munosabatlar. •. Mashhur fransuz faylasufi va sotsiologi R.Aronning ta kidlashicha,ʼ “xalqaro munosabatlar siyosiy birliklar o rtasidagi munosabatlardir”. Shunday ʻ qilib, uning uchun xalqaro munosabatlar, birinchi navbatda, davlatlar yoki "diplomat" va "askar" o'rtasidagi o'zaro munosabatlardir. Amerikalik siyosatshunos J.Rozenauning fikricha, xalqaro munosabatlarning ramziy sub'ektlari turist va terrorchidir. Mavzuning maqsadi: BMTning asosiy maqsadi tinchlikni saqlashdir. U tinchlikparvarlik missiyalarini olib boradi, vakillarni mojarolarga duch kelgan mamlakatlar yoki mintaqalarga yo'naltiradi. Hozirda BMT butun dunyo bo'ylab tinchlikparvarlik missiyalariga ega. Janubiy Sudan, Mali va Markaziy Afrika 3 Respublikasi mamlakatlarida BMT tinchlikparvar kuchlari mahalliy va mintaqaviy mojarolarni kuzatmoqda. Kipr O'rta er dengizi Orol davlatida BMT tinchlikparvar kuchlari orolga bo'lgan yunon va turk da'volari o'rtasidagi nizoda bufer zonasini nazorat qiladi. Mavzuning predmeti : xalqaro munosabatlar, BMT inqirozi, NATO, OPEK, g eosiyosiy holat, Turkiy davlatlar hamdo stligi, Nehichovan bitmi, Kadpiyʼ karidori, eksport, import, tovar ayriboshlash, konfilkt, tektonik zona. Mavzuning dolzarbligi: Birlashgan millatlar tashkilotida Jahon sog'liqni saqlash tashkiloti (JSST) kabi bir nechta ixtisoslashgan kichik guruhlar mavjud. Shuningdek, u Jahon banki bilan bog'langan. JSST xalqaro sog'liqni saqlash masalalarini boshqarish, standartlarni belgilash va qaror qabul qilish uchun hukumatlarga ma'lumot berish uchun javobgardir. Masalan, JSST 2009 yilda cho'chqa grippi avj olgan paytda etakchi rol o'ynagan. U grippning tarqalishini kuzatdi, kimga emlash kerakligi haqida tavsiyalar berdi va odamlarga kasallikdan qanday qochish kerakligini aytdi. Jahon banki-bu odamlar emas, Millatlar banki. Jahon banki ikkita alohida guruhdan iborat. Bir guruh, xalqaro taraqqiyot assotsiatsiyasi dunyodagi eng qashshoq mamlakatlarga qarz beradi. Boshqa guruh, xalqaro tiklanish va taraqqiyot banki, rivojlanayotgan mamlakatlarga qarz beradi. Birlashgan millatlar tashkilotida, shuningdek, madaniyat (Birlashgan Millatlar tashkilotining ta'lim, fan va madaniyat masalalari bo'yicha tashkiloti YUNESKO)), adolat va huquq (xalqaro sud (MS)) va qochqinlar (Birlashgan Millatlar Tashkilotining qochqinlar bo'yicha oliy komissari (UNHCR)) bilan Shug'ullanadigan guruhlar mavjud. Har bir kichik guruhning bosh qarorgohi boshqa joyda joylashgan. Birlashgan millatlar tashkilotining asosiy bo'limlari Nyu- York, Nyu-York, Qo'shma shtatlarda joylashgan. Jahon sog'liqni saqlash tashkilotining shtab-kvartirasi Shveytsariyaning Jeneva shahrida joylashgan. Jahon banki AQShning Vashington shahrida joylashgan. Birlashgan Millatlar tashkilotining xalqaro sudi Gollandiyaning Gaaga shahrida joylashgan. Dunyoning aksariyat mamlakatlari BMT va uning kichik guruhlariga kiradi. Kurs ishining tuzilishi: Ushbu kurs ishi mundarija, kirish qismi 2 ta bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat qilib tuzildi 4 I BOB HOZIRGI ZAMON XALQARO MUNOSABATLARI TARAQQIYOTINING ASOSIY XUSUSIYATLARI 1.1 Hozirgi zamon xalqaro munosabatlari taraqqiyotining asosiy xususiyatlari haqida Xalqaro munosabatlar nazariyasi ijtimoiy fanlar doirasidagi fan sifatida dunyo "tartibini", ya'ni ko'plab mahalliy jamoalar o'rtasidagi integratsiya va o'zaro ta'sir shaklini belgilovchi barcha institutlar yig'indisini o'rganadi 1 . Geosiyosat - bu Yerning ko'p o'lchovli aloqa makonida turli davlatlar va davlatlararo birlashmalarning ta'sir doiralarini (hokimiyat markazlarini) taqsimlash va qayta taqsimlash qonuniyatlari haqidagi fanlararo fan. An’anaviy geosiyosat, yangi geosiyosat (geoiqtisodiyot) va eng yangi geosiyosat (geofilsafa) farqlanadi. An'anaviy geosiyosat asosiy e'tiborni davlatning harbiy-siyosiy qudratiga va geografik omillarning xorijiy hududlarni egallab olishdagi ustun roliga qaratadi, bu (Xaushoferga ko'ra) davlatning geografik ongidir. Geoiqtisodiyot an’anaviy geosiyosatdan farqli ravishda davlatning iqtisodiy qudratiga e’tibor qaratadi. Harbiy va iqtisodiy kuchdan qat'iylik ustun bo'lgan so'nggi geosiyosat xalqaro munosabatlarda davlatlarning xatti-harakatlarini belgilovchi asosiy omillarni kengaytirish orqali an'anaviy geografik va iqtisodiy determinizmni engishga yordam beradi. Xalqaro munosabatlar nazariyasida bir nechta tizimlar mavjud: - Vestfaliya xalqaro munosabatlar tizimi (1648 yil O'ttiz yillik urush tugaganidan keyin). U kuchlar muvozanati g'oyasiga ega; - Vena xalqaro munosabatlar tizimi (1814 yil Napoleon urushlari tugaganidan keyin). Uning Evropa kontserti g'oyasi bor; - Vestfal-Vashington xalqaro munosabatlar tizimi (birinchi jahon urushi natijalari asosida); - Yalta-Potsdam xalqaro munosabatlar tizimi (Ikkinchi jahon urushi natijalaridan keyin) Sharq (sotsialistik davlatlar bloki) - G'arbiy qarama-qarshilik chizig'i bo'ylab ikki qutbli dunyoning asosini tashkil etdi. Tadqiqotchilar, odatda, Yalta-Potsdam tizimini 1991 yilda SSSR parchalanishi va bipolyar qarama-qarshilikning tugashi bilan yakunlangan deb hisoblashga rozi bo'lishadi, ammo hozirgi bosqichda MO tizimining nomini aniqlashda birlik yo'q. Ularning ma'lum bir qismi Belovej davri nomini maqbul deb hisoblaydi, qolganlari "sovuq urushdan keyingi davr" nomiga amal qiladi. O'zbekiston dunyo uchun ochiq mamlakat bo'lib, bir davlat bilan yaqinlashish hisobiga boshqasidan uzoqlashmaslikka amal qiladi. Bulardan tashqari, tashqi aloqalarning barcha sohalari bo'yicha turli vazirliklar, muassasalar, idoralar tashkil 1 Косов Й.В., Фокина В.В. Политическая регионалистика. – М.: Питер, 2009. – С. 5. 5 etilgan. Davlatimiz o'zining tashqi siyosatida yuqoridagi tamoyillarga to'la amal qilib kelmoqda. 1992-yil 2-martda O'zbekiston Respublikasi o'z tarixida birinchi bor xalqaro hamjamiyatning teng huquqli sub'ekti sifatida Birlashgan Millatlar Tashkiloti (BMT) a'zoligiga qabul qilindi. 