Hujum harakati va uning oqibatlari - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	68.1KB
Xaridlar	6
Yuklab olingan sana	16 Dekabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Komiljon Saidov

Ro'yxatga olish sanasi 16 Dekabr 2024

6 Sotish

Hujum harakati va uning oqibatlari

Sotib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA‘LIM, FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
O‘ZBEKISTON-FINLANDIYA PEDAGOGIKA
INSTITUTI PEDAGOGIKA VA JISMONIY MADANIYAT
FAKULTETI TARIX KAFEDRASI
KURS ISHI
FAN: O‘ZBEKISTON TARIXI.
MAVZU: Hujum harakati va uning oqibatlari
BAJARDI:
TEKSHIRDI:
BALL:_________

SAMARQAND-2024
1

MUNDARIJA:
KIRISH……………………………………………………………………………..3
1-BOB. Sovet hokimiyatining Turkistonda olib borgan ijtimoiy siyosati………….6
1.1. Sovet hokimiyatining Turkistonda 1917-1920-yillarda olib borgan ijtimoiy-
madaniysiyosati...…………………………………………………………………11
1.2 Sovet hukumatining din va milliy o’zlik sohasida olib borgan siyosati……...22
2-BOB Hujum harakati:sabab, maqsad,jarayon va natija….
……………………...23
2.1. “Hujum”harakatining o’tkazilishi va uning jarayonlari ……………………..23
2.2. “Hujum” harakatida faol ishtirok etgan ayollar va ularning qismati ……….23
XULOSA…………………………………………………....................................31
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR………………..………………………..33
2

Kirish
1920-yillar O‘zbekiston tarixi jadal o‘zgarishlar, ijtimoiy va madaniy islohotlar
davri bo‘lib, ushbu davrda Sovet hokimiyati tomonidan amalga oshirilgan
“Hujum” harakati o‘ziga xos o‘rin tutadi. 1927-yilda boshlangan ushbu harakat
ning asosiy maqsadi O‘rta Osiyoda, xususan, O‘zbekiston hududida ayollarning
ijtimoiy holatini o‘zgartirish, ularning jamiyatdagi rolini kuchaytirish va eskirgan
urf-odatlardan voz kechish edi. Biroq, bu jarayon chuqur ijtimoiy qarama-
qarshiliklarni yuzaga keltirib, xalq orasida katta norozilik va murakkab oqibatlarni
keltirib chiqardi. “Hujum” harakatining boshlanishi mahalliy aholi hayotidagi
patriarchal tuzumga qarshi keskin chora-tadbirlar bilan bog‘liq bo‘lib, bu ayollarni
paranji tashlashga majbur qilish, yangi turmush tarzi va kiyinish uslublarini joriy
etishga qaratilgan edi. Bu jarayon Sovet hokimiyati tomonidan ayollarning
huquqlarini himoya qilish va tenglikni ta’minlash shiori ostida amalga oshirilgan
bo‘lsa-da, aslida u xalqning diniy va madaniy qadriyatlariga qattiq ta’sir ko‘rsatdi 1
.
1927-yilda O‘zbekistonda boshlangan “Hujum” harakati sovet davrining mahalliy
jamiyatga nisbatan o‘tkazgan keng ko‘lamli islohotlaridan biri sifatida tarixda
muhim o‘rin egallaydi. Bu harakatning asosiy maqsadi ayollarni “erkaklar
zulmidan” va diniy qaramlikdan ozod qilish, ularni ijtimoiy hayotga jalb qilish
orqali yangi, zamonaviy sovet jamiyatini shakllantirish edi. Ammo “Hujum”
harakati faqat ayollar huquqlari uchun kurash bilan cheklanib qolmadi. U mahalliy
xalqning asrlar davomida shakllangan an'anaviy hayot tarziga, milliy qadriyatlariga
va diniy e’tiqodiga keskin hujum sifatida o‘z aksini topdi. Mazkur harakatning
diqqatga sazovor jihatlaridan biri shundaki, u, bir tomondan, ayollarni paranji va
chachvonlardan voz kechishga majburlash orqali ularga erkinlik va zamonaviylikni
targ‘ib qilgan bo‘lsa, boshqa tomondan, xalq orasida kuchli norozilikka sabab
bo‘ldi. Mahalliy aholining ko‘pchilik qismi bu siyosatni xalqning madaniy va diniy
identitetiga qarshi qaratilgan tahdid sifatida qabul qilgan. “Hujum” harakatining
ijtimoiy oqibatlari, xususan, ayollarga qarshi sodir etilgan zo‘ravonliklar va
qotilliklar, uni yanada murakkab va ziddiyatli hodisa sifatida yodda qoldirdi.
Ushbu kurs ishi “Hujum” harakatining tarixiy ildizlari, amalga oshirish usullari va
mahalliy jamiyat hayotiga ta’sirini tahlil qilishga bag‘ishlangan. Ish davomida
ushbu harakatning sovet mafkurasi bilan bog‘liq jihatlari va uning madaniy
merosga ko‘rsatgan ta’siri chuqur o‘rganiladi. Bundan tashqari, harakatning uzoq
muddatli oqibatlari, xususan, O‘zbekistonda ayollar o‘rni va jamiyatning
rivojlanishidagi ijtimoiy o‘zgarishlar masalalari ham ko‘rib chiqiladi.
Shu tariqa, “Hujum” harakati haqida izlanish nafaqat o‘tmish voqealarini
o‘rganish, balki jamiyat va madaniyatning murakkab o‘zaro munosabatlarini tahlil
qilishda muhim ahamiyat kasb etadi.
1
Mirziyoev SH.M. “Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz”. – Toshkent,
O’zbekiston, 2017. – 488 b.
3

Mazkur kurs ishida “Hujum” harakatining mohiyati, uning ijtimoiy va siyosiy
maqsadlari hamda O‘zbekiston jamiyatiga ta’siri keng yoritiladi. Shuningdek,
ushbu harakatning kutilgan natijalari va real oqibatlari – xususan, ayollar
hayotidagi o‘zgarishlar, qarshiliklar va milliy madaniyatga ko‘rsatilgan bosim
o‘rganiladi. Ushbu mavzu, nafaqat tarixiy ahamiyatga ega, balki bugungi kunda
ham o‘tmishni anglash va undan saboq olish nuqtai nazaridan dolzarbligini saqlab
qolmoqda.Mazkur kirish qism orqali ushbu kurs ishining asosiy yo‘nalishlari va
tadqiqot maqsadlari belgilab olinib, mavzuning dolzarbligi hamda muhimligi
yoritiladi.
Mavzuning dolzarbligi. “Hujum” harakati o‘zbek jamiyati tarixidagi murakkab va
ziddiyatli davrlarning biri sifatida xalqning madaniy va ijtimoiy hayotida katta
o‘zgarishlarni keltirib chiqardi. Uni o‘rganish orqali biz milliy va diniy qadriyatlar
hamda chetdan kiritilgan siyosiy islohotlar o‘rtasidagi munosabatni tahlil qilish
imkoniyatiga ega bo‘lamiz. Bu, ayniqsa, milliy identitetni saqlab qolish va tashqi
bosimlarga moslashish masalalarida muhimdir. Bugungi kunda ham ayollar
huquqlari, ularning jamiyatdagi o‘rni va imkoniyatlari global darajada dolzarb
masalalardan biri hisoblanadi. “Hujum” harakati davridagi ayollar ozodligi uchun
kurash va uning murakkab oqibatlari zamonaviy O‘zbekiston jamiyatida gender
tenglikni ta’minlash masalalarini yoritishda muhim tarixiy saboq bo‘lib xizmat
qiladi. “Hujum” harakati asrlar davomida shakllangan mahalliy urf-odatlar va diniy
e’tiqodlarga qarshi tazyiqlarni kuchaytirdi. Bunday voqealarni o‘rganish nafaqat
o‘tmishdagi xatolardan saboq olish, balki bugungi globallashuv sharoitida milliy
qadriyatlarni asrab-avaylash va rivojlantirishga doir muhim xulosalar chiqarishga
yordam beradi.
Mavzuning o’rganilganlik darajasi. 1927-yilda O‘zbekistonda bo‘lib o‘tgan
“Hujum” harakatining o‘rganilganlik darajasi yetarlicha keng qamrovli bo‘lsa-da, u
turli davrlarda va turli yondashuvlar asosida tadqiq qilingan “Hujum” harakati
sovet tarixshunosligida, asosan, ideologik nuqtai nazardan tadqiq qilingan. Ushbu
davrda yozilgan asarlar va maqolalarda “Hujum” harakati sovet hokimiyatining
yutuqlari sifatida taqdim etilgan. Ayollarning “ozod qilinishi” va yangi sovet
jamiyatining qurilishidagi roli alohida e’tiborga olingan. Biroq, ushbu tadqiqotlar
bir tomonlama bo‘lib, milliy qadriyatlarga, mahalliy aholining qarshiligi va
harakatning salbiy oqibatlariga nisbatan chuqur tahlil berilmagan. O‘zbekiston
mustaqillikka erishgach, “Hujum” harakati yangicha, tanqidiy yondashuvlar
asosida o‘rganila boshlandi. Bu davrdagi tadqiqotlarda sovetlarning madaniy va
diniy qadriyatlarga qaratilgan tazyiqlari, milliy identitetga ko‘rsatgan salbiy ta’siri
ko‘proq yoritila boshlandi. Mahalliy tarixchilar bu mavzuda asosan quyidagi
jihatlarga e’tibor qaratdilar:
-Harakatning mahalliy jamiyatdagi qarshilik va zo‘ravonliklarga olib kelgani.
-Ayollar huquqlari masalasi bahonasida mahalliy madaniy merosga zarar
yetkazilgani.
4

Tadqiqot natijalari . 1927-yilda O‘zbekistonda amalga oshirilgan “Hujum”
harakatini tadqiq qilish natijalari turli davrlarda olib borilgan ilmiy izlanishlarning
asosiy xulosalari va ularning har xil yondashuvlari bilan bog‘liq. Sovet
tarixshunosligida “Hujum” harakati ijobiy qadam sifatida taqdim etilgan va
quyidagi natijalar asosida baholangan:
-Ayollarning ijtimoiy hayotga jalb qilinishi: Sovet tadqiqotlari bu harakatni
ayollarni paranji va chachvonlardan ozod qilish orqali ularni jamiyatga faol jalb
qilish va iqtisodiy faoliyatda qatnashish imkonini yaratgan voqea sifatida talqin
qilgan.
-Savodxonlikning oshishi: Ayollarning ta’lim olishiga imkoniyatlar yaratilgani va
ular orasida savodxonlik darajasining oshgani haqida hisobotlar berilgan.
-Milliy o‘zlikdan voz kechish: Sovet mafkurasi ushbu jarayonni eski an’analardan
voz kechish va "zamonaviylik" sari intilish sifatida ko‘rsatgan. Biroq, ushbu
tadqiqotlar bir tomonlama bo‘lib, milliy madaniyat va qadriyatlarga salbiy ta’sirni
chetlab o‘tgan.
O‘zbekiston mustaqillikka erishgach, “Hujum” harakati yangicha va kengroq
yondashuv asosida qayta baholandi. Natijalar quyidagicha:
-Madaniy qarama-qarshilik: Tadqiqotlar mahalliy aholining, xususan, erkaklar va
diniy guruhlarning ushbu harakatga qarshilik ko‘rsatganini ko‘rsatdi. Bu qarshilik
ayollarga nisbatan qotilliklar va zo‘ravonliklar bilan kuzatilgan.
-Qadriyatlar va merosga zarar: Harakat natijasida mahalliy madaniy qadriyatlar,
xususan, oila institutlari va diniy an’analar zarar ko‘rgan. Ayrim tadqiqotchilar bu
jarayonni madaniy o‘zlikni yo‘qotish sifatida talqin qilgan.
-Ayollar huquqlaridagi qarama-qarshiliklar: Harakat dastlab ayollarni ozod qilishni
maqsad qilgan bo‘lsa-da, uning qattiqqo‘l usullari natijasida ko‘plab ayollar
ijtimoiy va jismoniy tazyiq ostida qolgan. Tadqiqotlar “Hujum”ning aslida
ayollarning erkinligini oshirishdan ko‘ra, sovet mafkurasini joriy qilish vositasi
bo‘lganini ko‘rsatgan.
Kurs ishining nazariy-uslubiy asoslari . Mazkur mavzuni tadqiq qilishda tarixiy
metod asosiy vosita bo‘lib xizmat qiladi. U quyidagilarni o‘z ichiga oladi: Vaqt va
makon o‘lchovi: “Hujum” harakatining aniq davr (1927-yil) va hududiy
(O‘zbekiston) kontekstidagi o‘rni o‘rganiladi. Tarixiy shart-sharoitlar tahlili: Sovet
hokimiyatining Markaziy Osiyoda modernizatsiya siyosati, gender masalalari va
mahalliy jamiyatdagi o‘zgarishlar keng ko‘lamda ko‘rib chiqiladi.
Kurs ishining tuzilishi va hajmi. Kurs ishining tuzilishi va hajmi. Kurs ishi
kirish, ikkita bob, to`rtta paragraf, xulosa va adabiyotlar ro`yxatidan iborat
5

1.1 Sovet hokimiyatining Turkistonda 1917-1920-yillarda olib borgan
ijtimoiy-madaniy siyosati
Hozirgi O'zbekiston hududida podsho hokimiyatining ag'darilishi natijasida
madaniy hayot va ma'naviyat sohalarida murakkab, ziddiyatli jarayonlar kechdi.
Oldingi qariyb ellik yillik mustamlakachilik siyosatiga qaramasdan xalq ommasi
o'z madaniyati, urf-odatlarini saqlab, himoya qilib kelgan. Ko'p asrlik o'zbek milliy
madaniyati, qadriyatlari qatori yangi shakllar qaror topdi. Xalq farzandlari maktab
va madrasalarda ta'lim olardilar, qo'shimcha yangi usul maktablari, rus-tuzem
maktablari, gimnaziyalar faoliyat ko'rsatardi. Gazeta va jurnallar, kutubxonalar,
turli milliy jamiyatlar, ziyolilar ma'rifatchilikni rivojlantirdilar. Ko'tarilgan
jadidchilik harakati ma'rifatchilik va islohotchilik harakatlarini kengaytirib
yubordi. Jadidchilik 1917-yilga kelib ijtimoiy va demokratik harakat darajasiga
ko'tarildi. Xalq ma'naviyati asos-mohiyatini islom dinining poklantiruvchi-
tarbiyaviy aqidalari, milliy urf-odatlarimizning sermazmun va insonparvarlik
sifatlari tashkil qildi.Xalq ommasining madaniy an'analari, ma'rifatchiligi,
ma'naviyati, e'tiqodi, milliy urf-odatlari, san'ati, og'zaki ijodiyoti nihoyat darajada
sermazmun, ko'p qir-rali, yuqori insonparvarlik g'oyalari bilan yo'g'rilgan, ko'p
asrlik tariximiz mahsuli bo'lib keldi. Og'ir jarohatlar yetkazilgan bo’lishiga
qaramasdan milliy imon-e'tiqod va ma'naviyat saqlanib keldi, aholi turmush
tarzining asosini tashkil qildi. Madaniyat va ma'naviyatdagi elimiz oldida turgan
yagona yoi boy merosimizga tayanib, uni inkor qilmas-dan yangi sharoit
vazifalarini belgilash, jamiyatning barcha qatlamlari ishtirokida, har birining istak-
intilishlaridan kelib chiqib yuksalish, istiqlol sari harakat qilish bo'lib qoldi. Asriy
xalq merosi bilan bir qatorda ilg'or milliy ziyolilar, jumladan, jadidlar yuzaga
keltirgan ma'rifatchi lik ko'rinishlari bo'lmish maorif, matbuot, badiiy ijod va
boshqalarning ahamiyati, qadr-qimmatiga tayanish, tegishli o'rin berish zarurati
ham ko'zga tashlandi. Bu ilg'or qarashlar, milliy mustaqillik va istiqlolga
yo'g'rilgan yuksak tuyg'ular ulug' davlatchilik, kolonial siyosat, feodal-klerikal,
konservativ zo'rovonlarga qarshi kurashda chiniqib, kamolotga va yuksaklikka
tomon intildi 2
. Elimizda milliy madaniyatimizni zamonaning ilg'or sivilizatsiyasi,
madaniyati, maorifi bilan uyg'unlatib davom ettirishga qodir, layoqatli ijodiy
kuchlar yetishib chiqqan va yetishib chiqmoqda edi. Xalq ommasining ma'rifatni
rivojlantirishga intilib kelgani milliy ziyolilarimizga kuch-quvvat, ilhom
bag'ishladi. Ammo O'zbekiston hududida ma'naviyat va madaniyat 1917-yildan
boshlab murakkab vaziyatni boshdan kechirdi, jiddiy to'siqlar va buzg'unchilik
larga uchradi. Turkistonni qizil imperiya koloniyasiga aylan-tirishga kirishgan
bolsheviklar siyosati va amaliyotini xalq ommasi, milliy ziyolilar qabul qilmadilar.
Ma'naviyat va madaniyat sohalarida g'oyaviy-siyosiy kurash avj oldi. Xo'jalik
vayronaligi va oziq-ovqat dik-taturasi, yangi iqtisodiy siyosat va xomashyoga
davlat monopoliyasi, ko'p sonli qizil armiya va davlat idoralari xodimlarining
ta'minoti madaniyat, matbuot, maorif sohalarining moddiy ahvoli og'irlashuviga
2
. Karimov I. A. “Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q”. Tanlangan asarlar. 9 jildli. VII jild. – Toshkent:
O’zbekiston. 1999. – 410 b.
6

