Hunarmandchilik usulida tayyorlangan oziq-ovqat mahsulotlarining sifati va xavfsizligini nazorat qilish - Texnika va texnologiya - Diplom ishlar

Dokument ma'lumotlari

Narxi	200000UZS
Hajmi	78.0KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	18 Fevral 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Diplom ishlar
Fan	Texnika va texnologiya

Sotuvchi

Shavkat

Ro'yxatga olish sanasi 04 Aprel 2024

84 Sotish

Hunarmandchilik usulida tayyorlangan oziq-ovqat mahsulotlarining sifati va xavfsizligini nazorat qilish

Sotib olish

O‘Z BEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
UNIVERSITETI
“___________________________________________________________”
KAFEDRASI
BITIRUV MALAKAVIY ISH
Hunarmandchilik usulida tayyorlangan oziq-ovqat mahsulotlarining sifati va
xavfsizligini nazorat qilish
Bajardi: ________________________
Rahbar: ________________________
_________________
(imzo)
Toshkent-202 5

MUNDARIJA:
KIRISH.............................................................................................................. 4
I-BOB XOM ASHYO TAVSIFI
1.1. Mahsulot tayyorlashda ishlatiladigan xom ashyolar (tabiiy va
organik mahsulotlar)
……………………………………………. 10
1.2. Xom ashyoning sifati va xavfsizligiga qo‘yiladigan talablar....... 12
1.3. Mahalliy va xorijiy tajribalar....................................................... 13
II-BOB. TEXNOLOGIK SXEMANI TANLASH VA ASOSLASH
2.1. Hunarmandchilik usulida oziq-ovqat tayyorlash
texnologiyasi.... 16
2.2. Ishlab chiqarish bosqichlari va texnologik
jarayonlar.................. 18
2.3. An’anaviy va zamonaviy texnologiyalarning
taqqoslanishi......... 21
III-BOB. MAHSULOT HISOB-KITOBI
3.1. Hunarmandchilik usulida tayyorlangan oziq-ovqat
mahsulotlarining tarkibi...............................................................
23
3.2. Mahsulotning vazn, hajm va tarkibiy qismlarining hisob-
kitobi.. 26
3.3. Retseptura va tarkibiy nisbatlar.................................................... 29
IV-BOB. JIXOZ TANLOVI
4.1. Ishlab chiqarish jarayonida ishlatiladigan texnologik
uskunalar.. 32
4.2. Hunarmandchilik usulida qo‘llaniladigan jihozlar va ularning
tavsifi............................................................................................
33
4.3. Jihozlarning samaradorligi va energiya
tejamkorligi.................... 34
V-BOB. ASOSIY USKUNA HISOB-KITOBI
5.1. Ishlab chiqarishda qo‘llaniladigan asosiy
uskunalar..................... 36
5.2. Uskunalarning ishlash prinsipi va
samaradorligi.......................... 37
2

5.3. Uskunalarning sanitariya-gigiyenik talablarga javob berishi....... 39
VI-BOB. TEXNIK-KIMYOVIY NAZORAT
6.1. Mahsulot sifati va xavfsizligini ta’minlash bo‘yicha
tahlillar....... 41
6.2. Texnik va kimyoviy ko‘rsatkichlarni aniqlash usullari................ 42
6.3. Hunarmandchilik usulida tayyorlangan mahsulotlarning
laboratoriya tahlillari....................................................................
43
VII-BOB. TAYYOR MAHSULOT SIFATIGA QO‘YILADIGAN
TALABLAR
7.1. Oziq-ovqat mahsulotlarining xavfsizlik
standartlari..................... 45
7.2. Mahsulotning organoleptik, fizik-kimyoviy va mikrobiologik
xususiyatlari.................................................................................
46
7.3. Sifat kafolatini ta’minlash
usullari................................................ 47
VIII-BOB. IQTISODIY QISM
8.1. Ishlab chiqarish xarajatlari va rentabellik hisob-
kitobi................. 49
8.2. Hunarmandchilik usuli bilan ishlab chiqarilgan
mahsulotlarning bozordagi
o‘rni............................................................................. 51
8.3. Narx belgilash va mahsulotni sotish
strategiyalari........................ 53
IX-BOB. TEXNOLOGIK JARAYONLARNI AVTOMATLASH-
TIRISH
9.1. Ishlab chiqarish jarayonlarini soddalashtirish va samaradorlikni
oshirish.........................................................................................
56
9.2. Hunarmandchilik mahsulotlarini ishlab chiqarishda
qo‘llaniladigan texnologik
yangiliklar.......................................... 58
9.3. Avtomatlashtirish imkoniyatlari va
istiqbollari............................ 60
X-BOB. ATROF-MUHIT MUHOFAZASI
10.1. Hunarmandchilik usulida tayyorlangan oziq-ovqat
3

mahsulotlarining ekologik
ta’siri.................................................. 62
10.2. Chiqindilarni kamaytirish va qayta ishlash
usullari...................... 64
10.3. Ekologik toza ishlab chiqarish
tamoyillari.................................... 65
XI-BOB. HAYOT FAOLIYATI XAVFSIZLIGI
11.1. Ishlab chiqarish jarayonida xodimlarning xavfsizligini
ta’minlash choralari...................................................................... 67
11.2. Sanitariya va gigiyena qoidalariga rioya
qilish............................. 68
11.3. Mehnat muhofazasi va texnika xavfsizligi bo‘yicha
talablar........ 69
XULOSA........................................................................................................... 71
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR......................................................... 73
KIRISH
Bitiruv malakaviy ishining dolzarbligi. Oziq-ovqat sanoati, ayniqsa,
hunarmandchilik usulida tayyorlangan mahsulotlar ishlab chiqarishi, jamiyatda
muhim o‘rin tutadi. Bugungi kunda bu soha nafaqat iqtisodiy jihatdan, balki
madaniy va ekologik nuqtai nazardan ham dolzarbligini saqlab qolmoqda. O‘rta
Osiyo va xususan, O‘zbekistonning an’analarga boy oziq-ovqat ishlab chiqarish
usullari, butun dunyoga taniqli bo‘lgan mahsulotlar yaratish imkoniyatini beradi.
Ammo, bunday mahsulotlarning sifati va xavfsizligi har doim dolzarb masaladir.
Aynan shu sababli, hunarmandchilik usulida tayyorlangan oziq-ovqat
mahsulotlarining sifatini nazorat qilish, ular bozor talablariga mos kelishini
ta’minlash va iste’molchilarni xavfsizlik nuqtai nazaridan himoya qilish zarurati
kundan-kunga ortib bormoqda.
Prezidentimiz tomonidan 2023-yil 10-noyabrda imzolangan “Oziq-ovqat
mahsulotlarining sifatini va xavfsizligini ta’minlash tizimini takomillashtirish
4

chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi qaror 1
, ushbu masalalarga alohida e’tibor
qaratmoqda. Mazkur qarorda oziq-ovqat mahsulotlari xavfsizligini ta’minlashda
yangi standartlar joriy etish, hunarmandchilik usulida ishlab chiqarilayotgan
mahsulotlarning sifatini yaxshilash uchun samarali tizimlar va mexanizmlarni
ishlab chiqish bo‘yicha qat’iy chora-tadbirlar belgilab berilgan. Oziq-ovqat
xavfsizligini monitoring qilish, tekshiruvlar o‘tkazish, yangi texnologiyalarni
qo‘llash va bozorni kengaytirish kabi vazifalar alohida ta’kidlangan.
Shu nuqtai nazardan, hunarmandchilik usulida tayyorlangan oziq-ovqat
mahsulotlarining sifati va xavfsizligini nazorat qilish nafaqat iqtisodiy rivojlanish,
balki milliy an’analar va ekologik barqarorlikni saqlash nuqtai nazaridan ham juda
muhimdir. O‘zbekistonning boy madaniy merosi, qishloq xo‘jaligi va oziq-ovqat
sanoatidagi tajribasi, bu sohani yanada rivojlantirishga imkoniyat yaratmoqda.
Ushbu tadqiqotda, hunarmandchilik usulida tayyorlangan oziq-ovqat
mahsulotlarining sifati va xavfsizligini nazorat qilishning zamonaviy usullari,
ishlab chiqarish jarayonlari va ekologik jihatlari batafsil o‘rganiladi.
Bitiruv malakaviy ishining predmeti. Hunarmandchilik usulida
tayyorlangan oziq-ovqat mahsulotlarining sifati va xavfsizligini nazorat qilish
tizimi, uning tashkil etilishi, texnologik jarayonlar, ishlatiladigan xom ashyo va
uskunalar, shuningdek, mahsulotning xavfsizlik standartlariga javob berishini
ta’minlash bo‘yicha amalga oshirilayotgan ishlar va monitoring jarayonlari
hisoblanadi. Tadqiqotda hunarmandchilik usulida ishlab chiqarilgan
mahsulotlarning sifatini ta’minlashning yangi metodlari va texnologiyalarini ishlab
chiqish, mahsulot xavfsizligini nazorat qilishda zamonaviy usullarni qo‘llash va
ekologik toza ishlab chiqarish tamoyillarini rivojlantirish masalalari chuqur
o‘rganiladi.
Bitiruv malakaviy ishining obyekti. Hunarmandchilik usulida
tayyorlangan oziq-ovqat mahsulotlarini ishlab chiqarish jarayoni, shu jumladan,
xom ashyo, texnologik jarayonlar, ishlatiladigan jihozlar, sifat va xavfsizlikni
1
2023-yil 10-noyabrda imzolangan “Oziq-ovqat mahsulotlarining sifatini va xavfsizligini ta’minlash tizimini
takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi qaror
5

nazorat qilish tizimi. Oziq-ovqat mahsulotlarining organoleptik, fizik-kimyoviy va
mikrobiologik xususiyatlari, ularning ishlab chiqarilishidagi texnologik bosqichlar
va mahsulotning bozor talablariga mos kelishiga ta’sir etuvchi faktorlar ham
kiritilgan.
Bitiruv malakaviy ishining maqsadi. Hunarmandchilik usulida
tayyorlangan oziq-ovqat mahsulotlarining sifati va xavfsizligini nazorat qilish
tizimini o‘rganish, mavjud muammolarni aniqlash va ularni hal qilish uchun
samarali usullarni taklif etishdir. Tadqiqot maqsadi – hunarmandchilik usulida
ishlab chiqarilgan oziq-ovqat mahsulotlarining sifatini yaxshilash, xavfsizlikni
ta’minlash va sifat nazoratining samarali tizimini yaratishdir.
Bitiruv malakaviy ishining vazifalari :
- Hunarmandchilik usulida tayyorlangan oziq-ovqat mahsulotlarining
sifati va xavfsizligini ta’minlashda qo‘yiladigan umumiy talablarni tahlil qilish.
- Mahsulot tayyorlashda ishlatiladigan xom ashyolarni o‘rganish, ularning
sifatini va xavfsizligini baholash.
- Oziq-ovqat mahsulotlarining ishlab chiqarish texnologiyasini tahlil qilish
va uning samaradorligini baholash.
- Hunarmandchilik usulida ishlab chiqarilgan mahsulotlarning sifatini
nazorat qilishda zamonaviy texnik va kimyoviy usullarni qo‘llashni o‘rganish.
- Mahsulotlarning organoleptik, fizik-kimyoviy va mikrobiologik
xususiyatlarini aniqlash va baholash.
- Sifatni ta’minlash va xavfsizlikni nazorat qilish bo‘yicha amaliy
tavsiyalar ishlab chiqish.
- Mahsulotlarning bozordagi o‘rni, narx belgilash va sotish strategiyalarini
tahlil qilish.
- Ekologik toza ishlab chiqarish tamoyillarini qo‘llash va atrof-muhitni
muhofaza qilish masalalarini o‘rganish.
- Ishlab chiqarish jarayonida xodimlarning xavfsizligini ta’minlash
choralari va sanitariya-gigiyena qoidalariga rioya qilishni o‘rganish.
6

Muammoning o‘rganilganlik darajasi. Hunarmandchilik usulida
tayyorlangan oziq-ovqat mahsulotlarining sifati va xavfsizligini nazorat qilish
masalasi hozirgi vaqtda turli tadqiqotlar, davlat standartlari va sanoat talablariga
muvofiq o‘rganilayotgan bo‘lsa-da, bu sohada hali ko‘plab muammolar mavjud.
O‘zbekiston va boshqa davlatlarda ushbu mavzu yuzasidan amalga oshirilgan
tadqiqotlar asosan quyidagi yo‘nalishlarda jamlangan:
1. Xom ashyo va ishlab chiqarish texnologiyalari : Oziq-ovqat
mahsulotlarini ishlab chiqarishda foydalaniladigan xom ashyo, uning sifati va
xavfsizligi bo‘yicha ilmiy ishlanmalar mavjud. Biroq, hunarmandchilik usulida
ishlab chiqarishdagi xom ashyoning sifatiga ta’sir etuvchi ekologik va texnologik
omillar to‘liq o‘rganilmagan. Shuningdek, ushbu sohada zamonaviy
texnologiyalarning qo‘llanilishi va ularning samaradorligi haqida ko‘proq
ma’lumot kerak.
2. Oziq-ovqat mahsulotlarining sifat nazorati : Oziq-ovqat sanoatida sifat
nazoratining ahamiyati va bu jarayonni yaxshilash bo‘yicha amalga oshirilgan
ishlar ko‘p, lekin hunarmandchilik usulida ishlab chiqarilgan mahsulotlar uchun
xavfsizlikni ta’minlash va sifatni nazorat qilish tizimining samaradorligi hali
yetarlicha o‘rganilmagan. Ayniqsa, mahsulotlarning organoleptik va mikrobiologik
xususiyatlarini baholashda metodologik muammolar mavjud.
3. Mahsulot xavfsizligi va ekologik masalalar : Oziq-ovqat
mahsulotlarining xavfsizligini ta’minlash va ekologik muammolarni hal etish
bo‘yicha qator ilmiy ishlar mavjud. Biroq, hunarmandchilik usulida ishlab
chiqarilgan oziq-ovqat mahsulotlarining ekologik xavfsizligini ta’minlashga
alohida e’tibor qaratilmagan. Atrof-muhitni muhofaza qilish tamoyillarining bu
sohadagi o‘rni kam o‘rganilgan.
4. Bozor va iqtisodiy jihatlar : Oziq-ovqat mahsulotlarining iqtisodiy
jihatlari, bozorni tahlil qilish, narx belgilash va sotish strategiyalari bo‘yicha ba’zi
tadqiqotlar mavjud. Biroq, hunarmandchilik usulida ishlab chiqarilgan
7

mahsulotlarning bozor talablariga mos kelishini ta’minlash, narx va sifatni
muvozanatlashda ko‘proq amaliy tavsiyalar ishlab chiqilishi kerak.
Umuman olganda, bu soha o‘rganilgan, lekin ayrim masalalarda chuqurroq
tadqiqotlar talab etiladi. Shu sababli, bitiruv malakaviy ishining maqsadi, ushbu
bo‘shliqni to‘ldirish va hunarmandchilik usulida tayyorlangan oziq-ovqat
mahsulotlarining sifatini nazorat qilish bo‘yicha zamonaviy metodlarni ishlab
chiqishdir.
Mavzuning nazariy va amaliy ahamiyati . Hunarmandchilik usulida
tayyorlangan oziq-ovqat mahsulotlarining sifati va xavfsizligini nazorat qilish
mavzusi, oziq-ovqat sanoatining rivojlanishiga doir nazariy asoslarni boyitishga
yordam beradi. Ushbu tadqiqotda o‘rganilayotgan texnologik jarayonlar, mahsulot
sifatini nazorat qilish usullari va xavfsizlikni ta’minlash tizimlari ilmiy
izlanishlarning yangi yo‘nalishlarini shakllantiradi.
1. Oziq-ovqat mahsulotlarining sifat nazorati : Bu sohada ilmiy
izlanishlar orqali o‘rganilgan metodlar va texnikalar, mahsulotlar sifatini
ta’minlashda yangi yondashuvlarni ishlab chiqish imkoniyatini yaratadi.
Shuningdek, bu nazariy izlanishlar orqali mahsulotlar sifatining o‘zgarishi,
xavfsizlikni ta’minlash va ekologik masalalar bo‘yicha ilmiy asoslangan tavsiyalar
ishlab chiqilishi mumkin.
2. Hunarmandchilik usulining o‘ziga xos jihatlari : Hunarmandchilik
usulida oziq-ovqat tayyorlashning o‘ziga xos xususiyatlari va uning ilmiy
o‘rganilishi yangi nazariy yondashuvlarni shakllantirishga xizmat qiladi. Bu,
ayniqsa, an’anaviy va zamonaviy texnologiyalarning integratsiyasi bo‘yicha yangi
ilmiy fikrlarni rivojlantirishga yordam beradi.
3. Ekologik toza ishlab chiqarish va xavfsizlik : Mavzu ekologik va
salomatlik xavfsizligini ta’minlash, bu sohada yangi ilmiy metodlarni va
qonuniyatlarni aniqlash imkonini beradi. Oziq-ovqat mahsulotlarini ishlab
chiqarishda ekologik tamoyillarni qo‘llash ilmiy jamoatchilikka ekologik
xavfsizlikni nazorat qilishning samarali usullarini taqdim etadi.
8

Amaliy ahamiyati :
1. Oziq-ovqat mahsulotlarining sifatini ta’minlash : O‘rganilayotgan
mavzu amaliy jihatdan oziq-ovqat sanoatida mahsulot sifatini va xavfsizligini
ta’minlashning samarali usullarini ishlab chiqish uchun muhimdir. Bu,
hunarmandchilik usulida ishlab chiqarilgan mahsulotlarning bozor talablariga mos
kelishini ta’minlashga yordam beradi va mahsulotlarning yuqori sifatini
ta’minlashda amaliy yondashuvlarni yaratadi.
2. Texnologik jarayonlarni takomillashtirish : Oziq-ovqat mahsulotlarini
tayyorlash jarayonini samarali nazorat qilish va modernizatsiya qilish, amaliyotda
yuqori sifatli mahsulotlar ishlab chiqarishni rag‘batlantiradi. Shuningdek,
texnologik jarayonlarni soddalashtirish va optimallashtirishga yordam beradigan
tavsiyalar ishlab chiqilishi mumkin.
3. Xavfsizlikni ta’minlash : Oziq-ovqat mahsulotlarining xavfsizligini
ta’minlash bo‘yicha ishlab chiqilgan amaliy tavsiyalar ishlab chiqarish
jarayonlarida xavf-xatarlarni kamaytirish va xodimlar uchun xavfsiz ish
sharoitlarini yaratishga imkon beradi. Buning natijasida iste’molchilarga xavfsiz va
sifatli mahsulotlar taqdim etilishi mumkin.
4. Ekologik va iqtisodiy jihatlar : O‘rganilayotgan mavzu ekologik toza
ishlab chiqarishni ta’minlash va chiqindilarni kamaytirish bo‘yicha amaliy takliflar
ishlab chiqadi. Buning orqali atrof-muhitga salbiy ta’sirni kamaytirish va iqtisodiy
samaradorlikni oshirish mumkin.
5. Bozor iqtisodiyoti va marketing : Hunarmandchilik usulida ishlab
chiqarilgan oziq-ovqat mahsulotlari bozorida muvaffaqiyatli raqobatbardoshlikni
ta’minlash va mahsulotni sotish strategiyalarini ishlab chiqish orqali iqtisodiy
samaradorlikni oshirish imkoniyati yaratadi.
Bitiruv malakaviy ishi tarkibining qisqacha tavsifi. Tadqiqot ishi tarkibiy
jihatdan kirish, asosiy qism, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan
iboratdir.
9

I-BOB. XOM ASHYO TAVSIFI
1.1. Mahsulot tayyorlashda ishlatiladigan xom ashyolar (tabiiy va
organik mahsulotlar)
Hunarmandchilik usulida oziq-ovqat mahsulotlarini tayyorlashda
ishlatiladigan xom ashyolar sifatli va tabiiy bo‘lishi kerak. Xom ashyo sifatining
yuqoriligi tayyor mahsulotning sifatiga bevosita ta’sir qiladi. Xom ashyoning
tabiiy va organik bo‘lishi mahsulotning xavfsizligini, ekologik tozaligini va foydali
xususiyatlarini ta’minlashga yordam beradi. Tabiiy xom ashyolar oziq-ovqat
sanoatida ishlab chiqariladigan mahsulotlarning asosiy tarkibiy qismlari bo‘lib,
ular minimal ishlov berilgan va inson aralashuvi kam bo‘lgan materiallardan
iborat. Tabiiy xom ashyolar tarkibida foydali moddalar saqlanadi va ular
mahsulotlarning sifatini oshirishga xizmat qiladi.
10

Meva va sabzavotlar, oziq-ovqat mahsulotlarini tayyorlashda eng ko‘p
ishlatiladigan tabiiy xom ashyolardir. Mevalar (olma, apelsin, anor, uzum) va
sabzavotlar (pomidor, kartoshka, karam) o‘simliklar tabiiy sharoitlarda o‘sadi,
ko‘pincha kimyoviy ishlovdan o‘tmaydi, shuning uchun ular oziq-ovqat
mahsulotlarining tozaligi va mazmunini saqlaydi. Bu mahsulotlar fermerlardan
yoki bozorlar orqali to‘g‘ridan-to‘g‘ri olinadi. Meva va sabzavotlar tarkibida
ko‘plab vitaminlar, minerallar va antioksidantlar mavjud bo‘lib, ular organizmni
qo‘llab-quvvatlashga yordam beradi. Go‘sht va sut mahsulotlari ham tabiiy xom
ashyolar sifatida keng qo‘llaniladi. Go‘sht (mol, qo‘y, tovuq go‘shti) va sut
mahsulotlari (sut, pishloq, qatiq) hayvonlardan olinadi va ular oziq-ovqat
mahsulotlarida yuqori sifatli oqsil manbai sifatida ishlatiladi. Go‘sht va sut
mahsulotlarining tarkibida organizm uchun zarur bo‘lgan aminokislotalar,
vitaminlar (ayniqsa, B12 vitamini) va minerallar mavjud bo‘lib, ular sog‘lom
ovqatlanishning ajralmas qismini tashkil etadi. Yog‘lar ham tabiiy xom ashyo
sifatida muhim ahamiyatga ega. Tabiiy o‘simlik yog‘lari (zaytun yog‘i,
kungaboqar yog‘i) va hayvon yog‘lari (sut yog‘i) yog‘ kislotalarini ta’minlaydi.
Ushbu yog‘lar organizmning energiya sarfini, hujayra tuzilishini va vitaminlarni
yaxshi so‘rishini ta’minlashda katta rol o‘ynaydi. O‘simlik yog‘lari tabiiy ravishda
antioksidantlar va foydali xususiyatlarga ega bo‘lib, yurak sog‘lig‘ini qo‘llab-
quvvatlaydi. Yong‘oqlar va urug‘lar ham oziq-ovqat sanoatida yuqori sifatli tabiiy
xom ashyolar sifatida ishlatiladi. Yong‘oqlar (bodom, fista, arzan yong‘oq) va
urug‘lar (chia, quinoa, kenevir urug‘lari) tarkibida ko‘p miqdorda yog‘lar, oqsillar
va minerallar mavjud. Ular qandli va yog‘li mahsulotlarni tayyorlashda,
shuningdek, salat va sog‘lom atıştırmalıklar uchun keng qo‘llaniladi. Ularning
yuqori sifatli ozuqa moddalarini o‘z ichiga olishi, organizmni energiya va foydali
elementlar bilan ta’minlashga yordam beradi. Tabiiy xom ashyolar oziq-ovqat
mahsulotlarini tayyorlashda foydalaniladigan eng asosiy va muhim materiallardir,
ular inson salomatligi va mahsulotlarning ekologik tozaligi uchun katta ahamiyatga
ega.
11