1993-yil fevral oyida Toshkentda BMT vakolatxonasi ta'sisi etilib, ish boshladi. Bugungi kunda BMT ning O'zbekistondagi vakolatxonasi respublikada BMTning taraqqiyot dasturi, sanoat taraqqiyoti dasturi, qochoqlar ishi bo'yicha vakillari Oliy komissari, jahon sog'liqni saqlash tashkiloti, aholi joylashish jamg'armasi, narkortiklarni nazorat qilish bo'yicha dastur, bolalar jamg'armasi singari ixtisoslashgan muassasalarni o'z tarkibiga birlashtiradi. Bugungi kunda O'zbekiston xalqaro iqtisodiy munosabatlarning sub'ekti sifatida jahon xo'jaligi aloqalariga tobora keng jalb qilinmoqda, dunyoning o'nlab rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlari bilan mustahkam xalqaro iqtisodiy munosabatlarga kirishgan, uning tashqi savdo aylanmasi hajmi yildan-yilga ortib bormoqda. Iqtisodiyotimizning real sektoriga kirib kelayotgan to'g'ridan-to'g'ri chet el investitsiyalar salmog'i oshmoqda, o'nlab xal-qaro iqtisodiy tashkilotlar bilan hamkorligi kuchaymoqda. Ayniqsa, tashqi iqtisodiy faoliyatning turli sohalari bo'yicha mala-kali kadrlar tayyorlashga katta e'tibor berilmoqda. Xalqaro maydonda O'zbekiston o'zining keng ahamiyat kasb etgan tashabbuslari bilan chiqmoqda. Masalan, Markaziy Osiyoni yadro qurolidan xoli zonaga aylantirish, Afg'oniston atrofidagi muammoni hal qilish, narkobiznes va narkotrafik xalqaro terrorizm va ekstremizmga qarshi kurash masalalari va boshqalar. 1998-yili O'zbekiston Respublikasi birinchi Prezidenti I.Karimov taklifi bilan Toshkentda «6+2» formulasi bo'yicha (Eron, Pokiston, Turkmaniston, O'zbekiston, Xitoy, Tojikiston shuningdek, Rossiya va AQSh) uchrashuv o'tkazildi, unda Afg'onistonning qarama - qarshi turgan kuchlari vakillari ishtirok etdi. Uchrashuvda mamlakatga qurol- yarog' olib kirishni to'xtatish g'oyasi ma'qullandi. O'zbekistonning tashqi siyosatida uning MDX davlatlari bilan siyosiy, iqtisodiy va madaniy hamkorliklari alohida o'rin egallaydi. MDH oldida turgan muammolarni yechish uchun hamdo'stlik mamlakatlari davlat va hukumat boshliqlari tez-tez uchrashib, muhim xujjatlar va tadbirlar ishlab chiqadilar. MDH doirasida Markaziy Osiyodagi hamsoya davlatlar Qozog'iston, Tojikiston, Qirg'iziston va Turkmaniston bilan ham siyosiy, iqtisodiy va madaniy aloqalar rivojlanib bormoqda. 1993-yilning yanvarida O’zbekiston Respublikasi birinchi Prezidenti I.Karimov tashabbusi bilan Markaziy Osiyo davlatlari rahbarlarining Toshkent uchrashuvi tashkil etildi. Oliy darajadagi bu uchrashuvda Markaziy Osiyo Hamdo'stligiga asos solindi. Besh davlat rahbarlari Hamdo'stlik haqidagi bitmga imzo chekishdi. Shu tariqa jahon siyosiy leksikonida «Markaziy Osiyo» degan yangi atama paydo bo'ldi. Dunyo taraqqiyotining hozirgi sharoitida hech bir 6 mamlakat, hatto eng qudratli hisoblangani ham yakka hokim bo'lishga qodir emas. Faqatgina mustahkam uyushma sifatida rivojlanayotgan mamlakat-larni shu uyushma irodasiga bo'ysundirgan holda ushlab turishi mum-kin. Hozirda bunday siyosiy kuch sifatida AQSh davlatini ko'rsatish mumkin. Xalqaro korporatsiyalar XX asming so'nggi choragidagi jahon iqtisodiyoti va xalqaro iqtisodiy munosabatlar rivojlanishining muhim elementi va xalqaro iqtisodiy aloqalarning bevosita ishtirokchilari bo'lib hisoblanadi. Xalqaro korporatsiyalar, bir tomondan, tez rivojlanayotgan xalqaro iqtisodiyot munosabatlarning mahsuli bo'lsa, ikkinchi tomondan, ularning o'zi xalqaro munosabatlarga ta'sir etuvchi qudratli kuch hisoblanadi. Sanoat korxonalarini jahon miqyosida rivojlanishi asosida eng muhim omil bo'lib tashqi iqtisodiy operatsiyalar-tovar, xizmatlar eksporti va importi, xorijiy kompaniyalar bilan hamkorlik qilish yotadi. Hozirgi kunda tadbirkorlik kapitalining mamlakatlararo harakatiga asoslangan xo'jalik birlashmalarini yaratish jahon iqtiso-diyotining asosiy omili bo'lib qolmoqda. Kapitalning harakati moliyaviy oqimlarning kreditorlar va debitorlar, mulkdorlar va ularning firmalari o'rtasidagi harakati ko'rinishida yuz beradi. Kapitalning xalqaro harakatidan ko'riladigan samara tashqi savdo yoki ishchi kuchi migratsiyasidan farq qilmaydi. Qayerda investitsion loyihalarning qaytimi ta'minlansa, kapital oqimlari o'sha yerda mujassamlashadi. Hozirgi vaqtda kapitalning xalqaro harakatida transmilliy korporatsiyalarning o'rni tobora ortib borayotganligini ko'rishimiz mumkin. Siyosiy kapital - bu siyosiy nazariyada siyosatchilar, partiyalar va boshqa manfaatdor tomonlar o'rtasidagi munosabatlar, ishonch, xayrixohlik va ta'sir orqali qurilgan resurslar va kuchlarning konseptualizatsiyasi uchun ishlatiladigan metafora. Siyosiy kapitalni saylovchilarni safarbar qilish, siyosatni isloh qilish yoki boshqa siyosiy maqsadlarga erishish uchun ishlatiladigan valyuta turi deb tushunish mumkin. Garchi kapitalning so'zma-so'z shakli bo'lmasa-da, siyosiy kapital ko'pincha kredit turi yoki bank sifatida ishlatilishi, sarflanishi yoki o'tkazib yuborilishi, sarmoya qilinishi, yo'qolishi va saqlanishi mumkin bo'lgan manba sifatida tasvirlanadi. Ba'zi mutafakkirlar obro'li va vakillik siyosiy kapitalini bir- biridan farqlaydilar. Nufuzli kapital siyosatchining ishonchliligi va ishonchliligini anglatadi. Kapitalning bu shakli izchil siyosiy pozitsiyalar va mafkuraviy qarashlarni saqlab turish orqali to'planadi. Vakillik kapitali siyosatchining siyosatni belgilashdagi ta'sirini anglatadi. Kapitalning bu shakli tajriba, ish tajribasi va rahbarlik lavozimlarida ishlash orqali to'planadi. Shunday qilib, siyosiy kapital- obro'si va vakili-bu fikr (jamoatchilik taassurotlari), siyosat (qonunchilik mukofotlari/penalti) va siyosiy hukm (oqilona qaror qabul qilish) o'rtasidagi munosabatlar mahsulidir. Siyosiy kapitalni uning mahalliy, mintaqaviy, davlat, milliy va xalqaro siyosatga ta'sirini tahlil qilish usuli sifatida o'lchash uchun 7 siyosiy nazariyada turli xil yondashuvlar mavjud. Siyosiy kapital, ba'zida ob'ektivlashtirish yoki boshqacha mavhum tushunchaga aniq shakllarni qo'llash nuqtai nazaridan nazariylashtiriladi. Ba'zi nazariyotchilar ovozlar soni, yig'ilishda qatnashgan odamlar, yurish qatnashchilari, siyosiy kampaniyaga xayriya qilingan pullar, jamoatchilik fikrini o'rganish natijalari va boshqa omillarni ob'ektiv yoki siyosiy kapitalning