sabab bo'ldi. Bunday og'ir ahvol Turkiston madaniy hayotining 1924-yilgacha
bo'lgan davriga xos edi. Buxoro va Xorazmda 1917— 1920-yillarda madani yat,
maorifning ilg'or zamonaviy shakllarini joriy qilish davom etgan islohotchilik
harakatida katta o'rin egalla-di. Shuningdek, demokratik o'zgarishlar xalq ma'na-
viyatini hisobga olib o'tkazilishi idrok etildi. Ammo Buxoroda 1917-yil bahorida
konservativ, mutaassib kuchlarning jazavaga kelishi, ayniqsa, 1918-yil martida
kolesovchilikning tajovuzkorligi oqibatida ma'rifatchilik jarayoniga, ilg'or madaniy
kuchlarga jiddiy talafot yetkazildi. Jadid deb e'lon qilingan 3 mingga yaqin ilg'or
ziyolilar qatl etildi. Xorazmda iqtisodiy ahvolning og'irlashuvi madaniyat va
maorifning ahvoliga salbiy ta'sir qildi. Shu bilan birga, xalq ommasining ma'rifat-
ga, axloqiy kamolotga intilishi davom etdi. An'anaviy maktablar, madrasalar,
madaniy-ma'rifiy vaqflar faoli-yati, o'qimishli-ziyolilar, ijodkorlarning jamiyatdagi
faxrli mavqeyi saqlanib qoldi. Xorazm va Buxoro respublikalari sharoitida (1920
— 1924-yillar) milliy madaniyat va maorifni rivojlantirish, ularni zamonaviy
sivilizatsiya shakllari hamda mazmuni bilan boyitib borish bilan yangi hokimiyat
sho'balari shug'ullandi. Keng ko'lamda milliy ziyolilarni amaliy faoliyatga jalb
qilish imkoniyatlari ko'zga tashlandi. Maorif, madaniyat sohalarida hukumat reja-
dasturlarini ishlab chiqish, ularni hayotga tatbiq etish bo'yicha dastalbki qadamlar
tashlandi. Ammo bu respublikalarda ham madaniyat, e'tiqod, milliy qadriyatlarga
bolshevikcha so'1-ekstremistik tazyiq o'tkazishga jiddiy urinishlar bo'ldi.
Turkistonda, Buxoro, Xorazm respublikalarida 20-yillarning birinchi yarmida bir
butun madaniy-ma'rifiy ko'tarilish maydoni vujudga keldi. Shu asnoda xalq ora-
masi, milliy ziyolilar ishtirokidagi ma'naviy-madaniy jarayon, fikrlar, tajriba
almashuvlari odatga aylanib bor-di. Bolshevikcha aksilmilliy, umuminsoniy
progressiv ma'rifatchilikka dushmanlik bosimlariga qaramasdan 1917 — 1924-
yillarda O'zbekistonning hozirgi hududida madaniy-ma'rifiy turmush jabhalarida
yangilanish — yangi shakllar va mazmun vujudga keldi, xalq ma'navi-yatida o'z
aksini topdi. Milliy ziyolilar, ruhoniylar, yerli rahbarlarning amaliy faoliyatlari
borgan sari qattiq ta'qib ostiga olinib, xalq ma'naviyatini boyitish yo'lidagi harakat
maydoni torayib bordi.
Xalq ommasi, uning barcha qatlamlari madaniyat va maorif sohalaridagi koloniza-
torlik munosabatlariga qarshi kurash olib bordilar. Dehqonlar, hunarmandlar, butun
aholi sovet hokimiyati tomonidan bolshevik doiralar ko'rsatmasi bi lan amalga
oshirilgan machitlar, madrasalar, vaqflarning buzilishiga qattiq qarshilik
ko'rsatdilar, shu bilan birga maktablar, boshqa ma'rifiy maskanlar tashkil etishni
jiddiy talab qildilar. 20-yillarning boshlaridan xalq om masi bu sohalarga o'z
moddiy hissasini qo'shib bordi, ikkinchi tomondan esa hokimiyatning milliy
qadriyatlar va ma'naviyat borasidagi inqilobiy maqsadlaridan chekinishga erishildi.
Bu rasman «siyosiy yon berishlar» deb nomlandi. Milliy ziyolilar va arboblarning
faoliyati keng amaliy tus oldi, chuqur ijtimoiy-madaniy mazmun kasb etdi. Jadid
ziyolilar, ijod ahli bo'lmish Munavvar Qori, Behbudiy, Sadriddin Ayniy, Fitrat,
Cho'lpon, A. Qodiriy, A. Avloniy, Hamza, G'ozi Yunus, Xurshid (Sh. Sharafitdinov)
va boshqalar bi-lan bir qatorda XX asr bo'sag'asida tug'ilgan iste'-dodli yoshlar
7

Mashriq Yunusov (Elbek), Nairn Said, Rafiq Mo'min, Mahmud Hodiyev (Botu),
Bahrom Haydariy va qator boshqalar madaniyat, maorif sohalarida jonbozlik
qildilar 3
, ijtimoiy yo'naltirilgan ijod bilan shug'ullandilar. Ziyolilar talabi bilan
Turkistonda o'zbek tilida 1917-yilda 7 ta, 1918-yilda 33 ta, 1919-yilda 91 ta, 1920-
yilda 118 ta turli kitoblar nashr etildi. Munavvar Qori, Behbudiy maorif tizimini
joriy qilish jabhasida o'lka miqyosida, Toshkent, Samarqand viloyatlarida samarali
ishladilar. 1917 yil yozida Fitrat Samarqandga kelib, «Hur-riyat» gazetasiga
muharrir bo'ldi, dolzarb masalalarda maqolalar yozdi. 1918-yilda u Toshkentga
keldi, o'qituvchilik qildi, ijtimoiy-ijodiy faoliyat bilan shug'ullandi.
Cho'lpon va Fitrat boshchiligida ko'zga ko'ringan adib-ziyolilar tuzgan madaniy-
adabiy tashkilot «Chig'atoy gurungi» 1919—1921-yillarda qator ijobiy ishlarni
amalga oshirdi. Ayniqsa, til masalalariga ahamiyat berildi. Elbek 1924-yilda
o'zining yirik tilshunoslik tadqiqoti — «Lug'at va atamalar» asarini chiqardi. A.
Qodiriy 1919-yilda «O'tgan kunlar» romanini boshladi va 1925-yilda yozib tugatdi.
1922-yilda chiqqan «O'zbek yosh shoirlari to'plami»dan ijtimoiy mazmundagi
asarlar o'rin oldi.
Jiddiy to'siqlarga qaramasdan 1917—1924 yillarda O'zbekiston ijod ahli, ziyolilari
qat'iy, chuqur mazmunli faoli-yat ko'rsatdilar. Xorazmda Bekjon Rahmonov,
boshqa fidoyi ziyolilar samarali madaniy faoli-yat ko'rsatdilar. B. Rah¬monov
«madrasalar islo-hoti»ni qat'iy so'l-in-qilobiy tezlik bilan o'tkazishni inkor qildi.
Maktablar, boshqa o'quv yurtlarini ochishga bosh bo'ldi, darsliklar yozdi. Fitrat
ijodiy faoliyatini samarali davom ettirish bilan birga Buxoro respublikasi maorif
noziri lavozimida barakali ishladi, ma'rifiy-madaniy tadbirlar o'tkazish, o'quv
maskanlarini tashkil qilish, o'qituvchilar, o'quvchilar, ijod ahliga rahnamolik
qilishda qatnashdi.
Xorazm va Buxoro respublikalarida ziyolilar jadidlik an'analarini davom ettirib,
ma'rifiy-madaniy jabhalarda astoydil faoliyat ko'rsatdilar. Milliy ziyolilar, islom
dini ruhoniylarining bir qator yig'in va anjumanlari o'tkazildi. Xalq ommasi yangi
sharoitlarda milliy qadriyatlarni saqlab qolish bilan birga, ularga tayanib, yangi
shakl va mazmunlarni egallashga intildi.
1917-yildan Turkistonda, 1920-yildan esa Xorazm va Buxoro respublikalarida bol-
sheviklar xalq ommasining madaniyati, an'analari, ma'naviyatiga zid boigan
siyosat va chora-tadbirlarni o'tkazishga kirishdilar. O'tmish avlodlar yaratgan
obidalar vayron qilindi. Jamiyat hayotining axloqiy tamoyillariga hujum qilindi.
1918-yil noyabrida Turkistonda e'lon qilingan dinni davlatdan, maktabni dindan
ajratish to'g'risidagi dekret, shu kabi qator boshqa ko'rsatmalar asosida masjidlar va
madrasalar yoppasiga yopila boshlandi, islom diniga, uning rahnamolariga kuchli
3
Q.Rajabov, M.Rahimov-“O’zbekiston tarixi” 2-kitob (1917-1991-yillar) T:”O’zbekiston” 2019-yil 343-
35-b
8

tazyiq, haqorat, xo'rlashlar avj oldirildi. 20-yillar boshlarida xalq ommasining
qahr-u g'azabi oshishi natijasida vaqflar, qoziliklarning tugatilishi to'xtatilgan
bo'lsa ham, sho'rolar hokimiyatining yerli aholi madaniyati, imon-e'tiqodiga
dushmanlik siyosati o'zgarmadi.
Qizil imperiyachilik Sharq xalqlari madaniy qoloq degan shovinistik, uydirma
aqidaga asoslangan edi. Milliy ziyolilar, jumladan, yerli aholi vakillari bo'lgan
rahbar kadrlar burjua millatchilik g'oyalari bilan zahar-langan, deb ularga ochiqdan
ochiq dushmanlik siyosati o'tkazildi. Rasmiy hujjatlarda milliy ziyolilar bilan yerli
aholi o'rtasida nizo, dushmanlikni keltirib chiqarishga ko'rsatma berildi.
Sovet hokimiyati gender tenglikni joriy qilishni o‘zining asosiy ijtimoiy
vazifalaridan biri sifatida ko‘rsatdi. Turkistonda bu siyosat ayollarni an’anaviy
cheklovlardan ozod qilishga qaratilgan edi.
-Poligamiyaga qarshi kurash: Sovetlar ko‘pxotinlilikni qonuniy taqiqladi va bu
an’anani yo‘q qilishga intildi.
-Ayollar huquqlari: Ayollarning ta’lim olish huquqi targ‘ib qilindi, ularga yangi
kasb-hunarlar o‘rgatish va ishlab chiqarish faoliyatiga jalb qilish ishlari boshlandi.
Ushbu harakatlar mahalliy aholining diniy va madaniy qarshiligiga uchradi.
Ko‘pgina hollarda bu zo‘ravonliklar bilan ham kuzatildi. 1917-1920-yillardagi
sovet hokimiyatining Turkistonda olib borgan ijtimoiy-madaniy siyosati mahalliy
jamiyatni o‘zgartirishga va sovet mafkurasini joriy qilishga qaratilgan edi. Ushbu
islohotlar savodxonlikni oshirish va gender tenglikni targ‘ib qilish kabi ijobiy
jihatlarga ega bo‘lgan bo‘lsa-da, ularning keskin va zo‘ravon usullari mahalliy xalq
hayotida katta ziddiyat va noroziliklarni yuzaga keltirdi. Shu sababli, bu davr
Turkiston tarixidagi eng murakkab va qarama-qarshi davrlardan biri hisoblanadi.
Cho'lpon va Fitrat boshchiligida ko'zga ko'ringan adib-ziyolilar tuzgan madaniy-
adabiy tashkilot «Chig'atoy gurungi» 1919—1921-yillarda qator ijobiy ishlarni
amalga oshirdi. Ayniqsa, til masalalariga ahamiyat berildi. Elbek 1924-yilda
o'zining yirik tilshunoslik tadqiqoti — «Lug'at va atamalar» asarini chiqardi. A.
Qodiriy 1919-yilda «O'tgan kunlar» romanini boshladi va 1925-yilda yozib tugatdi.
1922-yilda chiqqan «O'zbek yosh shoirlari to'plami»dan ijtimoiy mazmundagi
asarlar o'rin oldi.
Jiddiy to'siqlarga qaramasdan 1917—1924 yillarda O'zbekiston ijod ahli, ziyolilari
qat'iy, chuqur mazmunli faoli-yat ko'rsatdilar. Xorazmda Bekjon Rahmonov,
boshqa fidoyi ziyolilar samarali madaniy faoli-yat ko'rsatdilar. B. Rah¬monov
«madrasalar islo-hoti»ni qat'iy so'l-in-qilobiy tezlik bilan o'tkazishni inkor qildi.
Maktablar, boshqa o'quv yurtlarini ochishga bosh bo'ldi, darsliklar yozdi. Fitrat
ijodiy faoliyatini samarali davom ettirish bilan birga Buxoro respublikasi maorif
noziri lavozimida barakali ishladi, ma'rifiy-madaniy tadbirlar o'tkazish, o'quv
maskanlarini tashkil qilish, o'qituvchilar, o'quvchilar, ijod ahliga rahnamolik
qilishda qatnashdi
9