Organik xom ashyolar, ekologik jihatdan toza va tabiiy usullarda o‘stirilgan
materiallar bo‘lib, ular ishlab chiqarishda kimyoviy o‘g‘itlar, pestitsidlar yoki
boshqa sun’iy moddalar ishlatilmaydi. Ushbu mahsulotlar sog‘liq uchun foydali
bo‘lib, ekologik toza bo‘lishi sababli iste’molchilar tomonidan yuqori qadrlanadi.
Organik mevalar va sabzavotlar : Organik mevalar va sabzavotlar
o‘simliklarga tabiiy o‘g‘itlar va biologik usullar yordamida parvarish qilinadi.
Pestitsidlar yoki kimyoviy moddalar ishlatilmaydi, bu esa ularning ekologik
tozaligini va inson salomatligiga zararli ta’sir ko‘rsatmasligini ta’minlaydi.
Organik ekotizimda o‘stirilgan mevalar va sabzavotlar ko‘pincha o‘zining yuqori
ta’mi va foydali ozuqaviy tarkibi bilan ajralib turadi.
Organik go‘sht va sut mahsulotlari : Organik go‘sht va sut mahsulotlari,
ekologik usullar bilan boqilgan hayvonlardan olinadi. Bu hayvonlarga tabiiy oziq-
ovqat va minimal miqdorda dori vositalari beriladi, natijada organik go‘sht va sut
mahsulotlari ko‘proq oqsil, vitaminlar va minerallarni saqlab qoladi. Ushbu
mahsulotlar sog‘lom va tabiiy mahsulotlar sifatida tan olinadi.
Organik don va un : Organik donlar (bug‘doy, arpa, jo‘xori) va ulardan
tayyorlangan unlar organik qishloq xo‘jaligi texnologiyalarida ishlab chiqariladi.
Kimyoviy o‘g‘itlar yoki pestitsidlar ishlatilmasdan, tabiiy usullarda o‘stirilgan
donlar sifatli va sog‘lom mahsulotlar sifatida tan olinadi. Bunday donlar ko‘pincha
yuqori ozuqaviy qiymatga ega va ularni iste’mol qilish sog‘liqni qo‘llab-
quvvatlashga yordam beradi.
Organik o‘simlik yog‘lari : Organik o‘simlik yog‘lari, masalan, zaytun
yog‘i yoki kokos yog‘i, ekologik sharoitlarda yetishtirilgan o‘simliklardan olinadi
va hech qanday kimyoviy ishlovdan o‘tmaydi. Bu yog‘lar foydali yog‘
kislotalarini, antioksidantlar va vitaminlarni o‘z ichiga oladi, bu esa ular
organizmga foydali ta’sir ko‘rsatadi.
Organik yong‘oqlar va urug‘lar : Organik yong‘oqlar (bodom, fista) va
urug‘lar (chia, kenevir urug‘lari) organik qishloq xo‘jaligi texnologiyalarida
yetishtiriladi. Ushbu yong‘oqlar va urug‘lar tarkibida foydali yog‘lar, oqsillar,
12

vitaminlar va minerallar mavjud bo‘lib, ular yuqori sifatli atıştırmalıklar, salatlar
yoki boshqa oziq-ovqat mahsulotlarini tayyorlashda ishlatiladi. Organik yong‘oqlar
va urug‘lar inson organizmi uchun zarur bo‘lgan ozuqa moddalarini ta’minlashda
katta ahamiyatga ega. Organik xom ashyolarning asosiy afzalliklari shundaki, ular
ekologik toza, sog‘lom va tabiiy sharoitlarda o‘stiriladi. Bu mahsulotlar nafaqat
tabiatga, balki iste’molchilarga ham foydali bo‘lib, ularning sog‘lig‘ini qo‘llab-
quvvatlaydi.
1.2. Xom ashyoning sifati va xavfsizligiga qo‘yiladigan talablar
Xom ashyoning sifati va xavfsizligiga qo‘yiladigan talablar o‘zining ko‘plab
jihatlari bilan ishlab chiqarish jarayonida muhim ahamiyatga ega. Xom ashyo
sifatini ta’minlash mahsulotning sifatini belgilaydi va tayyor mahsulotning
ishonchliligiga ta’sir qiladi. Bunda asosiy e’tibor quyidagi talablarga qaratiladi:
1. Sifat : Xom ashyo yuqori sifatli bo‘lishi kerak. Bu uning mahsulotga
ta’sirini va sifatini belgilovchi omil hisoblanadi. Xom ashyo sifatini baholashda
uning tozaligi, yangi bo‘lishi, zararsizligi, va maqsadga muvofiqligi inobatga
olinadi. Sifatli xom ashyo ishlab chiqarish jarayonining barcha bosqichlarida
yuqori natijalarni ta’minlaydi. Masalan, meva va sabzavotlar yangi va zararli
moddalar mavjud bo‘lmagan holatda bo‘lishi zarur. Mahsulotning tozaligi va
sog‘lomligi iste’molchilar tomonidan yuqori baholanadi.
2. Xavfsizlik : Xom ashyolarda zararkunandalar, pestitsidlar yoki kimyoviy
moddalar bo‘lmasligi kerak. Kimyoviy moddalardan, pestitsidlardan foydalanish
nafaqat xom ashyo sifatini pasaytiradi, balki ularni oziq-ovqat sifatida iste’mol
qilishda inson salomatligi uchun xavf tug‘diradi. Ayniqsa organik mahsulotlar
ishlab chiqarishda xavfsizlikka alohida e’tibor qaratish lozim, chunki organik
mahsulotlar tabiiy usullarda yetishtiriladi va kimyoviy vositalardan
foydalanilmaydi. Shuning uchun, xom ashyo xavfsiz bo‘lishi, ya’ni zararli
kimyoviy moddalar, toksik moddalardan holi bo‘lishi kerak. Bu, ayniqsa oziq-
ovqat sanoati uchun juda muhim, chunki mahsulotning xavfsizligi bevosita uning
iste’mol qilinishi bilan bog‘liq.
13

3. Ekologik tozalik : Xom ashyo ishlab chiqarish jarayonida ekologik
jihatdan toza usullar qo‘llanilishi zarur. Bu, atrof-muhitning ifloslanishini oldini
olishga yordam beradi. Ekologik toza xom ashyolar atrof-muhitga zarar
keltirmaydigan texnologiyalar yordamida ishlab chiqariladi. Misol uchun, organik
qishloq xo‘jaligi texnologiyalari orqali yetishtirilgan mahsulotlar ekologik toza
bo‘ladi, chunki bu mahsulotlar o‘simliklar va hayvonlarga tabiiy usullarda
yetishtiriladi va kimyoviy moddalar ishlatilmaydi. Ekologik toza xom ashyo atrof-
muhitni himoya qilishga, resurslardan samarali foydalanishga, va ishlab
chiqarishning barqarorligini ta’minlashga xizmat qiladi.
Xom ashyo sifatining yuqori darajada bo‘lishi, xavfsizlikka rioya qilinishi va
ekologik tozaligi ishlab chiqarilayotgan mahsulotning sifati va iste’molchi
salomatligi uchun katta ahamiyatga ega. Shu bilan birga, bularning barchasi atrof-
muhitni ifloslanishdan saqlashga va barqaror rivojlanishga yordam beradi.
1.3. Mahalliy va xorijiy tajribalar
Mahalliy va xorijiy tajribalar xom ashyo ishlab chiqarish va qayta ishlash
jarayonlarida yuqori sifatni ta’minlash, xavfsizlikni oshirish va ekologik tozalikka
e’tibor berish bo‘yicha muhim o‘rnaklarni taqdim etadi. Bu tajribalar nafaqat
ishlab chiqarish samaradorligini oshirish, balki global bozorga sifatli mahsulotlar
taqdim etishga yordam beradi.
Mahalliy tajribalar:
1. O‘zbekistonning organik qishloq xo‘jaligi : O‘zbekistonda organik
qishloq xo‘jaligiga qiziqish ortib bormoqda. Ayniqsa, meva-sabzavotlar, bug‘doy,
sholi kabi mahsulotlar organik usulda yetishtirilmoqda. O‘zbekistonning ayrim
hududlarida organik mahsulotlarni ishlab chiqarish bo‘yicha fermerlar va
dehqonlar yangi usullarni qo‘llamoqda. Masalan, Farg‘ona vodiysida organik
mevalar va sabzavotlar ishlab chiqarish bo‘yicha bir nechta tajriba loyihalari
muvaffaqiyatli amalga oshirilmoqda. Bu tizimda pestitsidlar va kimyoviy o‘g‘itlar
ishlatilmaydi, o‘simliklar faqat tabiiy o‘g‘itlar bilan oziqlanadi. Mahalliy fermerlar
ekologik toza mahsulotlarni ishlab chiqarishda zamonaviy texnologiyalarni
14

qo‘llamoqda, bu esa mahsulotlarning sifatini oshiradi va bozorga chiqarilishida
raqobatbardoshlikni ta’minlaydi.
2. Mahalliy oziq-ovqat sanoatida ekologik toza texnologiyalar :
O‘zbekistonda oziq-ovqat sanoatida ekologik toza mahsulotlarni ishlab chiqarish
texnologiyalari rivojlanmoqda. Bunda o‘simlik yog‘lari, yong‘oqlar, urug‘lar va
boshqa organik mahsulotlar ishlab chiqarishda ekologik jihatdan toza metodlar
qo‘llanilmoqda. Ushbu ishlab chiqarish jarayonlarida yuqori sifatli xom ashyo
tanlanadi, bu esa mahsulotlarning xavfsizligini ta’minlaydi.
3. Xorazm va Qashqadaryo viloyatlaridagi tajriba : Xorazm va
Qashqadaryo viloyatlarida organik paxta yetishtirish bo‘yicha bir nechta pilot
loyihalar amalga oshirilgan. Bu hududlarda paxtachilikda kimyoviy o‘g‘itlar va
pestitsidlar ishlatish cheklanadi, ekologik toza mahsulotlar ishlab chiqariladi.
Loyihalar muvaffaqiyatli bo‘lib, ular mahalliy fermerlar tomonidan
o‘zlashtirilmoqda.
Xorijiy tajribalar:
1. Yevropadagi organik mahsulotlar bozori : Yevropa Ittifoqi organik
mahsulotlar bozorida yetakchi o‘rin egallaydi. Yevropada organik qishloq xo‘jaligi
va oziq-ovqat sanoatida ekologik toza texnologiyalarni joriy etish yuqori darajada
amalga oshirilgan. Xususan, Germaniya, Fransiya va Italiya kabi davlatlarda
organik mahsulotlar ishlab chiqarishning huquqiy asoslari mustahkamlangan.
Ushbu davlatlar organik mahsulotlarni ishlab chiqarish va ularni bozorga taqdim
etish jarayonida ekologik xavfsizlikka katta ahamiyat beradilar.
2. AQShda organik go‘sht va sut mahsulotlari ishlab chiqarish :
AQShda organik go‘sht va sut mahsulotlari ishlab chiqarishda yuqori standartlar
o‘rnatilgan. Xavfsizlik va sifatni ta’minlash uchun go‘sht va sut mahsulotlarini
ishlab chiqarish jarayonida ekologik jihatdan toza va tabiiy o‘simliklar bilan
boqilgan hayvonlar ishlatiladi. Hayvonlarga kimyoviy o‘g‘itlar yoki dori
vositalarini berish cheklangan, bu esa mahsulotlarning sog‘lom va xavfsiz
bo‘lishini ta’minlaydi.
15

3. Kanadadagi ekologik qishloq xo‘jaligi : Kanada organik mahsulotlarni
ishlab chiqarishda dunyo bo‘yicha yetakchi davlatlardan biridir. Ushbu
mamlakatda ekologik qishloq xo‘jaligi tizimi shakllanib, organik mahsulotlar
ishlab chiqarish bo‘yicha ko‘plab muvaffaqiyatli tajribalar mavjud. Kanadada
organik mahsulotlarni yetishtirishda pestitsidlar va kimyoviy o‘g‘itlar ishlatish
qat’iyan man etilgan. Organik mahsulotlarning tarkibi va xavfsizligi qat’iy nazorat
qilinadi.
4. Yaponiya va Janubiy Koreya tajribasi : Yaponiya va Janubiy Koreya
kabi davlatlar ekologik qishloq xo‘jaligi va organik mahsulotlar bozorida o‘zining
o‘rnaklarini ko‘rsatgan. Ushbu davlatlar o‘simliklar va hayvonlar uchun ekologik
toza o‘g‘itlar va biologik vositalarni qo‘llab-quvvatlaydilar. Bundan tashqari, ular
oziq-ovqat mahsulotlari xavfsizligini ta’minlash uchun kuchli monitoring
tizimlariga ega. Mahalliy va xorijiy tajribalar xom ashyo ishlab chiqarish va qayta
ishlashda ekologik xavfsizlik, sifat va xavfsizlikka e’tibor qaratishning
muhimligini ko‘rsatadi. O‘zbekiston va boshqa mamlakatlarda ekologik toza
texnologiyalarni joriy etish, sifatli mahsulotlar ishlab chiqarish va ularni xalqaro
bozorga chiqarishda muvaffaqiyatli tajribalar mavjud. Shu bilan birga, global
bozorga moslashish va raqobatbardosh mahsulotlarni ishlab chiqarish uchun
davlatlar o‘rtasidagi tajriba almashinuvi va innovatsion texnologiyalarni qo‘llash
muhim ahamiyatga ega.
II-BOB. TEXNOLOGIK SXEMANI TANLASH VA ASOSLASH
2.1. Hunarmandchilik usulida oziq-ovqat tayyorlash texnologiyasi
Hunarmandchilik usulida oziq-ovqat tayyorlash texnologiyasi an'anaviy va
tabiiy usullarni qo‘llashni o‘z ichiga oladi. Bu jarayonlar zamonaviy sanoat
texnologiyalaridan farqli o‘laroq, ko‘proq qo‘l mehnati, ekologik tozalik, mahalliy
xom ashyolarni ishlatish va to‘g‘ridan-to‘g‘ri ishlab chiqarish metodlaridan
foydalanishni nazarda tutadi. Hunarmandchilik usuli ekologik xavfsizlik, sifat va
o‘ziga xos ta'mga katta e'tibor qaratadi.
16

Hunarmandchilik usulida oziq-ovqat tayyorlash texnologiyasi.
Hunarmandchilik usulida oziq-ovqat tayyorlash texnologiyasi, eski va tabiiy
usullarni qo‘llashni nazarda tutadi. Bu jarayonlar yuqori sifatli, tabiiy va salomatlik
uchun foydali oziq-ovqat mahsulotlarini ishlab chiqarishni ta’minlaydi.
Hunarmandchilikda ishlov berish jarayonlari sanoat texnologiyalaridan farq qiladi,
chunki u ekologik toza, tabiiy xom ashyolardan foydalanishga asoslangan.
1. Tabiiy xom ashyolardan foydalanish. Hunarmandchilik usulida oziq-
ovqat mahsulotlari tayyorlashda eng asosiy jihat - tabiiy va organik xom ashyolarni
tanlashdir. Bu usulda ishlatiladigan xom ashyolar tabiiy usullar bilan o‘stirilgan
bo‘lib, ularda hech qanday kimyoviy o‘g‘itlar, pestitsidlar yoki sun’iy moddalar
ishlatilmaydi. Bu usul orqali olingan mahsulotlar, masalan, sabzavotlar, mevalar,
go‘sht, sut va boshqa xom ashyolar, minimal darajada ishlov beriladi. Tabiiy xom
ashyolardan foydalanish nafaqat mahsulotning sog‘lomligini ta’minlaydi, balki
uning ta’mini va sifatini ham yaxshilaydi. Bunday mahsulotlar ekologik jihatdan
toza va xavfsiz bo‘ladi.
2. An’anaviy ishlab chiqarish jarayonlari. Hunarmandchilik usulida oziq-
ovqat tayyorlashda an’anaviy ishlab chiqarish jarayonlari qo‘llaniladi. Bu
jarayonlar asosan qo‘l mehnati orqali amalga oshiriladi va odatda zamonaviy
sanoat texnologiyalariga qaraganda ko‘proq vaqt va kuch talab qiladi. Masalan,
non pishirishda, pishiriqlarni tayyorlashda, marmelad, souslar, yogurt, pishloq va
boshqa mahsulotlar tayyorlashda eski usullar, masalan, bug‘lash, quritish, qo‘l
bilan aralashtirish kabi usullar keng qo‘llaniladi. Bu jarayonlar orqali ishlab
chiqarilgan mahsulotlar o‘ziga xos ta’mi va ko‘rinishi bilan ajralib turadi.
3. Minimal ishlov berish . Hunarmandchilik usulida oziq-ovqat
mahsulotlarini tayyorlashda minimal ishlov berish asosiy prinsipdir. Bu usulda
mahsulotlar tabiiy holatda saqlanadi, bu esa ularning ta’mini, xushbo‘yligini va
vitamin miqdorini maksimal darajada saqlab qolish imkonini beradi. Masalan,
mevalar faqat tozalab, maydalab yoki quritib ishlatiladi, go‘sht esa faqat tuzlab
17

yoki ko‘kalamzorlangan tarzda tayyorlanadi. Bu usul orqali oziq-ovqatlarning
tabiiyligi va original ta’mi saqlanib qoladi.
4. Ekologik tozalik. Hunarmandchilik usulida oziq-ovqat tayyorlashda
ekologik toza materiallar va usullar qo‘llaniladi. Bu jarayonlar oziq-ovqat
mahsulotlarining ekologik jihatdan toza bo‘lishini ta’minlaydi, shuningdek atrof-
muhitni ifloslanishdan saqlaydi. Masalan, hunarmandchilikda tayyorlangan
mahsulotlar uchun plastmassa yoki sun’iy moddalar o‘rniga tabiiy to‘qimalar,
yog‘lar yoki o‘simlik ekstraktlari ishlatiladi. Bunday usullar nafaqat atrof-muhitni
saqlashga yordam beradi, balki inson salomatligi uchun ham foydalidir.
5. Mahalliy va an’anaviy usullar. Hunarmandchilik usulida oziq-ovqat
tayyorlashda har bir mintaqaga xos an’anaviy usullar qo‘llaniladi. Bu usullar o‘sha
hududning madaniyati va kelib chiqishiga mos ravishda shakllangan bo‘lib,
mahalliy an’analarga hurmat bilan yondashiladi. Misol uchun, ba’zi hududlarda
xamirturush yordamida non pishiriladi, boshqalarda esa bug‘da pishirish yoki qo‘l
bilan churning qilib pishloq tayyorlash kabi usullar qo‘llaniladi. Bu usullar, bir
tomondan, oziq-ovqatlarning ta’miga o‘ziga xoslik kiritadi, ikkinchidan, ularning
o‘ziga xos madaniy qadriyatlarni saqlashga yordam beradi.
6. Mahsulotlarni saqlash va konservatsiya qilish . Hunarmandchilikda
tayyorlangan oziq-ovqat mahsulotlari uchun konservatsiya usullari tabiiy va
ekologik toza bo‘lishi kerak. Kimyoviy konservantlar o‘rniga an’anaviy
konservatsiya usullari qo‘llaniladi. Masalan, tuzlash, sirka bilan ishlov berish,
quritish kabi usullar yordamida mahsulotlar uzoq vaqt saqlanadi. Bularning
barchasi oziq-ovqat mahsulotlarining sifatini va ozuqaviy qiymatini saqlashga
yordam beradi.
7. Oziq-ovqatlarning ta’mi va sifatini ta’minlash . Hunarmandchilik
usulida tayyorlangan oziq-ovqat mahsulotlari o‘ziga xos ta’mi, xushbo‘yligi va
sifatini saqlab qoladi. Bu usulda ishlab chiqarilgan mahsulotlar ko‘pincha sanoat
mahsulotlaridan farq qiladi. Oziq-ovqatning tabiiy ta’mi va tarkibi uning xom
ashyolarining yuqori sifatiga bog‘liq bo‘lib, tayyorlash jarayonidagi minimal
18

ishlov berish va an’anaviy texnologiyalar orqali saqlanadi. Bu mahsulotlar nafaqat
ta’m jihatidan, balki sog‘liq uchun foydaliligidan ham ajralib turadi.
Hunarmandchilik usulida oziq-ovqat tayyorlash texnologiyasi ekologik toza,
sog‘lom va sifatli oziq-ovqat mahsulotlarini ishlab chiqarishga asoslanadi. Tabiiy
xom ashyolar, an’anaviy ishlab chiqarish jarayonlari, minimal ishlov berish,
ekologik tozalik, mahalliy usullar va konservatsiya usullari orqali tayyorlangan
mahsulotlar yuqori sifatga ega bo‘lib, ularning ta’mi, ko‘rinishi va sog‘likka
foydasi maksimal darajada saqlanadi. Bu usul, nafaqat inson salomatligini
ta’minlash, balki atrof-muhitni himoya qilish, madaniy an’analarga hurmat va
mahalliy iqtisodiyotning rivojlanishiga hissa qo‘shishga yordam beradi.
2.2. Ishlab chiqarish bosqichlari va texnologik jarayonlar.
Oziq-ovqat mahsulotlarini ishlab chiqarish jarayoni bir necha bosqichlardan
iborat bo‘lib, har bir bosqichda o‘ziga xos texnologik jarayonlar amalga oshiriladi.
Ishlab chiqarish bosqichlari va texnologik jarayonlarning o‘zaro bog‘liqligi va
yuqori samaradorligi mahsulotning sifatini, xavfsizligini va ekologik tozaligini
ta’minlashda muhim ahamiyatga ega.
1. Xom ashyo tanlash va tayyorlash . Ishlab chiqarish jarayonining birinchi
bosqichi - xom ashyolarni tanlash va tayyorlashdir. Bu bosqichda, mahsulotning
sifatini belgilovchi xom ashyo to‘g‘ri tanlanishi zarur. Masalan, go‘sht,
sabzavotlar, mevalar va boshqa oziq-ovqat mahsulotlari tabiiy va ekologik jihatdan
toza bo‘lishi kerak. Xom ashyo tayyorlash jarayonida uning tozaligi, yangi bo‘lishi
va zararsizligi ta’minlanadi. Xom ashyolarni tayyorlash jarayonlari quyidagi
bosqichlarni o‘z ichiga oladi:
 Xom ashyolarni yig‘ish yoki olish
 Yuvish, tozalash, saralash
 Tishlash, maydalash, kesish, maydalash yoki quritish
 Agar kerak bo‘lsa, xom ashyolarning pishirish yoki ko‘proq ishlov
berish jarayonlari
19