moddiy va o'lchovli elementlari kabi narsalarni hisoblashadi 2 . Nazariyotchilar, shuningdek, siyosiy kapitalni instrumental va tarkibiy elementlar doirasida ko'rib chiqadilar; instrumental siyosiy kapital moliyalashtirish kabi mavjud resurslardan tashkil topgan bo'lsa, tizimli siyosiy kapital qarorlarni qabul qilish jarayonlarini shakllantiradi. Xalqaro munosabatlar deganda xalqlar va davlatlar, jumladan, ularning hukumatlari, xalqaro tashkilotlar, nohukumat tashkilotlari va transmilliy korporatsiyalar o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlarni o‘rganish tushuniladi. U diplomatiya, xalqaro huquq, nizolarni hal qilish va global boshqaruv kabi keng ko‘lamli mavzularni o‘z ichiga oladi. Xalqaro munosabatlarning asosiy jihatlaridan biri bu turli mamlakatlarning tashqi siyosatini tahlil qilish va bu siyosatlar global voqealar va munosabatlarni qanday shakllantirishini tushunishdir. Ko'pincha xalqaro munosabatlar globallashuv ta'sirini, iqtisodiy o'zaro bog'liqlikni va Birlashgan Millatlar Tashkiloti, Jahon Banki va Xalqaro Valyuta Jamg'armasi kabi xalqaro institutlarning rolini o'rganishni o'z ichiga oladi. Bundan tashqari, xalqaro munosabatlar xavfsizlik, inson huquqlari, savdo, rivojlanish, ekologik barqarorlik va global salomatlik kabi turli masalalarni ko'rib chiqadi. Bu soha nafaqat an'anaviy davlatlar o'rtasidagi o'zaro munosabatlarni, balki nodavlat ishtirokchilar, transmilliy harakatlar va milliy chegaralardan tashqarida bo'lgan global muammolarning ortib borayotgan ahamiyatini qamrab oladigan darajada rivojlandi. Xalqaro munosabatlarni o'rganish zamonaviy dunyoning murakkabliklarini, jumladan, mojarolar va hamkorlik muammolarini, kuch va ta'sir dinamikasini, yanada tinch va farovon global hamjamiyatga intilishni tushunish uchun juda muhimdir. Bizning dunyomiz tobora o'zaro bog'langan bo'lsa, xalqaro munosabatlarning ahamiyati tobora ortib bormoqda, bu davlatlar va odamlarning global miqyosdagi o'zaro munosabati va hamkorlik usullarini shakllantirmoqda 3 . Hozirgi zamonda xalqaro munosabatlar ko'plab omillar va muammolar ta'sirida shakllangan murakkab va dinamik manzara bilan ajralib turadi. Hozirgi xalqaro munosabatlar muhitida bir nechta asosiy elementlar e'tiborga loyiqdir: 1. Geosiyosiy siljishlar: Xitoy kabi yangi global kuchlarning paydo bo lishiʻ va Rossiya ta sirining qayta kuchayishi bilan geosiyosiy kuch dinamikasi qayta ʼ 2 Философский энциклопедический словар. М.: Мисл, 2010. – 479 с 3 Косов Й.В., Фокина В.В. Политическая регионалистика. – М.: Питер, 2009. – С. 5. 8 konfiguratsiya qilindi. Bu an'anaviy G'arb kuchlari endi tengsiz ta'sirga ega bo'lmagan ko'p qutbli dunyoga olib keldi. 2. Globallashuv va o‘zaro bog‘liqlik: Iqtisodiyotlar, jamiyatlar va madaniyatlarning o‘zaro bog‘liqligi chuqurlashishda davom etdi. Texnologik taraqqiyot va sayohat va aloqa qulayligi bu o'zaro bog'liqlikni yanada tezlashtirdi, natijada murakkab global o'zaro bog'liqlik paydo bo'ldi. 3. Transmilliy muammolar: Xalqaro munosabatlarga iqlim o'zgarishi, pandemiyalar, terrorizm va kiber urush kabi transmilliy muammolar katta ta'sir ko'rsatadi. Bu muammolar milliy chegaralarni hurmat qilmaydi va ularni samarali hal qilish uchun davlatlar o'rtasida hamkorlikdagi sa'y-harakatlarni talab qiladi. 4. Ko‘p tomonlamalik va xalqaro tashkilotlar: global muammolarni hal qilishda xalqaro tashkilotlar va ko‘p tomonlama diplomatiyaning roli tobora muhim ahamiyat kasb etmoqda. Birlashgan Millatlar Tashkiloti, Jahon Savdo Tashkiloti va Jahon Sog'liqni Saqlash Tashkiloti kabi tashkilotlar ko'p tomonlama munosabatlardagi ba'zi qiyinchiliklarga qaramay, global boshqaruvda hal qiluvchi rol o'ynashda davom etmoqda. 5. Mojaro va xavfsizlik: davlatlararo mojarolardan tortib, fuqarolar urushlari, terrorizm va kiberxavfsizlik tahdidlarigacha bo lgan an anaviy va noan anaviyʻ ʼ ʼ xavfsizlik muammolari saqlanib qolmoqda. Ushbu muammolar mintaqaviy va global barqarorlikka ta'sir qiladi va muvofiqlashtirilgan javoblarni talab qiladi. 6. Iqtisodiy o'zaro bog'liqlik: davlatlar o'rtasidagi iqtisodiy munosabatlar xalqaro munosabatlarning markaziy jihati bo'lib qolmoqda, savdo, sarmoya va moliyaviy oqimlar global iqtisodiy dinamikani shakllantiradi. Rivojlanayotgan protektsionizm, savdo kelishmovchiligi va iqtisodiy ittifoqlar xalqaro siyosiy manzaraga ta'sir qiladi 4 . 1.2. Xalqaro munosabatlarning rivojlanish omili 4 . О‘ zbekiston Respublikasi birinchi Prezidenti Islom Karimovning Minsk shahrida b о‘ lib о‘ tgan Mustaqil Davlatlar Hamd о‘ stligi davlat rahbarlari kengashining majlisidagi nutqi , 10.10.2014. 9 Xalqaro munosabatlarni o'rganish va amaliyoti ushbu zamonaviy dinamikani hal qilish uchun doimiy ravishda rivojlanmoqda. Bu o'zgaruvchan global tartibning murakkabligini tan olishni, mojarolarni boshqarish va hamkorlikni rivojlantirish uchun diplomatik strategiyalarni qo'llashni hamda rivojlanayotgan texnologiyalar va global muammolar keltirib chiqaradigan muammolarga moslashishni o'z ichiga oladi. Xalqaro aloqalar rivojlanishda davom etar ekan, global boshqaruvda axborotga asoslangan, moslashuvchan va istiqbolli yondashuvlarga bo'lgan ehtiyoj tobora muhim ahamiyat kasb etmoqda. Xalqaro siyosat global maydondagi mamlakatlar va xalqaro aktyorlar o'rtasidagi o'zaro ta'sirlar, munosabatlar va kuch dinamikasini o'z ichiga oladi. Bu soha davlat xulq-atvori, diplomatik muzokaralar, ittifoqlar, nizolar va milliy manfaatlarni amalga oshirishning ko'p qirrali jihatlarini murakkab xalqaro tizim doirasida o'rganadi. Xalqaro siyosatni bir necha asosiy jihatlar xarakterlaydi: 1. Quvvat va ta'sir: Millatlar ko'pincha diplomatik sa'y-harakatlar, harbiy imkoniyatlar, iqtisodiy ta'sir va madaniy almashinuv dasturlari va gumanitar yordam kabi yumshoq kuch tashabbuslari orqali global sahnada o'z ta'sirini kuchaytirishga va kengaytirishga intiladi. 2. Diplomatiya va muzokaralar: Diplomatik hamkorlik va muzokaralar davlatlararo munosabatlarni boshqarish, xalqaro nizolarni hal qilish va global muammolar bo'yicha konsensusga erishish uchun asosiy hisoblanadi. Bu muloqotni osonlashtirish va hamkorlikni rivojlantirish uchun diplomatlar, delegatsiyalar va xalqaro tashkilotlarning ishini o'z ichiga oladi. 