1.2 Sovet hukumatining din va milliy o’zlik sohasida olib borgan siyosati
Bolsheviklar 1917 yil oktyabrda Petrogradda hokimiyat tepasiga kelgach, Rossiya
imperiyasi chekka o‘lkalarda yuritgan mustamlakachilik siyosatini qoralab, dastlab
tub aholi vakillarining demokratik davlat qurishlariga ko‘maklashmoqchidek
ko‘rindi. Ammo bolsheviklar yuritgan siyosat chor imperiyasi olib borgan
siyosatning yangicha ko‘rinishi edi. Buning dalili sifatida keyinchalik RKP(b)
MKning milliy respublikalar va viloyatlarning mas’ul xodimlari o‘tkazgan
to‘rtinchi kengashida Turkistondagi milliy rahbar xodimlardan Sultonbek Xo‘janov
va Akmal Ikromov nutq so‘zlab, hozirgi Turkiston bilan podsho Turkistoni
o‘rtasida hech qanday farq yo‘q, faqat niqob o‘zgardi, xolos, deb bor gapni
ochiqchasiga aytishadi.Markazda turgan sovet yetakchilari Turkiston o‘lkasidek
boy mintaqani qo‘ldan chiqarmaslik, uni uzoq muddat iskanjada ushlab turishga
yo‘naltirilgan yangi mustamlakachilik siyosatini ishlab chiqishlari lozim edi. Shu
sababli Rossiyada sovet hokimiyati o‘rnatilgach, 1917 yilning oktyabridan
dekabriga qadar RSFSR XKS diniy va milliy masalalarga oid 7 ta qaror hamda
dekret va hujjatlar qabul qildi . Sovet hokimiyati Turkistonni Rossiyaga to‘la
bo‘ysundirish uchun Markazning har qanday qaror va dekretlarini tatbiq qilish va
bajarilishini ta’minlash siyosatini yuritdi. Bu esa o‘z navbatida mustamlakachilik
tuzumi o‘zgarmasdan davom etishini anglatar edi. 1917 yil dekabr oyi boshlarida
Lenin va Stalin imzosi bilan e’lon qilingan “Rossiya xalqlari huquqlarining
deklaratsiyasi” va “Rossiyaning hamda Sharqning barcha musulmon
mehnatkashlariga” degan murojaatda lenincha-stalincha milliy siyosatning asosiy
prinsiplari belgilab berildi . Milliy siyosat prinsiplarida milliy zulm va milliy
tengsizlikka barham berish, mustamlaka va qaram mamlakatlarning ezilgan
xalqlarini imperializm zulmidan ozod qilish, barcha kishilarga, ular qaysi irq va
qaysi millatga mansub bo‘lishlaridan qat’i nazar, chinakam ozodlik va tenglik
berish, barcha xalqlar o‘rtasida do‘stona hamkorlik va o‘zaro yordamni
rivojlantirish uchun shart-sharoitlarni vujudga keltirish kabi balandparvoz tezislar
belgilangan edi. 4
Sovet Ittifoqi 1917 yildagi rus inqilobidagi tartibsizliklardan chiqib ketgach, yangi
kommunistik hukumat ateizm va materializmga asoslangan jamiyat yaratishga
harakat qildi. Din, jumladan, islom kommunizm taraqqiyotiga to`siq sifatida qabul
qilindi. Masjidlar va diniy maktablar yopildi, musulmon yetakchilari qatl qilindi
yoki surgun qilindi. Sovet hukumati diniy e’tiqodni yo`q qilish orqali jamiyatni
kommunistik g`oyalar bilan uyg`unlashtirishga ishongan. Biroq, bu yondashuv
qarshilikka duch keldi. Musulmonlar, xususan, O`rta Osiyo va Kavkazda
yashirincha, ko`pincha og`ir jazoga duchor bo`lgan holda o`z e tiqodlarini davom ʼ
ettirdilar. Sovet hukumati diniy jamoalarni to`liq bostirish uchun kurash olib bordi,
bu esa dinni dastlab o`ylagandek osonlikcha yo`q qilib bo`lmasligini anglatadi.
4
Q. Usmonov, M. Sodiqov S. Burxonova-“O’zbekiston tarixi” Toshkent «IQTISOD-MOLIYA» 2016
388-401-bet
10

Ikkinchi jahon urushi davrida Sovet hukumati fashistlarga qarshi kurashayotgan
musulmon jamoalari bilan hamkorlik qilish imkoniyatlarini tan oldi. Sovet
Ittifoqining urush harakatlari asosan vatanparvarlik va diniy burch uyg`unligidan
kelib chiqqan O`rta Osiyo musulmonlarining ishchi kuchiga tayangan. Natijada
sovet hukumati musulmon jamoalari tomonidan qo`llab-quvvatlanishi uchun
masjidlar va diniy maktablarning qayta ochilishiga ruxsat berdi. Masjidning qayta
ochilishi sovet hokimiyatining islomga nisbatan siyosatida o`zgarishlar yuz
berganini ko`rsatdi. To`g`ridan-to`g`ri bostirish o`rniga, ular davlat hokimiyati
ostida diniy faoliyatni nazorat qilish va boshqarishga intilib, yanada nozik
pozitsiyani egalladilar. Islomiy muassasalar va rahbarlar davlat nazorati va nazorati
ostida bo`lib, davlatga sodiqlikni ta’minlash uchun diniy ta’lim va diniy ritorika
tartibga solindi. 1943-yilda Sovet hukumati rasmiy ravishda musulmonlar diniy
boshqarmasini (SAM) islom urf-odatlari va muassasalarini nazorat qiluvchi davlat
tomonidan tuzilgan diniy tashkilot sifatida tashkil etdi. SAM sovet davlatiga
sodiqlikni ta’minlagan holda islom diniy hayotini nazorat qilishni maqsad qilgan.
Imomlar va boshqa diniy yetakchilar kommunistik mafkuraga qarshi chiqishi
mumkin bo`lgan yoki separatizmni qo`llab-quvvatlovchi ta limotlarning oldini ʼ
olish uchun SAM tomonidan tayinlangan va ularga rahbarlik qilgan. SAM sovet
hokimiyatining quroli bo`lib ishlagan va musulmon jamoasiga katta ta’sir
o`tkazgan. U islomning zohiriy tuzoqlarini saqlab qolishga intilgan bo`lsa-da,
uning asosiy maqsadi diniy amaliyotni Sovet nazoratini buzmaydigan tarzda
yo`naltirish edi. Ibodatlar va va’zlar davlatga sodiqlikni ta’kidlashi kerak edi va
diniy rahbarlar diniy ta’limotlar bilan birga sotsialistik tamoyillarni targ`ib
qilishlari kerak edi. Sovet hokimiyatining Islomga nisbatan siyosatini boshqarish
mintaqaviy tafovutlar va Sovet Ittifoqidagi turli madaniy va diniy landshaft tufayli
qiyin bo`lib chiqdi. Markaziy Osiyodagi musulmonlar Rossiya bilan uzoq yillik
aloqalari tufayli Sovet hukumati bilan yaqinroq aloqada bo`lgan bo`lsa-da,
Checheniston va Dog`iston kabi Kavkaz mintaqasidagi musulmon jamoalari
o`zlarining noyob o`ziga xosligini yanada kuchliroq his qilib, sovet nazoratiga
qarshilik ko`rsatdilar. Bu mintaqaviy tafovutlar, Ikkinchi Jahon urushi va 1990-
yillarda davom etgan qo`zg`olon davridagi chechen va ingushlarning Sovet
hokimiyatiga qarshilik ko`rsatishida ko`rinib turganidek, mahalliy qo`zg`olonlarga
olib keldi. Bu to`qnashuvlar Sovet hokimiyatining chegaralarini va ko`plab
musulmon jamoalari orasida diniy e’tiqodlarning chuqur ildiz otganligini ko`rsatdi.
Sovet hokimiyatining islomga nisbatan siyosati vaqt o`tishi bilan sezilarli darajada
o`zgarib bordi. Oxir oqibat, Sovet hukumati din, jumladan, islom turli xil aholining
madaniy tuzilishiga singib ketganini tan oldi. Sovet Ittifoqi islomiy urf-odatlarni
nazorat qilish va mo'tadillashtirishga intilgan bo`lsa-da, musulmon aholi hayotida
dinning rolini butunlay yo`q qila olmadi. Sovet hokimiyatining Islomga nisbatan
siyosati uning hukmronligining mafkuraviy imperativlar va geosiyosiy voqeliklar
tomonidan shakllantirilgan kengroq murakkabliklarini aks ettirdi. Garchi siyosat
ko`pincha diniy faoliyatni nazorat qilish va tartibga solishga intilgan bo`lsa-da, u
11

Ikkinchi Jahon urushi kabi tashqi tahdidlarga duch kelganda ham ma`lum darajada
moslashuvchanlikni namoyish etdi. Bugungi kunda bu siyosat merosi postsovet
davrida ham saqlanib qolmoqda, sobiq Sovet respublikalarida davlat va islom
o`rtasidagi munosabatlar hali ham kuch, nazorat va diniy erkinlikning murakkab
o`zaro ta’siri bilan ajralib turadi. 1917-yilda Vladimir Lenin boshchiligidagi
bolsheviklar inqilobi an’anaviy institutlar, jumladan, diniy institutlar o`rnini yangi
marksistik-leninistik mafkura bilan almashtiradigan kommunistik davlat barpo
etishni maqsad qilgan. Ushbu inqilobiy g`ayratning bir qismi sifatida diniy
muassasalar paydo bo`lgan Sovet davlati uchun tahdid deb topildi va ateizm
kampaniyasi boshlandi. Ushbu kampaniya diniy e’tiqod va urf-odatlarni yo`q
qilishga intilib, cherkovlar, masjidlar va boshqa diniy muassasalarning yopilishiga
olib keldi. Leninning dinga bo`lgan yondashuvini bostirish va nazorat qilish
sifatida tavsiflash mumkin. Hukumat jamiyatga diniy ta’sirni yo`q qilishga intildi
va diniy muassasalarga burjua zulmining vositasi sifatida qaradi. Bu siyosat diniy
urf-odatlarni cheklash va diniy rahbarlarning jamiyatdagi rolini cheklashdan iborat
bo`lgan Islomga ham taalluqli edi. 1920- yillarning oxirida boshlangan Iosif Stalin
hukmronligi davrida diniy tazyiqlar kuchaydi. Davlat dinga o`z hokimiyatiga
tahdid sifatida qaradi va diniy jamoalarni, shu jumladan musulmonlarni ham
buzish uchun faol ish olib bordi. Masjidlar yopildi, din peshvolari quvg`in qilindi,
diniy ta limga chek qo`yildi.Yurtimiz hududida XX asrning 20-yillari ikkinchi ʼ
yarmidan boshlab “Hujum” nomi bilan ataluvchi harakat boshlandi. Mohiyatan
o zbek xotin-qizlarini paranji zulmatidan ozod qilib, jamiyatda yanada munosib
ʻ
o rin topishga qaratilgan Sovet hukumati Turkiston sharoitida o ziga xos o ta
ʻ ʻ ʻ
murakkab xususiyatlarga ega bo lgan bu ijobiy harakatni hech bir o ylamasdan,
ʻ ʻ
mahalliy shart-sharoitlarni, xalqning ananaviy udumlarini e’tiborga olmasdan
kutilmagan bir holda amalga oshirdi. Ayollarning paranji yopinishiga qarshi
harakat nomi “Hujum” deb ataldi. Turkistonda sharq ayollarini «ozodlik» ka
chiqarish uchun kurash, ulaming siyosiy faolligini oshirish hamda yangi hayot
qurilishiga jalb qilish kampaniyasi sifatida 1927-yil bo'lib o'tgan «Hujum»
harakatini qayd etish lozim. Ya'ni sho'rolar talqinida bu eski turmush tarziga hujum
qilish ma'nosini anglatar edi. Hujumning oldiga qo'yilgan birinchi navbatdagi
vazifalaridan biri bu - ko'p xotinlik, balog'atga yetmagan qizlami turmushga berish
va qalin pulini yo'q qilish edi, biroq sovetlar shiddatIi tus bergan ushbu harakat
asriy an'analarini hisobga olmagan qarorlar, ko'rsatmalar asosida olib borildi. Ko'p
hollarda zo'rlik ishlatildi. Uning mazmuni esa asosan xotin-qizlar paranjisini
tashlatishga qaratilib, ushbu tadbir xotin-qizlami ozodlikka chiqarish kompaniyasi
deb ataldi. Sharq ayollarining asrlar davomida muayyan urf-odatIar va shariat
mezonlari bilan shakllangan ijtimoiy mavqeini ulami ozodIikka chiqarish va
erkaklar bilan teng huquqIi qilish shiori ostida favqulodda va shiddat bilan
o'zgartirilishi ko'p to'qnashuvlar va qurbonlar bo'lishiga sabab bo'idi. «Hujum»
harakati sharq ayollariga birmuncha erkinliklar, huquqlar berdi. Lekin ushbu
harakat bosqichma-bosqich, zo'ravonlik usullarini ishlatmasdan amalga
12

oshirilganda birmuncha yo'qotishlar va qurbonlar bo’lmas edi. Din bilan
ateizmning dunyoqarash jihatidan bir-biriga qarama-qarshiligi siyosiy qarama-
qarshilik bilan almashtirildi. «Sotsializmda dinga o'rin yo'q, unga din begona»
degan qoida ustun bo'Jib qoldi. Shunday qilib, unga nisbatan salbiy munosabat
dinga qarshi zo'rlik ko'rsatishga aylanib ketdi.
2.1 “Hujum” harakatining sabablari, maqsadi va ushbu siyosatning olib borilishi
O‘tgan asrning 20–30-yillari O‘rta Osiyo mintaqasi ayollari taqdirida tub burilish
yasadi. Ularning turmush tarzi, ijtimoiy faolligi, jamiyatdagi o‘rni, ijtimoiy xulq-
atvori tubdan o‘zgardi. Gap ayollar emansipatsiyasi, ya’ni paranjisini tashlab,
ijtimoiy faollashuvi haqida bormoqda. Bugungi kunga qadar o‘zbek, tojik yoki
qozoq jamiyatida ayollarning libosi, bosh kiyimi bilan bog‘liq bahslar kelib
chiqmoqda. Kimdir milliy va diniy qadriyatlarni saqlash kerak desa, yana kimdir
ularni eskilik sarqiti deb bilmoqda. Shusiz ham juda ko‘p ijtimoiy va iqtisodiy
muammolari bo‘lgan O‘rta Osiyo jamiyatlari hozircha bu masalada murosaga
kelib, oltin o‘rtaliqni topa olmayapti: bir taraf butunlay qarshi, boshqa taraf
butunlay xayrixoh, har kim bilganicha kiyinsin deydigan ovozlar kam
eshitilmoqda. Kiyim esa odamlarning kundalik va ijtimoiy hayotiga ta’sir
ko‘rsatmoqda: bugun paranji o‘rash qolmagan, lekin ro‘molni tomoq tagidan
bog‘lashni tanlagan ayollar ham diskriminatsiyaga uchramoqda; boshqa tarafdan,
dunyoviy libos tanlagan ayrim ayollar oilasidagi erkaklar bilan nizoga bormoqda.
O‘zbek ayollari va qizlarining hayoti asrlar davomida islom dini shariati ko‘rsatma
lari asosiga qurilgan edi. Sovet hokimiyati o‘rnatilgach, Sharq ayollarini “ozodlik”
ka chiqarish, eski turmush tarziga hujum qilish, ayollarning chachvon va paranji
sini tashlab yangi zamon qurayotganlar safiga tezroq qo‘shilishi kabi muammolar
kun tartibiga qo‘yildi. Bolsheviklar tomonidan O‘rta Osiyo respublikalarida, xusu
san, O‘zbekistonda bu muammo qisqa muddat davomida shoshilinch hal qilindi,
natijada katta yo‘qotishlar yuz berdi, ko‘plab xotin-qizlar eskilik va xurofot taraf
dorlarinnig qutqusi bilan o‘z yaqinlari tomonidan o‘ldirildi. O‘zbek ayollarini
ozodlikka chiqarish va yangi turmushga jalb qilish, darhaqiqat, kerak edi. Biroq bu
ishni bolsheviklar va sovet hokimiyati vakillari tanlagan tezkor yo‘l bilan emas,
balki asta-sekin va bosqichma-bosqich amalga oshirilganda katta qurbonlar va
yo‘qotishlar bo‘lmas edi. Turkiston Xotin- qizlarining hayoti qadimdan
musulmonchilik qonuniyatlari va an'analari asosida qurilgan bo'lib Sovet davrida
ana shu diniy qadriyatlar va an'analar "xurofot " sifatida qoralinib kelindi . An'ana
va qadriyatlarimizdagi milliylik , ayollarga bo'lgan hurmat e'zozlash sifatlari
mutlaqo unutildi . 1926 - yilning sentyabr oyida O'rta Osiyo partiya
komitetlarining xotin-qizlar bo'limlari xodimlari ishtirokida kengash o'tkazildi va
bu yerda xotin-qizlar orasida olib borilayotgan ishlarni jadallashtirish va uni
majburiy ravishda o'tkazishga qaror qilindi. Bu majburiy tadbir " Hujum" deb
ataldi , ya'ni hujum uslubida ayollar muammosini hal qilish siyosati ustun ola
boshladi.
13