2. Ishlov berish. Oziq-ovqat mahsulotlarini tayyorlashning asosiy
bosqichlaridan biri - ishlov berishdir. Bu jarayon xom ashyo shaklini o‘zgartiradi
va uning ta’mi, ko‘rinishi va tarkibini yaxshilaydi. Ishlov berish jarayonlari
quyidagicha bo‘lishi mumkin:
 Issiqlik ishlov berish : Pishirish, bug‘lash, qovurish, pishirish yoki past
haroratda pishirish kabi usullarni o‘z ichiga oladi. Issiqlik ishlov berish jarayonlari
oziq-ovqat mahsulotlarini mikroblardan tozalash, ta’mini yaxshilash va saqlash
muddatini uzaytirish uchun qo‘llaniladi.
 Tuzlash, sirka qo‘llash : Bunday usullar konservatsiya qilish
jarayonlarida ishlatiladi. Oziq-ovqat mahsulotlarini uzoq vaqt saqlash va ularning
sifatini saqlash uchun ishlatiladi.
 Quritish : Mevalar, sabzavotlar, go‘sht kabi mahsulotlarni quritish orqali
ularning saqlash muddatini uzaytirish mumkin. Quritish jarayoni mahsulotning
suyuqlik miqdorini kamaytiradi va uni uzoq vaqt davomida saqlashga imkon
beradi.
3. Mahsulotni shakllantirish. Mahsulotni shakllantirish jarayoni oziq-ovqat
mahsuloti tayyorlashning keyingi bosqichidir. Bu jarayon xom ashyoni shaklga
keltirish yoki tayyor mahsulotni turli shakllarda chiqarishga qaratilgan bo‘ladi.
Masalan, non pishirishda xamirni shakllantirish, pishiriqlarni va pishloqlarni
shakllantirish kabi. Shakllantirish jarayoni oziq-ovqat mahsuloti uchun xos bo‘lgan
ko‘rinish va ta’mni saqlashga yordam beradi.
4. Mahsulotni saqlash va konservatsiya qilish . Ishlab chiqarish jarayonida
mahsulotning sifatini saqlash, uning uzoq vaqt saqlanishini ta’minlash ham muhim
ahamiyatga ega. Bu bosqichda mahsulotlarni saqlash va konservatsiya qilish
usullari qo‘llaniladi. Bunga quyidagilar kiradi:
 Quritish : Mahsulotni quritish orqali uning tarkibidagi suv miqdori
kamayadi, bu esa mikroblarning ko‘payishiga to‘sqinlik qiladi va saqlash
muddatini uzaytiradi.
20

 Tuzlash va sirka bilan ishlov berish : Bu usul konservatsiya qilishning
eng qadimgi usullaridan biri bo‘lib, oziq-ovqatlarni uzoq vaqt saqlashga imkon
beradi.
 Konservantlar qo‘llash : Kimyoviy konservantlar qo‘llanilishi mumkin,
ammo hunarmandchilik usulida bu usul minimal darajada ishlatiladi. Ko‘proq
tabiiy konservantlar, masalan, limon kislotasi yoki tuz qo‘llanadi.
5. Mahsulotni qadoqlash. Ishlab chiqarish jarayonining oxirgi bosqichi -
tayyor mahsulotni qadoqlashdir. Bu bosqichda mahsulotni mijozlarga yetkazib
berish uchun saqlash va tashish uchun qulay qadoqlash tizimi tanlanadi.
Qadoqlashning asosiy maqsadi - mahsulotni himoya qilish, uni ifloslanishdan
saqlash va saqlash muddatini uzaytirishdir. Qadoqlashda ekologik toza
materiallardan foydalanish ham muhimdir. Plastik o‘rniga o‘simlik to‘qimalari
yoki boshqa tabiiy materiallar ishlatilishi mumkin.
6. Mahsulotni taqdim etish va tarqatish . Ishlab chiqarish jarayonini
tugatgandan so‘ng, tayyor mahsulotlar do‘konlarga yoki xaridorlarga yetkazib
berish uchun tarqatiladi. Bu bosqichda, mahsulotning sifatini ta’minlash va uning
mijozlar tomonidan qabul qilinishini nazorat qilish juda muhim. Oziq-ovqat
mahsulotlarini taqdim etish va tarqatish jarayonida saqlash va tashish sharoitlariga
e’tibor qaratish kerak.Ishlab chiqarish bosqichlari va texnologik jarayonlar bir-
biriga chambarchas bog‘liq bo‘lib, har bir bosqichda muayyan texnologik
operatsiyalar amalga oshiriladi. Har bir bosqichning o‘ziga xos talablari mavjud
bo‘lib, ular mahsulotning sifatini, xavfsizligini va ekologik tozaligini ta’minlashga
xizmat qiladi. Bu jarayonlar orqali ishlab chiqarilayotgan oziq-ovqat mahsulotlari
nafaqat yuqori sifatli, balki ekologik jihatdan toza va salomatlik uchun foydali
bo‘ladi.
2.3. An’anaviy va zamonaviy texnologiyalarning taqqoslanishi
An’anaviy va zamonaviy texnologiyalar o‘rtasida ko‘plab farqlar mavjud
bo‘lib, ularning har biri ishlab chiqarish jarayonida turli yondashuvlarga ega.
21

Ikkala texnologiya turi ham o‘ziga xos afzalliklar va kamchiliklarga ega bo‘lib,
ular bozor talablariga va ishlab chiqarish sharoitlariga qarab tanlanadi.
An’anaviy texnologiyalar. An’anaviy texnologiyalar asosan uzoq yillik
tajriba, ko‘nikmalar va qo‘l mehnati asosida shakllangan. Oziq-ovqat
mahsulotlarini tayyorlashda, ishlab chiqarish jarayonlari oddiy va tabiiy usullarga
tayanadi. Bu texnologiyada mahsulotlar ko‘pincha qo‘l mehnati bilan tayyorlanadi,
xom ashyo minimal darajada ishlov beriladi, va qo‘shimcha kimyoviy moddalar
yoki pestitsidlar ishlatilmaydi. An’anaviy texnologiyalar quyidagi xususiyatlarga
ega:
 Xom ashyolarning tabiiyligi: An’anaviy texnologiyada xom ashyo
odatda tabiiy va organik ravishda o‘stirilgan bo‘ladi. Tabiatga zarar
yetkazmaydigan, kimyoviy moddalar ishlatilmagan va ekologik jihatdan toza
materiallar qo‘llaniladi.
 Minimal ishlov berish: An’anaviy texnologiyada mahsulotlar ko‘pincha
minimal ishlov beriladi. Masalan, mevalar va sabzavotlar faqat tozalash yoki
maydalash kabi oddiy usullar bilan ishlanadi. Go‘sht esa faqat tuzlash,
ko‘kalamzorlashtirish yoki boshqa oddiy usullar orqali tayyorlanadi.
 Ekologik tozalik: An’anaviy texnologiyalar ekologik jihatdan toza
hisoblanadi, chunki ishlab chiqarish jarayonida atrof-muhitni ifloslantiradigan
kimyoviy moddalar ishlatilmaydi.
 Kichik hajmdagi ishlab chiqarish: Odatda an’anaviy texnologiyalar
kichik ishlab chiqarish hajmlarini o‘z ichiga oladi. Bu esa yuqori sifatli va o‘ziga
xos ta’mi bilan ajralib turadigan mahsulotlarni ishlab chiqarishga imkon beradi,
ammo ishlab chiqarish jarayoni sekin va mehnat talab qiluvchi bo‘ladi.
 Yuqori narx: An’anaviy usullarda ishlab chiqarish jarayoni ko‘p vaqtni
va kuchni talab qiladi, bu esa mahsulotlarning narxini oshiradi. Mahsulotlar odatda
yuqori narxda sotiladi.
Zamonaviy texnologiyalar. Zamonaviy texnologiyalar esa ilg‘or asbob-
uskunalar va avtomatizatsiya yordamida ishlab chiqarishni samarali va tezkor
22

qilishni maqsad qilgan. Ushbu texnologiyalar ishlab chiqarish jarayonini yanada
tezlashtiradi va ko‘p miqdordagi mahsulotlarni ishlab chiqarishga imkon beradi.
Zamonaviy texnologiyalarning asosiy xususiyatlari quyidagilardan iborat:
 Avtomatlashtirish va texnik asboblar: Zamonaviy texnologiyalarda
ishlab chiqarish jarayonlari asosan avtomatlashgan. Maxsus mashinalar va
uskunalar yordamida mahsulotlar tez va samarali tayyorlanadi. Bu usullar ishlab
chiqarish samaradorligini sezilarli darajada oshiradi.
 Kimyoviy ishlov berish va saqlash: Zamonaviy texnologiyalar
ko‘pincha xom ashyo va mahsulotlar bilan ishlov berishda kimyoviy moddalar va
konservantlarni qo‘llashni talab qiladi. Ushbu moddalar mahsulotlarning saqlanish
muddatini uzaytiradi va ularni uzoq vaqt davomida saqlashga imkon beradi. Biroq,
ba’zi hollarda bu mahsulotlarning ekologik xavfsizligini kamaytiradi.
 Katta ishlab chiqarish hajmlari: Zamonaviy texnologiyalar katta
miqdordagi mahsulotlarni ishlab chiqarishga qodir. Bu ishlab chiqarish jarayonini
tezlashtirishga yordam beradi va mahsulotlarning narxini pasaytiradi.
 Texnologik optimizatsiya: Zamonaviy texnologiyalar ko‘plab ishlab
chiqarish bosqichlarini optimallashtiradi, bu esa umumiy samaradorlikni oshiradi
va resurslar tejashga yordam beradi. Masalan, energetika, suv va boshqa resurslar
tejash uchun ilg‘or texnologiyalar qo‘llaniladi.
 Xarajatlar va narxlar: Zamonaviy texnologiyalar boshida yuqori
investitsiyalarni talab qiladi, ammo uzun muddatda bu texnologiyalar xarajatlarni
qisqartirishga va mahsulot narxini pastroq qilishga yordam beradi.
An’anaviy va zamonaviy texnologiyalarni taqqoslash . An’anaviy
texnologiyalar o‘zining tabiiyligi, ekologik tozaligi va yuqori sifatli mahsulotlarni
taqdim etish bilan afzal bo‘ladi. Ammo, bu usullar kichik hajmdagi ishlab
chiqarish uchun mos keladi va ishlab chiqarish jarayoni sekinroq bo‘ladi.
Shuningdek, mahsulotlarning narxi ham yuqori bo‘ladi.
Zamonaviy texnologiyalar esa ishlab chiqarishni tezlashtiradi,
samaradorlikni oshiradi va mahsulotlar miqdorini ko‘paytiradi. Biroq, bu
23

texnologiyalar ko‘pincha kimyoviy moddalardan foydalanishni talab qiladi, bu esa
mahsulotlarning ekologik tozaligini kamaytirishi mumkin. Zamonaviy
texnologiyalar yuqori boshlang‘ich xarajatlarni talab qiladi, ammo bu jarayonlar
ishlab chiqarishning past narxlarda bo‘lishini ta’minlaydi. An’anaviy va
zamonaviy texnologiyalarni taqqoslaydigan bo‘lsak, har biri o‘zining afzalliklari
va kamchiliklariga ega. An’anaviy texnologiyalar ekologik jihatdan toza va tabiiy
mahsulotlar ishlab chiqarishga imkon beradi, ammo bu usullar kichik ishlab
chiqarish hajmi va yuqori narx bilan chegaralanadi. Zamonaviy texnologiyalar esa
ishlab chiqarishni samarali va tezkor qiladi, lekin kimyoviy moddalar qo‘llanishi
va yuqori boshlang‘ich xarajatlar bilan bog‘liq muammolar mavjud. Ikkala
texnologiya turining muvofiqlashtirilgan qo‘llanilishi eng yaxshi natijalarga olib
kelishi mumkin.
III-BOB. MAHSULOT HISOB-KITOBI
24

3.1. Hunarmandchilik usulida tayyorlangan oziq-ovqat mahsulotlarining
tarkibi
Hunarmandchilik usulida tayyorlangan oziq-ovqat mahsulotlari tabiiy xom
ashyolardan iborat bo‘lib, ularning tarkibida hech qanday sun’iy konservantlar,
rang beruvchi moddalar yoki kimyoviy qo‘shimchalar bo‘lmaydi. Bu
mahsulotlarning asosiy xususiyati shundaki, ular qadimiy an’analar asosida
tayyorlanib, tabiiy usullardan foydalangan holda saqlanadi. Bunday mahsulotlar
inson salomatligi uchun foydali bo‘lib, ularning tarkibiy qismlari o‘zining tabiiy
xususiyatlarini saqlab qoladi.
Non va un mahsulotlari hunarmandchilik usulida tayyorlanganida, asosan,
tabiiy un turlari ishlatiladi. Bug‘doy, javdar yoki arpa uni o‘zining tabiiy tarkibini
saqlab qoladi va tarkibida hech qanday kimyoviy o‘zgartirishlar qilinmaydi.
Xamirturush yoki tabiiy achitqilar yordamida non xamirining oshishi ta’minlanadi
va mahsulotning yengil hazm bo‘lishiga yordam beradi. Bundan tashqari, un
mahsulotlariga ba’zan yong‘oqlar, zig‘ir, kungaboqar urug‘lari kabi qo‘shimchalar
ham qo‘shilib, ularning foydalilik darajasi oshiriladi.
Asal va tabiiy shirinliklar hunarmandchilik usulida tayyorlanganda, tabiiy
shakar yoki asal asosiy tarkibiy qism sifatida ishlatiladi. Bu mahsulotlar tarkibida
sun’iy shakar o‘rniga tabiiy fruktoza va glyukoza mavjud bo‘lib, ularning energetik
qiymati yuqori bo‘ladi. Hunarmandchilik shirinliklarida bodom, yong‘oq, mayiz,
xurmo, quritilgan o‘rik va boshqa tabiiy mahsulotlardan foydalaniladi. Ushbu
shirinliklar odatda hech qanday sun’iy saqlovchilar va konservantlarsiz
tayyorlanadi. Sut va sut mahsulotlari ham hunarmandchilik usulida
tayyorlanganda, hech qanday qayta ishlash jarayoniga uchramaydi. Masalan, qatiq,
tvorog, yogurt va pishloq kabi mahsulotlar tabiiy achitqilar yordamida
fermentlanadi. Sut mahsulotlarining sifati yuqori bo‘lishi uchun hayvonlar tabiiy
o‘tlarda boqiladi va ularning sutidan hech qanday qo‘shimcha ishlov berishsiz
foydalaniladi. Pishloq va yogurt kabi mahsulotlar uzoq muddat saqlash uchun tuz
yoki tabiiy usulda quritish orqali saqlanadi. Go‘sht va go‘sht mahsulotlari
25

hunarmandchilikda tayyorlanganda, odatda, tabiiy tuzlash, quritish yoki dudlash
usullari ishlatiladi. Masalan, qo‘y, mol, ot yoki tovuq go‘shti tabiiy ziravorlar bilan
aralashtirib, uzoq muddat saqlash uchun tuz bilan ishlov beriladi. Sun’iy
konservantlardan foydalanmaslik ushbu mahsulotlarning tabiiy ta’mini saqlab
qolish imkonini beradi. Shuningdek, go‘sht mahsulotlari qo‘shimcha termik ishlov
berishsiz tayyorlanganda, ularning foydali oqsillar va yog‘lar tarkibi saqlanib
qoladi.
O‘simlik yog‘lari hunarmandchilik usulida tayyorlanganda, asosan, zaytun,
zig‘ir, paxta va kungaboqar yog‘lari ishlatiladi. Ushbu yog‘lar sovuq presslash
usuli yordamida olinadi, bu esa ularning tarkibidagi foydali yog‘ kislotalarining
saqlanib qolishiga yordam beradi. Odatda, sanoat yog‘larida bo‘ladigan sun’iy
moddalardan voz kechilgan bo‘lib, bu yog‘larning ekologik toza va salomatlik
uchun foydali bo‘lishiga sabab bo‘ladi. Meva va sabzavot konservalari
hunarmandchilik usulida tayyorlanganda, tabiiy usullardan foydalangan holda
konservatsiya qilinadi. Mevalarni saqlash uchun asosan quritish, tabiiy sirka yoki
tuz bilan ishlov berish usullari qo‘llaniladi. Mevalar hech qanday sun’iy bo‘yoq
yoki shakar qo‘shilmasdan saqlanadi, bu esa ularning tabiiy vitamin va
minerallarini saqlab qolish imkonini beradi. Masalan, quritilgan o‘rik, mayiz,
xurmo va boshqa mahsulotlar tabiiy holatda uzoq muddat saqlash imkoniyatiga ega
bo‘ladi.
Tabiiy sharbatlar va ichimliklar hunarmandchilikda tayyorlanganda, ularga
hech qanday sun’iy rang beruvchi modda yoki konservant qo‘shilmaydi. Ushbu
mahsulotlar tarkibida faqat tabiiy mevalar va sabzavotlar bo‘lib, ularning tarkibiy
qismi sifatli bo‘lishi uchun maxsus tayyorlash texnologiyalaridan foydalaniladi.
Sharbatlar past haroratda tayyorlanadi va saqlanadi, bu esa ularning tabiiy vitamin
va minerallarini yo‘qotmasligini ta’minlaydi. Hunarmandchilik usulida
tayyorlangan oziq-ovqat mahsulotlari o‘zining tabiiy xususiyatlarini saqlab qolishi,
sun’iy konservantlar va kimyoviy moddalar ishlatilmasligi bilan ajralib turadi.
26

Bunday mahsulotlar inson organizmi uchun foydali bo‘lib, ularning tarkibida tabiiy
oqsillar, yog‘lar, uglevodlar va vitaminlar mavjud bo‘ladi .
3.2. Mahsulotning vazn, hajm va tarkibiy qismlarining hisob-kitobi
Mahsulotning vazni, hajmi va tarkibiy qismlarining hisob-kitobi ishlab
chiqarish jarayonining muhim bosqichi bo‘lib, mahsulot sifati, tannarxi va
iste’molchilarga taqdim etiladigan ma’lumotlarning aniq bo‘lishini ta’minlaydi. Bu
hisob-kitoblar yordamida xom ashyolarni rejalashtirish, ishlab chiqarish jarayonini
optimallashtirish va mahsulotning energiya qiymatini belgilash mumkin.
1. Mahsulotning vaznini hisoblash. Mahsulotning og‘irligi ishlab
chiqarishda muhim parametr hisoblanadi, chunki bu transport, qadoqlash, saqlash
va narxlash jarayonlariga ta’sir qiladi.
Mahsulotning uchta asosiy og‘irlik turi mavjud:
- Brutto vazn – mahsulotning idish yoki qadoq bilan birga hisoblangan
umumiy og‘irligi.
- Netto vazn – mahsulotning qadoqsiz, sof og‘irligi.
- Tara – mahsulotning idish yoki qadoq og‘irligi.
Hisoblash formulalari:Netto vazn = Brutto vazn −Tara
Brutto vazn = Netto vazn +Tara
Misol : Agar qadoqlangan mahsulot brutto vazni 2 kg bo‘lsa va uning qadoq
materiali (tara) 0,3 kg ni tashkil etsa, sof mahsulot (netto) vazni:
2−0,3 = 1,7 kg
Og‘irlikni o‘lchash usullari :
 Elektron tarozilar – aniq va tezkor hisob-kitob uchun qo‘llaniladi.
 Mexanik tarozilar – og‘irligi o‘zgaruvchan mahsulotlarni o‘lchashda
ishlatiladi.
 Hajm bo‘yicha hisoblash – ayniqsa, suyuq va gazsimon mahsulotlar
uchun qo‘llaniladi.
27

2. Mahsulotning hajmini hisoblash. Mahsulotning hajmi uning shakli, fizik
xususiyatlari va qadoqlash usuliga bog‘liq. Hajm turli o‘lchash birliklarida (m³,
sm³, litr) ifodalanadi.
Qattiq mahsulotlar geometrik shakliga qarab hajm hisoblanadi:
 Kub va parallelepiped shaklida mahsulotlar :V=a×b×h
(a - uzunlik, b - kenglik, h - balandlik, birlik: m³ yoki sm³).
 Silindrsimon mahsulotlar :
V=πr2h
(r - radius, h - balandlik, birlik: m³ yoki sm³).
Misol : Diametri 10 sm va balandligi 20 sm bo‘lgan silindrsimon kolbasa
hajmini hisoblaymiz:
V = 3.14 × ( 52 ) × 20 = 1570 sm ³ = 1.57 litr
Suyuqliklarning hajmi massa va zichlikdan kelib chiqib aniqlanadi:
V = m / ρ
(m - massa, ρ - zichlik, birlik: kg/m³ yoki g/cm³).
Misol : Agar sut zichligi 1030 kg/m³ bo‘lsa, 5 kg sut hajmi quyidagicha
hisoblanadi:
V=5/1.03 = 4.85 litr
Gaz hajmi bosim va haroratga bog‘liq bo‘lib, Boyl-Mariott qonuni orqali
hisoblanadi:
P1V1= P2V2
Bu formulada gazning boshlang‘ich bosimi va hajmi keyingi sharoitlar
uchun o‘zgarishlarini hisoblash imkonini beradi.
3. Tarkibiy qismlarning hisob-kitobi . Mahsulot tarkibidagi har bir
komponentning miqdori ishlab chiqarish retsepturasiga asosan belgilanadi.
Tarkibdagi har bir moddaning umumiy massaga nisbati quyidagicha
aniqlanadi:
% = ( Tarkibiy qism miqdori / Umumiy massa ) × 100
Misol : Agar 500 g shokoladli pechene tarkibida 150 g shakar bo‘lsa:
28

( 150 / 500 ) × 100 = 30 %
Ya’ni, mahsulot tarkibining 30% ini shakar tashkil qiladi.
Mahsulot tarkibidagi oqsillar, yog‘lar, uglevodlar va kaloriyalar quyidagicha
hisoblanadi:
- Oqsillar: 4 kkal/g
- Yog‘lar: 9 kkal/g
- Uglevodlar: 4 kkal/g
Misol : Agar 100 g non tarkibi quyidagicha bo‘lsa:
- Oqsillar – 8 g
- Yog‘lar – 1 g
- Uglevodlar – 50 g
300 g non uchun hisoblash:8×3= 24 goqsil
1×3= 3gyog ‘
50 ×3=150 guglevod
Kaloriyalarni hisoblash:
(24 ×4)+(3×9)+(150 ×4)=96 +27 +600 = 723 kkal
Masalan, 10 kg pechene tayyorlash uchun:
- Un – 5 kg
- Shakar – 2 kg
- Sariyog‘ – 1,5 kg
- Tuxum – 1 kg
- Vanilin – 0,5 kg
Agar 50 kg pechene kerak bo‘lsa, har bir tarkibiy qism 5 barobar oshiriladi:
- Un – 25 kg
- Shakar – 10 kg
- Sariyog‘ – 7,5 kg
- Tuxum – 5 kg
- Vanilin – 2,5 kg
29