3. Xavfsizlik va mudofaa: Xalqaro siyosat xavfsizlik masalalari, jumladan, harbiy ittifoqlar, qurol nazorati bo'yicha kelishuvlar va mintaqaviy va global barqarorlikka ta'sir ko'rsatadigan geosiyosiy keskinlikni boshqarish bilan chuqur bog'langan. 4. Xalqaro institutlar va boshqaruv: Birlashgan Millatlar Tashkiloti, Yevropa Ittifoqi, NATO va boshqalar kabi tashkilotlar xalqaro siyosatni shakllantirishda muhim rol o'ynaydi. Ular hamkorlik, muzokaralar olib borish, nizolarni hal qilish va global me'yorlar va standartlarni shakllantirish uchun platformalar beradi. 5. Iqtisodiy o'zaro ta'sirlar: Iqtisodiy kuch va raqobat global siyosatga ta'sir qiladi, savdo kelishuvlari, iqtisodiy sanktsiyalar va moliyaviy munosabatlar xalqaro dinamikani shakllantirishda va diplomatik strategiyalarga ta'sir qilishda hal qiluvchi rol o'ynaydi. 6. Global boshqaruv va xalqaro huquq: Xalqaro siyosat doirasi davlat xatti- harakatlari, inson huquqlari, atrof-muhitni muhofaza qilish va boshqa global muammolarni tartibga soluvchi xalqaro qonunlar, shartnomalar va konventsiyalarni ishlab chiqish va amalga oshirishni o'z ichiga oladi. Xalqaro siyosat keng va doimiy rivojlanib boruvchi soha bo‘lib, u tarix, madaniyatlar, 10 mafkuralar va globallashuvning davlatlar xulq-atvoriga ta’sirini chuqur tushunishni talab qiladi. Bu millatlarning xilma-xil manfaatlari, qadriyatlari va istiqbollarini hisobga oladigan hamda xalqaro maydondagi siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy o‘zgarishlarning oqibatlarini hisobga oladigan nozik yondashuvni talab qiladi. Zamonaviy dunyoda xalqaro siyosatni o'rganish global munosabatlarning murakkabligini yo'lga qo'yish va milliy chegaralardan tashqarida bo'lgan ko'p qirrali muammolarni hal qilish uchun muhim bo'lib qolmoqda. Bugungi kunda dunyoning mafkuraviy manzarasi tobora o‘zgarib borayotgan bir davrda mintaqa davlatlariga nisbatan ham turli madaniyatlarning, millatchilik, diniy va liberalizm g‘oyalarining kirib kelayotganligi, ularning o‘zaro raqobatining kuchayishi Markaziy Osiyoning mintaqaviy xavfsizligiga ta’siri tobora ortib borayotganligi kuzatilmoqda. Ammo, musulmon ummasining (umma-musulmon jamoasi) manfaatlarini, huquqlarini himoya qilishni o‘z Nizomi va boshqa dasturiy hujjatlarida aks ettirgan Islom hamkorlik tashkiloti Markaziy Osiyodagi til, madaniyat farqlariga qaramasdan, mintaqa davlatlarini tom ma’noda birlashtiruvchi omil, institut bo‘la olishini e’tirof etmoq joiz 5 . Chunki, bugungi kunda 57 ta a’zo davlatga ega bo‘lgan ushbu tashkilotning moliyaviy, siyosiy, madaniy-gumanitar imkoniyatlari ham tobora ortib borayotganligi, uning eng katta xalqaro tashkilotlardan biri (BMTdan keyin ikkinchi o‘rinda turadi) ekanligi jahon hamjamiyatiga sir emas. Shu nuqtai- nazardan olib qaraydigan bo‘lsak, Islom hamkorlik tashkilotining Markaziy Osiyo davlatlari uchun ham madaniy, ham siyosiy, ham ma’naviy salohiyatini, qudratini ko‘proq jalb qilish, mintaqa davlatlarini rivojlantirish uchun a’zo davlatlarning investitsion imkoniyalarini kengroq yo‘naltirish masalalari ham bugungi kun tartibining asosiy mavzulariga aylantirilishi lozim . Mintaqadagi integratsion aktorlar faoliyati tahlilida shuni ko‘ramizki Turkiy davlatlar tashkiloti asosan turkiy tilda so‘zlashuvchi davlatlarga qaratilganligi bilan mintaqaning asosan to‘rt davlatini Qirg‘iziston, Qozog‘iston, Turkmaniston va O‘zbekistonni qamrab olganligi, forsiyzabon Tojikiston esa bu tashkilotdan ajralib qolganligi mintaqaviy integratsiyaning bir butunligini ta’minlay olmasligi ko‘zga tashlanayotgan bo‘lsa, ikkinchi tomondan Rossiya tomonidan ilgari surilgan iqtisodiy (YevrOIH) va harbiy tashkilot (KXSHT)ga O‘zbekistonnig a’zo emasligi bu tashkilotlarning nufuziga, qamroviga albatta salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Shuningdek, ularda asosiy kuch Rossiya ekanligi boshqa davlatlarning siyosiy kayfiyati shakllanishining omiliga aylangan. 5 О‘ zbekiston Respublikasi birinchi Prezidenti Islom Karimovning Minsk shahrida b о‘ lib о‘ tgan Mustaqil Davlatlar Hamd о‘ stligi davlat rahbarlari kengashining majlisidagi nutqi , 10.10.2014 11 Ammo, islom hamkorlik tashkilotining qudrati va nufuzi shundaki, aholisining aksariyat qismi musulmon bo‘lgan Markaziy Osiyo davlatlarining ma’lum bir integratsiyasini ta’minlashda uning nafaqat diniy, balki ma’naviy imkoniyati ham anchayin keng. Bu holat esa mintaqadagi barcha davlatlarni milliy, iqtisodiy va til xususiyatlarigagina qarab emas, balki butun islom ummasining manfaatlari asosida birlashishining garovi bo‘lib xizmat qilishi mumkin. Integratsiya borasida turli tashabbuslar, ichki va tashqi omillar mavjud bo‘lsada, davlatlarning barchasi ham dastlabki 25 yil davomida bunga juda katta xayrihohlik ko‘rsatmagan edi. Xususan, mintaqada asosiy ikki katta iqtisodiyotga ega bo‘lgan davlat O‘zbekiston va Qozog‘iston o‘zaro raqobat yo‘lidan ketgan bo‘lsa, Qirg‘iziston zo‘r berib, mamlakatda g‘arbona demokratiyani qaror toptirish va rivojlantirishga ahamiyat qaratdi. Tojikiston, endigina fuqarolar urushini bartaraf qilib, davlatchilik tuzilmalarini mustahkamlash va mamlakatning nochor iqtisodiyotini barqarorlashtirish yo‘lidan borgan bo‘lsa, Turkmaniston Afg‘onistondagi chigal vaziyatning mamlakatga ta’sir ko‘rsatmasligining oldini olish uchun chegaralar daxlsizligini ta’minlash va dastlab, Saparmurat Niyozovning, keyinchalik esa Gurbanguli Berdimuxamedovning yakka hokimiyatini yanada mustahkamlash masalasini asosiy vazifa sifatida belgiladi. Qachonki davlatlar va xalqlar o‘zaro bir butunligini anglab yetib, ichki integratsiyani vujudga keltirsagina, Markaziy Osiyo yaxlit jipslikka erishib, mukammal kuchga aylanadi. Integratsiyaning muhim nazariy masalasi bu – integratsiya jarayonida iqtisodiy va siyosiy omillarning o‘zaro munosabati hisoblanadi. Qachonki, iqtisodiy munosabatlarni rivojlantirish uchun siyosiy muhit yuzaga kelsa, integratsiya