XX asrning 20-yillarida o‘z mohiyati bilan o‘zbek xotin-qizlarini tutqinlikdan ozod
qilishga qaratilgan harakat boshlanadi. Ma’lumki, Turkiston xotin-qizlari hayoti
asrlar davo mi da musul mon chilik qonun-qoidalari va an’analari asosida kechgan
va o‘zi ga xos xusu siyat larga ega bo‘lgan. Jumladan, ular aksariyat hol lar da uy-
ro‘zg‘or ishlari va farzand tarbiyasi bilan shug‘ullanishgan. Sovet hukumati esa
bunday turmush tarziga diniy xurofot sifatida qaradi. Shu bilan birga, ayollar ning
erkaklar bilan teng huquqliligi, ularning tor oila muhitidan ozod bo‘lib, keng
ijtimoiy-siyosiy hayotga tortilishi g‘oyasi ilgari surildi. 5
1917-yilda Rossiyada ro‘y bergan Oktabr to‘ntarishi Yevrosiyoning katta hududini
egallagan bu mamlakatda yashayotgan turli xalqlar hayotini tubdan o‘zgartirib
yubordi. Rossiya imperatori Nikolay II ni taxtdan ag‘darib, uning o‘rniga
hokimiyat tepasiga kelgan va oldiniga “bolsheviklar”, so‘ngra “kommunistlar” deb
atalgan siyosiy guruh to‘ntarishdan biroz o‘tib, Rossiyada oyoqqa turib olganidan
keyin mamlakat boshqaruv tizimiga, odamlarning kundalik hayotiga, ming yillar
davomida e’tiqod qilib kelingan dinlarga, turli millatlarning tarixiga, hududlariga,
umuman olganda hammasiga shunchalik ko‘p o‘zgarishlar kiritdiki, o‘shanda
o‘zligidan, dinidan, madaniyatidan, tarixidan, hududlaridan ajralayotgan millat
vakillari kelajakda “yangicha hayot” ortidan boshlariga nima tushishini anglab
ham yetmagan edi. Kommunistlar qo‘l ostiidagi hududlarda yashayotgan turli
millatlarni dini, tarixi, madaniyati, urf-odatini o‘zgartirish bilan cheklanib qolmadi.
Odamlarning qanday kiyinishi, ko‘cha-ko‘yda qanday yurishigacha aralashdi. Bu
siyosatning aks sadosi bugungi kunga qadar yetib kelmoqda.
Albatta, bu ishlarni amalga oshirish oson emas edi. Ammo targ‘ibot va jazo
mashinalari shunchalik kuchli ishladiki, natijada odamlar o‘zgardi va biroz
muddatda hammasiga ko‘nikdi. Shu jumladan Markaziy Osiyo xalqlari
ham.Hammamizga ma’lumki, bu hududda azaldan yashagan millat va elatlar islom
dini arkonlariga amal qilib yashagan. Bu dinda oilaning ta’minotchisi erkak kishi
bo‘lishi shart qilingan. Ayollar esa uyda bolalar tarbiyasi bilan shug‘ullangan.
Albatta, aksariyat ayollar bo‘sh paytlarida uyda o‘tirib insonga jismoniy zo‘riqish
bermaydigan hunar bilan shug‘ullangan. Masalan, kiyim tikishgan, gilam va
matolar to‘qishgan, ip yigirishgan. Ammo og‘ir ishlarni qilishmagan. Dala
ishlarida ham asosan erkaklar mehnat qilgan. O‘rta Osiyoda kommunistlar oldida
odamlarning ongini, turmush tarzini o‘zgartirish vazifasi turar ekan, ular birinchi
navbatda islom diniga zarar berish va ayollarni ko‘chaga chiqarishni maqsad qildi.
Bu yo‘lda ular eng avvalo dinni odamlar uchun zararli e’tiqod deb e’lon qildi.
Ularning nazdida kommunistik jamiyatda yashaydigan insonlarning e’tiqodi
“kommunistcha dahriylik” bo‘lishi lozim edi. Ikkinchi tarafdan, Markaziy Osiyo
ayollarining ko‘cha kiyimi bo‘lgan paranjini yo‘q qilish uchun turli harakatlar
boshlashdi.
5
“O’zbek ayoli paranjisini qanday tashladi” daryo.uz 01.10.2019
14

“Hujum”ning ilk tashviqot harakatlari 1924-yilda tashkil etildi. Ammo u
muvaffaqiyatsizlikka uchradi. Sababi, O‘rta Osiyo mintaqasidagi ayollarning
aksariyati diniy e’tiqod ruhida tarbiya topgan va shu ruhda yashar edi. Paranji
yopinish esa islom dinida ayollarning ko‘cha-ko‘yda avratini tamomila yopib
yurishi lozimligi ortidan joriy bo‘lgan edi. Shuningdek, ko‘pgina erkaklar
oilasidagi ayollar ko‘chada ochiq yuz bilan yurishini qabul qila olmagan.1925–
1926-yillarda “Hujum” harakati sustroq davom etdi. “Hujum” kompaniyasi 1926-
yil sentyabrda O‘rta Osiyo xotin-qizlari kengashida e’lon qilinib, uni 1927-yil 8-
martdan boshlashga qaror qilindi. 1926-yil dekabrda “Hujum” kompaniyasini
o‘tkazish uchun O‘rta Osiyo respublikalari, xususan, O‘zbekistonda maxsus
komissiyalar tuzildi Sovet hokimiyati o‘zbek xotin-qizlarini ozodlikka chiqarish
jarayonida ularni ishlab chiqarishga jalb qilish tadbirlarini ham amalga oshirdi.
Bundan ko‘zlangan asosiy maqsad xalq xo‘jaligi muammolarini hal qilish uchun
yangi mehnat resurslari bo‘lgan ishchi kuchlarini vujudga keltirish edi. Ammo
1927-yildan bu harakat qattiq avj oldi. Xotin-qizlar dastlab hunarmandlik
kooperatsiyasiga jalb qilindi. Xotin-qizlar klublarida ayollar uchun maxsus xonalar
ochilib, ular bunday joylarda do‘ppi va choyshablar tikishardi. Keyinchalik,
hunarmandchilik kooperatsiyasi tarkibida maxsus ayollar artellari tashkil qilindi.
1926-yili O‘zbekistonda 16 ta yirik ayollar artellari bo‘lib, ularda 814 nafar
mahalliy xotin-qizlar mehnat qilardi. Ayollar qilgan mehnatlari evaziga maosh
olish imkoniyatiga ega bo‘lishdi O‘zbek ayollarini jamiyatning teng huquqli
a’zolariga aylantirishda, erksizlikdan qutqarishda ularni madaniy va ijtimoiy
hayotga jalb qilish muhim ahamiyat kasb etadi. Madaniy-tarbiyaviy ishlarni olib
borishda ayollar klublari katta rol o‘ynadi. Bu klublarda ayollarga vrachlar turli
maslahatlar berishardi, bolalar vrach ko‘rigidan o‘tardi. Shuningdek, ko‘plab
kutubxonalar, bolalar bog‘chalari va yaslilar ochildi. Xotinqizlarni qiziqtirgan va
tashvishga solgan mavzular bo‘yicha suhbatlar o‘tkazilib turildi. 1927-yili
Andijondagi Eski shahar ayollar klubida 134 nafar a’zo bo‘lgan. " Xujum"
kompaniyasi 2 bosqichda olib borildi: birinchisi 1926- yil sentyabrdan 1927 - yil
fevralgacha " tayyorgarlik davri" ; ikkinchisi- 1927 -yil mart oyidan 1932 -yilgacha
" zarbdorlik davri" . Birinchi bosqich "Xujum"ning rivojlanishi va
mustahkamlanishi davri bo'lib , uning mazmun mohiyati ko'pgina kompartiya
rahnamolik qilgan ommaviy tashkilotlar faoliyati bilan bog'liq edi. Ya'ni ,
komsomol, profsoyuz , "Qushchi" soyuzi , kooperatsiyalar shular jumlasidandir.
"Xujum" ning birinchi bosqichidayoq , ya'ni 1926 - 1927 yil mayigacha mingga
yaqin xotin-qizlar o'z paranjilarini tashlaganlar. 1927-yil yozida 120 ga yaqin
savodsizlikni tugatish maktabida 5 mingta xotin-qiz o'qidi.200 ta oilaviy
to'garaklar faoliyat ko'rsatdi .Xalq maslahatchilarining qayta saylovi 5 ming nafar
xotin-qizning saylanishi bilan yakunlandi . Bu esa umumiy xalq saylovchilarining
24,8 % ni tashkil etdi.Umuman , saylov jarayonida 50 mingga yaqin xotin-qiz
ishtirok etgan bo'lsada, atigi 1,5 ming nafari sovetlar tarkibiga saylangan edi.
1927-yil bahoriga kelib 100 ming nafar ayol paranji tashladi. Ming-minglab
ayollar korxonalarga, turli yumushlarga jalb etiladi. Ular orasidan ko‘plab
traktorchilar, bri gadirlar, kolxoz raislari, klub va kutubxona mudirlari tayyorlandi.
15

Jumladan, 1927–1929-yillarda sudlarning xalq maslahatchilari ora sida o‘zbek
ayollari 563 kishiga yetdi. 1926-yilda birgina Toshkent va Farg‘ona viloyatlari
«Qo‘shchi» uyushmalarining 4900 nafar ayol a’zolari bor edi. 1927-yil davomida
7169 nafar ayol kasaba uyushma lariga a’zo bo‘lib kirdi. 5916 ayol matlubot
kooperatsiyalariga a’zo bo‘ldi. 2343 nafar xotin-qizlar davlat organlariga saylandi.
1927–1928-yillarda «Hujum» harakati yanada keng quloch yozdi. Paranji
tashlagan ayollar uchun 32 ta savodsizlikni tugatish maktab lari tashkil qilindi.
1927-yilda birgina Qo‘qon okrugida bun day maktablar soni 75 taga yetkazildi.
Toshkentning Eski shahar qis mi da 1409 o‘quvchini qamrab olgan 35 ta ayollar
maktabi fao li yat ko‘rsa tdi. Biroq bu borada qo‘llanilgan zo‘rlash, majburlash
yo‘li va usullari o‘zining salbiy natijalarini bermasdan qolmadi. Joylar da xo tin
qiz larni o‘ldirish hollari ro‘y berdi. 1927–1928-yillarda 2,5 mingdan ortiq faol
ayollar yovuz kuchlar qurboni bo‘ldi. Ammo «Hujum» harakati qiyinchiliklar,
chekinishlar bilan bo‘lsa-da, hayotga tatbiq etib borildi. Buning natijasida, o‘zbek
ayoli ijtimoiy ishlab chiqarish ga, hatto eng og‘ir mehnat talab qiladi gan ishlarga
ham tortildi. «Hujum» harakatining o‘sib borishi davomida 1937-yilga kelib 273
637 nafar o‘zbek xotin-qizlari savodsizlikni tugatish kurslarini mu vaffa qiyatli
bitirdilar. Ayol ishchilar va xizmatchilar soni 1940 yilda 232 ming kishiga yetdi.
Bu esa butun respublikadagi ish chilar ning 40,7 foiziga teng edi. Shu bilan birga,
bu mavsumiy harakat ko‘pgina salbiy oqibat lar ning yuz berishiga ham sabab
bo‘ldi. 6
Bu davrda o‘zbek xotin-qizlari rahbarlik lavozimlarida ham ishlash layoqatini
ko‘rsatdilar. 1927-yili respublikadagi tuman ijroiya qo‘mitalari a’zolarining 20
foizi, okrug ijroiya qo‘mitalari a’zolarining 17 foizi ayollar edi. Jahon Obidova
O‘zSSR Markaziy Ijroiya Komiteti Prezidiumi raisining o‘rinbosari, Tojixon
Shodiyeva esa Prezidium a’zosi bo‘lgan. Biroq keyinchalik bu 2 nafar taniqli
o‘zbek ayollari sovet hokimiyati tomonidan qatag‘on qilindi. XX asr 30-yillarida
ayollar orasidan mashhur olimalar, shoiralar, yozuvchilar, muhandislar, shifokorlar,
san’atkorlar, muallimlar yetishib chiqa boshladi. O‘sha yillarda Halima Nosirova,
Tamaraxonim, Sora Eshonto‘rayeva, Mukarrama Turg‘unboyeva kabi o‘zbek
qizlarining iste’dodi yarq etib ko‘zga tashlandi. Bu holatlarning barchasi o‘zbek
xotin-qizlarining teng huquqli jamiyat a’zosi bo‘lish, madaniyat va bilimga
intilishlarining samarasi edi. Xullas, sovet davlatining ayollar byurosidagi siyosati
kommunistik mafkura bilan sug‘orilgan holatda shoshmashosharlik bilan amalga
oshirilsa ham o‘zbek ayollari qonida asrlar osha to‘planib borgan aql-idrok, shijoat
va faollik kabi fazilatlari tufayli ko‘pgina ijobiy ishlarni amalga oshirdilar.
Kommunistlar yangi artellar, kechki o‘quv kurslari tashkil etib, unga ayollarni jalb
etib yoki uyma-uy targ‘ibot qilib, ayollarni paranjidan ozod eta olmasliklarini
tushunib yetdi va endi boshqacha yo‘lga o‘tdi.1927-yilda O‘rta Osiyo Markaziy
qo‘mitasining birinchi kotibi Isaak Abramovich Zelenskiy g‘oyasi bilan ilk marta
Samarqanddagi Registon maydonida mamlakatning turli hududlaridan yig‘ib
kelingan va paranjisini tashlashga rozi bo‘lgan ayollar oldinroq harakatga
6
R.Shamsutdinov, H.Mo’minov- “O’zbekiston tarixi” T:”Sharq” 2013 456-467-bet
16