3.3.Retseptura va tarkibiy nisbatlar
Retseptura va tarkibiy nisbatlar mahsulot tayyorlash jarayonida uning
sifatini, ta’mini, tuzilishini va saqlash muddatini belgilovchi asosiy omillardan biri
hisoblanadi. Retseptura mahsulot tarkibiga kiruvchi ingredientlarning aniq
nisbatlarini belgilaydi, bu esa ishlab chiqarishning barqarorligini ta’minlaydi.
Retseptura – bu muayyan mahsulotni tayyorlash uchun kerak bo‘ladigan
ingredientlar tarkibi va ularning nisbati haqidagi ma’lumotlar majmuasi.
To‘g‘ri ishlab chiqilgan retseptura quyidagilarga ta’sir qiladi:
- Mahsulot sifati va ta’mi
- Ishlab chiqarish tannarxi
- Saqlash muddati
- Sog‘liq uchun foydali yoki zararli tomonlari
Retseptura turlari :
1. Sanoat retsepturalari – ommaviy ishlab chiqarish uchun qo‘llanadi.
2. Oshxona retsepturalari – uy sharoitida tayyorlanadigan mahsulotlar
uchun mo‘ljallangan.
3. Dietik va maxsus retsepturalar – diabetik, vegetarian, proteinli
mahsulotlar uchun ishlab chiqiladi.
Tarkibiy nisbatlar mahsulotning qaysi komponentlari qanday miqdorda
ishlatilishini belgilaydi. Nisbatlarni hisoblash ishlab chiqarish talablariga ko‘ra
o‘zgartirilishi mumkin.
Ko‘pgina mahsulotlar quyidagi asosiy tarkibiy qismlardan tashkil topgan
bo‘ladi:
- Uglevodlar (un, shakar, kraxmal, asal) – mahsulotning asosiy energiya
manbai.
- Oqsillar (go‘sht, tuxum, sut mahsulotlari, yong‘oq) – mahsulot
tuzilishini shakllantiradi.
30

- Yog‘lar (o‘simlik moylari, hayvon yog‘lari) – mahsulotning lazzati va
saqlash muddatiga ta’sir qiladi.
- Suyuqliklar (suv, sut, sharbatlar) – ingredientlarning birlashishini
ta’minlaydi.
- Ta’mi va xushbo‘ylik qo‘shimchalari (tuz, ziravorlar, vanilin, kakao) –
mahsulotga maxsus ta’m beradi.
Tarkibiy qismlarning foiz yoki massaviy nisbati quyidagicha hisoblanadi:
Foiz = ( Tarkibiy qism massasi
Mahsulotning umumiy massasi ) × 100
Misol : 10 kg shirin bulochka retsepturasi:
- Un – 5 kg (50%)
- Suv yoki sut – 2 kg (20%)
- Shakar – 1 kg (10%)
- Tuxum – 0,5 kg (5%)
- Margarin yoki sariyog‘ – 1 kg (10%)
- Xamirturush va tuz – 0,5 kg (5%)
Agar 50 kg bulochka tayyorlash kerak bo‘lsa, har bir ingredient 5 barobar
ko‘paytiriladi:
- Un – 25 kg
- Suv yoki sut – 10 kg
- Shakar – 5 kg
- Tuxum – 2,5 kg
- Margarin yoki sariyog‘ – 5 kg
- Xamirturush va tuz – 2,5 kg
Ba’zan retseptura ishlab chiqarish jarayonida o‘zgarishi mumkin. Masalan:
- Quruq ingredientlar (un, shakar) – mahsulot pishirilganda og‘irligi
o‘zgarishi mumkin.
- Suyuqliklar (sut, suv, moylar) – bug‘lanish sababli vazni kamayadi.
- Oqsillar va yog‘lar – pishirish jarayonida qisman yo‘qolishi mumkin.
31

Misol : Agar 500 g xamir pishirilgandan keyin 450 g bo‘lsa, mahsulotning
yo‘qotish koeffitsiyenti:
( 500 − 450500 ) × 100 = 10 %
Bu degani, 10% og‘irlik bug‘lanish yoki boshqa yo‘qotishlar hisobiga
kamaygan.
Har xil mahsulotlarning tarkibiy nisbatlari ularning turiga va ishlatilishiga
bog‘liq. Quyida ba’zi mahsulotlarning o‘rtacha tarkibiy nisbatlari keltirilgan:
Non mahsulotlari (100 g bo‘yicha) :
- Un – 60-70 g
- Suv – 20-30 g
- Xamirturush – 1-2 g
- Tuz – 1 g
Go‘sht mahsulotlari (100 g bo‘yicha) :
- Go‘sht – 60-80 g
- Yog‘ – 5-15 g
- Ziravorlar – 1-2 g
- Tuz – 1-2 g
Suyuq mahsulotlar (100 ml bo‘yicha) :
- Sut – 90-95 g suv
- Yog‘ – 3-5 g
- Oqsillar – 3-4 g
- Laktoza – 4-5 g
Retseptura ishlab chiqarish jarayonida optimizatsiya qilinishi mumkin:
 Mahsulot tannarxini pasaytirish – qimmatbaho ingredientlarni arzonroq
alternativalar bilan almashtirish (masalan, sariyog‘ o‘rniga margarin ishlatish).
 Mahsulot sifatini yaxshilash – qo‘shimcha ingredientlar qo‘shish
(masalan, vitaminlar yoki tabiiy konservalar).
 Saqlash muddatini oshirish – tabiiy yoki sun’iy konservantlar ishlatish.
 Mahsulot energetik qiymatini moslashtirish – uglevod, oqsil va yog‘
nisbatlarini muvozanatlash.
32

IV-BOB. JIXOZ TANLOVI
4.1. Ishlab chiqarish jarayonida ishlatiladigan texnologik uskunalar
Hunarmandchilik usulida oziq-ovqat ishlab chiqarishda qo‘llaniladigan
texnologik uskunalar turli mahsulotlarga ishlov berish uchun mo‘ljallangan bo‘lib,
ular orasida maydalash, quritish, qadoqlash, pasterizatsiya va sterilizatsiya kabi
jarayonlarni amalga oshiradigan qurilmalar mavjud. Maydalash va ezish jarayonida
A9-KIS maydalash mashinasi mahsulotlarni maydalash va ularning hajmini
kichiklashtirish uchun ishlatiladi. Shuningdek, suyuq va gaz sistemalarini filtrlash,
sentrifugalash apparatlari mahsulot tarkibidagi qattiq va suyuq komponentlarni
ajratish uchun muhim ahamiyatga ega. Quritish jarayonida moddiy va issiqlik
balanslari asosida ishlov berish tizimlari meva, sabzavot, go‘sht va boshqa
mahsulotlarni quritishda qo‘llaniladi, bug‘latish apparatlari esa suyuq
mahsulotlarning qattiq tarkibiy qismlarini ajratish va qalinlashtirish uchun
mo‘ljallangan. Meva va sabzavotlarni qayta ishlash jarayonida navlash va saralash
mashinalari xom ashyoni hajmi va sifati bo‘yicha ajratishda, sharbat siqish va
ajratish mashinalari esa mevalardan sharbat olishda ishlatiladi. Go‘sht va sut
mahsulotlarini qayta ishlashda go‘sht maydalash va so‘yish liniyalari go‘sht
mahsulotlarini tayyorlash uchun, sut va yogurt ishlab chiqarish uskunalari esa
pasterizatsiya va sterilizatsiya jarayonlarini bajarish uchun zarur. Qadoqlash va
saqlash jarayonida idishlarga joylashtirish mashinalari konservalangan va suyuq
mahsulotlarni qadoqlash uchun ishlatiladi, butilkalarni qopqoqlovchi mashinalar
esa ichimliklarni butilkalarga quyish va ularning og‘zini yopishda muhim rol
o‘ynaydi. Konserva mahsulotlarini ishlab chiqarishda shakar bilan konservalangan
meva va sabzavotlar uchun texnologik liniyalar, tomat mahsulotlarini qayta ishlash
va konsentratsiyalash apparatlari qo‘llaniladi. Bu uskunalar oziq-ovqat sanoatida
yuqori sifatli mahsulot ishlab chiqarish, ularning saqlash muddatini uzaytirish
hamda iste’molga yaroqliligini ta’minlashda muhim rol o‘ynaydi.
33

4.2. Hunarmandchilik usulida qo‘llaniladigan jihozlar va ularning
tavsifi
Hunarmandchilik usulida oziq-ovqat ishlab chiqarishda qo‘llaniladigan
jihozlar odatda an’anaviy va yarim sanoat uskunalari bo‘lib, mahsulotlarga ishlov
berish, ularni saqlash va iste’molga tayyorlash jarayonlarini osonlashtirish uchun
xizmat qiladi. Quyida ushbu jihozlarning asosiy turlari va ularning tavsifi
keltirilgan.
Maydalash va ezish jihozlari :
 Qirg‘ich (terka) – Meva-sabzavot, yong‘oq va boshqa mahsulotlarni
maydalash uchun ishlatiladi.
 Kavush – Go‘sht yoki don mahsulotlarini ezish va mayda bo‘laklarga
ajratish uchun xizmat qiladi.
 Qo‘l tegirmoni – Bug‘doy, arpa, makkajo‘xori va boshqa don
mahsulotlarini maydalab un yoki yorma holiga keltirish uchun ishlatiladi.
Quritish va saqlash jihozlari :
 Quyoshda quritish patnisi – Meva, sabzavot, ko‘katlar va go‘sht
mahsulotlarini tabiiy sharoitda quritish uchun ishlatiladi.
 Yog‘och yoki loydan yasalgan omborlar – Yelimlanmagan tabiiy
materialdan tayyorlangan ushbu omborlar don va yorma mahsulotlarini saqlash
uchun mo‘ljallangan.
Meva va sabzavotlarni qayta ishlash jihozlari :
 Qo‘l sharbat chiqargichi – Meva va sabzavot sharbatini ajratish uchun
ishlatiladi.
 Maxsus chopqi (pichoq turlari) – Sabzavot va mevalarni maydalash,
maydalangan mahsulotlarni bo‘laklarga ajratish uchun mo‘ljallangan.
 Yog‘ ajratish qo‘l asbobi – O‘simlik moyini chiqargan holda urug‘ va
yong‘oq mahsulotlarini qayta ishlash uchun ishlatiladi.
Go‘sht va sut mahsulotlarini qayta ishlash jihozlari :
34

 Qo‘l mikseri yoki to‘qmoq – Go‘shtni maydalash, aralashtirish va
tayyorlash jarayonlarida ishlatiladi.
 Sut pasterizatori (qo‘lda isitish uskunasi) – Sutni zararsizlantirish va
uzoq muddat saqlash uchun ishlatiladi.
 Qatiq tayyorlash idishlari – Sutni tabiiy fermentatsiya qilish yo‘li bilan
yogurt yoki qatiq tayyorlash uchun mo‘ljallangan.
Non va xamir mahsulotlarini tayyorlash jihozlari :
 Xamir qorish tagora – Non va xamir mahsulotlari uchun xamir
tayyorlashda ishlatiladi.
 Tandir – An’anaviy usulda non pishirish uchun ishlatiladigan maxsus
pech.
 Maxsus o‘roq yoki pichoq – Non mahsulotlarini kesish va shakl berish
uchun mo‘ljallangan.
Qadoqlash va saqlash jihozlari :
 Shisha idishlar – Meva va sabzavot konservalarini tayyorlash va saqlash
uchun ishlatiladi.
 Qo‘l bilan yopiladigan qopqoqlar – Bankalarni mahkamlash va
saqlashga yaroqli qilish uchun qo‘llaniladi.
 To‘qilgan savat va xaltalar – Quritilgan mahsulotlar va non
mahsulotlarini saqlash uchun tabiiy materiallardan tayyorlangan saqlash vositalari.
Bu jihozlar hunarmandchilik usulida oziq-ovqat ishlab chiqarish
jarayonlarini an’anaviy texnologiyalar asosida amalga oshirishga yordam beradi.
Ularning aksariyati ekologik toza, uzoq muddat xizmat qiladi va tabiiy oziq-ovqat
mahsulotlarini tayyorlashga mos keladi.
4.3. Jihozlarning samaradorligi va energiya tejamkorligi
Hunarmandchilik usulida oziq-ovqat ishlab chiqarishda qo‘llaniladigan
jihozlar mahsulot sifatini saqlagan holda ishlab chiqarish jarayonlarini
soddalashtiradi va inson mehnatini kamaytirishga xizmat qiladi. Qo‘l tegirmonlari
an’anaviy elektr tegirmonlariga nisbatan quvvati past bo‘lsa-da, don mahsulotlarini
35

tabiiy usulda maydalab, ularning foydali tarkibini saqlaydi. Sharbat chiqargichlar
meva va sabzavotlardan maksimal darajada sharbat olish imkonini berib, oziq-
ovqat tarkibini o‘zgartirmasdan siqish jarayonini amalga oshiradi. Xamir qorish
tagoralari xamirni tabiiy fermentatsiya jarayoni asosida tayyorlashga yordam
beradi, bu esa mahsulotning sifati va ta’mini yaxshilaydi. Tandirlar o‘zining
issiqlikni uzoq muddat saqlash xususiyatiga ega bo‘lib, non mahsulotlarini
minimal energiya sarfi bilan pishirish imkonini beradi.
Hunarmandchilik uskunalarining aksariyati elektr quvvati talab
qilmaydigan yoki kam quvvat bilan ishlaydigan texnologiyalarga asoslangan.
Quyosh energiyasidan foydalanuvchi quritish patnislari meva va sabzavotlarni
tabiiy issiqlik yordamida quritadi va elektr energiyasiga ehtiyoj sezmaydi. Yog‘och
yoki loydan tayyorlangan omborlar tabiiy materiallardan qurilganligi sababli
mahsulotlarni uzoq muddat saqlash uchun qo‘shimcha energiya talab qilmaydi.
Qo‘l bilan ishlaydigan maydalagich va qirg‘ichlar elektr motorlariga ehtiyoj
sezmaydi, bu esa ularni energiya jihatidan tejamkor qiladi. Suv bug‘i yordamida
ishlov beruvchi uskunalar energiya sarfini kamaytirib, mahsulotlarni qaynatish
yoki pasterizatsiya qilish imkonini beradi.
Hunarmandchilik usulida ishlatiladigan texnologik jihozlar ishlab chiqarish
samaradorligini oshirish bilan birga, kam quvvat sarflashi va ekologik jihatdan
foydaliligi bilan ajralib turadi. Issiqlikni uzoq saqlovchi materiallardan foydalanish
energiya tejamkorligini ta’minlaydi, masalan, loy va g‘ishtdan yasalgan tandirlar
uzoq vaqt qizig‘likni ushlab turadi va yoqilg‘i sarfini kamaytiradi. Quyosh
panellari yoki biogaz texnologiyalarini joriy etish orqali ayrim jarayonlarni
ekologik toza energiya bilan amalga oshirish mumkin. Yog‘och qoldiqlaridan
yoqilg‘i sifatida foydalanish yoki qadoqlash uchun tabiiy materiallardan
foydalangan holda chiqindilarni kamaytirish ham energiya samaradorligini
oshirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Bu jihozlar hunarmandchilik asosida oziq-
ovqat ishlab chiqarishda nafaqat mahsulot sifatini yuqori darajada saqlab qolishga,
36

balki energiya sarfini kamaytirishga ham yordam beradi. Natijada ekologik toza va
iqtisodiy jihatdan foydali ishlab chiqarish jarayoni tashkil etiladi.
V-BOB. ASOSIY USKUNA HISOB-KITOBI
5.1. Ishlab chiqarishda qo‘llaniladigan asosiy uskunalar
Ishlab chiqarishda qo‘llaniladigan asosiy uskunalar ishlab chiqarish
jarayonining samaradorligi va mahsulot sifatini ta’minlashda muhim rol o‘ynaydi.
Bu uskunalar mahsulotga ishlov berish, uni qayta ishlash, qadoqlash va saqlash
jarayonlarini tezlashtirishga xizmat qiladi.
Maydalash va ezish uskunalari xom ashyoni kerakli hajmga keltirish uchun
ishlatiladi. Masalan, A9-KIS maydalash mashinasi qattiq mahsulotlarni maydalash
va bir xil tarkibga keltirish uchun qo‘llaniladi. Shuningdek, gaz va suyuqlik
tizimlarini filtrlash ham mahsulot sifati uchun muhim bo‘lib, sentrifugalash
apparatlari suyuq va qattiq moddalarning ajralishini ta’minlaydi.
Quritish uskunalari oziq-ovqat mahsulotlarining saqlash muddatini
uzaytirishda asosiy rol o‘ynaydi. Bug‘latish apparatlari mahsulot tarkibidagi
suyuqlik miqdorini kamaytirish va kontsentratsiyasini oshirish uchun ishlatiladi.
Quritish kameralarining samaradorligi issiqlik taqsimoti va quritish jarayonining
tezligiga bog‘liq bo‘lib, moddiy va issiqlik balanslari asosida ishlov berish
tizimlari mahsulot sifatini saqlashga yordam beradi. Meva va sabzavotlarni qayta
ishlash uskunalari ichida navlash va saralash mashinalari mahsulotni hajmi va
sifati bo‘yicha ajratish uchun ishlatiladi. Sharbat ajratish va siqish mashinalari
mevalardan maksimal miqdorda sharbat olish uchun muhim ahamiyatga ega.
Go‘sht va sut mahsulotlarini qayta ishlash uskunalari tarkibida go‘sht
maydalash va so‘yish liniyalari mavjud bo‘lib, bu uskunalar go‘shtni bir xil
darajada maydalash va qadoqlashga tayyorlashga imkon beradi. Sut va yogurt
ishlab chiqarish uchun mo‘ljallangan uskunalar esa mahsulot tarkibini saqlagan
holda pasterizatsiya va sterilizatsiya jarayonlarini bajarishga yordam beradi.
Qadoqlash va saqlash uskunalari konservalangan va suyuq mahsulotlarni idishlarga
37

joylashtirish, yopish va qadoqlash jarayonlarini avtomatlashtiradi. Butilkalarga
mahsulot quyish va qopqoqlash mashinalari ichimliklar va suyuq mahsulotlarni
sanitariya talablariga javob beradigan shaklda qadoqlashga imkon beradi.
Konserva mahsulotlarini ishlab chiqarish uchun shakar bilan konservalash
liniyalari va tomat mahsulotlarini kontsentratsiyalash uskunalari ishlatiladi. Bu
uskunalar mahsulotlarning saqlash muddatini uzaytirib, ularning iste’molga
yaroqliligini ta’minlashda muhim rol o‘ynaydi. Ishlab chiqarishda qo‘llaniladigan
asosiy uskunalar mahsulot sifatini saqlash, ishlab chiqarish jarayonlarini
optimallashtirish va energiya tejamkorligini ta’minlash vazifalarini bajaradi.
5.2. Uskunalarning ishlash prinsipi va samaradorligi
Ishlab chiqarish jarayonida ishlatiladigan uskunalar, samarali ishlash va
yuqori sifatli mahsulotni ishlab chiqarishga xizmat qiladi. Uskunalar o‘zining
ishlash prinsipi va samaradorligiga qarab mahsulotni qayta ishlash, sifatni saqlash,
va energiya tejamkorligini oshirishda turli usullarni qo‘llaydi. Quyida ba'zi asosiy
uskunalarning ishlash prinsipi va samaradorligi haqida batafsil ma'lumot
keltiriladi:
1. Maydalash va ezish uskunalari.
Ishlash prinsipi: Maydalash va ezish uskunalari mahsulotlarni hajmi va
shaklini o‘zgartirish uchun mo‘ljallangan. Masalan, A9-KIS maydalash mashinasi
qattiq materiallarni, masalan, go‘sht yoki sabzavotlarni, bir xil hajmda bo‘laklarga
bo‘lib, maydalaydi. Bu jarayon asosan yuqori tezlikda ishlaydigan aylanuvchi
disklar yoki valiklar yordamida amalga oshiriladi.
Samaradorligi: Ushbu uskunalar samaradorligi o‘zgaruvchan bo‘lib,
maydalashning tezligi, mahsulotning qattiqligi va uskunaning sifatiga bog‘liq.
Samarali ishlash uchun uskunalar tezlikni, yoritish va torkni doimo kuzatib borish
kerak. Yaxshi samaradorlik uchun texnologik jarayonni optimallashtirish muhim
ahamiyatga ega.
2. Quritish uskunalari .
38