jarayonlari jadallashadi. Arab davlatlarining integratsiyasida ham aynan ushbu omillar o‘z ta’sirini ko‘rsatadi. Mintaqa davlatlari uchun ko‘plab integarsion tashabbuslar, turli integratsiyaon loyihalar taklif qilingan bo‘lib bular ma’lum bir davlatlar ustunligiga asoslanganligi barchamizga ma’lum. Bular ichida sobiq ittifoqning kooperatsiya aloqalarini saqlab qolishga bo‘lgan intilish ro‘yobi sifatidagi Mustaqil davlatlar hamdo‘stligi, Rossiyaning iqtisodiy qanoti ostida birlashishga chaqiriq hisoblangan YevroOsiyo iqtisodiy hamjamiyati, mintaqa xavfsizligini ta’minlash “kafolatini” olgan Kollektiv xavfsizlik shartnomasi tashkiloti (KXSHT), turkiy tilda so‘zlashuvchi davlatlarni yagona panturkizm g‘oyalari asosida yaqqol turkiyaning qanoti ostida birlashishga qaratilgan Turkiy tilli davlatlar Kengashi (hozirgi Turkiy davlatlar tashkiloti), mintaqa va unga tutash davlatlarning iqtisodiy va investitsion, geosiyosiy manfaatlarini ta’minlashga qaratilgan, asosan Xitoy va Rossiyaning siyosiy irodasiga ko‘proq bog‘liq bo‘lgan, ularning geosiyosiy va geoiqtisodiy manfaatlarini jadal ilgari suradigan Shanxay hamkorlik tashkiloti va 12 xokazolarni keltirishimiz mumkin. “...ushbu davlatlararo birlashmalarning har biri, jumladan, negizida Yevroosiyo iqtisodiy ittifoqi tuzilayotgan MDH ham darvoqe, ushbu ittifoq nima asosda tashkil etilayotgani haqida o‘ylab ko‘rish ham maqsadga muvofiq bo‘lar edi – bir-birini takrorlamasdan, o‘z faoliyatini mustaqil yo‘lga qo‘yishi, rivojlanish konsepsiyasi va uzoq muddatli dasturiga ega bo‘lishi muhim, deb hisoblaymiz. Agar mazkur shartlarga rioya etilmasa, ushbu birlashmalarning o‘zaro muvofiq ravishda faoliyat ko‘rsatishiga umid qilish qiyin”. Rossiya tomonidan taklif qilingan integratsion loyihalar ko‘proq Rossiyaning, Turkiya tomonidan taklif qilinayotgan loyihalar esa tabiiyki, Turkiyaning manfaatlariga qaratilganligi bilan ajralib turadi. «Integratsiya jarayonlari borgan sari nafaqat mintaqalarning ichki maqsadlari, balki tashqi muhitning ortib borayotgan talablari, kuchayib borayotgan xalqaro raqobat bilan ham belgilanmoqda. Xalqaro integratsiya mafkurasining o‘zi o‘zgarmoqda, avvallari a’zo mamlakatlarning xo‘jaliklarini yaqinlashtirishni maqsad qilgan mintaqaviy tashkilotlarning o‘zi global makon ishtirokchisiga aylanmoqdalar, integratsiya esa mintaqalarning dunyo xo‘jaligiga integratsiyalashuvi sifatida tushunilmoqda» . Bunda xalqaro va davlatlararo tashkilotlar oldida eng asosiy masala, davlatlarda integratsion jarayonlarni to‘g‘ri va manfaatli yo‘llar asosida tashkillashtirish hisoblanishi lozim 6 . 6 . Jailson E. da G.R. Gomes. The challenges of regional integration in Africa. P. 429-430. 13 II BOB . XALQARO MUNOSABATLARNING ASOSIY XUSUSIYATLARI 2.1 Xalqaro munosabatlarning asosiy xususiyatlari haqida O‘zbekistondagi xalqaro siyosat mamlakatning Markaziy Osiyo chorrahasida joylashgan strategik geografik joylashuvi va mintaqadagi asosiy aktyor sifatidagi roli bilan shakllanadi. O‘tgan yillar davomida O‘zbekiston o‘zining milliy manfaatlariga mos keladigan mustaqil tashqi siyosat olib borish bilan birga yirik global kuchlar va mintaqaviy qo‘shnilar bilan munosabatlarini muvozanatlashga intildi. O‘zbekistondagi xalqaro siyosatni bir necha asosiy o‘lchovlar xarakterlaydi: 1. Mintaqaviy aloqalar: O‘zbekiston Markaziy Osiyodagi qo‘shnilari, jumladan, Qozog‘iston, Qirg‘iziston, Tojikiston va Turkmaniston bilan yaqin diplomatik aloqalar olib boradi. Mamlakat Shanxay hamkorlik tashkiloti (ShHT) va Markaziy Osiyo ittifoqi kabi tashkilotlar orqali mintaqaviy hamkorlikni rivojlantirishga intildi. 2. Yirik davlatlar bilan hamkorlik: O‘zbekiston yirik global kuchlar, jumladan, AQSh, Rossiya, Xitoy va Yevropa Ittifoqi bilan diplomatiya olib bordi. U xalqaro sheriklik aloqalarini diversifikatsiya qilishga va ushbu ishtirokchilar bilan iqtisodiy, siyosiy va xavfsizlik sohasida hamkorlik qilish imkoniyatlarini izlashga e'tibor qaratdi. 3. Iqtisodiy va savdo aloqalari: O zbekistonning xalqaro siyosati xorijiyʻ sarmoyalarni jalb qilish, savdo sherikliklarini kengaytirish va mintaqada iqtisodiy integratsiyani rivojlantirishga qaratilgan sa y-harakatlarni o z ichiga oladi. ʼ ʻ Mamlakat iqtisodiy islohotlarni boshlab yubordi va o'zini mintaqaviy savdo va savdo markazi sifatida ko'rsatishga intildi. 4. Xavfsizlik va terrorizmga qarshi kurash: O zbekistonning xalqaro siyosati ʻ mintaqaviy xavfsizlik muammolarini, jumladan, terrorizmga qarshi kurash va chegara xavfsizligini ta minlashni o z ichiga oladi. Mamlakat kengroq Markaziy ʼ ʻ Osiyo kontekstida xavfsizlikka tahdidlarni bartaraf etish uchun xalqaro hamkorlar bilan muloqot va hamkorlik olib bormoqda. 5. Ko‘p tomonlama diplomatiya: O‘zbekiston ko‘p tomonlama forumlar va xalqaro tashkilotlarda ishtirok etib, mintaqaviy xavfsizlik, barqaror rivojlanish va atrof-muhit masalalari bo‘yicha muhokamalarga hissa qo‘shadi. U mintaqaviy va global manfaatdor tomonlar o'rtasida muloqot va hamkorlikni rivojlantirishga qaratilgan tashabbuslarni qo'llab-quvvatladi. 6. Gumanitar va madaniy diplomatiya: O‘zbekiston xalqaro obro‘sini oshirish uchun madaniy-gumanitar tashabbuslardan ham foydalangan. Madaniy almashinuvni rivojlantirish, tarixiy merosni asrab-avaylash, xalq diplomatiyasi bilan shug‘ullanish sa’y-harakatlari mamlakat xalqaro siyosatida muhim o‘rin 14 tutadi. O‘zbekistondagi xalqaro siyosatning murakkabliklarini tushunish va yo‘lga qo‘yish uning tarixiy merosi, madaniy an’analari, iqtisodiy intilishlari va mintaqaviy xavfsizlik muammolarini hisobga olishni talab qiladi. Mamlakatning global masalalarda o‘zgaruvchan roli, mintaqaviy va xalqaro ishtirokchilar bilan aloqalari uning Markaziy Osiyo va undan tashqaridagi xalqaro munosabatlarning keng kontekstidagi mavqei muhimligini ko‘rsatadi 7 . Xalqaro munosabatlarning asosiy xarakteristikalari davlatlar, xalqaro tashkilotlar va nodavlat sub'ektlarning global o'zaro ta'sirini shakllantiradigan ko'plab elementlarni o'z ichiga oladi. Ushbu xususiyatlar xalqaro munosabatlarni kengroq o'rganish va amaliyotining asosini tashkil qiladi va global boshqaruv, diplomatiya va nizolarni hal qilish uchun keng qamrovli ta'sir ko'rsatadi. Asosiy xususiyatlardan ba'zilari quyidagilardan iborat: 1. Anarxiya va davlat suvereniteti: Xalqaro tizim anarxiya doirasida ishlaydi, ya'ni umumjahon hokimiyati yo'q. Natijada, milliy davlatlar asosiy ishtirokchilar bo'lib, o'z hududlarida suveren hokimiyatga ega. Bu xususiyat xalqaro munosabatlarda asosiy tamoyil sifatida davlat suvereniteti tushunchasini keltirib chiqaradi. 