qo‘shilgan faollar ishtirokida ommaviy paranji tashlash tadbirini uyushtirdi.
Paranjisini olovga uloqtirayotgan ayollarni olomondan himoya qilish uchun ko‘p
sonli militsiya xodimlari to‘plandi; ular paranjisini olovga otgan ayollarni
maydonga kirishda ham, chiqib ketishda ham qo‘riqlab turdi.Bu voqeadan so‘ng
jamiyatda, ayniqsa erkaklar orasida noroziliklar avj oldi, ko‘plab oilalarda nizo
chiqdi, odamlar ongida norozilik kayfiyati kuchaydi. Ikki yilda paranjisini
tashlagan 2 500 ayol o‘z yaqinlari tomonidan o‘ldirildi. Ilk qurbonlar Surmaxon
Shermatova va yosh aktrisa Nurxon Yo‘ldoshxo‘jayevalar bo‘ldi.1936-yilda adib
Komil Yashin Nurxonning hayotiga bag‘ishlangan “Nurxon” pyesasini yozdi.
Bundan tashqari, paranji tashlagan ayollarning ma’lum qismi ota-onasi tomonidan
oq qilindi. Turmush qurganlarining ko‘pchiligini eri taloq qildi. Yaqin
qarindoshlar, mahalla ahli yuz o‘girdi. Eng qizig‘i, aksariyat hollarda paranji
tashlagan ayollardan paranjisini tashlashni xohlamagan ayollar yuz o‘girgan.
Paranji tashlashni xohlamagan ayollar nazdida ham, boshqalar nazdida ham
paranjisidan voz kechib, yuz-qo‘lini ochgan ayollar or-nomusidan voz kechganlar
sifatida baholangan.Paranjiga qarshi “Hujum” harakati boshlangan kezlarda
kommunistlar iloji boricha aholi orasida taniqli bo‘lgan ayollardan foydalandi.
Masalan, Qirg‘izistonda Chingiz Aytmatovning onasi Naima Aytmatovaning
xizmatidan foydalanishgan; bu ayol o‘sha paytda turli yuqori lavozimlarda ishlash
bilan birga Qirg‘izistonda paranji tashlash tadbirlarining faol targ‘ibotchisi
bo‘lgan.O‘zbekiston va Tojikistonda esa Tojixon Shodiyeva degan ayol paranji
tashlash tadbirlarining faol targ‘ibotchisi bo‘ldi.
Paranji tashlash tadbirlari 1924-yilda boshlangan bo‘lsa ham, Markaziy Osiyoning
turli hududlarida 1940-yilgacha, hatto markazlardan uzoq hududlarda 1950-
yillargacha paranji yopinishdi. SSSRda paranjining ommaviy yo‘q bo‘lishi
Ikkinchi jahon urushi boshlangan vaqtga to‘g‘ri kelgan bo‘lsa, uning butunlay
yo‘qolishi 1950-yillarga kelib amalga oshdi.Paranji tashlash, bir tarafdan,
ayollarning jamiyatga qo‘shilishiga, faolligi va ijtimoiy layoqati, jamiyatdagi o‘rni
oshishiga olib kelsa, ikkinchi tarafdan, ularning arzon ishchi kuchi sifatida og‘ir
ekspluatatsiya qilinishiga imkoniyat yaratdi. Paranji tashlash natijasida mamlakat
millionlab ayollardan iborat ishchi kuchiga ega bo‘ldi.
Yuqorida aytilganidek, Oktabr to‘ntarishidan avval yoki paranji tashlash targ‘iboti
ilk boshlangan kezlarda oilaning asosiy ta’minoti erkaklar zimmasida bo‘lgan.
Ayollar esa asosan uy bekasi sifatida bolalar tarbiyasi bilan shug‘ullangan. Paranji
tashlash targ‘ibotlari boshlangandan keyin ayollar uchun maxsus artellar, fabrikalar
tashkil etila boshlandi. Shahar-qishloqlarda paranji tashlagan ayollar artellarga
qamrab olina boshlandi. Ayollarni erkaklar bilan teng huquqli qilishni o‘z oldiga
qo‘ygan kommunistik tuzum o‘z niyatiga yetdi va ayollarni turli ishlarda erkaklar
bilan baravar ishlata boshladi.“Hujum” harakati O‘rta Osiyo respublikalarining har
birida keng olib borilib, ayollarni kechki maktablarga, savodxonlik kurslari va
hunar o‘rgatish to‘garaklariga, ishlab chiqarish artellariga jalb etish bilan birga
yangicha hayot tarziga tashviqot qila boshladi. Bunda “Hujum” harakati xudosizlar
17

jamiyatlari birgalikda ish olib bordi. Zero ayollarning paranji o‘rashi ham diniy
qadriyatlarning bir bo‘lagi hisoblangan va undan voz kechishga undash targ‘iboti
xudosizlar harakati vakillari bilan birga olib borilgan. Bu yo‘lda “din afyunligi”,
“din boylar tomonidan kambag‘allarni, erkaklar tomonidan ayollarni ezish uchun
o‘ylab topilgan vosita” ekanligi tinmay uqtirildi.“Hujum” harakati davom etar
ekan, jamiyatdagi bu harakatga qarshi chiqqan har qanday odam “yot unsur”
sifatida baholanib, jazolandi.Paranjiga qarshi kurashning ma’lum bosqichida
milliylikka urg‘u berib, ro‘mol o‘rash ham targ‘ib etildi. Ro‘mol paranjiga nisbatan
ancha ochiq bo‘lgani bois dastlab unga qarshilik bo‘lmadi, aksincha, u milliy libos
sifatida ancha ijobiy qabul qilindi. keyinchalik ro‘mol ham ayrim siyosatchilarga
yoqmay qoldi. Hozir ham O‘rta Osiyo jamiyatlarida bu muammo butunlay hal
bo‘lmagan: qayerdadir paranjiga qarshi ro‘mol milliy libos tarzida targ‘ib qilinsa,
yana qayerdadir ro‘mol ham salbiy baholanadi.Kommunistlar bu harakatni
ommalashtirish uchun hamma vositalardan foydalandi. Bu yo‘lda hatto shoir va
yozuvchilar, dramaturglar, qo‘shiqchilar xizmatidan ham foydalanildi. Ularning
aksariyati ayollarning paranji tashlashdan oldingi hayotini “qora zulmat”, paranji
tashlagandan keyingi hayotini esa “baxtli va saodatli hayot” deb asarlar yozdi,
she’rlar to‘qidi, qo‘shiqlar kuyladi, pyesalar yozib, teatrda namoyish etdi. Bu
asarlar, she’rlar, qo‘shiqlar, pyesalarda “ayollarga baxtni faqat kommunistik
partiya bera olishi” targ‘ib qilindi. Hatto bu yo‘lda “ota-onang xatti-harakatingga
qarshimi, hech o‘ylamasdan ulardan voz kech. Partiya senga ham otalik, ham
onalik qila oladi” degan shiorlar ilgari surildi.“Hujum” harakati ortidan O‘rta
Osiyoda o‘qimishli ayollar ko‘paydi. Ammo ko‘pchilik dinni qoralamasdan,
“Hujum” harakatini bunchalik ayovsiz tarzda o‘tkazmasdan ham ayollarni
o‘qimishli qilish mumkin edi deb hisoblaydi. Shu jumladan men ham. Ammo
nachoraki, kommunistlar hukmron bo‘lgan Sovet Ittifoqi ayovsiz kurash yo‘lini
tanladi va bu yo‘l ko‘pchilikda og‘ir asoratlar qoldirdi.Bugungi kunda o‘sha
mashhur paranji tashlash hodisalariga jamiyatimizdagi turli odamlar turlicha baho
beradi. Ayrimlarning fikricha, “agar o‘shanda ‘Hujum’ harakati o‘tkazilmasa va
ayollar paranji tashlamasa, bugun ham O‘zbekiston ayollari paranji ostida,
zulmatda qolib ketar edi”.Boshqalarning fikricha esa, “‘Hujum’ harakati
o‘tkazilmasa va davlat miqyosida paranji tashlash harakatlari majburiy
o‘tkazilmasa ham ma’lum bir davr o‘tib ayollar paranji emas, balki musulmon
dunyosidagi, aksariyat ayollar kabi oddiy ro‘mol bilan o‘ranishga o‘tar edi”. Shu
toifaga yana bir guruh “har qanday holatda ham jamiyatda odamlarning qanday
kiyinishiga davlat tomonidan aralashuv, bosim va majburlash bo‘lmasligi lozim”
deb hisoblovchilar qo‘shiladi.“Hujum” kampaniyasi, hech shubhasiz, O‘rta Osiyo
tarixida muhim ahamiyatga ega bo‘ldi. Va, bolsheviklarning juda ko‘p islohot va
siyosatlari qatorida, unga ham bir taraflama baho berish ancha qiyin. Bir
tomondan, rostdan ham ayollarning jamiyatdagi o‘rni, turmush tarzi yaxshilanishi
taraqqiyotga xizmat qildi. Boshqa tarafdan, bu jamiyatda ko‘plab ziddiyatlarni
keltirib chiqardi. Oilalarning buzilishi, ayollarning o‘ldirilishi singari shaxsiy
muammolarni qo‘ya turaylik. Butun jamiyatga ta’sir o‘tkazgan va hatto bugungi
kunimizga ta’sir o‘tkazayotgan jihatlari ham yo‘q emas.Shunday qilib,
18

sovetlarning “Hujum” kampaniyasi O‘rta Osiyo ayollariga dunyoviy hayotni,
ijtimoiy layoqatni o‘rgatib, taraqqiyotga ma’lum hissa qo‘shgani bilan, bugunga
qadar hal bo‘lmay kelayotgan ijtimoiy muammolarni ham keltirib chiqargan.
Bu kompaniyani o'tkazish uchun 1926 - yil dekabr oyida O'rta Osiyo respublikalari
va xususan O'zbekistonda maxsus komissiyalar tuzildi. Dastlab , ayollarning
yuzini ochish, paranjini tashlash haqida lom- lim deyilmagan, ayollar o'rtasidagi
targ'ibot-tashviqot ishlarida ko'proq "sotsializm" g'oyalariga ishontirish usuliga
suyanishgan . Natijada , ayollarning teng huquqligini ta'minlash jamoat ishlarida
faol ishtirok etishi borasida muayyan muvaffaqiyatlarga erishilgan . Lekin sovet
hukumatining iqtisodiy ehtiyojlaridan kelib chiqib, xotin-qizlarga
munosabatlardagi " eskilik sarqitlari" ga qarshi kurash , ularni " ozodlikka
chiqarish" bahonasida hujum harakatini boshlashgan. O'zbek xotin-qizlari taqdirida
o'tkazilgan bu harakat sovetlarning tajavuzkor siyosati maxsuli bo'lib , bu tom
ma'noda faqat xotin-qizlar taqdiriga emas, balki o'zbek xalqining an'analariga ,
udumlariga , tarixiga , diniga , tiliga , madaniyatiga va ma'naviy qadriyatlariga
qilingan hujum edi. " Hujum"ning ijtimoiy va siyosiy ildizlariga chuqurroq
qaraydigan bo'lsak sharq musulmon ayollarini " savodli qilish" , ularga " o'z haq-
huquqlarini anglatish " , erkaklar bilan " teng huquqli qilish va ijtimoiy faolikka
tortishdan " maqsad , bir tomondan sovetlarning umumiy mulkchilikdan iborat
bo'lgan hukumatining iqtisodiy moddiy negizini mustahkamlash bo'lsa,
ikkinchidan esa o'lkada mahalliy xalqni ma'naviy qullikka mahkum qilish bilan
yangicha shakllarini joriy etishdan iborat edi. Hujum harakatini amalga oshirish
chog'ida hattoki " Правда Востока " gazetasida "Paranji va chachvonga qarshi" , "
Yangi yo'l" jurnalida esa " sud zalidan " nomli alohida rukn tashkil qilinib turli
maqolalar orqali targ'ibot ishlari olib borilgan. Sovetlarning xotin-qizlarni
ozodlikka chiqarish borasida shoshma-shosharlik va zo'ravonlik usulida amalga
oshirgan siyosati ayollarning begunoh qurbon bo'lishiga sabab bo'ldi .
Manbalarning guvohlik berishicha 1927 -yil 27 - iyunda Qo'qon viloyati Buvayda
tumanining Poloson qishlog'ida dehqon Abdulqodir Hojimatov o'z ayolini paranji
tashlab faollik ko'rsatgani uchun osib o'ldirgan 7
. Andijon viloyatining Nazar
Mahram qishlog'ida esa xotin-qizlar orasida ish yurituvchi faollardan Xadicha
Eshboyeva va uning turmush o'rtog'ini o'ldiradilar. Toshkentda Ko'kaldosh
madrasasi minorasidan reaksion dindorlar ayolni qopga solgan holatda yerga
tashladilar. Bunday daxshatli voqealarni ko'plab keltirish mumkin. " Hujum"
kompaniyasi (1927- 1928) yillarda O'zbekistonda 2,5 mingdan ortiq faol xotin-
qizlar klublari va kutubxonalar mudirlari o'ldirilgan. Albatta bu raqamlar sovet
statistik ma'lumotlarida kamaytirib ko'rsatilganligi hozirgi kunda hammaga
ma'lum. Xotin-qizlar bunday qiynoqlarga , tazyiq va terrorga qarshi norozilik
bildirdilar. Aksariyat viloyatlarda xotin-qizlarning terrorga qarshi namoyishlari
bo'lib o'tdi. Shundan so'ng hukumat xotin-qizlarni huquqiy jihatdan ximoyalash
ishlarini kuchaytirishga majbur bo'ldi. Birgina 1928- yilning o'zida ayollarga
7
. “Qimmatga tushgan ozodlik” Avazbek YERMETOV, O‘zbekiston Milliy universiteti dotsenti
“Tafakkur” jurnali, 2017-yil 2-son
19

nisbatan noqonuniy ish tutganligi uchun 671 kishi qamoqqa olinib , har xil
muddatga ozodlikdan mahrum qilindilar, shulardan 7 kishi otuvga hukm etildi.
"Hujum"ning ilk tashviqot harakatlari 1924- yildan buyon tashkil etilgan bo'lsa ,
shu davrdan boshlab O'rta Osiyoda kommunistlar oldida odamlarning ongini
o'zgartirish birinchi navbatda Islom diniga zarar berish va ayollarni ko'chaga
chiqarish maqsadi turgan. Ular bu yo'lda hattoki muqaddas dinimizni odamlar
uchun zararli e'tiqod dep e'lon qiladilar. Ayollarimiz paranjilarini yechishgach
erkaklar orasida noroziliklar avj oldi , ko'plab oilalarda nizo chiqdi , odamlar
ongida norozilik kayfiyati kuchaydi . Ikki yilda paranjisini tashlagan 2500 nafar
ayol o'z yaqinlari tomonidan o'ldirilgan. Ilk qurbonlar Surmaxon Shermatova , va
yosh aktrisa Nurxon Yo'ldoshxojayevalar bo'ldi. Eng qizig'i paranjisini tashlagan
ayollardan yuz o'girgan paranji tashlashni xohlamagan ayollar nazdida ham ,
boshqalar nazdida ham paranjisidan voz kechib , yuz - qo'lini ochgan ayollar or-
nomusidan voz kechganlar sifatida baholangan. Bu naqadar ayanchli holat bo'lgan .
O'sha davrda O'zbekiston va Tojikistonda esa Tojixon Shodiyeva degan ayol
paranji tashlash tadbirlarining faol targ'ibotchisi bo'ldi. Paranji tashlash tadbirlari
1924-yildan boshlangan bo'lsa ham , Markaziy Osiyoning turli hudularida 1940 -
yilgacha , hatto markazlardan uzoq hududlarda 1950 yillargacha paranji
yopinishdi. SSSR paranjining ommaviy yo'q bo'lishi ikkinchi jahon urushi
boshlangan vaqtga to'g'ri kelgan bo'lsa, uning butunlay yo'qolishi 1950-yillarga
kelib amalga oshdi.
"Hujum" haqida xolisona fikr bildiradigan bo'lsak , bu ijtimoiy siyosiy tadbir
tufayli o'zbek ayollari ruhan uyg'ondilar va ijtimoiy hayotning barcha jabhalaridagi
barcha cheklanishlarga barham berib, o'z faolliklarini ,erkinliklarini, tengliklarini
tiklab oldilar. Xotinqizlar ozodligi uchun kurash aslida sinfiy kurash emas
dunyoqarashlar kurashi edi. "Hujum" harakati ortidan O'rta Osiyoda o'qimishli
ayollar ko'paydi. Ammo ko'pchilik bu haqida dinimizni qoralamasdan , hujum
harakatini bunchalik ayovsiz o'tkazmasdan ham ayollarni o'qimishli qilish mumkin
edi degan xulosaga keladi. Lekin afsuski, kommunistlar hukmron bo'lgan Sovet
Ittifoqi ayovsiz kurash yo'lini tanladi va bu yo'l ko'pchilikda og'ir asoratlar
qoldirdi.
Hujum harakati esa o lkaning barcha hududlarida bo lgani singari Zomin tumani ʻ ʻ
aholisi hayotida ham ko plab noxush oqibatlarni keltirib chiqardi. Hujum
ʻ
harakatining mahalliy aholiga ta’siri yuzasidan A. Volniy, R. X. Aminova, H.
Xaydarov, H. Xaydarov, Q. Usmonov asarlarida ma’lumotlar berib o tilgan. Lekin
ʻ
bu ma’lumotlar asosan Respublikaning turli hududlari va Jizzax shahrining o ziga
ʻ
dahldor bo lib, Zomin tumanidagi jarayonlarga alohida to xtab o tilmagan.
ʻ ʻ ʻ
Vaholangki, jamiyat rivojlanib borar ekan, odamlarning ongi ham o zgarishda
ʻ
davom etadi. Turmush tarzi yangilanadi, u zamonga moslashadi. Shu ma’noda
o zbek ayollarini paranjidan ozod qilish muhum vazifalardan biri ekanligi tabiiydir.
ʻ
Biroq bu masalani eng avvalo jamiyat a’zolari, fuqorolari o rtasida keng ko lamli
ʻ ʻ
tushuntirish, marifiy yo llar orqali tinch hal qilish mumkin edi. Lekin afsuski,
ʻ
harakat 1927 yilgi VKP MQ O rta Osiyo buyrosining Plenumlarida chiqarilgan
ʻ
20