Ishlash prinsipi: Quritish uskunalari issiqlik va havoning natijasida
mahsulotdan suvni ajratadi. Quritish apparatlari, masalan, bug‘latish apparatlari
yoki issiqlik tizimlari, mahsulotlarni past haroratda va uzoq vaqt davomida quritish
orqali suyuqlikni ajratadi. Bu jarayon, mahsulotning tarkibiy qismlarini saqlash va
mikroorganizmlarning rivojlanishini oldini olishga yordam beradi.
Samaradorligi: Quritish uskunalari samaradorligini issiqlik balansining
samarali taqsimlanishi va quritish vaqti boshqarilishi belgilaydi. Texnologik
tizimlar energiya sarfini minimallashtiradi va quritish jarayonida mahsulotning
sifatini saqlaydi. Yuqori samaradorlikka erishish uchun uskunalar
avtomatlashtirilgan tizimlar bilan ta’minlangan bo‘lishi kerak.
3. Meva va sabzavotlarni qayta ishlash uskunalari
Ishlash prinsipi: Meva va sabzavotlarni qayta ishlash uchun navlash va
saralash mashinalari xom ashyoni o‘lchamiga qarab ajratadi. Sharbat ajratish
mashinalari mevalardan suvni ajratib, sharbatni olishga yordam beradi. Bu
uskunalar, xususan, sharbat chiqarish jarayonida, meva hujayralaridan suyuqlikni
to‘liq olishga imkon beradi.
Samaradorligi: Samarali sharbat ajratish mashinalari mahsulotdan
maksimal miqdordagi sharbatni olishga imkon beradi. Bunday uskunalar ishlashda
yuqori ishlab chiqarish quvvatiga ega bo‘lishi kerak, chunki ular tez-tez ishlatiladi.
Yaxshi samaradorlik uchun, uskunalar doimiy ravishda texnik xizmat ko‘rsatish va
monitoringni talab qiladi.
4. Go‘sht va sut mahsulotlarini qayta ishlash uskunalari
Ishlash prinsipi: Go‘shtni qayta ishlash uskunalari, masalan, go‘sht
maydalash mashinalari, go‘shtni bir xil bo‘laklarga maydalash va uni mahsulot
sifatida ishlab chiqarishga imkon beradi. Sut mahsulotlari uchun pasterizatsiya va
sterilizatsiya uskunalari, sutni bakteriyalarni yo‘qotish uchun yuqori haroratda
isitadi.
Samaradorligi: Go‘sht va sut mahsulotlarini qayta ishlashda samaradorlik,
asosan, ishlov berish tezligi va uskunaning sanitariya-gigiyenik talablariga mosligi
39

bilan o‘lchanadi. Pasterizatsiya va sterilizatsiya jarayonlari mahsulotning
xavfsizligini ta’minlaydi. Uskunalar samaradorligini oshirish uchun ular issiqlikni
izchil ravishda taqsimlash tizimiga ega bo‘lishi kerak.
5. Qadoqlash uskunalari.
Ishlash prinsipi: Qadoqlash uskunalari mahsulotni idishlarga joylashtirish
va mahsulotni saqlash uchun tayyorlash jarayonini amalga oshiradi. Ushbu jarayon
avtomatlashtirilgan mashinalar yordamida amalga oshiriladi, ular mahsulotni
ma’lum bir o‘lcham va vaznga joylashtirib, idishni yopadi.
Samaradorligi: Qadoqlash mashinalari mahsulotni xavfsiz, mustahkam va
gigiyenik sharoitlarda saqlashni ta’minlaydi. Samarali ishlash uchun, bu uskunalar
to‘g‘ri sozlangan bo‘lishi va tez-tez xizmat ko‘rsatish talab etiladi. Yaxshi
samaradorlik, energiya tejamkorligi va yuqori ishlab chiqarish quvvatiga
erishishga imkon beradi.
6. Konserva mahsulotlarini ishlab chiqarish uskunalari .
Ishlash prinsipi: Konserva mahsulotlarini ishlab chiqarish jarayoni
mahsulotni qadoqlash va issiq jarayon orqali mikroorganizmlarni yo‘qotishdan
iborat. Ushbu uskunalar mahsulotni vakuumda saqlash va uzoq muddatli saqlash
uchun kerakli jarayonlarni amalga oshiradi.
Samaradorligi: Konserva ishlab chiqarish uskunalari yuqori energiya
samaradorligiga ega bo‘lishi kerak, chunki jarayonlarning harorati va vaqti doimiy
ravishda nazorat qilinadi. Samarali ishlash jarayonlari mahsulotning sifatini
saqlash va saqlash muddatini uzaytirishga yordam beradi. Uskunalar samaradorligi
va ishlash prinsipi o‘zaro bog‘liq bo‘lib, har bir texnologik jarayon mahsulot
sifatiga bevosita ta’sir qiladi. Samarali ishlash uchun texnologik jarayonlarni
optimallashtirish va doimiy texnik xizmat ko‘rsatish muhimdir.
5.3. Uskunalarning sanitariya-gigiyenik talablarga javob berishi
40

Ishlab chiqarish jarayonida ishlatiladigan uskunalar sanitariya-gigiyenik
talablarga javob berishi, oziq-ovqat mahsulotlarining xavfsizligi va sifatini
ta’minlash uchun juda muhimdir. Ushbu talablar quyidagilarni o‘z ichiga oladi:
Uskunalarning mahsulot bilan bevosita aloqa qiladigan qismlari, masalan,
maydalash disklar, qadoqlash idishlari, isitish va sovutish yuzalari, yuqori
sanitariya talablariga javob berishi kerak. Bunday qismlar uchun austenitik
zanglamas po‘lat yoki boshqa toza materiallar qo‘llaniladi, chunki ular
bakteriyalarni osonlikcha o‘zida saqlamaydi va yuvish uchun qulaydir.
Shuningdek, yuvish va dezinfektsiya qilish oson bo‘lishi uchun uskunalarning
sirtlari yassi, to‘g‘ri chiziqli va qiyaliklardan holi bo‘lishi kerak. Yuvish tizimlari,
masalan, avtomatik yuvish tizimlari, mahsulotning har bir qismini to‘liq tozalash
imkonini beradi. Dezinfeksiya uchun ishlatiladigan kimyoviy moddalar va usullar,
uskunalar yuzalarida zarar yetkazmasdan mikroorganizmlarni yo‘qotishga
qaratilgan bo‘lishi kerak. Haroratning to‘g‘ri boshqarilishi oziq-ovqat
mahsulotlarining xavfsizligini ta’minlash uchun muhimdir. Masalan, pastorizatsiya
va sterilizatsiya jarayonlarida uskunalar maksimal haroratni vaqti-vaqti bilan
nazorat qilib, bakteriyalarni yo‘qotish va mahsulotni xavfsiz saqlash uchun
ishlatiladi.
Uskunalar, ayniqsa, oziq-ovqat ishlab chiqarishda ishlatiladigan har bir
qism bakteriyalarga qarshi himoyalangan bo‘lishi kerak. Bunga qulaylik
yaratadigan elementlar, masalan, germetsid materiallar yoki o‘zgartirilgan havoni
so‘ndirish tizimlari, bakteriyalarning tarqalishini oldini oladi. Uskunalar to‘liq
yopilgan bo‘lishi kerak, bu oziq-ovqat mahsulotining tashqi muhit bilan aloqasini
kamaytiradi. Ayniqsa, qadoqlash va saqlash uskunalari yaxshi muhofaza qilingan
bo‘lishi, yopish tizimlari juda ishonchli bo‘lishi zarur. Bu muhitdagi
mikroorganizmlarning kirishiga yo‘l qo‘ymaydi va mahsulotni saqlash muddati
davomida uning sifatini saqlashga yordam beradi. Ishlab chiqarish jarayonida
suvning toza va sanitariya talablariga mos bo‘lishi kerak. Uskunalar to‘g‘ri suv
filtratsiyasiga ega bo‘lishi, shuningdek, tizimdan o‘tgan suvning sanitariya sifatini
41

ta’minlashi kerak. Toza suv tizimi, asosan, go‘sht, sut va boshqa mahsulotlarni
qayta ishlashda zarur. Oziq-ovqat sanoatida samarali sanitariya-gigiyenik nazoratni
ta’minlash uchun uskunalar avtomatlashtirilgan tizimlar bilan jihozlanishi kerak.
Bular mikrobiologik xavfsizlikni ta’minlaydi, oziq-ovqatni ishlab chiqarish
jarayonida kuzatish va nazorat qilish imkoniyatini beradi. Monitoring tizimlari
orqali uskunalar holatini va haroratni nazorat qilish, shuningdek, tozalash va
dezinfektsiya jarayonlarini boshqarish mumkin.
VI-BOB. TEXNIK-KIMYOVIY NAZORAT
6.1. Mahsulot sifati va xavfsizligini ta’minlash bo‘yicha tahlillar
Mahsulot sifati va xavfsizligini ta’minlash bo‘yicha tahlillar oziq-ovqat
sanoatida muhim ahamiyatga ega. Oziq-ovqat mahsulotlari nafaqat organoleptik
(ta'm, rang, hidi, tuzilishi) xususiyatlari, balki fizik-kimyoviy va mikrobiologik
xususiyatlar bo‘yicha ham xavfsiz va sifatli bo‘lishi kerak. Bu borada texnik-
kimyoviy nazoratning o‘rni juda katta, chunki u mahsulotlarning standartlarga mos
kelishini, shuningdek, iste’molchilar uchun xavfsizligini ta’minlaydi.
Mahsulotlar sifatini va xavfsizligini ta’minlash uchun quyidagi tahlil usullari
qo‘llaniladi:
Fizik-kimyoviy tahlillar. Oziq-ovqat mahsulotlarining fizik-kimyoviy
tahlili mahsulotning tarkibi va sifatini aniqlash uchun zarur. Namlik darajasi –
mahsulotning quruqligi va saqlash muddatini aniqlash uchun. pH darajasi –
mahsulotning kislotalik yoki asosiylik darajasi, bu jarayonni boshqarish va
xavfsizlikni ta’minlash uchun muhim. Tuz va shakar miqdori – mahsulotning
energetik qiymatini aniqlash va shifobaxsh xususiyatlarni o‘rganish. Yog‘ miqdori
– yog‘li mahsulotlar uchun muhim parametr, bu tahlil bilan ularning sifatini va
iste'molga yaroqliligini aniqlash mumkin.
Mikrobiologik tahlillar . Mahsulotlar mikrobiologik xavfsizlikka rioya
qilinishi lozim. Oziq-ovqat mahsulotlari mikroorganizmlar, bakteriyalar, viruslar
yoki boshqa zararli mikrofloralar tomonidan ifloslanmasligi kerak. Mikroblarning
ko‘payishi mahsulotni zaharlash va iste'molchilar uchun xavf tug‘dirishi mumkin.
42

Bakteriyalarni aniqlash – patogen bakteriyalarni aniqlash, masalan, Salmonella ,
Escherichia coli , va boshqalar. Mikroskopik tahlil – zararsiz yoki zararli
mikroorganizmlarni aniqlash uchun qo‘llaniladi. Zararsiz bakterial
populyatsiyalarni tahlil qilish – ishlab chiqarish jarayonida doimiy mikrobiologik
monitoringni amalga oshirish.
Kimyoviy tahlillar . Oziq-ovqat mahsulotlarining kimyoviy tarkibi ham
muhim ahamiyatga ega. Kimyoviy tahlil orqali quyidagi parametrlar aniqlanadi:
Qolgan pestitsidlar va antibiotiklar – pestitsidlar yoki antibiotiklar izlarini aniqlash
orqali mahsulotning toksikligini tahlil qilish. Og‘ir metallarning mavjudligi – oziq-
ovqat mahsulotlarida og‘ir metallar (masalan, qurumli oltingugurt, svint) bo‘lishi
mumkin. Bu zararli moddalar inson salomatligiga zarar yetkazadi, shuning uchun
ulardan tozalash kerak. Qolgan qo‘shimchalar va konservantlar – mahsulotga
qo‘shilgan kimyoviy moddalar, masalan, bo‘yoqlar, konservantlar va boshqa
kimyoviy qo‘shimchalar, mahsulotning xavfsizligini tekshirish uchun tahlil
qilinadi.
Organoleptik tahlillar . Organoleptik tahlil mahsulotning tashqi ko‘rinishi,
hidi, ta’mi va boshqa hissiy sifatlarini baholashni o‘z ichiga oladi. Bu tahlil
mahsulotning sifatini baholashda asosiy parametr hisoblanadi. Ushbu tahlil
quyidagilarni aniqlaydi: Ta’m – mahsulotning shirinlik, tuzlilik, achchiqlik kabi
xususiyatlarini baholash. Rang – mahsulotning rangini baholash va uning
yaxlitligini tekshirish. Tuzilishi – mahsulotning yumshoqligi, to‘qligi, yoki
qat’iyligi. Hid – mahsulotning hidi yoki yo‘qotilgan hidi.
Saqlash sharoitlari va barqarorlikni tahlil qilish . Oziq-ovqat mahsulotlari
saqlash jarayonida o‘zgarishga uchramasligi kerak. Mahsulotning saqlash
muddatini aniqlash va uning saqlash sharoitlarini tahlil qilish mahsulotning
xavfsizligini ta’minlashga yordam beradi. Bu quyidagi usullar bilan amalga
oshiriladi: Saqlash muddatining testlari – mahsulotning yakuniy sifatini saqlash
muddatini baholash. Temperatura va namlik sharoitlarini tekshirish – mahsulotning
saqlanishi uchun muvofiq sharoitlarni belgilash. Mahsulot sifatini va xavfsizligini
43

ta’minlash bo‘yicha tahlillar davomiy monitoringni ta’minlash, ishlab chiqarish
jarayonlarida xatoliklarni oldini olish va mahsulotni bozorga chiqargan vaqtgacha
uning sifatini nazorat qilish imkonini beradi. Shuningdek, tahlillar yordamida
ishlab chiqarish jarayonini optimallashtirish va samarali boshqarish uchun zarur
bo‘lgan malakali ma’lumotlar to‘planadi.
6.2. Texnik va kimyoviy ko‘rsatkichlarni aniqlash usullari
Texnik va kimyoviy ko‘rsatkichlarni aniqlash usullari oziq-ovqat
mahsulotlarining sifatini va xavfsizligini baholashda muhim rol o‘ynaydi. Bunday
ko‘rsatkichlar mahsulotning tarkibi, saqlash sharoitlari va iste’mol uchun
yaroqliligini belgilashda qo‘llaniladi.
Birinchi navbatda, fizik-kimyoviy tahlillar amalga oshiriladi. Bu jarayonda
mahsulotdagi namlik, pH darajasi, quruqlik va boshqa asosiy komponentlarning
miqdori aniqlanadi. Ushbu ko‘rsatkichlar mahsulotning uzoq muddatli saqlanishi
va sifatini belgilashga yordam beradi.
Kimyoviy tahlil yordamida mahsulot tarkibidagi muhim kimyoviy
moddalar, shu jumladan zararli pestitsidlar, antibiotiklar va boshqa kimyoviy izlar
aniqlanadi. Buning uchun asosan spektral analiz va hromatografiya kabi ilg‘or
usullar qo‘llaniladi.
Mikrobiologik tahlil esa mahsulotda mikroorganizmlar mavjudligini
aniqlash uchun o‘tkaziladi. Agar-agar va koloniyalarni sanash usullari yordamida
mikroorganizmlar mavjudligi tekshiriladi, bu esa mahsulotning sanitariya va
gigiyena talablariga javob berishiga yordam beradi.
Organoleptik tahlil mahsulotning ta’mi, rangi, hidi kabi xususiyatlarini
aniqlash uchun ishlatiladi. Bu usul mahsulotni istalgan sifat darajasiga yetkazish va
yaxshilashda qo‘llaniladi. Mahsulotlarning saqlash va barqarorlik tahlili amalga
oshiriladi. Bu tahlillar mahsulotlarning saqlash muddatlarini aniqlash va
mahsulotlarning uzoq vaqt davomida xavfsiz bo‘lishini ta’minlashga yordam
beradi. Bu usullar birgalikda ishlatilishi mahsulotning sifatini, xavfsizligini va
yaroqliligini aniqlashda samarali natijalar beradi.
44

6.3. Hunarmandchilik usulida tayyorlangan mahsulotlarning
laboratoriya tahlillari
Hunarmandchilik usulida tayyorlangan mahsulotlarning laboratoriya
tahlillari, mahsulotlarning sifatini, xavfsizligini va iste'molga yaroqliligini
aniqlashda muhim rol o'ynaydi. Ushbu tahlillar oziq-ovqat mahsulotlarining
biologik, kimyoviy va mikrobiologik xususiyatlarini o‘rganish uchun qo‘llaniladi.
Tahlillarning asosiy maqsadi mahsulotlar to‘g‘risidagi barcha zarur ma’lumotlarni
olish va ularni belgilangan xavfsizlik standartlariga mosligini tekshirishdir.
1. Kimyoviy tahlillar : Bu tahlillar mahsulot tarkibidagi ozuqa moddalarini
(oqsillar, yog‘lar, uglevodlar, vitaminlar) aniqlashga qaratilgan. Bunda
shuningdek, mahsulot tarkibidagi qo‘shimchalar, konservantlar, pestitsidlar va
boshqa zararlı moddalarning miqdori ham o‘rganiladi. Kimyoviy tahlillar uchun
ko‘pincha hromatografiya, spektroskopiya va titrlash kabi metodlar ishlatiladi.
2. Mikrobiologik tahlillar : Oziq-ovqat mahsulotlarida bakteriyalar,
viruslar, funguslar va boshqa patogen mikroorganizmlarning mavjudligi
tekshiriladi. Mikroorganizmlar organizmga zarar etkazishi mumkin, shuning uchun
mikrobiologik tahlillar oziq-ovqat xavfsizligini ta’minlashda muhimdir. Buning
uchun asosan mikroorganizmlarning ko‘payishini aniqlash uchun agar-agar
plitalari va inkubatsiya usullari qo‘llaniladi.
3. Organoleptik tahlillar : Bu tahlil usuli mahsulotning ta’mi, hidi, rangi,
tuzilishi va boshqa sezgir xususiyatlarini baholash uchun amalga oshiriladi.
Hunarmandchilik usulida tayyorlangan mahsulotlarning organoleptik xususiyatlari
odatda yuqori sifatda bo‘ladi, lekin standartlarga mosligini tekshirish uchun bu
tahlil kerak.
4. Fizik-kimyoviy tahlillar : Ushbu tahlillar mahsulotning pH darajasini,
namlik miqdorini, quruqlik va boshqa fizik-kimyoviy xususiyatlarni aniqlashni o‘z
ichiga oladi. Bu tahlillar mahsulotning sifatini belgilashda, uning saqlash
muddatini uzaytirishda va sifatni barqarorlashtirishda muhim o‘rin tutadi.
45

5. Gijyenik tahlillar : Mahsulotlar sanitariya-gigiyenik talablar va
normativlarga muvofiqligini aniqlash uchun tahlil qilinadi. Bu, masalan, ishlab
chiqarish jarayonida ishlatilgan suvning tozaligi, xodimlar gigiyenasiga rioya
qilinishini, ishlab chiqarish jarayonidagi ifloslanishlarni aniqlashni o‘z ichiga
oladi.
Hunarmandchilik usulida tayyorlangan oziq-ovqat mahsulotlari an’anaviy
va tabiiy bo‘lishi sababli, ular sifatli va xavfsiz bo‘lishi kerak. Laboratoriya
tahlillari esa bu jarayonni nazorat qilishda va yuqori sifatni ta’minlashda muhim
vositadir.
VII-BOB. TAYYOR MAHSULOT SIFATIGA QO‘YILADIGAN
TALABLAR
7.1. Oziq-ovqat mahsulotlarining xavfsizlik standartlari
Oziq-ovqat mahsulotlarining xavfsizlik standartlari ishlab chiqarish,
saqlash va iste’mol qilish jarayonlarida salomatlikni ta’minlashga qaratilgan
normativ hujjatlardir. Ushbu standartlar mahsulotlar tarkibidagi zararli
moddalarning miqdorini belgilash, shuningdek, sanitariya va gigiyena talablariga
rioya qilishni ta’minlashga qaratilgan. Oziq-ovqat mahsulotlarida kimyoviy
xavfsizlikni ta’minlash juda muhimdir. Mahsulotlar tarkibida pestitsidlar, og‘ir
metallar va konservantlar bo‘lishi mumkin. Ushbu moddalarning maksimal
miqdori har bir mahsulot turiga qarab belgilangan normativlarga asoslanadi.
Kimyoviy moddalarning ortiqcha miqdori salomatlikka salbiy ta’sir ko‘rsatishi
mumkin, shu sababli ular bilan aloqada bo‘lgan mahsulotlar qat’iy nazorat qilinadi.
Mikrobiologik xavfsizlik ham oziq-ovqat mahsulotlarining sifatini
ta’minlashda muhim o‘rin tutadi. Mahsulotlarda patogen mikroorganizmlar,
masalan, Salmonella, Escherichia coli va Staphylococcus aureus kabi zararli
mikroblar mavjud bo‘lishi mumkin. Oziq-ovqat sanoatida mikrobiologik
xavfsizlikni ta’minlash uchun texnologik jarayonlar qat’iy nazorat qilinadi va
46

sanitariya-gigiyenik sharoitlarga rioya qilinadi. Fizik xavfsizlik oziq-ovqat
mahsulotlarida mexanik ifloslanishlarning oldini olishni o‘z ichiga oladi.
Mahsulotlarda shisha, metall yoki boshqa cheklovli materiallarning bo‘lishi xavf
tug‘diradi. Shu sababli, ishlab chiqarish jarayonida bu turdagi ifloslanishlarni
bartaraf etish maqsadida maxsus texnologiyalar va xavfsizlik choralari qo‘llaniladi.
Allergenlar ham oziq-ovqat mahsulotlarining xavfsizligi uchun ahamiyatli
bo‘lib, ular mahsulot tarkibida mavjud bo‘lishi mumkin. Mahsulotda
allergenlarning mavjudligi haqida iste’molchilarni xabardor qilish zarur, chunki
ular ba’zi odamlar uchun salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Shu sababli, oziq-ovqat
mahsulotlarida allergenlar bo‘lganida, ularni tegishli tarzda belgilash va
iste’molchilarga ma’lumot berish talab etiladi.
Oziq-ovqat mahsulotlarini saqlash va tashish sharoitlari ham xavfsizlikni
ta’minlashda muhim rol o‘ynaydi. Mahsulotlarning saqlash muddati, harorat va
namlik darajasi hamda tashish sharoitlari xavfsizligini ta’minlash uchun qat’iy
normativlarga rioya qilish zarur. Saqlash va tashish sharoitlari noto‘g‘ri bo‘lsa,
mahsulotlar tezda buzilishi mumkin. Sertifikatlash va standartizatsiya tizimlari
oziq-ovqat mahsulotlari xavfsizligini nazorat qilishni ta’minlash uchun muhim
vositadir. Oziq-ovqat mahsulotlari milliy va xalqaro standartlarga mos kelishi
kerak. ISO 22000 va HACCP tizimlari oziq-ovqat xavfsizligini ta’minlashga
yordam beradi. Bu tizimlar orqali mahsulotlarning sifatini va xavfsizligini doimiy
ravishda nazorat qilish mumkin. Etiketlash talablariga rioya qilish oziq-ovqat
mahsulotlarining xavfsizligini ta’minlashda muhimdir. Etiketda mahsulot tarkibi,
allergenlar, ishlab chiqarish va saqlash sharoitlari to‘g‘risida ma’lumotlar bo‘lishi
zarur. Bu iste’molchilarga mahsulotlar haqida to‘liq ma’lumot olish imkonini
beradi. Oziq-ovqat mahsulotlarining xavfsizligi va sifatiga doir standartlar
iste’molchilarni zararli moddalardan himoya qilish, salomatlikni saqlash va oziq-
ovqat sanoatining barqarorligini ta’minlashga yordam beradi.
7.2. Mahsulotning organoleptik, fizik-kimyoviy va mikrobiologik
xususiyatlari
47