2. O'zaro bog'liqlik va globallashuv: Iqtisodiyotlar, jamiyatlar va madaniyatlarning o'zaro bog'liqligi kuchayishi mamlakatlar o'rtasidagi o'zaro bog'liqlikning yuqori darajasiga olib keldi. Globallashuv tovarlar, kapital, g'oyalar va odamlarning chegaralar orqali o'tishini osonlashtirdi, o'zaro bog'liqlik va o'zaro ta'sirlarning murakkab tarmoqlarini yaratdi. 3. Kuch siyosati va geosiyosat: Davlatlar o z ta sirini kuchaytirishga, xavfsizlikniʻ ʼ saqlashga va strategik manfaatlarini ilgari surishga intiladigan xalqaro munosabatlarning markaziy dinamikasi bo lib qolmoqda. Geosiyosiy mulohazalar, ʻ jumladan, hududiy bahslar, resurslar raqobati va strategik ittifoqlar xalqaro dinamikani shakllantirishda hal qiluvchi rol o'ynaydi. 4. Mojaro va hamkorlik: Xalqaro munosabatlar ham ziddiyatni, ham hamkorlikni qamrab oladi. Davlatlar resurslar, ta'sir va xavfsizlik uchun raqobatda qatnashadilar, shu bilan birga iqlim o'zgarishi, jamoat salomatligi va tinchlikni saqlash kabi umumiy muammolarni hal qilish uchun hamkorlikdagi sa'y- harakatlarda ishtirok etadilar. 5. Xalqaro institutlar va me'yorlar: Xalqaro munosabatlar davlat xatti-harakatlarini tartibga soluvchi ko'p tomonlama tashkilotlar, shartnomalar va normalarning mavjudligi bilan shakllanadi. Birlashgan Millatlar Tashkiloti, Jahon Savdo Tashkiloti va mintaqaviy bloklar kabi tashkilotlar hamkorlikni osonlashtiradi va global muammolarni hal qilish uchun asos yaratadi. 7 Фазилат Қўйсинова. Ислом ҳамкорлик ташкилоти жахон сиёсатининг фаол актори сифатида . ЎзМУ хабарлари. Мирзо Улуғбек номидаги Ўзбекистон Миллий Университети илмий журнали. №1/5/1., 2021. Б . 110-114. 15 6. Diplomatiya va muzokaralar: Diplomatik o zaro aloqalar xalqaroʻ munosabatlarning asosini tashkil etib, davlatlarga muloqot qilish, kelishuvlar bo yicha muzokaralar olib borish va nizolarni tinch yo l bilan hal qilish imkonini ʻ ʻ beradi. Diplomatiya xalqaro inqirozlarni boshqarish va davlatlar o'rtasidagi hamkorlikni rivojlantirish uchun juda muhimdir. 7. Transmilliy muammolar: Xalqaro munosabatlar terrorizm, pandemiyalar, atrof- muhitning buzilishi va migratsiya kabi transmilliy muammolar bilan tobora ko'proq kurashmoqda. Bu muammolar milliy chegaralardan oshib ketadi va bir nechta manfaatdor tomonlarni jalb qilgan holda jamoaviy javoblarni talab qiladi. 8. Nodavlat ishtirokchilarning ta'siri: nodavlat sub'ektlar, jumladan, transmilliy korporatsiyalar, nodavlat tashkilotlar va transmilliy advokatlik guruhlari xalqaro munosabatlarda ta'sirchan rol o'ynaydi, ular global miqyosda siyosiy munozaralar, rivojlanish tashabbuslari va gumanitar sa'y-harakatlarga hissa qo'shadilar. Daraja. Xalqaro munosabatlarni o'rganish ushbu xususiyatlarga javoban rivojlanishda davom etmoqda, bu global o'zaro ta'sirlarning murakkabligini va xalqaro maydondagi zamonaviy muammolar va imkoniyatlarni hal qilishda moslashuvchan, xabardor yondashuvlar zarurligini yoritib beradi 8 . 2.2 Хalqaro munosabatlarning ijobiy va salbiy tomonlari Xalqaro munosabatlarning ijobiy tomonlari: 1. Mojarolarni hal qilish: Xalqaro aloqalar muloqot va diplomatiyani rivojlantiradi, xalqlar uchun nizolarni tinch yo'l bilan hal qilish va o'zaro tushunish va hamkorlik yo'lida ishlash uchun platformalar beradi. 2. Iqtisodiy rivojlanish: Xalqaro aloqalar savdo, sarmoya va iqtisodiy hamkorlikni osonlashtiradi, bu mamlakatlarga qiyosiy ustunliklardan foydalanish, texnologiyalarni almashish va iqtisodiy o'sishga yordam beradi. 3. Madaniy almashinuv: Global o'zaro ta'sirlar madaniy almashinuv, tushunish va qadrlashni rag'batlantiradi, bu bag'rikenglik, multikulturalizm va xilma-xil an'analar va merosni saqlashga olib keladi. 4. Global boshqaruv: Birlashgan Millatlar Tashkiloti, Jahon banki va xalqaro shartnomalar kabi institutlar orqali xalqaro hamkorlik inson huquqlari, atrof- muhitni muhofaza qilish va yadroviy qurolsizlanish kabi masalalar bo'yicha global me'yorlar, qoidalar va standartlarni ishlab chiqishga yordam beradi. 5. Gumanitar yordam va taraqqiyot: Xalqaro aloqalar insonparvarlik inqirozlari, tabiiy ofatlar va sog'liqni saqlash muammolariga muvofiqlashtirilgan javob berish 8 . Kо‘charov CH.SH. Markaziy Osiyoning mintaqaviy integratsion jarayoni muammolari. – T.: Fan, 2008. – B. 32 16 imkonini beradi, bu esa qashshoqlikni kamaytirish, ta'lim va sog'liqni saqlashga qaratilgan global sa'y-harakatlarga olib keladi. Xalqaro munosabatlarning salbiy tomonlari: 1. Mojaro va urush: Xalqaro munosabatlar qurolli to'qnashuvlar, raqobat va urushlarga olib kelishi mumkin, natijada odamlarning azob-uqubatlari, ko'chirilishi va keng tarqalgan vayronagarchiliklari, ko'pincha hokimiyat uchun kurash, resurslar raqobati va geosiyosiy keskinliklar tufayli kuchayadi. 2. Iqtisodiy tengsizlik: global iqtisodiy va savdo munosabatlari nomutanosiblikni davom ettirishi mumkin, ba'zi mamlakatlar va aholining chetga surilishi, ekspluatatsiya qilinishi yoki ortda qolishi ijtimoiy tartibsizliklar, tengsizlik va iqtisodiy beqarorlikka olib keladi. 3. Inson huquqlarining buzilishi: Xalqaro sa'y-harakatlarga qaramay, ba'zi davlatlar inson huquqlarini poymol qilish, avtoritarizm va repressiyalar bilan shug'ullanadi, adolat, erkinlik va tenglik tamoyillariga putur etkazadi va gumanitar inqirozlar va qochqinlar oqimiga olib keladi. 4. Atrof-muhitning degradatsiyasi: xalqaro munosabatlar ba'zan atrof-muhit barqarorligidan ko'ra qisqa muddatli yutuqlarni birinchi o'ringa qo'yishi mumkin, bu esa atrof-muhitning ifloslanishiga, resurslarning kamayishiga va iqlim o'zgarishiga olib keladi, bu ekotizimlar, aholi salomatligi va global barqarorlikka salbiy ta'sir qiladi. 