qarorlar asosida majburan tezlashtiriladi. Lekin, mohiyatan ijobiy bo lgan bu ishni ʻ
amalga oshirishni dunyoqarashlar kurashi shaklida emas, balki, sinfiy kurash
holatida amalga oshirishga kirishadi. Natijada, ushbu tumanda ham otaning o z
ʻ
qiziga, erning o z rafiqasiga, akaning o z singlisiga nisbatan hali to la o zgarmagan
ʻ ʻ ʻ ʻ
o sha davr ongi tufayli kuchli taziq o tkazishga sabab bo ldi. Chunonchi, “Kolxoz
ʻ ʻ ʻ
g alabasi” gazetasida XX asrning 20-30-yillarida e’lon qilingan qator maqollarida
ʻ
ushbu holni kuzatamiz. Masalan, 1935-yilgi sonida berilgan “Begimqulov ozodlik
dushmani” nomli maqolada shunday jumalarni o qiymiz: “Achchi daha sovetiga
ʻ
qarashli Beshkubi qishloqlik Yo’ldosh Begimqulov o z oilasi Ulanoyni maktabga
ʻ
o qish uchun qo ymasdan urush, haqoratlash, zo rlik bilan Ulanoyning oyog ini
ʻ ʻ ʻ ʻ
“tuyub” qo ydi. Ulanoy 32-33 –o quv yilida maktabga yaxshi qatnashib, o qishda
ʻ ʻ ʻ
namunali bo lib, kelgan edi. U harchand ozodlik, o qish tarofdori bo lsa ham
ʻ ʻ ʻ
yaramas Begimqulov imkoniyat bermaydi”.[ “Kolxoz g alabasi”, 1935. 30 yanvar
ʻ
soni] Yoki shu yili e’lon qilingan “Ayollar “hayvon” emasku” nomli maqolaga
na’zar tashlaylik: “Hanifa opa Achchi sovetidagi Beshkubi qishloq maktabida
udarnikcha o qib kelar edi. Eri Boboqul Abdurashid rafiqasi Hanifani o z erkiga
ʻ ʻ
qo ymasdan uni urub, sokib, maktabdan ayog ini tiyib qo ydi. Hanifa opa faol
ʻ ʻ ʻ
o qib, yaxshi yashashga intiladi. Biroq Abdurashidov uning erki uchun g ov bo lib,
ʻ ʻ ʻ
Hanifa opaga “maktabda o qib buzulib ketasan deb” ahmoqlarcha urunib keladi.
ʻ
Rashidovning bu teskari tashviqoti bilan maktabga boshqa qo shni ayollar ham
ʻ
kelmay qoldilar. Ayollar ozodligini barbod qiluvchi kishilarga chora ko rish
ʻ
kerak”.[ “Kolxoz g alabasi”, 1935 yil 23 fevral soni] Xotin-qizlarning paranjini
ʻ
tashlash va maktablarga borishini taminlash uchun zo rlash, majburlash yo li va
ʻ ʻ
usullari o sha davr holati bo yicha jamoatchilikning noto g ri fikridan qutilish
ʻ ʻ ʻ ʻ
uchun 10-15 yashar qizlarni turmushga berib yuborish hollari juda ko payib ketadi.
ʻ
Natijada Sovet hukumati o zlari qilgan bu xatoning oldini olishga majbur bo ladi.
ʻ ʻ
Bunga qarshi qizlar uchun beriladigan qalinni ularning sotilishi deb tamg a bosib
ʻ
kurashadi. Lekin, shunday bo lsada “Kolxoz g alabasi” gazetasida berib borilgan
ʻ ʻ
qator maqolalardan ko rish mumkinki, bu hol 1941 yilga qadar tumanda ko plab
ʻ ʻ
sodir bo ladi. Masalan 1934 yilda Axtaxona qishloq soveti huzuridagi “Yangiyo l”
ʻ ʻ
kolxozida 13 yoshli Bibi Oyisha Tangir qizini uyidagilar o qitmaslik uchun
ʻ
turmushga berib yuboradilar. [“Kolxoz g alabasi”, 1935.3 iyun soni.] Shu yili yana
ʻ
“Oxunboboyev” kolxozidan Xaliq Eshbekov maktabda o qiyotgan 14 yoshlik qizi
ʻ
Baharoyni erga berib yuboradi. 1935 yilida esa bu jarayon yanada kuchayadi.
Rasmiy berilgan ma’lumotlarga qaraqanda birgina shu yili Achchi sovetida 10
yaqin qizlar shu holga duchor bo ladi.[“Kolxoz g alabasi”,1935. 7 iyun soni.] Bu
ʻ ʻ
hol keyingi yillarda ham davom etadi. Chunonchi Beshbuloq qishloq sovetida
istiqomat qilayotgan Hakim Narmuratov maktabda o qib yurgan 14 yoshli qizi
ʻ
Karmatoyni Roziqul Boboyevga, shu qishloqlik Qurbonboy Eshmatov 15 yoshli
qizi Hikmatoyni[“Koloz g alabasi”, 1938. 31 yanvar soni.] “Zarbdor” kolxozida 15
ʻ
yoshli Saodatoy Mamatqulova, 11 yoshli Norpashsha Xudoyberdiyevani, 15 yoshli
Qumrioyni qalin puliga turmushga berib yuboradilar.[“Koloz g alabasi”, 1938. 1
ʻ
may soni.] E’tiborlisi erga berib yuborilgan qizlar yangi oilalarida yanada
kuchliroq tazyiqqa duchor bo ladilar. “Kolxoz g alabasi” gazetasining keyingi yil
ʻ ʻ
21

sonlaridagi maqolalarda bu yorqin ko zga tashlanadi. Bu holni 1936 yilda ʻ
Pishag or qishloq sovetining “Rikov” kolxozida 12 yoshli Xolbuvioyni qo shni
ʻ ʻ
qishloqlik 35 yoshar Toyloqovga uzatib yuborilishi va u oilada kechgan
jarayonlarda.[“Kolxoz g alabasi”, 1936. 30 yanvar soni.] Yoki Irisoy ismli qizni
ʻ
xotinlikka olgan Erboyev misolida ko rishimiz mumkin. “Xotin-qizlar
ʻ
ozodligining dushmani jazolandi” nomli maqolada quyidagilar keltiriladi: “1938
yil 9 dekabr kuni Achchi qishloq sovetiga qarashli TOM maktab binosida Zomin
rayoni 86 bo lim xalq sudining raisi Qurbonovning raisligida shu savetga qarashli
ʻ
Yezov nomli kolxozining a’zosi Erboyev Mirzaning ustidan toplangan 303 raqamli
jinoyat ishini ko rib chiqqanda quyidagicha ma’lum qiladi. Bu mutaham Erbayov
ʻ
1937 yilda shu qishloqlik Muhammadiyeva Irisoy nomli bir qizni o ziga xotinlikka
ʻ
oladi. Endigina o sib kelayotgan Irisoy mutaham Erboyevning zaharli qo lidan
ʻ ʻ
qutilish uchun komsomol majlisida uning sirini ochib tashlaydi. Shundan keyin
Irisoyni kundan-kunga siqa boshlaydi va komsomol majlisiga borish uchun
mutloqo yo l bermaydi. Muttaham Erboyevning bu zulmiga qaramay Irisoy
ʻ
komsomol majlislariga va siyosiy to garaklarga aktiv qatnashib turadi. Bunday
ʻ
Irisoyning aktivligini ko rolmagan shaxs yuqoridagi qora maqsadini takrorlab
ʻ
Muhammadaliyevani urub, xaqoratlab, hatto o ldirish maqsadida bo yniga sirtmoq
ʻ ʻ
soladi va qattiq jabrlaydi. Faqat bundan xabar topib qolgan qo ni-qo shnilari
ʻ ʻ
ajratib oladilar. Bu ish tekshirilib, guvohlar guvohlik berishgach, 274 moddaga
binoan ayblanib muttaham Erboyev 3 yil qamoq va 2 yil saylanish va saylash
huquqidan mahrum etildi.[“Koloz g alabasi”,1938. 2 dekabr soni.] Takidlab o tish
ʻ ʻ
kerakki Xotin-qizlar ozodligi bolshevikcha sinfiy yondashuv asosida “Hujum”
dushmanlari – ruhoniylar va boylardir” degan shior ostida ham amalga oshirildi 8
.
Ruhoniylar ning barchasiga shu tamg a bosiladi. [“Kolxoz g alabasi”, 1935. 3
ʻ ʻ
aprel son]. Ma’lumki “Hujum” harakatining asl maqsadi faqat paranji tashlashdan
iborat emas edi. Uning asosiy maqsadi xotin-qizlarni ijtimoiy ishlab chiqarishga
keng jalb etish edi. Achinarlisi Sovet hukumati buni qog ozda bo rtirib ko rsatsada
ʻ ʻ ʻ
amalda ko plab kamchiliklarga yo l qo yardi. Bu kamchiliklarning birinchisi,
ʻ ʻ ʻ
aholiga harakatni to la tushuntirmasdan amalga oshirilishi natijasidagi amalga
ʻ
oshirilgan qattiq qarshilik harakatini to g ri tushunib yetmaslik bo ladi. Masalan,
ʻ ʻ ʻ
Achchi qishloq sovetdagi Buvnisa Shernazarova kolxozda yaxshi ishlab, ancha
ko zga ko rinadi. Lekin keyinga borib, uning turmush o rtog i uni umuman
ʻ ʻ ʻ ʻ
ko chaga chiqarmay qo yadi. [“Kolxoz g alabasi”, 1936. 30 yanvar soni.] Yoki,
ʻ ʻ ʻ
Kolxoz a’zosi etib tayinlangan Salomat Shernazarova taqdiri misoli ko rishimiz
ʻ
mumkin. [“Kolxoz g alabasi”, 1936. 30 yavar soni.] Kamchiliklarning ikkinchisi
ʻ
Sovet hukumati tomonidan tashkil etilgan harakatning amalda bekami-ko st
ʻ
bajarmasligi bo ladi. Chunonchi 1935 yilda “Xotinqizlar kulubi yomon ahvolda.
ʻ
Tomchi-tomib yotibdi” nomli e’lon qilingan maqola orqali “Hujum” harakati
boshlangan vaqtda tuman markazida tashkil etilgan asosiy xotin-qizlar kulubining
ahvoli o ta og ir, tamir-talab ahvolga tushib qolganligini ko rish mumkin.[“Kolxoz
ʻ ʻ ʻ
g alabasi”, 1935. 15 fevral soni] Shunday qilib dastlab tinch yo l bilan amalga
ʻ ʻ
8
Q.Rajabov, M.Rahimov-“O’zbekiston tarixi” 2-kitob (1917-1991-yillar) T:”O’zbekiston” 2019-yil 343-
35-b
22

oshirilayotgan ayollarni paranjidan ozod qilish va ularni jamiyatda o z o rnini ʻ ʻ
yanada mustahkam topishiga qaratilgan harakat suniy ravishda tezlatiladi.
Oqibatida barcha hududlar singari tumanlik xotin-qizlar ham qattiq azob chekdilar.
Shunga qaramay ular qiyinchiliklarga chidab jamiyatda munosib o rnini topishga
ʻ
intiladilar.
Oktyabr to‘ntarishidan so‘ng sovetlar sharq ayollarini ozodlikka chiqarish uchun
kurash, ularning siyosiy faolligini oshirish hamda yangi hayot qurilishiga jalb
qilish kampaniyasini avj oldirib yubordilar. Ushbu jarayonning eng cho‘qqisi 1927
yil bo‘lib, u tarixga ―Hujum harakati nomi bilan kirdi. Ya’ni, sovet adabiyotlari
talqinida bu eski turmush tarziga hujum qilish ma’nosini anglatar edi. Hujumning
oldiga qo‘yilgan birinchi navbatdagi vazifalaridan biri bu - ko‘p xotinlikni,
balog‘atga yetmagan qizlarni turmushga berishi va qalin pulini yo‘q qilish edi.
Biroq, sovetlar shiddatli tus bergan ushbu harakat asriy an’analarni hisobga
olmagan qarorlar, ko‘rsatmalar asosida olib borildi, ko‘p hollarda zo‘rlik ishlatildi.
Qaysi viloyat, qaysi tumanda, shahar va qishloqlarda qancha xotin-qizlar
paranjisini tashlaganligi haqidagi ma’lumotlar muntazam talab qilina bordi. Ishda
beboshlik tus olgandi: ko‘chalarda ayollarning paranjisini tortib olishar, bir joyga
yig‘ib yoqib yuborishardi. Sharq ayollarining asrlar davomida muayyan urf-
odatlar va shariat mezonlari bilan shakllangan ijtimoiy mavqeini ularni ozodlikka
chiqarish va erkaklar bilan teng huquqli qilish shiori ostida favqulodda va shiddat
bilan o‘zgartirilishi ko‘p to‘qnashuvlar va qurbonlar bo‘lishiga sabab bo‘ldi.
Masalan, 1928 yil 8 martda O‘zbek davlat konsert va etnografiya guruhi
ishtirokchisi To‘paxon sahnaning o‘zida o‘ldiriladi, bir yildan so‘ng esa Nurxon
ismli aktrisa xalok bo‘ldi. Shubhasiz, ―Hujum sharq ayollariga birmuncha
erkinlik, huquqlar berdi. Lekin, ushbu xarakat bosqichma-bosqich, zo‘ravonlik
usullarini ishlatmasdan, o‘ta noziklik bilan keng xalq omma ongini ushbu
jarayonga tayyorlab amalga oshirilganda norasmiy nikohlar, ajralishlar, yolg‘iz
onalar, demografik jihatdan ayollarning erkaklarga nisbatan ko‘pligi sababli
jamiyatda oila qurish huquqidan mahrum bo‘lgan ―ortiqcha ayollar ko‘payib
ketmas, erkaklar bilan ayollar o‘rtasida ―tenglik o‘rnatilishi oqibatida ayollar
o‘zining sharqona noziklik latofatini yo‘qotib qo‘ymagan bo‘lar edi. .
Tabiiyki, jamiyat rivojlanib borar ekan, odamlarning ongi ham o‘zgarib
boradi.Turmush tarzi yangilanadi, u zamonga moslashadi. Shu ma’noda o‘zbek
ayollarini paranjidan ozod qilish yangi tuzum oldidagi mu him vazifalardan
ekanligi tabiiy. Biroq bu masalani, eng avvalo, jamiyat fuqaro lari orasida keng
ko‘lamli tushuntirish, ma’ri fiy yo‘llar orqali hal qilish mumkin edi. Jadidlar
rahbarlari M. Behbudiy, F. Xo‘jayev, A. Fitrat, A. Cho‘lpon, A. Avloniylar ham bu
masalani hal etishni o‘z oldilariga mu him vazifa qilib qo‘ygan edi lar. Shu
maqsadda tashkil etilgan respub lika, vilo yat, tuman, sha har so vet tashkilotlari
qoshidagi xotin-qizlar bo‘lim larida dastlab umuman to‘g‘ri ish olib borilgandi.
Buning natijasida xotin-qizlar ijtimoiy foydali mehnatga, jamoat chilik ishlariga
faol tortila boshlandi. Uni o‘zbek xotin-qizlari xur sandchilik bilan kutib oldi.
Chunki, ochiq yurish, ilm olish, erkaklar bilan teng huquqli bo‘lish ularning ham
23