Oziq-ovqat mahsulotlarining sifatini baholashda organoleptik, fizik-
kimyoviy va mikrobiologik xususiyatlar muhim ahamiyatga ega. Ushbu
xususiyatlar mahsulotning iste'molga yaroqliligini, sifatini va xavfsizligini
aniqlashda yordam beradi. Organoleptik xususiyatlar oziq-ovqat mahsulotlarining
ko'rinishi, ta'mi, hid, tuzilishi va boshqa sezgir xususiyatlarini o'z ichiga oladi.
Organoleptik baholash odam tomonidan to'g'ridan-to'g'ri amalga oshiriladi va
mahsulotning umumiy sifatini aniqlashda asosiy omil hisoblanadi. Mahsulotning
rang, shakl, shirinligi yoki kislotali ta'mi, xushbo'y hidi va tuzilishi kabi jihatlar
organoleptik xususiyatlarga kiradi. Bu tahlil mahsulotning mijozlar uchun
jozibadorligini baholashda yordam beradi. Fizik-kimyoviy xususiyatlar oziq-ovqat
mahsulotlarining tarkibi va fizikaviy xususiyatlarini aniqlash uchun ishlatiladi.
Mahsulotdagi namlik miqdori, kislotalik darajasi (pH), shakar va yog'lar miqdori,
vitaminlar va minerallar, shuningdek, xushbo'y moddalar va konservantlar miqdori
mahsulotning sifati va saqlash muddatini belgilashda muhim rol o'ynaydi.
Masalan, pH darajasi mahsulotning kislotali yoki asosiyligini aniqlaydi va uning
saqlash sharoitlarini boshqarishda muhimdir. Mikrobiologik xususiyatlar oziq-
ovqat mahsulotlarining mikroorganizmlar bilan ifloslanishini aniqlashga yordam
beradi. Mahsulotlarda patogen bakteriyalar, qo'ziqorinlar, va boshqa mikroblar
mavjud bo'lishi mumkin, bu esa uning xavfsizligini ta'minlashda katta ahamiyatga
ega. Mikrobiologik tahlil orqali mahsulotlarning iste'molga yaroqliligini aniqlash,
zararli bakteriyalarni oldini olish va xavfsizligini ta'minlash mumkin. Mahsulotda
mavjud bo'lgan foydali bakteriyalar yoki fermentlar ham uning sifatini aniqlashda
muhim ahamiyatga ega.
7.3. Sifat kafolatini ta’minlash usullari
Oziq-ovqat mahsulotlarining sifatini kafolatlash, mahsulotni ishlab
chiqarish jarayonidan tortib, uni iste'molchiga yetkazib berishgacha bo'lgan barcha
bosqichlarda sifatni nazorat qilishni talab qiladi. Sifat kafolatini ta'minlash usullari
bir nechta asosiy yondashuvlarni o'z ichiga oladi:
48

1. Sifatni boshqarish tizimlarini joriy etish . ISO 9001 kabi xalqaro
sifatni boshqarish tizimlari ishlab chiqarishda qo'llanilishi kerak. Bu tizimlar sifatni
doimiy ravishda yaxshilash va mijozlar talablariga javob berishni ta'minlashga
yordam beradi. Ushbu tizimlar ichida sifatni nazorat qilish, xavfsizlikni ta'minlash,
mijozlar ehtiyojini qondirish uchun tizimli yondashuvlar ishlab chiqiladi.
2. Sertifikatlash va standartlarga muvofiqlik . Mahsulotlar xalqaro va
milliy standartlarga muvofiq ishlab chiqarilishi kerak. Mahsulotlar uchun
belgilangan sanitariya-gigiyena standartlari, xavfsizlik me'yorlari, va boshqa texnik
talablar to'liq bajarilishi zarur. Oziq-ovqat mahsulotlari uchun sifat kafolati sifatida
sertifikatlar olish, masalan, halal, organic yoki ISO sertifikatlari ishlab
chiqarishning yuqori sifatli ekanligini tasdiqlaydi.
3. Monitoring va auditlar . Mahsulot ishlab chiqarish jarayonida
muntazam sifat nazorati va ichki auditlar o'tkaziladi. Bu, ishlab chiqarish
jarayonlarining barcha bosqichlarida nazoratni ta'minlashga yordam beradi va
potentsial muammolarni erta aniqlash imkoniyatini yaratadi. Auditi va
monitoringni o'z ichiga olgan rejalashtirilgan tekshiruvlar mahsulotning har bir
bosqichida sifatni ta'minlashda muhim rol o'ynaydi.
4. Laboratoriya sinovlari . Mahsulotning xavfsizligi va sifati laboratoriya
tahlillari yordamida doimiy ravishda sinovdan o'tkaziladi. Mahsulotning kimyoviy
tarkibi, mikrobiologik xavfsizligi, organoleptik va fizik-kimyoviy xususiyatlari
sinovdan o'tkazilib, belgilangan normativlarga muvofiqligi aniqlanadi.
5. Ishlab chiqarish jarayonini avtomatlashtirish . Texnologik jarayonlar
avtomatlashtirish orqali doimiy ravishda nazorat qilinadi va mahsulotning sifatini
barqaror saqlash imkonini beradi. Avtomatlashtirilgan tizimlar jarayonlarning
to'g'riligini va uzluksizligini ta'minlab, xatoliklarni kamaytiradi va mahsulot
sifatini yuqori darajada kafolatlaydi.
6. Sifatni boshqarish uchun personalni o'qitish . Ishlab chiqarish va
sifatni boshqarish jarayonida ishtirok etadigan xodimlar doimiy ravishda o'qitilishi
kerak. Bu xodimlar sifat nazorati, xavfsizlik talablarini bilishlari va ishlab
49

chiqarish jarayonini optimal darajada boshqarish uchun kerakli ko'nikmalarni
egallashlari zarur.
7. Tegishli saqlash va transport sharoitlarini ta'minlash .
Mahsulotlarning sifatini saqlash uchun tegishli saqlash sharoitlari, temperatura va
namlik nazorati amalga oshiriladi. Bundan tashqari, transportda mahsulotning
xavfsizligi va sifatini ta'minlash uchun mos qadoqlash va tashish shartlari joriy
etiladi. Ushbu usullar orqali oziq-ovqat mahsulotlarining sifatini kafolatlash,
ularning xavfsizligini va mijozlarga yuqori sifatli mahsulotlarni taqdim etishni
ta'minlaydi.
VIII-BOB. IQTISODIY QISM
8.1. Ishlab chiqarish xarajatlari va rentabellik hisob-kitobi
Ishlab chiqarish xarajatlari va rentabellikni to‘liq hisoblash uchun quyidagi
usullarni ko‘rib chiqamiz. Ushbu misolda, oziq-ovqat mahsulotini ishlab chiqarish
jarayonini optimallashtirish va iqtisodiy samaradorligini oshirish uchun kerakli
hisob-kitoblar keltiriladi.
1. Ishlab chiqarish xarajatlari. Ishlab chiqarish xarajatlari, xomashyo,
ishchi kuchi, texnologik uskunalar, energiya va boshqa resurslarni o‘z ichiga oladi.
Ishlab chiqarish xarajatlarini quyidagi bo‘limlarga ajratish mumkin:
a) Doimiy xarajatlar . Doimiy xarajatlar ishlab chiqarish hajmiga bog‘liq
bo‘lmaydi. Ular o‘zgarmaydi, hatto ishlab chiqarish hajmi oshganda ham bir xil
qoladi. Bunga quyidagilar kiradi:
 Ijaraga olingan binolar va uskunalar (20 000 000 so‘m)
 Ishchi kuchining maoshlarini to‘lash (15 000 000 so‘m)
 Asbob-uskunalarni saqlash va texnik xizmat (5 000 000 so‘m)
50

Jami doimiy xarajatlar = 20 000 000 + 15 000 000 + 5 000 000 = 40 000
000 so‘m
b) O‘zgaruvchan xarajatlar. O‘zgaruvchan xarajatlar ishlab chiqarish
hajmiga qarab o‘zgaradi. Ushbu xarajatlar quyidagilarni o‘z ichiga oladi:
 Xom ashyo (meva, sabzavot, go‘sht) (100 000 kg uchun 10 000 000
so‘m)
 Energiya (elektr, gaz) (100 000 kg mahsulot uchun 3 000 000 so‘m)
 Paketlash materiallari (qadoqlash uchun 2 000 000 so‘m)
Jami o‘zgaruvchan xarajatlar = 10 000 000 + 3 000 000 + 2 000 000 = 15
000 000 so‘m
c) Yordamchi xarajatlar. Yordamchi xarajatlar ishlab chiqarishning
qo‘shimcha jarayonlariga bog‘liq. Bu xarajatlar ham ishlab chiqarish hajmiga
bog‘liq bo‘lishi mumkin:
 Transport xarajatlari (yuk tashish) – 1 000 000 so‘m
 Saqlash xizmati (mahsulotni saqlash) – 1 500 000 so‘m
 Boshqa xizmatlar (tekshirish va boshqa xarajatlar) – 500 000 so‘m
Jami yordamchi xarajatlar = 1 000 000 + 1 500 000 + 500 000 = 3 000 000
so‘m
Jami ishlab chiqarish xarajatlari. Jami ishlab chiqarish xarajatlari =
Doimiy xarajatlar + O‘zgaruvchan xarajatlar + Yordamchi xarajatlar Jami ishlab
chiqarish xarajatlari = 40 000 000 + 15 000 000 + 3 000 000 = 58 000 000 so‘m
2. Rentabellik hisob-kitobi .
a) Brutto rentabellik . Brutto rentabellik mahsulotning ishlab
chiqarilishidan olinadigan daromadning xarajatlarga nisbati sifatida hisoblanadi.
Agar 100 000 kg mahsulotning sotish narxi 80 000 000 so‘m bo‘lsa, brutto
rentabellik quyidagicha hisoblanadi:
Brutto rentabellik = Sotish daromadi − Ishlab chiqarish xarajatlari
Ishlab chiqarish xarajatlari × 100Brutto rentabellik = 80000000 −58000000
58000000 ×100 = 22000000
58000000 ×100 ≈37.93 %
51

b) Xomashyo rentabelligi. Xomashyo rentabelligi ishlab chiqarishdagi
xom ashyodan olingan foydani o‘lchaydi. Agar xom ashyo xarajatlari 10 000 000
so‘m bo‘lsa, rentabellik quyidagicha hisoblanadi:Xomashyo rentabelligi = Foyda
Xomashyo xarajatlar i×100
Foyda = Sotish daromadi - Ishlab chiqarish xarajatlari = 80 000 000 - 58
000 000 = 22 000 000 so‘m
Xomashyo rentabelligi = 22000000
10000000 × 100 = 220 %
c) Umumiy rentabellik . Umumiy rentabellik mahsulotning barcha
xarajatlari (marketing, saqlash va boshqa xizmatlar) hisobga olingan holda
hisoblanadi.
Agar sof foyda 20 000 000 so‘m va umumiy xarajatlar 60 000 000 so‘m
bo‘lsa:
Umumiy rentabellik = Sof foyda
Umumiy xarajatlar ×100
Umumiy rentabellik = 20000000
60000000 × 100 = 33.33 %
3. Rentabellikni oshirish yo‘llari .
a) Ishlab chiqarish jarayonlarini optimallashtirish : Texnologik
jarayonlarni avtomatlashtirish, yuqori samarali uskunalar va texnologiyalardan
foydalanish.
b) Resurslarni tejash : Xom ashyo va energiyani tejash, qayta ishlash
jarayonlarini takomillashtirish.
c) Mahsulot sifatini oshirish : Mahsulot sifatini oshirish orqali xarajatlarni
kamaytirish va bozorga yuqori narxda taklif qilish.
d) Marketing strategiyalarini yaxshilash : Reklama va marketingni
kuchaytirish orqali mahsulotni kengroq bozorga tarqatish.
Ishlab chiqarish xarajatlarini va rentabellikni to‘g‘ri hisoblash, korxonaning
iqtisodiy samaradorligini va bozorga ta'sirini oshirish uchun zarurdir. Ushbu hisob-
kitoblar orqali kompaniya ishlab chiqarish jarayonlarini yanada samarali va
rentabelli qilish uchun zarur chora-tadbirlarni ko‘rishi mumkin.
52

8.2. Hunarmandchilik usuli bilan ishlab chiqarilgan mahsulotlarning
bozordagi o‘rni
Hunarmandchilik usulida ishlab chiqarilgan mahsulotlar bozorda o‘ziga xos
o‘ringa ega bo‘lib, ular yuqori sifatli va noyob xususiyatlarga ega mahsulotlar
sifatida ajralib turadi. Ushbu mahsulotlar ko‘pincha an'anaviy usullarda ishlab
chiqariladi va har bir mahsulotda mehnatning qo‘lda bajarilishi, san’atkorlik va
o‘ziga xoslik mavjud bo‘ladi. Hunarmandchilik mahsulotlarining bozordagi o‘rni
quyidagi jihatlarga asoslanadi:
Sifat va noyoblik. Hunarmandchilik usuli bilan ishlab chiqarilgan
mahsulotlar odatda standartlashtirilgan, ommaviy ishlab chiqarilgan mahsulotlarga
nisbatan yuqori sifatga ega bo‘ladi. Ular ko‘pincha o‘ziga xos dizayni, ishlov
berish texnikasi va materiallaridan foydalanish bilan ajralib turadi. Bu esa
mahsulotning noyobligini ta'minlaydi va iste'molchilarga alohida bir qadrni
keltiradi.
Mahalliy bozor va eksport imkoniyatlari . Hunarmandchilik mahsulotlari
mahalliy bozorda keng ommalashgan bo‘lib, ko‘plab iste’molchilar uchun arzon
narxdagi yoki maxsus mahsulotlarni taqdim etadi. Shu bilan birga, an’anaviy va
madaniy merosga asoslangan mahsulotlar eksportga chiqarilganda ham
raqobatbardosh bo‘lishi mumkin. Bu, ayniqsa, o‘ziga xos dizaynlar va sifatli
ishlovlar bo‘yicha yuqori baholangan mahsulotlar uchun to‘g‘ri keladi.
Iste'molchilarning ehtiyojlariga moslashuv. Hunarmandchilik
mahsulotlari ko‘pincha individual buyurtmalarga asoslanadi, bu esa mahsulotni
iste’molchilarning aniq ehtiyojlari va talablariga moslashtirish imkonini beradi.
Mahsulotlarning narxi va shakli ham ishlab chiqaruvchining o‘ziga xos uslubi va
an’analariga qarab farq qiladi. Bu shuni anglatadiki, hunarmandchilik mahsulotlari
individual ehtiyojlar va dizayn talablariga mos keladigan mahsulotlarni taqdim
etish orqali bozorni to‘ldiradi.
Narx va raqobatbardoshlik. Hunarmandchilik mahsulotlari ko‘pincha
yuqori narxlarda sotiladi, chunki ularning ishlab chiqarilishi ko‘proq vaqt va
53

resurslarni talab qiladi. Shu bilan birga, bu mahsulotlar narxi ham yuqori sifat va
o‘ziga xoslik bilan oqlanadi. Bunday mahsulotlar standartlashtirilgan massaviy
ishlab chiqarish mahsulotlariga nisbatan ko‘proq narxni talab qilishi mumkin,
ammo ularning bozordagi o‘rni yuqori sifatga bo‘lgan talabni qondirishga yordam
beradi.
Bozor tendentsiyalari va iste’molchilarning xohish-istaklari .
Hunarmandchilik mahsulotlarining bozordagi o‘rni o‘zgaruvchan tendentsiyalar va
iste’molchilarning madaniy, ekologik yoki ijtimoiy ehtiyojlari bilan ham bog‘liq.
Masalan, ekologik toza va qayta ishlanadigan materiallardan foydalangan holda
ishlab chiqarilgan mahsulotlar so‘nggi yillarda katta talabga ega bo‘lib bormoqda.
Shuningdek, an’anaviy va etnik elementlarni o‘zida mujassam etgan mahsulotlarga
bo‘lgan qiziqish kuchaymoqda.
Raqobat va imkoniyatlar. Hunarmandchilik mahsulotlarining bozordagi
raqobati ba’zan yuqori bo‘lishi mumkin, chunki ko‘plab kompaniyalar ommaviy
ishlab chiqarish va marketingga katta e'tibor qaratadi. Biroq, hunarmandchilik
mahsulotlarining o‘ziga xos xususiyatlari va yuqori sifatli ishlovlari ular uchun
raqobat ustunligini ta'minlashi mumkin. Raqobatbardosh bo‘lish uchun
hunarmandchilik mahsulotlarini innovatsion ravishda rivojlantirish va
iste'molchilarga yanada jozibador qilish uchun zaruriy marketing strategiyalarini
qo‘llash muhimdir.
Ijtimoiy va madaniy ahamiyati. Hunarmandchilik mahsulotlari faqat
iqtisodiy jihatdan foydalilikni ta’minlab qolmay, balki madaniy va ijtimoiy
ahamiyatga ham ega. Ular ko‘plab mamlakatlarda milliy madaniyat va an’analarni
ifodalaydi. Shu bois, bu mahsulotlar o‘zining madaniy merosi bilan jahon bozorida
talab qilinadigan mahsulotlarga aylanishi mumkin. Hunarmandchilik usulida ishlab
chiqarilgan mahsulotlarning bozordagi o‘rni, uning yuqori sifatiga, noyobligiga,
mahsulotlar dizayni va iste'molchilarning ehtiyojlarini qondirishga bog‘liq. Ular
ko‘p hollarda ma’lum segmentda bozorning yuqori qatlamida joylashgan bo‘lib,
xalqaro miqyosda ham o‘z qiymatini topmoqda. Shuningdek, hunarmandchilik
54

mahsulotlari iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy jihatdan ahamiyatli bo‘lib, bozor
talabiga mos ravishda rivojlanmoqda.
8.3. Narx belgilash va mahsulotni sotish strategiyalari
Narx belgilash va mahsulotni sotish strategiyalari hunarmandchilik
mahsulotlarining bozor o‘rnini mustahkamlashda va iste’molchilarga taqdim
etishdagi muvaffaqiyatli yondashuvlarni ishlab chiqishda muhim ahamiyatga ega.
Quyida hunarmandchilik mahsulotlarini sotish va narx belgilash bo‘yicha asosiy
strategiyalar keltirilgan:
Narx belgilash strategiyalari:
1. Qimmatli va noyob mahsulotlar uchun premium narx belgilash:
Hunarmandchilik mahsulotlari ko‘pincha o‘ziga xos va yuqori sifatli bo‘lgani
uchun premium narx strategiyasini qo‘llash samarali bo‘ladi. Bu narx belgilash
usuli mahsulotning noyobligi va yuqori qo‘l mehnati bilan ishlab chiqarilganligini
ta’kidlaydi. Bunda iste’molchi yuqori narxni sifat va eksklyuzivlik uchun to‘lashga
tayyor bo‘ladi.
2. Xaridorga moslashtirilgan narxlar (individual narxlar): Har bir
hunarmandchilik mahsuloti individual buyurtmalar asosida ishlab chiqarilgan
bo‘lishi mumkin. Bu holatda, mahsulotning narxi xaridorga va uning ehtiyojlariga
moslashtiriladi. Misol uchun, maxsus dizayndagi yoki o‘ziga xos buyurtmalar
uchun narxlar oshirilishi mumkin.
3. Bozor segmentatsiyasiga asoslangan narx belgilash: Hunarmandchilik
mahsulotlarining bozori turli segmentlardan iborat bo‘lishi mumkin.
Iste’molchilarni guruhlarga bo‘lib, har bir segment uchun turli narxlar belgilash
samarali bo‘lishi mumkin. Masalan, yuqori darajadagi mahsulotlar yuqori narx
bilan sotilishi, arzonroq variantlar esa keng iste’molchilarga mo‘ljallangan bo‘lishi
mumkin.
4. Chegirmalar va aktsiyalar: Iste’molchilarni jalb qilish uchun vaqtincha
chegirmalar yoki maxsus aktsiyalar taklif qilish mumkin. Bu strategiya mahsulotni
sotishni faollashtiradi va yangi mijozlarni jalb qilishga yordam beradi.
55

Mahsulotni sotish strategiyalari:
1. To‘g‘ridan-to‘g‘ri sotish: Hunarmandchilik mahsulotlarini to‘g‘ridan-
to‘g‘ri iste’molchilarga sotish orqali kompaniya o‘z mahsulotlarini maksimal
darajada boshqarishi mumkin. Bu usulda hunarmandchilik mahsulotlari
ko‘rgazmalarda, bozorlar va savdo do‘konlarida, shuningdek, onlayn do‘konlarda
bevosita sotiladi.
2. Onlayn sotuvlar va elektron tijorat: Internet savdosi hunarmandchilik
mahsulotlari uchun keng imkoniyatlar yaratadi. Onlayn do‘konlar, ijtimoiy
tarmoqlar (Instagram, Facebook) va maxsus platformalar orqali mahsulotlar keng
auditoriyaga taqdim etiladi. Bu strategiya global bozorda mahsulotni sotish
imkoniyatlarini oshiradi.
3. Savdo vakillari va distributiv tarmoqlar: Mahsulotlarni sotish uchun
turli distributiv tarmoqlarni tashkil qilish mumkin. Savdo vakillari yoki
distribyutorlarga hunarmandchilik mahsulotlarini taqdim etish orqali sotishni
kengaytirish mumkin. Bu, ayniqsa, mahalliy bozordan tashqari bozorlarga
chiqishni xohlaydigan ishlab chiqaruvchilar uchun muhimdir.
4. Brend yaratish va marketing: Mahsulotlarni sotishda brendning
ahamiyati katta. Yaxshi tashkil etilgan brend mahsulotni bozorga taqdim qilishda
yordam beradi. Brend yaratish jarayoni iste’molchilarga mahsulotning o‘ziga
xosligini va sifatini tushuntiradi, shuningdek, mahsulotni yanada tanitadi. Brendni
rivojlantirish uchun reklama, PR, influencer marketing kabi vositalardan
foydalanish mumkin.
5. Ko‘rgazmalar va yarmarkalar: Hunarmandchilik mahsulotlarini
ko‘rgazmalar va yarmarkalarda namoyish qilish iste’molchilar bilan to‘g‘ridan-
to‘g‘ri aloqani o‘rnatish imkonini beradi. Bu strategiya mahsulotni ko‘rish va
uning sifatini to‘g‘ridan-to‘g‘ri baholash imkonini taqdim etadi.
6. O‘zgacha dizayn va packaging (qadoqlash): Mahsulotning qadoqlash
va dizayni ham uning sotuviga ta'sir ko‘rsatadi. Unikal qadoqlash va jozibador
56