5. Siyosiy beqarorlik: Xalqaro munosabatlar turli mintaqalarda siyosiy beqarorlik, rejim o'zgarishi va fuqarolik tartibsizliklariga hissa qo'shishi mumkin, bu esa boshqaruv inqirozi, qochqinlar inqirozi va mintaqaviy ishonchsizlikka olib kelishi mumkin. Xalqaro munosabatlarning ijobiy va salbiy tomonlarini tushunish va hal qilish global tinchlik, farovonlik va barqaror rivojlanishni rag‘batlantirish uchun zarurdir. U nizolarning oldini olish, inson huquqlarini himoya qilish, ekologik barqarorlik va global hamkorlik va o'zaro hurmat doirasida inklyuziv iqtisodiy rivojlanish majburiyatini talab qiladi 9 . Xalqaro munosabatlarning rivojlanish omillari milliy davlatlar, xalqaro tashkilotlar va nodavlat sub'ektlarning o'zaro ta'siri va natijalariga ta'sir qiluvchi bir qator elementlarni o'z ichiga oladi. Bu omillar jahon siyosati va diplomatiya dinamikasini shakllantiradi, xalqaro munosabatlarning ko‘p qirrali xususiyatini aks ettiradi. Ba'zi asosiy rivojlanish omillari: 1. Iqtisodiy o'zaro bog'liqlik: milliy iqtisodiyotlarning o'zaro bog'liqligi o'sib borayotgani xalqaro munosabatlarga turtki bo'lib, savdo, sarmoya oqimi va iqtisodiy hamkorlikning oshishiga olib keladi. Xalqaro munosabatlarni 9 Qo‘ysinova Fazilat Oripovna. Siyosiy integratsiyani shakllantirishda siyosiy institutlarning roli // Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor VOLUME 1 | ISSUE 11. 2021. B. 316-321. 17 shakllantirishda to g ridan-to g ri xorijiy investitsiyalar, savdo kelishuvlari vaʻ ʻ ʻ ʻ rivojlanishga ko maklashish dasturlari kabi iqtisodiy omillar muhim rol o ynaydi. ʻ ʻ 2. Texnologik yutuqlar: Texnologiyaning jadal rivojlanishi xalqaro munosabatlar manzarasini o'zgartirib, aloqa, kiber o'zaro aloqalar va texnologik hamkorlik uchun yangi yo'llarni yaratdi. Raqamli inqilob xavfsizlik muammolari, josuslik va xalqaro miqyosda kibermakonni tartibga solishga ham ta'sir ko'rsatdi. 3. Xavfsizlik va mojaro: Xavfsizlik muammolari, jumladan, an'anaviy harbiy tahdidlar, terrorizm, kiber urush va yadroviy qurollarning tarqalishi kabi noan'anaviy xavfsizlik muammolari xalqaro munosabatlarning tabiatiga ta'sir qiladi. Milliy xavfsizlik manfaatlariga erishish va global xavfsizlikka tahdidlarni boshqarish davlatlar o'rtasidagi diplomatik va strategik hamkorlikni shakllantiradi. 4. Global boshqaruv va xalqaro tashkilotlar: Birlashgan Millatlar Tashkiloti, Jahon Savdo Tashkiloti va mintaqaviy bloklar kabi xalqaro tashkilotlarning mavjudligi va roli global muammolarni hal qilish, standartlarni belgilash va keng doiradagi hamkorlikni rivojlantirishda muhim rivojlanish omillari bo'lib xizmat qiladi. masalalar, jumladan, tinchlikni saqlash, savdo muzokaralari va iqlim o'zgarishi tashabbuslari. 5. Atrof-muhit va energiya tashvishlari: Ekologik omillar, jumladan iqlim o'zgarishi, tabiiy resurslarni boshqarish va qayta tiklanadigan energiya xalqaro munosabatlarning muhim tarkibiy qismlari sifatida paydo bo'ldi. Davlatlar global darajadagi ekologik muammolarni hal qilish va barqaror rivojlanishni rag'batlantirish uchun munozaralar, shartnomalar va hamkorlikda ishtirok etadilar. 6. Madaniy va yumshoq kuch: Madaniy almashinuvlar, ta'lim dasturlari, xalq diplomatiyasi va global ommaviy axborot vositalarining ta'siri xalqaro munosabatlarni shakllantiradigan yumshoq kuch va madaniy dinamikaga hissa qo'shadi. G‘oyalar, qadriyatlar va madaniy mahsulotlar almashinuvi o‘zaro tushunishni rivojlantirish va xalqaro hamkorlikni yo‘lga qo‘yishda muhim rol o‘ynaydi. 7. Gumanitar va taraqqiyot yordami: Xalqaro aloqalar global qashshoqlik, sog'liqni saqlash muammolari, ta'lim tashabbuslari va turli mintaqalar va mamlakatlarda infratuzilmani rivojlantirish uchun insonparvarlik yordami, rivojlanish yordami va salohiyatni oshirishni qo'llab-quvvatlashga qaratilgan sa'y-harakatlarni o'z ichiga oladi, bu esa kengroq landshaftga hissa qo'shadi. global rivojlanish. 8. Xalqaro huquq va normalar: xalqaro huquq normalari, konventsiyalari va shartnomalarini ishlab chiqish va ularga rioya qilish xalqaro maydonda davlatlar va nodavlat subyektlarning xulq-atvorini shakllantirishda hal qiluvchi omil bo‘lib xizmat qiladi. Ushbu huquqiy asoslar inson huquqlaridan tortib qurol nazorati va savdo qoidalarigacha bo'lgan masalalar bo'yicha xatti-harakatlarni boshqaradi. Xalqaro munosabatlardagi ushbu rivojlanish omillarining o zaro ta sirini tushunish ʻ ʼ 18 hamkorlik imkoniyatlarini aniqlash, muammolarni hal qilish va global barqarorlik, farovonlik va barqaror rivojlanishni rag batlantirish uchun muhim ahamiyatga ega.ʻ Bu omillar xalqaro munosabatlarning zamonaviy manzarasini belgilaydigan murakkab o'zaro ta'sir va masalalarni aks ettiradi 10 . 10 Karimov I.A. tom 6. Havfsizlik va barqaror taraqqiо‘t yо‘lida – T.: О‘zbekiston, 1998. –B. 136. 19 XULOSA Xalqaro munosabatlar bir nechta jiddiy sabablarga ko'ra zarur bo'lib, ularning har biri zamonaviy dunyoni shakllantirishda global o'zaro ta'sirlarning hal qiluvchi rolini ta'kidlaydi. Mana, xalqaro munosabatlarning muhimligining asosiy sabablari: 1. Global o'zaro bog'liqlik: Global o'zaro bog'liqlik va o'zaro bog'liqlik kuchayishi bilan tavsiflangan davrda xalqaro munosabatlar davlatlar, xalqaro tashkilotlar va nodavlat sub'ektlar o'rtasidagi munosabatlarning murakkab tarmog'ini boshqarish uchun platforma bo'lib xizmat qiladi. Bu o'zaro bog'liqlik iqtisodiy, siyosiy, xavfsizlik, madaniy va ekologik o'lchovlarni qamrab oladi va global muammolar va imkoniyatlarga oqilona va muvofiqlashtirilgan yondashuvni talab qiladi. 2. Mojarolarning oldini olish va hal qilish: Xalqaro munosabatlar nizolarning oldini olish va hal qilish mexanizmlari va asoslarini taqdim etadi. Diplomatiya, muzokaralar, dialog va ko‘p tomonlama hamkorlik orqali davlatlar nizolarni hal qilishga, qurolli mojarolarning oldini olishga, davlatlararo va davlatlararo mojarolarni tinch yo‘l bilan hal etishga ko‘maklashishga intiladi, shu bilan global xavfsizlik va barqarorlikka hissa qo‘shadi. 