asriy orzusi edi. Biroq VKP(b) MQ O‘rta Osiyo byurosining 1926-yil sentabr da gi
maxsus qarori asosida bu harakatni sun’iy ravishda tezlash tirish ga kirishildi.
Oqibatda bu majburiy harakat «Hujum» nomini oldi. Biroq bu harakat, afsuski,
shoshma-shosharlik, ma’muriyat chilik yo‘li bilan mahal liy shart-sharoitlarni, xalq
udumlari, urf-odat larini e’ti borga olmasdan jadal lashtirildi. Bunga hattoki, erkak
kommunistlar ham tayyor emas edilar. Xotin-qizlarni ijtimoiy hayotga jalb qilish
harakati dastlab ancha sezilarli yutuqlarga erishib bordi. «Hujum» harakatida faol
ishtirok etib, butun ongli hayoti, faoliyatini sotsializm ishiga, uning soxta g‘oyalari
chinligiga ishongan qancha-qancha ilg‘or xotin-qizlar keyinchalik qatag‘on
qurboni bo‘ldilar.
2.2 “Hujum” harakatida faol ishtirok etgan xotin-qizlar va ularning taqdiri
Tojixon Toshmatovna Shodiyeva (1905 – 1981-yil yanvar) — o zbek sovet ʻ
kommunistik faoli. Shodiyeva ommaviy ravishda paranjisini yechgan ilk va eng
yosh farg onalik ayollardan biri. Xotin-qizlar ozodligi uchun kurashgan fao o laroq
ʻ ʻ
tanilgan. Kommunistik partiyaning faol a zosi bo lgan. "Yangi yo l" (keyinchalik
ʼ ʻ ʻ
"Saodat" deb qayta nomlangan) gazetasiga muharrirlik qilgan. 1938-yil mart oyida
Iosif Stalin ning "Katta terror" qatag oni davomida hibsga olindi va Magadan
ʻ
mehnat lagerida yuborildi. Shu sababli u keyingi yillar davomida jamoatchilik
e tiboridan chetda qoldi. Ammo Stalin o limidan keyin, reabilitatsiya qilindi, unga
ʼ ʻ
oldin berilgan mukofotlar qaytarildi, partiyaga a zoligi tiklandi. Keyinchalik u
ʼ
kolxozga raislik qildi. Tojiyeva Lenin ordeni, Oktabr inqilobi, ikki marta Mehnat
qizil bayroq, "Hurmat belgisi" ordenlari bilan taqdirlangan. Vafotidan keyin o zi
ʻ
boshqargan kolxoz uning sharafiga qayta nomlangan, Farg ona tumanidagi 134-
ʻ
qishloq hunar-texnika bilim yurtida uning byusti o rnatilgan.
ʻ
Nurxon Yo ldoshxo jayeva
ʻ ʻ (ayrim manbalarda Yo ldosheva ʻ deb yozilgan) (1913-
yil, Marg’ilon — 1-iyul 1929-yil, Marg’ilon ) — professional teatr sohasiga kirib
kelgan birinchi o zbek raqqosasi. 1928-yildan
ʻ Muhitdin Qoriyoqubuv rahbarligi
dagi konsert-etnografik ansamblida raqqosa bo lib ishlagan. Ansamblning
ʻ
Marg ilonga qilgan gastroli vaqtida radikal dindorlar tomonidan vahshiyona
ʻ
o ldirilgan. Nurxon ayollar ozodligi va
ʻ feodalizm qarshilik timsoliga aylangan. Bu
fojiaga bag ishlangan „Nurxon
ʻ musiqali dramasi yaratilgan. Marg ilon shahri ʻ
madaniyat uyi oldida Nurxonga haykal o rnatilgan (1968, haykaltarosh Valentin
ʻ
Klebansov)
Nurxon 1913-yilda Marg‘ilonda o‘zbek oilasida tug‘ilgan. Qatag‘on davri va o‘ta
diniy muhitda o‘sgan Nurxon o‘sha davrdagi boshqa o‘zbek qizlari kabi
yoshligidan paranji kiyishni boshlagan. Biroq uning teatrga qiziqishi ortib, 1928-
yilda uyidan qochib ketgan va o sha paytda Samarqandda joylashgan
ʻ Muhitdin
Qoriyoqubov teatr truppasiga qo shiladi. Nurxonga
ʻ Usta Olim Komilov ustozlik
qilgan va u yerdagi hamkasblari orasida bo‘lajak SSSR xalq
artisti Tamaraxonim va bo‘lajak O‘zbekiston xalq artisti Gavhar Rahimovalar ham
bor edi. Nurxon guruhga qo shilganidan ko p o tmay,
ʻ ʻ ʻ 1927-yil 8-martda xalqaro
24

xotin-qizlar kunini nishonlashda boshqa raqqosalar bilan birgalikda sahnaga
chiqadi va o zlariga qo yilgan ijtimoiy mavqega qarshi chiqib, ochiqchasiga ʻ ʻ
paranjilarini yechadi. Tirikligida unga tez-tez diniy aqidaparastlar tomonidan
tahdid qilinar edi, ular Nurxon paranjisini yechib, aktrisalik faoliyatini olib borish
orqali ijtimoiy me yorlarga qarshi chiqqanidan g azablangan.
ʼ ʻ Raqs truppasi
o‘zining tug‘ilib o‘sgan shahri Marg‘ilonga tashrif buyurganida, Nurxon oilasini
ziyorat qilishga qaror qiladi. Xolasiga o‘rgangan raqslarini tushib beradi va
qo‘shiqlarini kuylab beradi, shundan so‘ng xolasi uni akasi Salixo‘ja qidirayotga
nini aytadi. Akasi Nurxonni pichoq bilan kutib turgan bir vaqtda Nurxon ko z
ʻ
o ngida paydo bo lishi bilan uni pichoqlab o ldirgan. Voqea joyiga politsiya
ʻ ʻ ʻ
hodimlari yetib kelganidan so‘ng Salixo‘ja darhol jinoyatini tan olgan. U qotillik
qasddan sodir etilganini tasdiqlagan, ularning otasi Yo ldoshxo ja
ʻ ʻ
Salimxo jaev,
ʻ mingboshi va mulla Kamol G iyosovning talabi bilan singlisini ʻ
o ldirish uchun Solixo jani Qur’on nomi bilan qasam ichtirgan. Nurxonning
ʻ ʻ
o limining ertasiga jamoat maydonida katta dafn marosimi bo lib o tdi. Minglab
ʻ ʻ ʻ
odamlar dafn marosimiga tashrif buyurishdi va ayollar uning tobuti oldida yuzidagi
pardalarini yechib tashladilar. Oxir-oqibat uning otasi va ukasi qotillikdagi
ishtiroki uchun sudlanib, qatl etildi, mingboshi va mulla esa surgun qilindi.
Opasi Nurxon bilan birga teatr truppasiga qo‘shilgan Begimxon Alisher Navoiy
nomidagi opera va balet teatrida aktrisalik faoliyatini muvaffaqiyatli davom ettirdi.
1929-yilning yozida raqs jamoasi Marg‘ilonga tashrif buyurganida, ikkalasini ham
o ldirilishi rejalashtirgan bir vaqtda o zlari bilmagan holda ikki opa-singil o‘z
ʻ ʻ
oilasini ziyorat qilish niyatida bo‘lgan, biroq Begimxon isitmasi ko‘tarilib, ota-
onasinikiga bormay qolgan, shuning uchun Nurxon yolg‘iz o‘zi vafot etgan.
Begimxonning opasi Nurxon xotirasiga bag‘ishlangan she ri 1938-yil 20-noyabrda
ʼ
O‘zbekistonning „Yosh leninchi“ gazetasida chop etilgan. Vafotidan so ng Nurxon
ʻ
SSSR hukumati tomonidan Tursunoy Saidzamova singari mard sovet
namunas i sifatida taqdirlangan. Marg‘ilon shahrida Madaniyat uyi oldiga
Nurxon haykali qurilib, o‘rnatildi. 1967-yilda haykaltarosh Valentin Klevantsov
tomonidan qurilgan haykal 1991-yilda O zbekiston Sovet Sotsialistik Respublikasi
ʻ
barham topganidan so ng ko p o tmay 1993-yilda olib tashlangan; Ayollar ozodligi
ʻ ʻ ʻ
uchun kurashni ifodalovchi yosh ayolga o‘rnatilgan yodgorlik postsovet
O‘zbekistonda axloqsizlik deb hisoblangan .
Farg’ona shahrida „Nurxon“ kinoteatri
mavjud 9
Naima Xamziyevna Aytmatova 1904-yil 7-dekabr , Qorako’l , Rossiya
imperiyasi - 1971-yil 10-avgust , Bishkek ) – Qirg’izistondagi jamoat arbobi va
mashhur shoir Chingiz Aytatovning onasi. Qirg’izistonning Qorako’l (Prjevalsk)
l (Prjevalsk) shahrida tug ilgan
ʻ . Uning otasi Xamza Abduvaliev asli tataristonlik
bo'lib, savdo-sotiq bilan shug'ullangan. Uning tug’ilgan joyi Tataristonning Maska-
ra qishlog’i edi . G‘azizaning onasi Sibir tatarlari oilasidan chiqqan. Hamza Abdu-
valiev ziyoli inson bo‘lib, farzandlariga yaxshi ta’lim-tarbiya bergan. To‘ng‘ich
9
“Qimmatga tushgan ozodlik” Avazbek YERMETOV, O‘zbekiston Milliy universiteti dotsenti
“Tafakkur” jurnali, 2017-yil 2-son
25

o‘g‘li Sobir Shveytsariyada tahsil olib, Qorako‘lga qaytib, shaharda ilk havaskorlar
teatrini tashkil qilgan, Naima esa bu teatrda ayol rollarini o‘ynagan, bu esa mavjud
tartib-qoidaga dadil qarshilik qilgan. Inqilobdan keyin Hamza Abduva- liev butun
mol-mulkini yo'qotib, xotini bilan Toshkentga ko'chib o'tadi va ular tez orada vafot
etadilar. 1925-yilda Nagima Abduvalieva gimnaziya maktabini tamomlagan, biroq
ijtimoiy kelib chiqishi tufayli uning uchun ta’lim muassasalarining eshiklari yopiq
edi. Nagima stenograflik kursida o‘qib, komsomolga o‘tdi, Qorako‘l komsomol
qo‘mitasiga bo‘lim mudiri etib tayinlandi. Sharqda ayollarning kamsitilgan
mavqeiga qarshi olovli nutqlar aytdi.
1926 yilda Nagima Abduvalieva Pishpekdagi (hozirgi Bishkek )komsomol
kurslariga yuborilib , u yerda bo‘lajak turmush o‘rtog‘i, Butunittifoq Kommunistik
partiyasi bolsheviklar viloyat qo‘mitasining targ‘ibot va tashviqot bo‘limi mudiri
To‘requl Aytmatov bilan uchrashadi. 1926-yil 3-sentabrda Nagima va To requl ʻ
nikohlarini rasmiylashtirdilar. 1927 yil boshida To raqul KPSS (b) viloyat
ʻ
qo mitasining mas ul kotibi, Nagima esa
ʻ ʼ Jalolobod komsomol shahar
qo mitasining kotibi etib tayinlandi . 1928 yilda ularning birinchi farzandi bo‘lajak
ʻ
yozuvchi Chingiz Aytmatov dunyoga keldi. Aytmatovlar oilasida jami besh
farzand tug'ildi: 1931 yilda - ikkinchi o'g'il Ilgiz, 1934 yilda - egizaklar: o'g'li Reva
(tez orada vafot etdi) va qizi Lusiya (inqilob), 1937 yilda - qizi Rosetta. 1920-yillar
oxirida Nagima Aymatova musulmon ayollarni ozod qilish harakatiga boshchilik
qildi. U kelin bahosi, ko‘pxotinlilik, erta turmush qurish, bolalar, qizlar va
ayollarni sotishga, burqasini yechgan ayollarning ta’qib qilinishiga qarshi dadil
chiqdi.
1935-yildan beri oila Moskvada yashab, u erda To'requl Qizil professorlar
institutida o'qidi. 1937 yilda u partiyadan chiqarib yuborildi va hibsga olindi.
To‘raqul bilan Nagima bolalarni qutqarish kerakligini anglab yetdi. To‘requl xotini
bilan to‘rt farzandini Qirg‘izistonga, Sheker qishlog‘iga, qarindoshlarinikiga
jo‘natadi. Aytmatovlar oilasidagi erkaklarning deyarli barchasi qatag‘on yillarida
otib tashlangan. 34 yoshli Nagima og‘ir ahvolga tushib qoldi, chunki to‘rt farzandi:
to‘ng‘ich o‘g‘li Chingiz to‘qqiz yoshda, kenja qizi besh yarim oylik edi. “Xalq
dushmani”ning xotini sifatida uni ishga olishmadi.
Otto Zyudelman Nagimaning ishga joylashishiga yordam berdi. Uning sharofati
bilan Nagima Aymatova nafaqat hisobchi, balki kazarmaning ikkita xonasiga ham
ega bo‘ldi.
Ayniqsa , Ulug‘ Vatan urushi yillarida Nagimaga qiyin bo‘ldi. O‘zining arzimagan
maoshiga faqat bitta non sotib olardi.Urush yillarida yosh Chingiz qishloq sovetiga
kotib bo‘lib ishlay boshlaydi, unga 30 sotix yer ajratiladi. Bu zaminda
yetishtirilgan sabzavotlar og‘ir yillardan omon qolishimizga imkon berdi. Ilgiz aka
endigina bolakay pochtachi bo‘lib ishlagan. Har qanday ob-havoda ham u
qishloqdoshlariga frontdan kelgan xatlarni yetkazardi. O'n besh yoshida u "1941-
1945 yillardagi Ulug' Vatan urushidagi jasoratli mehnati uchun" medali bilan
taqdirlangan.Nagima Aymatova farzandlarining har biri qiziqarli kasb-hunarga ega
bo‘lishini orzu qilgan va ularning siyosatga aralashishini istamagan.
26