dizayn mahsulotni bozorda ajratib turadi va iste’molchilarning e’tiborini jalb
qiladi.
Mahsulotni sotish va narx belgilashdagi muvaffaqiyatli yondashuv .
Hunarmandchilik mahsulotlarini sotishda muvaffaqiyatli yondashuv narx belgilash
va sotish strategiyalarining kombinatsiyasidan iborat bo‘ladi. Sotuv va narx
belgilash bo‘yicha strategiyalarni qo‘llashda iste’molchilarning ehtiyojlarini, bozor
talabini va raqobatchilarni inobatga olish zarur. Shu bilan birga, mahsulotning
sifatini ta’minlash, marketing va brendni rivojlantirishga katta e’tibor berish kerak.
Narx belgilash va mahsulotni sotish strategiyalari hunarmandchilik
mahsulotlarining muvaffaqiyatli sotilishi uchun asosiy omillardir. Mahsulotning
narxi, sotish kanallari va marketing strategiyalarining uyg‘unligi mahsulotning
bozordagi o‘rnini mustahkamlashda, iste’molchilarni jalb qilishda va
raqobatbardoshliligini oshirishda muhim ahamiyatga ega.
IX-BOB. TEXNOLOGIK JARAYONLARNI AVTOMATLASHTIRISH
9.1. Ishlab chiqarish jarayonlarini soddalashtirish va samaradorlikni
oshirish
Ishlab chiqarish jarayonlarini soddalashtirish va samaradorlikni oshirish
texnologik avtomatizatsiya va zamonaviy texnik vositalar yordamida amalga
oshiriladi. Bu jarayonlar ishchi kuchining samaradorligini oshiradi, ishlab
chiqarish vaqtini qisqartiradi va sifatni yaxshilaydi. Quyida ishlab chiqarish
jarayonlarini soddalashtirish va samaradorlikni oshirish uchun qo‘llaniladigan
asosiy usullar keltirilgan:
1. Avtomatizatsiya va robotlashtirish . Ishlab chiqarish jarayonlarini
avtomatlashtirish orqali inson mehnatining rolini kamaytirish va mexanik ishlarni
avtomatik ravishda bajarishni ta'minlash mumkin. Robotlar va avtomatik tizimlar
mahsulotni ishlab chiqarish, yig‘ish, qadoqlash, sifat nazorati va boshqa
57

jarayonlarni yuqori samaradorlik bilan bajaradi. Avtomatizatsiya ishlab
chiqarishning tezligini oshiradi va xatolarni kamaytiradi.
2. Kompyuterlashtirilgan boshqaruv tizimlari (ERP, MES) .
Kompyuterlashtirilgan boshqaruv tizimlari ishlab chiqarishni rejalashtirish,
kuzatish va nazorat qilishda yordam beradi. ERP (Enterprise Resource Planning)
tizimi resurslarni optimallashtirishga, materiallarni samarali boshqarishga yordam
beradi. MES (Manufacturing Execution Systems) tizimi esa ishlab chiqarish
jarayonini real vaqt rejimida kuzatib borishga imkon beradi, bu esa jarayonlarni
yanada soddalashtiradi va samaradorlikni oshiradi.
3. Ishlab chiqarish jarayonlarini standartlashtirish . Jarayonlarni
standartlashtirish va bir xil qadamlarni amalga oshirish ishlov berishning bir
xilligini ta’minlaydi, xatolarni kamaytiradi va mahsulot sifatini yaxshilaydi.
Standartlashtirish ishlab chiqarish jarayonini tezlashtiradi va vaqtni tejaydi. Har bir
jarayonning aniq va to‘liq tavsifi ishlab chiqarish samaradorligini oshiradi.
4. IoT (Internet of Things) texnologiyalari . IoT texnologiyalari yordamida
ishlab chiqarish jarayonlarida ishlatiladigan jihozlar va tizimlar o‘zaro bog‘lanadi
va real vaqt rejimida ma’lumotlar uzatiladi. Bu yordamida ish joylaridagi
harakatlarni, energiya sarfini, ishlab chiqarish holatini va boshqa parametrlarni
kuzatib borish mumkin. IoT texnologiyalarini qo‘llash jarayonlarni
optimallashtirish va samaradorlikni oshirishga imkon beradi.
5. Lean texnologiyalari va 6 sigma metodologiyasi . Lean texnologiyalari
ishlab chiqarishda isrofni kamaytirish, mahsulotni tez ishlab chiqarish va
resurslardan samarali foydalanishni ta’minlaydi. 6 Sigma metodologiyasi esa
ishlab chiqarishda xatolarni kamaytirish va jarayonlarni to‘g‘ri boshqarishni
ta’minlashga qaratilgan. Bu usullar ishlab chiqarishning samaradorligini sezilarli
darajada oshiradi.
6. Tizimli integratsiya . Ishlab chiqarishning barcha bosqichlarini
integratsiyalash tizimli yondashuvni ta’minlaydi. Bu jarayonlarni optimallashtirish
va o‘zaro bog‘lash, barcha resurslarni samarali ishlatish imkonini beradi. Misol
58

uchun, ishlab chiqarish liniyasining barcha qismlari bir-biri bilan uyg‘un ishlashi,
tarmoqlar orasidagi bog‘lanishlarning samaradorligini oshiradi.
7. Avtomatik sifat nazorati . Mahsulot sifatini nazorat qilish jarayonini
avtomatlashtirish mahsulot sifatini yaxshilash va ishlab chiqarishdagi nuqsonlarni
kamaytirishga yordam beradi. Sensorlar va kameralar yordamida sifat nazorati
amalga oshiriladi, bu esa har qanday defektlarni tezda aniqlash imkonini beradi.
8. Energiya samaradorligini oshirish . Energiya tejamkor texnologiyalarni
joriy etish orqali ishlab chiqarish jarayonlarida energiya sarfini kamaytirish
mumkin. Zamonaviy energiya samarador uskunalarini qo‘llash ishlab chiqarish
xarajatlarini kamaytiradi va ekologik jihatdan ham foydalidir.
9. Yig‘ish va qadoqlash jarayonlarini avtomatlashtirish . Yig‘ish va
qadoqlash jarayonlarini avtomatlashtirish mahsulotni ishlab chiqarishning yakuniy
bosqichlarini tezlashtiradi va yaxshilaydi. Avtomatik qadoqlash tizimlari
mahsulotni yuqori sifatda, aniq va xavfsiz tarzda qadoqlash imkonini beradi.
Ishlab chiqarish jarayonlarini soddalashtirish va samaradorlikni oshirish
texnologik yondashuvlarning integratsiyasini talab qiladi. Avtomatizatsiya, IoT
texnologiyalari, ERP va MES tizimlari, hamda lean va 6 sigma metodologiyalari
yordamida ishlab chiqarish jarayonlarining samaradorligi oshiriladi. Bu
yondashuvlar nafaqat ishlab chiqarishning tezligini oshiradi, balki mahsulot sifatini
yaxshilashga ham xizmat qiladi. Bularning barchasi ishlab chiqarish xarajatlarini
kamaytirishga va bozor talabiga tez javob berishga yordam beradi.
9.2. Hunarmandchilik mahsulotlarini ishlab chiqarishda qo‘llaniladigan
texnologik yangiliklar
Hunarmandchilik mahsulotlarini ishlab chiqarishda qo‘llaniladigan
texnologik yangiliklar ishlab chiqarish jarayonlarini optimallashtirish, mahsulot
sifatini oshirish va ishlab chiqarish samaradorligini yaxshilashga qaratilgan.
Quyidagi texnologik yangiliklar hunarmandchilik sohasida ishlab chiqarish
jarayonlarini ilg‘or usullar bilan takomillashtirishga yordam beradi:
59

1. 3D bosib chiqarish texnologiyalari (3D Printing) - bu texnologiya
yordamida turli shakldagi va o‘lchamdagi qismlar va mahsulotlar tez va aniq tarzda
ishlab chiqariladi. 3D bosib chiqarish usuli ishlab chiqarish xarajatlarini
kamaytirish va maxsus buyurtmalarni bajarishda juda foydali.
2. Avtomatik lazer ishlov berish texnologiyasi - lazer yordamida
hunarmandchilik mahsulotlarini kesish va shakllantirishda qo‘llaniladi. Bu
texnologiya mahsulotlarning yuqori aniqlikdagi va o‘ziga xos dizaynli qismlarini
ishlab chiqaradi, ishlab chiqarish jarayonlarini tezlashtiradi.
3. IoT (Internet of Things) texnologiyalari - IoT texnologiyalari ishlab
chiqarish jarayonlarini real vaqt rejimida kuzatib borish va boshqarish imkonini
beradi. Sensorlar yordamida mahsulotlarni ishlab chiqarish bosqichlaridagi
harakatlar, harorat, namlik va boshqa parametrlar kuzatiladi, bu esa jarayonlarni
avtomatik nazorat qilishni ta’minlaydi.
4. Sun'iy intellekt va mashina o‘rganish (AI & ML) - sun'iy intellekt va
mashina o‘rganish yordamida ishlab chiqarish jarayonlarini prognozlash,
xatoliklarni aniqlash va resurslarni samarali boshqarish mumkin. Bu texnologiyalar
mahsulot sifatini oshirish va jarayonlarni optimallashtirishga yordam beradi.
5. Zamonaviy materiallar va kompozit materiallar - hunarmandchilik
mahsulotlarining sifatini oshirish uchun yangi materiallar va kompozit materiallar
qo‘llanilmoqda. Bu materiallar mahsulotning yuqori sifatini ta'minlab, ularning
uzoq muddatli ishlashini yaxshilaydi.
6. Robotlar va avtomatik tizimlar - hunarmandchilik ishlab chiqarish
jarayonlarini tezlashtirish va samarali bajarish uchun robotlar va avtomatik tizimlar
qo‘llaniladi. Avtomatik tizimlar yordamida yig‘ish, qadoqlash va sifat nazorati
jarayonlari amalga oshiriladi.
7. Elektron mahsulot dizayni va simulyatsiya - mahsulotlarni ishlab
chiqarishdan oldin, ularning dizayni va ishlashini simulyatsiya qilish yordamida
optimal variantlarni tanlash mumkin. Elektron dizayn va simulyatsiya
60

texnologiyalari mahsulotlarning maksimal samaradorligini ta’minlashga yordam
beradi.
8. Mahsulotni qayta ishlash va qayta ishlash texnologiyalari - mahsulotlarni
qayta ishlash, yaxshilash va yangilash texnologiyalari hunarmandchilik
mahsulotlarini ekologik toza va qayta ishlanadigan holatda ishlab chiqarishga
yordam beradi.
9. Nanotexnologiyalar - yordamida mahsulotlarning qarshilik ko‘rsatuvchi,
haroratga chidamliligi va boshqa fizik-kimyoviy xususiyatlari yaxshilanadi. Bu
texnologiyalar mahsulotning uzoq muddatli ishlashini ta’minlaydi va sifatini
oshiradi.
10. Ekologik toza ishlab chiqarish texnologiyalari - hunarmandchilik
mahsulotlarini ishlab chiqarishda ekologik jihatdan toza texnologiyalarni qo‘llash
muhim ahamiyatga ega. Bu texnologiyalar atrof-muhitni muhofaza qilish va
resurslardan samarali foydalanishni ta’minlaydi.
Hunarmandchilik mahsulotlarini ishlab chiqarishda texnologik yangiliklar
yordamida jarayonlarni soddalashtirish, mahsulot sifatini oshirish va ishlab
chiqarish samaradorligini yaxshilash mumkin. Bularning barchasi ishlab chiqarish
jarayonlarini innovatsion va barqaror qilishga yordam beradi.
9.3. Avtomatlashtirish imkoniyatlari va istiqbollari
Hunarmandchilik mahsulotlarini ishlab chiqarishda avtomatlashtirish
texnologiyalarini qo‘llash sohaning rivojlanishida katta ahamiyatga ega.
Avtomatlashtirish yordamida ishlab chiqarish jarayonlari soddalashtiriladi,
samaradorlik oshadi va xarajatlar kamayadi. Quyida avtomatlashtirishning turli
imkoniyatlari va istiqbollari ko‘rib chiqiladi.
Ishlab chiqarish jarayonlarini avtomatik nazorat qilish orqali barcha
parametrlar real vaqt rejimida kuzatiladi. Masalan, harorat, namlik, bosim kabi
parametrlar avtomatik tarzda o‘lchanib, jarayonlar doimiy nazorat ostida bo‘ladi.
Bu texnologiya ishlab chiqarishdagi xatoliklarni kamaytirish va mahsulot sifatini
yaxshilashga yordam beradi. Avtomatik materiallarni qayta ishlash va o‘lchash
61

tizimlari ham ishlab chiqarishda samaradorlikni oshiradi. Bu texnologiyalar
yordamida materiallar avtomatik ravishda qabul qilinadi, qayta ishlanadi va
o‘lchanadi. Bunda inson faktori kamayadi va jarayonlar yanada tezroq amalga
oshiriladi. Robotlashgan tizimlar va yig‘ish liniyalari ishlab chiqarish jarayonlarini
tezlashtirish va samarali qilishga xizmat qiladi. Robotlar yig‘ish, qadoqlash va
boshqa jarayonlarni avtomatik ravishda bajaradi. Bu jarayonlar ishlab
chiqarishning yuqori tezlikda amalga oshirilishini ta’minlaydi va mahsulotning
sifatini oshiradi.
Sun'iy intellekt va mashina o‘rganish yordamida ishlab chiqarish
jarayonlaridagi potentsial xatoliklarni prognozlash va oldini olish imkoniyatlari
yaratiladi. Bu orqali jarayonlar avtomatik ravishda optimallashtiriladi va ishlab
chiqarish samaradorligi oshadi. Energiya boshqaruvi ham avtomatlashtirilgan
tizimlar yordamida amalga oshiriladi. Energiya sarfi avtomatik ravishda nazorat
qilinadi va tejash imkoniyatlari yaratilib, xarajatlar kamaytiriladi. Bu, o‘z
navbatida, ishlab chiqarishning barqarorligini ta’minlaydi. Mahsulotlar sifatini
nazorat qilish va monitoring tizimlari ham avtomatlashtirilgan. Bu tizimlar
yordamida mahsulotlar organoleptik, fizik-kimyoviy va mikrobiologik
xususiyatlaridan doimiy ravishda tahlil qilinadi. Bu jarayonning avtomatik
ravishda amalga oshirilishi sifat nazoratini yuqori darajaga ko‘taradi.
Masofaviy boshqaruv tizimlari orqali ishlab chiqarish jarayonlari masofadan
nazorat qilinadi. Bu, texnik xatoliklar yuzaga kelganda, tezda aralashish imkonini
beradi. Masofaviy monitoring tizimlari yordamida muammolar tezda aniqlanadi va
bartaraf etiladi. Bundan tashqari, avtomatlashtirish texnologiyalari ma'lumotlar
tahlili va ishlab chiqarishni optimallashtirishga yordam beradi. Yig‘ilgan
ma'lumotlar asosida jarayonlar yanada samarali va optimal tarzda boshqariladi. Bu
texnologiyalar ishlab chiqarishning har bir bosqichida xarajatlarni kamaytirish va
sifatni oshirishga yordam beradi. Kelajakda avtomatlashtirish texnologiyalari
yanada rivojlanishi kutilmoqda. Sun'iy intellekt, IoT, robototexnika va 3D bosib
chiqarish kabi yangi texnologiyalar ishlab chiqarish jarayonlarini to‘liq
62

avtomatlashtirishga olib kelishi mumkin. Bu, o‘z navbatida, mahsulot sifatini
ta'minlashda va ishlab chiqarish jarayonlarini tezlashtirishda katta rol o‘ynaydi.
Avtomatlashtirishning rivojlanishi yordamida ishchilarni ta'lim va malakasini
oshirish ham muhim ahamiyatga ega. Texnologiyalarni to‘liq o‘zlashtirish va
ulardan samarali foydalanish uchun mutaxassislar tayyorlash zarur.
Avtomatlashtirish texnologiyalarining keng qo‘llanilishi hunarmandchilik
sohasidagi ishlab chiqarishni optimallashtirishga, mahsulot sifatini oshirishga va
xarajatlarni kamaytirishga katta yordam beradi. Bu jarayonlar ishlab chiqarishning
barcha bosqichlarida samaradorlikni ta'minlaydi va bozorda raqobatbardosh
mahsulotlar ishlab chiqarishga imkon yaratadi.
X-BOB. ATROF-MUHIT MUHOFAZASI
10.1. Hunarmandchilik usulida tayyorlangan oziq-ovqat
mahsulotlarining ekologik ta’siri
Hunarmandchilik usulida tayyorlangan oziq-ovqat mahsulotlarining
ekologik ta’siri, asosan, ishlab chiqarish jarayonida ishlatiladigan resurslar,
chiqindilar va ularning atrof-muhitga ta’siri bilan bog‘liqdir. Hunarmandchilik
usulidagi ishlab chiqarish ko‘pincha kichik miqyosda amalga oshiriladi, lekin bu
jarayon ham ekologik jihatdan muhim ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Quyida bu
jarayonlarning atrof-muhitga ta’siri va uning oldini olish bo‘yicha chora-tadbirlar
haqida ma'lumotlar keltiriladi. Resurslar sarfi Hunarmandchilik usulida oziq-ovqat
63

mahsulotlarini ishlab chiqarishda asosan tabiiy resurslar, masalan, suv, yer,
energiya va xom ashyo ishlatiladi. Ko‘plab hunarmandchilik ishlab chiqarish
usullari ekologik resurslarni tejashga qaratilgan bo‘lishi kerak, chunki ortiqcha suv
yoki energiya sarfi atrof-muhitga zarar yetkazadi. Energiya tejamkor usullar va
qayta tiklanadigan energiya manbalaridan foydalanish ishlab chiqarishni ekologik
jihatdan yaxshilashga yordam beradi.
Chiqindilarni kamaytirish va qayta ishlash Hunarmandchilik usulida
tayyorlangan oziq-ovqat mahsulotlarining ishlab chiqarilishida chiqindilar,
masalan, qadoqlash materiallari, organik chiqindilar va boshqa xom ashyo
qoldiqlari paydo bo‘ladi. Bu chiqindilarni qayta ishlash, saralash va ekologik toza
usullar bilan yo‘q qilish orqali atrof-muhitga zarar yetkazilmaydi. Bunda tabiiy
materiallar va qadoqlashning ekologik toza shakllaridan foydalanish muhimdir.
Masalan, plastmassa o‘rniga biyo-rangli qadoqlash materiallari yoki biologik
ravishda parchalanadigan materiallar qo‘llanishi mumkin. Kimyoviy moddalar va
pestitsidlar Agar hunarmandchilikda ishlab chiqarilgan oziq-ovqat mahsulotlari
o‘sadigan o‘simliklardan pestitsidlar yoki kimyoviy moddalar ishlatilsa, bu atrof-
muhitga zarar yetkazishi mumkin. Shu boisdan, ekologik toza mahsulotlar ishlab
chiqarish, ya'ni pestitsidlar va kimyoviy moddalardan voz kechish, tabiiy va
organik qishloq xo‘jaligi texnologiyalarini qo‘llash zarur. Bu, o‘z navbatida,
yerning unumdorligini saqlashga va suvning ifloslanishini oldini olishga yordam
beradi.
Mahsulotni saqlash va tashish Hunarmandchilik usulida ishlab chiqarilgan
oziq-ovqat mahsulotlari ko‘pincha kichik miqyosda ishlab chiqarilib, qisqa
masofaga tarqatiladi. Ammo, ba'zi holatlarda, ularni uzoq masofalarga tashish
zarur bo‘ladi. Bu transport jarayonida yoqilg‘ilarni sarflash va chiqindilarni
chiqarish, atrof-muhitni ifloslantirishi mumkin. Shu sababli, ekologik jihatdan toza
transport vositalaridan foydalanish, masalan, elektr transporti yoki
bioyoqilg‘ilardan foydalanish muhimdir. Mahsulotning biologik parchalanishi
Hunarmandchilik usulida tayyorlangan oziq-ovqat mahsulotlarining biologik
64

parchalanishi ham atrof-muhitga ta’sir ko‘rsatadi. Organik mahsulotlar tabiiy
ravishda tezda parchalanishi mumkin, lekin ba’zi mahsulotlar uzoq muddat
saqlanishi uchun kimyoviy konservantlar bilan ishlov beriladi. Kimyoviy
konservantlar esa, ularni saqlashdan so‘ng, atrof-muhitda yillar davomida
parchalanmasdan qolishi mumkin. Shu boisdan, tabiiy konservatsiya usullari va
ekologik toza mahsulotlar ishlab chiqarish tizimlarini rivojlantirish zarur. Oziq-
ovqat ishlab chiqarish jarayonining iqlimga ta’siri Oziq-ovqat ishlab chiqarish
jarayonlari iqlim o‘zgarishlariga ham ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Masalan,
chiqindilarning to‘g‘ri utilizatsiya qilinmasligi va issiqxona gazlari chiqarilishining
oldini olish lozim. Hunarmandchilik usulida ishlab chiqarilgan oziq-ovqatlar
ko‘pincha ekologik talablar bilan muvofiqlashtirilgan bo‘lishi kerak, bunda
ekotizimlar va iqlim o‘zgarishlarini hisobga olgan holda resurslardan foydalanish
va chiqindilarni kamaytirish zarur. Barcha yuqorida keltirilgan ekologik ta’sirlarni
kamaytirish va optimallashtirish uchun hunarmandchilik usulida oziq-ovqat
mahsulotlarini ishlab chiqarishda ekologik toza texnologiyalarni joriy etish,
chiqindilarni qayta ishlash va energiya tejash usullarini qo‘llash muhimdir. Bunday
chora-tadbirlar yordamida atrof-muhitga ta’sir kamaytiriladi va ishlab chiqarish
jarayonlari barqaror va ekologik jihatdan xavfsiz bo‘ladi.
10.2. Chiqindilarni kamaytirish va qayta ishlash usullari
Hunarmandchilik usulida oziq-ovqat mahsulotlarini ishlab chiqarishda
chiqindilarni kamaytirish va qayta ishlash jarayonlari atrof-muhitni himoya
qilishga, resurslardan samarali foydalanishga va ekologik barqarorlikni
ta’minlashga katta hissa qo‘shadi. Ushbu jarayonlar quyidagi asosiy usullarni o‘z
ichiga oladi:
1. Chiqindilarni kamaytirishning texnologik usullari . Oziq-ovqat
sanoatida ishlab chiqarish jarayonlarida hosil bo‘ladigan chiqindilarni
kamaytirishning samarali usullaridan biri - texnologik jarayonlarni
optimallashtirishdir. Bu usulda ishlab chiqarishning har bir bosqichi sinchiklab
65

tahlil qilinadi va ortiqcha chiqindilarni minimallashtirish uchun yangi usullar va
metodlar joriy etiladi. Masalan, mahsulotni qayta ishlash va xom ashyoni saralash
orqali chiqindilarni kamaytirish mumkin.
2. Mahsulotni qayta ishlash . Hunarmandchilik usulida ishlab chiqarilgan
oziq-ovqat mahsulotlarining ko‘p qismini qayta ishlashga yaroqlidir. Bu jarayonda
organik chiqindilarni kompostlash, biologik qayta ishlash va hatto bioyoqilg‘ilarni
ishlab chiqarish uchun foydalanish mumkin. Masalan, meva va sabzavotlarni qayta
ishlash jarayonida qolgan qoldiqlarni oziq-ovqatni qayta ishlashda ishlatiladigan
to‘qimalarga aylantirish mumkin.
3. Qadoqlashni optimallashtirish . Qadoqlash materiallari ekologik ta’sirni
kamaytirishda muhim rol o‘ynaydi. Bunga oziq-ovqat mahsulotlarini minimal
qadoqlashda taqdim etish, qadoqlashda qayta ishlanadigan materiallarni ishlatish
va plastik o‘rniga ekologik toza materiallar joriy etish kiradi. Mahsulotning tashqi
qadoqlanishi atrof-muhitga ta’sirni kamaytirishda samarali bo‘lishi mumkin.
4. Qayta ishlash tizimlarini joriy etish . Chiqindilarni qayta ishlash
tizimlarini ishlab chiqish, chiqindilarni saralash va qayta ishlashning
samaradorligini oshirishga yordam beradi. Ehtimoliy chiqindilarni to‘g‘ri ajratib
olish va qayta ishlash uchun maxsus inshootlar qurilishi zarur. Bu tizimlar
chiqindilarni to‘g‘ri tasniflash, qayta ishlash va ularni yangi mahsulotlar ishlab
chiqarishda foydalanish imkonini beradi.
5. Ekologik toza texnologiyalarni qo‘llash . Mahsulotlar ishlab chiqarish
jarayonida ekologik toza texnologiyalarni joriy etish atrof-muhitga salbiy ta’sirni
kamaytiradi. Bunga quyidagi chora-tadbirlar kiradi: energiya samaradorligini
oshirish, energiya tejovchi texnologiyalarni qo‘llash, chiqindilarni kamaytirish va
tabiiy o‘g‘itlardan foydalanish. Ekologik jihatdan toza ishlab chiqarish usullari
mahsulot sifatini yaxshilashga ham yordam beradi, chunki ular kimyoviy
qo‘shimchalar va sun’iy konservantlarni kamaytiradi.
6. Yangi texnologiyalarni joriy etish . Yangi texnologiyalar, masalan,
ekologik xavfsiz metodlar, chiqindilarni kamaytirishda samarali bo‘lishi mumkin.
66