3. Iqtisodiy hamkorlik va taraqqiyot: Xalqaro aloqalar iqtisodiy hamkorlikni, savdo kelishuvlarini, sarmoya oqimini va rivojlanish tashabbuslarini osonlashtiradi, global iqtisodiy o'sish, ish o'rinlarini yaratish va qashshoqlikni qisqartirish uchun vosita bo'lib xizmat qiladi. Davlatlar iqtisodiy muammolarni hal qilish, barqaror moliyaviy tizimlarni qurish va global miqyosda inklyuziv rivojlanishni qo'llab-quvvatlash uchun hamkorlik qiladi. 4. Global boshqaruv va tartibga solish: Xalqaro aloqalar inson huquqlari, atrof-muhitni muhofaza qilish, aholi salomatligi, yadro qurolini tarqatmaslik va savdo kabi global muammolarni tartibga soluvchi normalar, qoidalar va standartlarni o'rnatish uchun muhim ahamiyatga ega. Xalqaro tashkilotlar va shartnomalar xalqlarning adolat, tenglik va o'zaro hurmat tamoyillariga rioya qilishlarini ta'minlovchi jamoaviy harakatlar uchun asos yaratadi. 5. Ekologik barqarorlik: Xalqaro aloqalar ekologik muammolarni hal qilish va barqarorlikni rag'batlantirishda hal qiluvchi rol o'ynaydi. Millatlar iqlim o'zgarishi, biologik xilma-xillikning yo'qolishi va atrof-muhitning degradatsiyasiga qarshi kurashishda birgalikda harakat qiladi, bu muammolarning transchegaraviy tabiatini va muvofiqlashtirilgan, global javob choralarini ko'rish zarurligini tan oladi. 20 6. Jamoat salomatligi va gumanitarlik: Xalqaro munosabatlar sohasi jamoat salomatligi, insonparvarlik yordami va tabiiy ofatlar oqibatlarini bartaraf etishga qaratilgan tashabbuslarni o'z ichiga oladi. Davlatlar pandemiyaga qarshi kurashish, aholining zaif qatlamlariga yordam ko'rsatish va insonparvarlik inqirozlariga ko'p tomonlama javob berishda hamkorlik qiladi, bu global darajada inson farovonligi uchun umumiy majburiyatni aks ettiradi. 7. Strategik ittifoqlar va xavfsizlik sohasida hamkorlik: Davlatlar umumiy xavfsizlikka tahdidlarni bartaraf etish uchun strategik ittifoqlar, xavfsizlik sohasida hamkorlik va jamoaviy mudofaa choralarini o rnatish uchun xalqaroʻ munosabatlarda ishtirok etadilar. Ushbu o zaro hamkorlik mintaqaviy barqarorlikni ʻ ta minlash, tajovuzni oldini olish va terrorizm va kibertahdidlar kabi transmilliy ʼ xavfsizlik muammolariga qarshi kurashishga qaratilgan. 8. Madaniy tushunish va almashish: Xalqaro aloqalar madaniy tushunish, akademik almashinuv va odamlar o'rtasidagi o'zaro ta'sirni rivojlantiradi, turli an'analar, tillar va merosni saqlashga hissa qo'shadi. Ushbu sa'y-harakatlar o'zaro hurmat, bag'rikenglik va madaniy xilma-xillikni qadrlashni rag'batlantiradi, global uyg'unlik va birgalikda yashashga hissa qo'shadi. Xulosa qilib aytganda, xalqaro munosabatlar zamonaviy dunyoning ko'p qirrali va o'zaro bog'liq muammolarini hal qilish, global hamkorlikni rivojlantirish, mojarolarning oldini olish, barqaror rivojlanishga ko'maklashish va milliy chegaralardan tashqarida bo'lgan umumiy muammolarni hal qilish uchun jamoaviy sa'y-harakatlarni rivojlantirish uchun zarurdir. Xalqaro munosabatlarda ishtirok etish orqali davlatlar va global ishtirokchilar ushbu muammolarni hal qilish va tobora o'zaro bog'langan dunyo taqdim etayotgan imkoniyatlardan foydalanish majburiyatini namoyish etadilar. 21 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. О‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2017 yil 10 noyabrdagi Samarqand shahrida о‘tgan «Markaziy Osiyo: yagona tarix va umumiy kelajak, barqaror rivojlanish va taraqqiyot yо‘lidagi hamkorlik» mavzusidagi xalqaro konferensiyada sо‘zlagan nutqi. http://press-service.uz/ru/lists/view/1227 2. О‘zbek tilining izohli lug‘ati. “О‘zbekiston milliy ensiklopediyasi”. A.Madvaliyev tahriri ostida (2006-2008). – Toshkent, – B. 216; 3. Философский энциклопедический словар. М.: Мисл, 2010. – 479 с. 4. Jailson E. da G.R. Gomes. The challenges of regional integration in Africa. P . 429-430. 5. Косов Й.В., Фокина В.В. Политическая регионалистика. – М.: Питер, 2009. – С. 5. 6. http :// www . prezident . uz / oz / lists / view /1227 7. Kо‘charov CH.SH. Markaziy Osiyoning mintaqaviy integratsion jarayoni muammolari. – T.: Fan, 2008. – B. 32 8. Karimov I.A. tom 6. Havfsizlik va barqaror taraqqiо‘t yо‘lida – T.: О‘zbekiston, 1998. –B. 136. 9. О‘zbekiston Respublikasi birinchi Prezidenti Islom Karimovning Minsk shahrida bо‘lib о‘tgan Mustaqil Davlatlar Hamdо‘stligi davlat rahbarlari kengashining majlisidagi nutqi, 10.10.2014. 10. Botakoz Shakeyeva. Problema reformirovaniya OIS // Таълим ва инновацион тадқиқотлар (2022 йил №12) ISSN 2181-1709 (P)48 Education and innovative research 2022 y. №12 Kazaxstan v globalnix protsessax. Nauchnoye izdaniye. № 3 (41), 2014. – S. 68 10. The Tourist Potential Of The Organization Of Islamic Cooperation: Current Challenges And Prospects // Turkish Online Journal of Qualitative Inquiry (TOJQI)Volume 6, July 2021: 6808-6812. pp. 6808-6812 11. Fazilat Oripovna Koysinova. Analysis Of Development Tendencies Of Political Events In The Region. The American Journal of Political Science Law and Criminology. Vol. 3 No. 12 (2021). pp. 6-10 12. Qo‘ysinova Fazilat Oripovna. Siyosiy integratsiyani shakllantirishda siyosiy institutlarning roli // Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor VOLUME 1 | ISSUE 11. 2021. B. 316-321. 22 13. Фазилат Қўйсинова. Ислом ҳамкорлик ташкилоти жахон сиёсатининг фаол актори сифатида . ЎзМУ хабарлари. Мирзо Улуғбек номидаги Ўзбекистон Миллий Университети илмий журнали. №1/5/1., 2021. Б. 110-114. 23

 

MUNDARIJA:

 

 

KIRISH……………………………………………………...3-4-bet

I BOB. HOZIRGI ZAMON XALQARO MUNOSABATLARI TARAQQIYOTINING ASOSIY XUSUSIYATLARI 

  1. .Hozirgi zamon xalqaro munosabatlari taraqqiyotining asosiy xususiyatlari  haqida……………………………………………………..5-9-bet
  2. .Xalqaro munosabatlarning rivojlanish omili…………… 10-13-bet

II BOB. XALQARO MUNOSABATLARNING ASOSIY XUSUSIYATLARI

2.1. Xalqaro munosabatlarning asosiy xususiyatlari haqida…14-16-bet

2.2. Xalqaro munosabatlarning ijobiy va salbiy tomonlari…..16-19-bet

XULOSA……………………………………………………..20-21-bet

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI……...22-bet

Sotib olish