1947- yilda u Pokrovka qishlog'iga ko'chib o'tdi, u erda rus o'rta maktabi bor edi.
Nagima Xamziyevnaning barcha o‘g‘il-qizlari oliy ma’lumotga ega bo‘lishdi.
Nagima Aymatova umrining oxirigacha farzandlari va nabiralari uchun o‘rnak va
ma’naviy obro‘-e’tibor bo‘lib qoldi. U 1971-yil 10-avgust vafot etdi va Ala-Archa
qabristoniga dafn qilindi. Unga so‘nggi safarda qirg‘iz oqinlari hamroh bo‘lib,
marhumga nolalar aytishdi.
Maryam Yoqubova . Maryam Yoqubova 1909-yilning 19-oktabr kuni Buxoro
shahrida ishchi oilasida dunyoga keladi. Uch o‘g‘ildan keyin (ikki nafar akasi
go‘dakligida nobud bo‘ladi) tug‘ilgan qizaloqqa Oyxon deb buvisining ismini
qo‘yishadi. Otasi Qo‘qonda paxta zavodida yuk tashuvchi, paxta bo‘yicha
mutaxassis bo‘lib ishlaydi. Oila boshi Buxoroga — yaqinlari davrasiga faqat
bayramlardagina kelar, tashkil etiladigan kurashlarda hamisha polvon sifatida
ishtirok etardi. Onasi eronlik bo‘lib, ziyoli oila farzandi, o‘qish-yozishni bilar,
hatto o‘lkaning qonun-qoidalaridan ham yaxshi xabardor edi.Qizaloq doira chalib,
raqs tushishni juda yaxshi ko‘rardi. San’atga qiziqishi kuchliligi sabab dadasidan
doira va kavush olib berishini ko‘p so‘rardi. Maryamning otasi vaqt o‘tgan sari
Qo‘qonda uzoq qolib ketadigan odat chiqaradi, pul ham jo‘natmaydi. Shu bois
volidasi odamlarning turli arzlarini yozib berish bilan shug‘ullana boshlaydi. Keyin
to‘qish va to‘r ro‘mollarni yamashni o‘rganib oladi. Lekin ayolning topganlari
besh kishilik katta oila ro‘zg‘origa yetmaydi.Oila shu tariqa Buxoroda ancha vaqt
yashaganidan so‘ng hozirgi Navoiy viloyatidagi Karmana shahriga ko‘chib o‘tadi.
Maryamning Halirxon ismli xolasi Buxoro amiri saroyida taniqli raqqosa va
qo‘shiqchi sifatida dong taratadi. Xolasinikiga mehmonga borgan qizaloq unga
ergashib, afsonaviy Arkka boradi. Maryam o‘shanda yetti yoshda edi. Xolasining
saroy mehmonxonasida Xorazm, Qo‘qon xonlarining xotinlari oldida qo‘shiq
aytib, raqs tushishini ko‘rgan jiyan bu manzaradan hayratga tushadi. Amir
Olimxonning volidasi Eshon oyi “Bu qizcha o‘yinga tushishni biladimi?”, deya
Maryamga ishora qiladi. Halirxon savolga “Yo‘q”, deb javob berar-bermas,
qizaloq “Ha, bilaman”, deb yuboradi.Xola jiyanining raqsga tushishni bilishi
haqida xabari yo‘qligini aytib, o‘zini oqlashga kirishadi. Ammo Eshon oyi uning
so‘zlariga parvo ham qilmaydi. Saroy bekasi qizchaning qornini to‘ydirib,
kiyimlarini almashtirishni, u birozdan so‘ng o‘ynab berishini aytadi. Tushlikdan
keyin Maryam mehmonlar qarshisida raqs tushadi va amir onasining mehrini
qozonadi. Eshon oyi “Endi mening qizim bo‘lasan!”, deb qizaloqni saroyda olib
qoladi. Halirxon esa uyiga jiyanisiz bir o‘zi qaytadi.Maryam saroy bekasi bilan
birga yashay boshlaydi. Qizaloq saroyda raqqosalikdan tashqari, Eshon oyining
yelkalari-yu bo‘ynini uqalovchiga ham aylanadi.U xolasi Halirxonni faqat katta
bayramlarda uzoqdan ko‘rardi, xolos. Unga yaqinlashishiga qo‘yishmasdi. Maryam
saroyda Amir Olimxonning xotinlaridan biri Oyimsho bilan inoqlashib qoladi,
undan boshqa hech kimga ishonmasdi. Oyimsho qizaloqning saroydan qochishiga
yordam qilishni va’da bergani uchun Maryam uning ayrim maxfiy vazifalarini ham
bajarib turardi. Sirli topshiriqlarni amalga oshirish davomida taniqli davlat arbobi,
O‘zSSR Xalq Komissarlari Kengashining birinchi raisi Fayzulla Xo‘jayev bilan
tanishib qoladi va uning uyiga tez-tez maktub olib boradi. Kunlardan bir kuni
27

saroyda Oyimsho haram og‘asi bilan o‘pishib turgani haqida gap-so‘zlar tarqaladi.
Saroy xonimlarining bir necha nafari o‘ylab topgan bu bo‘htonga Eshon oyi va
Amir Olimxon ishonib, qattiq g‘azablanishadi hamda Oyimshoni sarbozlar qo‘liga
topshirishni buyurishadi. Shundan so‘ng amir kanizaklaridan biri orqali yaqin
orada Maryamni xotinlikka olish rejasi borligini onasiga yetkazadi. Eshon oyi bu
gapni eshitgach, “Amirga aytinglar, buning hech ham iloji yo‘q. Birinchidan, u hali
juda yosh. Ikkinchidan, uni qiz qilib olganman, mening yagona yupanchim”, deya
qarshilik ko‘rsatadi. Bu javobdan Amirning jahli chiqadi. Bir necha kun
mobaynida ona-bola bu masalada muzokara olib boradi. Buni eshitgan Maryam
kuchli sarosimaga tushadi. O‘sha kunlarda Oyimsho bilan do‘stona munosabatda
bo‘lgan amirning Feruza ismli xotinlaridan biri Maryamga Arkdan chiqib ketishiga
yordam berishini aytadi. Qizaloq bir necha kundan keyin tunda, hamma uxlagan
paytda Begijon haramog‘asi hamrohligida saroydan xolasining uyiga qochadi.
Maryam Sultonmurodova – 1905-yil 13-fevralda Xorazm viloyati Xiva shahrida
tug ilgan. Germaniyada 1922–1928-yillarda ta lim olganidan so ng uni ʻ ʼ ʻ
„Turkiston“ josuslik tashkiltining a zosi deb uni Jinoyat kodeksining 60- va 67-
ʼ
moddalari bilan ayblaydilar va qamoqqa oladilar. Biroq u hech qanday tashkilotga
a zo emasligini so roq jarayonida aytadi va uni ozod qiladilar. Biroq bu jarayon
ʼ ʻ
ko pga bormaydi.1949-yil 30-martda qayta qamoqqa olinadi va O zbekiston SSR
ʻ ʻ
Jinoyat kodeksininig 57-moddasi 1-bandi, 67-moddalari bilan aybdor deb topilib
Krasnoyarsk o lkasiga surgun qilinadi. Maryam Sultonmurodova SSSR Oliy Sudi
ʻ
tomonidan 1957-yil 2-avgustda oqlandi. Ammo oqlanganidan keyin ham ta qiblar
ʼ
davom etdi. 1971-yilda vafot etgan. Maryam 7-8 yoshida Urganch va To rtko ldagi
ʻ ʻ
yangi usuldagi tatar maktabida o qiy boshlaydi. Uning otasi Jumaniyoz aka o z
ʻ ʻ
davriga yarasha ancha ziyoli va „Yosh xivaliklar“ ma’rifatchilik va islohotchilik
harakatiga ruhan yaqin edi.Shuning uchun ham u qizlarini yangi maktablarda
o qitish, ilm-ma’rifatli qilishni orzu qilgan. Shu sabab bo lsa kerak, Qizi
ʻ ʻ
Maryamni bu yerdagi maktabni tugatganidan so ng 1919-yilda Toshkentga,
ʻ
o qituvchilarni tayyorlovchi tatar maorif institutiga yuborgan. 1924-yili
ʻ
Darmshtadtga borib, dunyoning turli mamlakatlaridan kelgan yoshlar bilan birga
o lkamizning ma’rifati va madaniyatini rivojlantirishga hissa qo shaman, degan
ʻ ʻ
niyat bilan o qituvchilar seminariysida o qiydi. 1927-yili Berlinga kelib, bir yil
ʻ ʻ
davomida amaliy mashg ulotda bo ladi. 1928-yilda o qishni tugatib, SSSRga
ʻ ʻ ʻ
qaytib keladi. U dastlab Toshkentning eski shaharidagi kommunistik universitetda
o guv bo limi mudiri, so ng 1935-yildan „Guliston“ jurnalida Sobira Xoldorova,
ʻ ʻ ʻ
Tojixon Shodiyeva, Saodat Shamsiyeva kabi o sha davrning ilg or o zbek xotin-
ʻ ʻ ʻ
qiz jurnalistlari bilan birga ishlay boshlaydi.
Xulosa
1927-yilda O‘rta Osiyoda boshlangan "Hujum" harakati Sovet hokimiyatining
gender tenglikni joriy qilish va mahalliy jamiyatni o‘z mafkurasiga moslashtirishga
28

bo‘lgan urinishlaridan biri edi. Bu harakatning asosiy maqsadi ayollarni an’anaviy
diniy va madaniy cheklovlardan ozod qilish, ularni jamoat va ishlab chiqarish
faoliyatiga jalb etish edi. Ammo ushbu siyosatning amalga oshirilish usullari,
jumladan, zo‘ravonlik va repressiya, mahalliy jamiyatda jiddiy qarshilik va
noroziliklarga sabab bo‘ldi. "Hujum" harakatining ijobiy tomonlari orasida ayollar
savodxonligining oshishi, ularning ijtimoiy hayotga jalb etilishi va gender tenglik
haqida tushunchalarning tarqalishi alohida ta’kidlanishi mumkin. Shunga qaramay,
bu harakat Sovet hokimiyati tomonidan joriy qilingan zo‘ravon siyosat sifatida
ko‘plab tanqidlarga uchradi. Ayollarni paranji va ro‘moldan voz kechishga
majburlash mahalliy xalqning diniy va madaniy qadriyatlariga putur yetkazdi va bu
qadriyatlarni himoya qilish uchun turli qarshilik harakatlariga sabab bo‘ldi.Bu
harakat O‘rta Osiyo jamiyatida chuqur iz qoldirgan 10
. Sovet hokimiyatining gender
siyosati orqali modernizatsiya qilishga bo‘lgan urinishlari mahalliy jamiyatda uzoq
davom etadigan ziddiyatlarni keltirib chiqardi. Ushbu harakat bugungi kunda ham
tarixchilar tomonidan bahs-munozaralarga sabab bo‘lib, Sovet modernizatsiyasi va
mahalliy madaniyat o‘rtasidagi murakkab munosabatlarni o‘rganishda muhim
mavzulardan biri bo‘lib qolmoqda.Shunday qilib, "Hujum" harakati o‘z davrida
qarama-qarshi jarayonlarni keltirib chiqargan bo‘lsa-da, O‘rta Osiyoda gender
siyosati tarixining muhim sahifasini tashkil etadi. Bu harakatni o‘rganish nafaqat
o‘sha davr ijtimoiy-madaniy sharoitlarini chuqur anglashga, balki bugungi
jamiyatda gender masalalari va madaniy qadriyatlar o‘rtasidagi muvozanatni
tushunishga ham yordam beradi. 1927-yilda Sovet hokimiyati tomonidan O‘rta
Osiyoda boshlangan “Hujum” harakati, gender tenglikni joriy qilish va ayollarning
ijtimoiy hayotdagi ishtirokini kengaytirishga qaratilgan, tarixiy ahamiyatga ega
siyosiy tashabbuslardan biri bo‘ldi. Bu harakat Sovet modernizatsiya siyosatining
bir qismi sifatida joriy etilgan bo‘lib, uning mohiyati mahalliy madaniyat va diniy
qadriyatlarga qarshi kurashda namoyon bo‘ldi."Hujum" harakatining asosiy
maqsadi ayollarni diniy va patriarxal cheklovlardan ozod qilish edi. Sovet
hokimiyati ayollarning paranji va ro‘mol yopishini “eskilik sarqiti” va gender
notengligining belgisi sifatida talqin qildi. Shu sababli, ular paranji va ro‘molga
qarshi kurashni jamiyatni modernizatsiya qilish va “yangi sovet insoni”ni
shakllantirishning muhim bosqichi deb hisoblashdi. Biroq, ushbu siyosatning
amaliyoti qattiqqo‘l va repressiv usullarga asoslangan edi.Propaganda va ommaviy
tadbirlar orqali ayollarga paranji va ro‘moldan voz kechish targ‘ib qilindi. Paranji
va ro‘molni yoqish marosimlari o‘tkazilib, u Sovet mafkurasining tantanasi sifatida
e’lon qilindi. Ammo bu jarayon ko‘plab mahalliy jamiyatlarda kuchli
qarshiliklarga uchradi. Mahalliy aholi, ayniqsa erkaklar, bu siyosatni nafaqat
madaniy qadriyatlarga, balki diniy e’tiqodga ham hujum sifatida qabul qildilar.
Ayrim hududlarda paranji yechgan ayollarga nisbatan jiddiy tahqir va
zo‘ravonliklar sodir etildi.
10
Mirziyoev SH.M-“Erkin va farovon, demokratik O’zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz”.
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimiga kirishish tantanali marosimiga bag’ishlangan Oliy Majlis
palatalarining qo’shma majlisidagi nutq, Toshkent, 2016. – 56 b.
29

Gazetalar va plakatlarda gender tenglikning afzalliklari va paranji taqiqlanishining
ijobiy tomonlari yoritildi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
1. Mirziyoev SH.M-“Erkin va farovon, demokratik O’zbekiston davlatini
birgalikda barpo etamiz”. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimiga
kirishish tantanali marosimiga bag’ishlangan Oliy Majlis palatalarining qo’shma
majlisidagi nutq, Toshkent, 2016. – 56 b.
2.Mirziyoev SH.M. “Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga
quramiz”. – Toshkent, O’zbekiston, 2017. – 488 b.
3. Karimov I. A. “Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q”. Tanlangan asarlar. 9 jildli. VII
jild. – Toshkent: O’zbekiston. 1999. – 410 b.
4. Karimov. I.A. “Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch”. – Toshkent: Ma’naviyat,
2008. – 176 b.
5. “O’zbek ayoli paranjisini qanday tashladi” daryo.uz 01.10.2019
6. “Qimmatga tushgan ozodlik” Avazbek YERMETOV, O‘zbekiston Milliy
universiteti dotsenti “Tafakkur” jurnali, 2017-yil 2-son
7.Q.Rajabov, M.Rahimov-“O’zbekiston tarixi” 2-kitob (1917-1991-yillar)
T:”O’zbekiston” 2019-yil 343-35-b
8. N.Oblomurodov, A.Hazratqulov, F.Tolipov, N. Tursunov-“ О 'zbekiston tarixi” T.:
«Fan va texnologiya», 2011, 267-268-bet
9. Q. Usmonov, M. Sodiqov S. Burxonova-“O’zbekiston tarixi” Toshkent
«IQTISOD-MOLIYA» 2016 388-401-bet
10.R.Shamsutdinov, H.Mo’minov- “O’zbekiston tarixi” T:”Sharq” 2013 456-467-
bet
30

30 sahifa

Sotib olish