Yuqori samarali qurilmalar va uskunalar ishlab chiqarishda chiqindilarni
optimallashtirishga yordam beradi. Bu texnologiyalar atrof-muhitga zarar
yetkazmaydigan mahsulotlar ishlab chiqarishga imkon yaratadi.
7. Energiya va resurslardan samarali foydalanish . Energiya resurslaridan
samarali foydalanish orqali chiqindilarni kamaytirish mumkin. Masalan, energiya
tejovchi qurilmalar va qayta ishlash jarayonlarida energiya sarfini kamaytirish
orqali chiqindilarni kamaytirish mumkin. Bundan tashqari, ishlab chiqarish
jarayonida ishlatiladigan xom ashyolarni to‘g‘ri saralash va qayta ishlash orqali
ularning samarali ishlatilishini ta’minlash mumkin. Chiqindilarni kamaytirish va
qayta ishlash atrof-muhitni himoya qilishga yordam beradi, resurslarni tejash va
ekologik barqarorlikni ta’minlashni kuchaytiradi. Bu chora-tadbirlar nafaqat atrof-
muhitni saqlashga, balki iqtisodiy samaradorlikni oshirishga ham xizmat qiladi,
chunki resurslar va chiqindilarni qayta ishlashdan foyda olish mumkin.
10.3. Ekologik toza ishlab chiqarish tamoyillari
Ekologik toza ishlab chiqarish tamoyillari atrof-muhitga zarar bermasdan
mahsulotlarni ishlab chiqarishni ta’minlashni maqsad qiladi. Buning uchun
resurslardan samarali foydalanish, chiqindilarni kamaytirish va qayta ishlash,
energiya va materiallarni tejash, ekologik xavfsiz texnologiyalarni qo‘llash zarur.
Mahsulotlar ishlab chiqarishda tabiiy resurslardan maksimal darajada foydalanish,
ekologik xavfsiz texnologiyalarni joriy etish va qayta tiklanadigan energiya
manbalarini qo‘llash kerak. Ishlab chiqarish jarayonlarida chiqindilarni
minimallashtirish va ularni qayta ishlash atrof-muhitga bo‘lgan ta’sirni
kamaytirishning samarali usulidir. Ekologik xavfsiz texnologiyalar kimyoviy
moddalarni kamaytirish, tabiiy o‘g‘itlar va biopestitsidlar kabi ekologik xavfsiz
alternativalarni qo‘llashni o‘z ichiga oladi. Energiya samaradorligini oshirish,
ishlab chiqarish jarayonlarida energiya sarfini optimallashtirish va energiya
tejovchi texnologiyalarni qo‘llash ham muhim ahamiyatga ega. Mahsulotlar
ekologik toza materiallardan ishlab chiqilishi, qadoqlashda tabiiy va qayta
67

ishlanadigan materiallardan foydalanish, va ularni iste’mol qilishda ekologik
xavfsizligini ta’minlash kerak.
Mahsulotning hayotiy tsikligini hisobga olish, uning xom ashyo olinishi,
ishlab chiqarilishi, foydalanish va utilizatsiya bosqichlaridagi ekologik ta’sirni
o‘lchash zarur. Hayotiy tsiklni tahlil qilish, ishlab chiqarish jarayonlarida yuzaga
keladigan ekologik muammolarni aniqlash va bartaraf etish imkonini beradi.
Ekologik ta’sirni monitoring qilish va tahlil qilish yordamida ishlab chiqarishni
yanada samarali qilish mumkin. Tabiiy materiallardan foydalanish, plastik va
sintetik materiallar o‘rniga ekologik toza materiallar va qayta ishlanadigan
qadoqlash vositalarini ishlatish atrof-muhitga ta’sirni kamaytiradi. Bu tamoyillarni
amalga oshirish nafaqat ekologik barqarorlikni ta’minlaydi, balki iqtisodiy
samaradorlikni ham oshiradi.
XI-BOB. HAYOT FAOLIYATI XAVFSIZLIGI
11.1. Ishlab chiqarish jarayonida xodimlarning xavfsizligini ta’minlash
choralari
Ishlab chiqarish jarayonida xodimlarning xavfsizligini ta’minlash, ishlab
chiqarishning samarali va uzluksiz ishlashini, shuningdek, xodimlarning
salomatligini saqlashni ta’minlash uchun muhimdir. Buning uchun bir nechta
asosiy choralar amalga oshirilishi lozim:
68

1. Ish joylarida xavfsizlikni ta’minlash . Ish joylarida xavfsizlikni
ta’minlash maqsadida maxsus xavfsizlik belgilari, ogohlantirish tabellari, yoritish
tizimi va havalandirish tizimlari o‘rnatilishi kerak. Xodimlar uchun zarur bo‘lgan
himoya vositalari (kaskalar, qo‘lqoplar, maxsus kiyimlar) taqdim etilishi, va ish
joylarining tozaligiga e’tibor qaratilishi zarur.
2. Texnologik jarayonlarning xavfsizligini ta’minlash . Ishlab chiqarish
jarayonlari har bir xodim uchun xavfsiz bo‘lishi kerak. Mashinalar va uskunalar
xavfsizlik talablari va standarti asosida o‘rnatilishi, ularning ishlashi doimiy
ravishda nazorat qilinishi lozim. Masalan, maxsus xavfsizlik tarmoqlari yoki
tormoz tizimlari yordamida jiddiy xavf tug‘ilishining oldi olinadi.
3. O‘quv va mashg‘ulotlar . Xodimlarga xavfsizlik bo‘yicha doimiy
treninglar o‘tkazilishi kerak. Xavfsizlik qoidalari va sanoat xavfsizligi bo‘yicha
o‘quv kurslari tashkil etilishi, barcha xodimlar uchun xavfsiz ish usullarini
o‘rgatish zarur. Xavfsiz ish muhitini yaratish maqsadida malakali xodimlar va
mas’ullar tayyorlanadi.
4. Yong‘in xavfsizligi . Ishlab chiqarish jarayonida yong‘in xavfsizligi
bo‘yicha chora-tadbirlar ko‘rilishi zarur. Yong‘in o‘chirish vositalari, alohida
evakuatsiya yo‘llari va tegishli yong‘in signalizatsiya tizimlari o‘rnatilishi, yong‘in
xavfsizligini nazorat qilish choralari amalga oshirilishi lozim.
5. Sog‘liqni saqlash choralarini ko‘rish . Xodimlar sog‘lig‘iga ta’sir
ko‘rsatadigan xavfli moddalar va sharoitlarni oldini olish uchun tibbiy nazorat
o‘rnatiladi. Ishlab chiqarishda ishlov berilayotgan mahsulotlarning kimyoviy
tarkibini nazorat qilish, shuningdek, ventilyatsiya va havalandirish tizimlarining
to‘g‘ri ishlashini ta’minlash kerak.
6. Ergonomika va ish joyi sharoitlarini yaxshilash . Ish joylaridagi
ergonomik sharoitlarni yaxshilash va jismoniy yuki kamaytirish, xodimlarning
sog‘lig‘ini saqlashga yordam beradi. Bu, masalan, qulay stollar, kursilar va ish
joylarining joylashuvi bilan ta’minlanishi kerak.
69

7. Avtomatik xavfsizlik tizimlari . Yangi texnologiyalar yordamida
xavfsizlikni oshirish mumkin. Bunga avtomatik to‘xtatish tizimlari, sensorlar va
xavfli holatlar yuzaga kelganda avtomatik ogohlantirish tizimlari kiradi.
Xodimlarning xavfsizligini ta’minlash har doim ishlab chiqarishning
samaradorligini oshirishga va xodimlarning mehnat sharoitlarini yaxshilashga
xizmat qiladi. Bu choralarning amalga oshirilishi, shuningdek, ishlab chiqarishdagi
xatoliklar va baxtsiz hodisalarning oldini olishga yordam beradi.
11.2. Sanitariya va gigiyena qoidalariga rioya qilish
Sanitariya va gigiyena qoidalariga rioya qilish ishlab chiqarish jarayonida
xodimlarning sog‘lig‘ini ta’minlash va atrof-muhitni ifloslanishdan saqlash uchun
juda muhimdir. Ushbu qoidalar to‘liq amalga oshirilishi, sog‘lom ish muhitini
yaratish va xavfsiz mehnat sharoitlarini ta’minlash uchun zarur. Ish joylarining
tozaligi va zarur sanitariya-gigiyena choralarini ko‘rish kerak. To‘plangan
chiqindilarni vaqtida olib tashlash, ifloslanishning oldini olish uchun maxsus
chiqindi qutilarini o‘rnatish lozim. Ish joyidagi sanitariya va gigiyena holati
muntazam ravishda nazorat qilinishi kerak. Xodimlar uchun shaxsiy gigiyena
vositalarini taqdim etish zarur. Bunga qo‘l yuvish vositalari, himoya kiyimlari,
maxsus qo‘lqoplar va yuz niqoblari kiradi. Xodimlar o‘zlarining shaxsiy gigiyenasi
haqida ma’lumotga ega bo‘lishi va ularni muntazam ravishda saqlashlari zarur.
Ishlab chiqarish jarayonida xodimlar uchun toza ichimlik suvi va sanitariya
maqsadida suv tizimi ta’minlanishi kerak. Suv ta’minoti tizimi toza va gigiyenik
talablariga javob berishi, shu bilan birga drenaj tizimi ishlab chiqarish joylaridagi
suyuqliklarni samarali tarzda olib tashlashi zarur. Ishlab chiqarish jarayonida
zararli gazlar va tutunlarni chiqarish uchun yaxshi havalandirish tizimi bo‘lishi
kerak. Ventilyatsiya tizimining muntazam ravishda tekshirilishi va kerakli holatda
ishlashini ta’minlash muhim. Ish joylarida jismoniy yuki kamaytirish va
ergonomik sharoitlarni yaratish zarur. Ish joyidagi stollar, kursilar va jihozlar
xodimlarning sog‘lig‘iga ta’sir qilmasligi uchun qulay bo‘lishi kerak.
70

Xodimlar uchun yuvinish joylari va sanitariya xizmatlari ta’minlanishi
kerak. Har bir xodimning ish joyidan keyin gigiyena qoidalariga rioya qilishi
uchun sharoitlar yaratiladi. Xodimlar uchun sog‘lom ovqatlanish imkoniyatlari
yaratilishi kerak. Ishlab chiqarish hududlarida oziq-ovqat mahsulotlari xavfsizligi
va gigiyenik qoidalariga rioya qilish, shuningdek, xodimlarning toza va sog‘lom
ovqat bilan ta’minlanishiga alohida e’tibor beriladi. Agar ishlab chiqarish
jarayonida kimyoviy moddalar ishlatilsa, ularni xavfsiz ishlatish bo‘yicha barcha
gigiyenik qoidalar va sanitariya choralariga rioya qilish zarur. Kimyoviy
moddalarning ishlatilishi haqida xodimlarga to‘liq ma’lumot berilishi, himoya
vositalari taqdim etilishi lozim. Sanitariya va gigiyena qoidalariga rioya qilish
nafaqat xodimlarning salomatligini ta’minlash, balki ishlab chiqarishning
samaradorligini oshirish, mahsulotning sifatini yaxshilash va umumiy ekologik
muvozanatni saqlash uchun ham juda muhim hisoblanadi.
11.3. Mehnat muhofazasi va texnika xavfsizligi bo‘yicha talablar
Mehnat muhofazasi va texnika xavfsizligi ishlab chiqarish jarayonlarida
xodimlarning salomatligini, xavfsizligini ta’minlashga qaratilgan choralardir. Bu
soha o‘z ichiga quyidagi asosiy jihatlarni oladi:
1. Ishlab chiqarish hududlarida xavfsiz ish sharoitlarini ta’minlash
maqsadida, yoritish, havalandirish va ish joylarining toza saqlanishi zarur. Ishchi
joylar texnik xatoliklardan, notekisliklardan va xavfli materiallar bilan aloqa
qilishdan himoyalanishi kerak.
2. Xodimlarga zarur himoya vositalari, masalan, ishqalanishga qarshi
qo‘lqoplar, yong‘indan himoya qiluvchi kiyimlar, ovozdan himoya qiluvchi
qurilmalar va boshqalar taqdim etilishi zarur. Bu vositalar xodimlarning
salomatligini xavf-xatarlar va noqulay sharoitlardan himoya qiladi.
3. Xodimlar xavfsiz ishlashni o‘rganishlari uchun doimiy o‘quv
mashg‘ulotlari, xavfsizlikni ta’minlashga qaratilgan treninglar o‘tkazish zarur.
Xodimlarga ish joyidagi xavf-xatarlardan qochish, yong‘in va boshqa favqulodda
vaziyatlarda qanday harakat qilishni o‘rgatish kerak.
71

4. Har bir texnologik jarayon bo‘yicha aniq va tushunarli ko‘rsatmalar
ishlab chiqilishi lozim. Ishlov berilayotgan materiallar va uskunalar bilan bog‘liq
xavf-xatarlar haqida xodimlarga malumot berish, texnik hujjatlarni yoritib berish
zarur.
5. Jarayonlarni xavfsiz boshqarish uchun avtomatik xavfsizlik tizimlari
joriy etilishi kerak. Masalan, isitish yoki sovutish tizimlarida nosozlik yuzaga
kelganda avtomatik tarzda jarayonni to‘xtatish, xavfsizlikni ta’minlash tizimlari
o‘rnatilishi zarur.
6. Ishlab chiqarish jarayonida olovdan foydalanish yoki yong‘in xavfi
mavjud bo‘lsa, yong‘in xavfsizligi qoidalariga qat’iy rioya qilish talab qilinadi.
Bunga o‘t o‘chirish vositalarini o‘rnatish, yong‘in uchun zarur xavfsizlik devorlari
va sistemalarini taqdim etish kiradi.
7. Favqulodda vaziyatlarda tezkor yordam ko‘rsatish tizimi tashkil etilishi
kerak. Har bir xodim favqulodda vaziyatlarda qanday harakat qilishini bilishi
zarur. Shuningdek, xavfsizlikni ta’minlash uchun tegishli tibbiy yordam tizimlarini
o‘rnatish lozim.
8. Ish joylarida gigiyena qoidalariga rioya qilish, toza va sanitariya
talablariga javob beruvchi sharoitlar yaratish zarur. Bu nafaqat mehnat muhofazasi,
balki ishlab chiqarish jarayonining samaradorligini oshirishga ham xizmat qiladi.
Shu tarzda, mehnat muhofazasi va texnika xavfsizligi tizimi nafaqat
xodimlarning xavfsizligini ta’minlash, balki ishlab chiqarish jarayonining
samaradorligini oshirishga, ishlab chiqarishda yuzaga keladigan muammolarni
oldini olishga, shuningdek, texnik xatoliklarni kamaytirishga xizmat qiladi.
XULOSA
Hunarmandchilik usulida tayyorlangan oziq-ovqat mahsulotlarining sifati va
xavfsizligini nazorat qilish, ushbu mahsulotlarni ishlab chiqarish jarayonining
barcha bosqichlarida alohida ahamiyatga ega. Mahsulotlarning sifati va xavfsizligi
nafaqat ishlab chiqaruvchilar, balki iste’molchilar uchun ham muhim ahamiyatga
72

ega. Hunarmandchilik usuli bilan ishlab chiqarilgan mahsulotlar ko'pincha
an'anaviy va tabiiy usullarda tayyorlanadi, lekin bu jarayonda mahsulotlar
xavfsizligi va sifatini ta'minlash uchun qat’iy nazorat va talablar o'rnatilishi kerak.
Birinchi navbatda, hunarmandchilik usulida tayyorlangan oziq-ovqat
mahsulotlari odatda zararsiz va tabiiy ingredientlardan foydalangan holda ishlab
chiqariladi. Biroq, bu mahsulotlar ishlab chiqarilayotgan atrof-muhit, sanitariya-
gigiyenik sharoitlar va texnik xavfsizlikka alohida e’tibor berishni talab qiladi.
Shuningdek, mahsulotlarning uzoq muddatli saqlanishi va ularning iste’molga
yaroqliligi xavfsizlikka katta ta’sir ko’rsatadi. Mahsulotlarning sifati va
xavfsizligini ta’minlash uchun ilg‘or texnologiyalar va metodlar qo’llanilishi zarur.
Sifatni nazorat qilish jarayonida organoleptik, fizik-kimyoviy va mikrobiologik
tahlillar alohida ahamiyatga ega. Organoleptik tahlil orqali mahsulotning
ko‘rinishi, ta’mi, hidini baholash mumkin. Fizik-kimyoviy tahlillar orqali
mahsulotning tarkibi va uning iste'mol uchun xavfsizligi aniqlanadi. Mikroblar va
patogen bakteriyalarni aniqlash uchun mikrobiologik tahlillar o‘tkaziladi.
Bularning barchasi mahsulotning sifati va xavfsizligini ta’minlashda zarur
choralardir.
Mahsulot xavfsizligini ta’minlash uchun qo‘llaniladigan sanitariya va
gigiyena qoidalariga qat’iy rioya qilish, ishlab chiqarish jarayonlarida toza va
xavfsiz sharoitlarni yaratish kerak. Ishlab chiqarish jarayonida xom ashyolarning
sifatiga, ularning saqlanish shartlariga ham katta e’tibor berilishi lozim. Oziq-ovqat
mahsulotlarini tayyorlashda ishlatiladigan asbob-uskunalar va idishlarning tozaligi,
sterilligi, xavfsizligi ta’minlanishi shart. Sifat kafolatini ta’minlashda zarur bo‘lgan
hujjatli nazorat, markalash tizimi va mahsulotni sifatli boshqarish ham muhim
o‘rin tutadi. Mahsulotni ishlab chiqaruvchi va sotuvchi tomonlar o‘rtasida
ishonchli tizim yaratilishi, mahsulotning to‘g‘ridan-to‘g‘ri iste’molchiga xavfsiz va
sifatli yetkazilishi ta’minlanadi. Hunarmandchilik usulida tayyorlangan oziq-ovqat
mahsulotlari sifatini va xavfsizligini nazorat qilish tizimi nafaqat mahsulotning
iste’molchiga yetib borishida, balki ishlab chiqarish jarayonida ham ishlab
73

chiqaruvchilarning faoliyatini muvofiqlashtirishga xizmat qiladi. Bu, o‘z
navbatida, mahsulot sifatini oshirishga, narxni adolatli belgilashga, va ekologik
xavfsizlikni ta’minlashga yordam beradi. Shuningdek, mahsulotlarning bozordagi
o‘rnini mustahkamlashga, ularning muvaffaqiyatli sotilishiga, va iste’molchilar
tomonidan yuqori baholanishiga olib keladi.
Xulosa qilib aytganda, hunarmandchilik usulida tayyorlangan oziq-ovqat
mahsulotlarining sifati va xavfsizligini nazorat qilish, ularning bozor
iqtisodiyotidagi o‘rnini kuchaytirishga va iste’molchilarning ishonchini qozonishga
yordam beradi. Shu bilan birga, xavfsizlikni ta’minlash va sifatni nazorat qilish
ishlab chiqarish jarayonining barqarorligini oshiradi, iste’molchilar uchun
mahsulotlarni xavfsiz va yuqori sifatli taqdim etishga imkon beradi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. O'zbekiston Respublikasi Oziq-ovqat xavfsizligi agentligi. (2021). Oziq-
ovqat mahsulotlarining xavfsizlik talablarini ta'minlash. Tashkent.
74

2. O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi. (2019). Oziq-ovqat
mahsulotlarini ishlab chiqarishda ekologik xavfsizlik. Tashkent.
3. World Health Organization (WHO). (2020). Food safety: a global
concern. Available at: https://www.who.int/health-topics/food-safety
4. Food and Agriculture Organization (FAO). (2021). Food safety and
quality. Available at: https://www.fao.org/food-safety/en/
5. European Commission. (2019). Food safety and food labeling in the EU.
Available at: https://ec.europa.eu/food/safety_en
6. NCDC (National Center for Disease Control and Prevention). (2021).
Microbiological safety of food products. Available at:
https://www.cdc.gov/foodsafety/
7. U.S. Food and Drug Administration (FDA). (2020). Food Safety and
Standards. Available at: https://www.fda.gov/food
8. “Hunarmandchilik va an’anaviy oziq-ovqat mahsulotlari: Sifat va
xavfsizlik masalalari” ilmiy maqola. O'zbekiston Davlat Universiteti.
9. T. M. Muhammedov, M. K. Xojaeva. (2021). Oziq-ovqat xavfsizligi va
ekologik toza ishlab chiqarish. "Food Science" jurnali, 32(1), 45-56.
10. A. T. Salikhov. (2020). Sifatni ta’minlash bo‘yicha xalqaro tajriba. Oziq-
ovqat sanoati va texnologiyalari jurnali.
11. K. G. Frolov. (2019). Eco-friendly food production: principles and
challenges. International Journal of Environmental Science, 28(5), 512-525.
12. M. A. O'zoqov. (2020). Hunarmandchilik usulida oziq-ovqat ishlab
chiqarishning ekologik xavfsizligi. Tashkent: “Cholpon” nashriyoti.
13. M. K. Fadhil. (2021). The impact of food safety regulations on food
industry practices. Food Regulatory Journal.
14. H. S. Kamilov. (2020). Oziq-ovqat xavfsizligi va gigiyenik nazorat.
Toshkent: O’zbekiston davlat ilmiy-nashriyot markazi.
75

15. A. U. Ismoilov. (2021). Hunarmandchilik usulida tayyorlangan oziq-
ovqat mahsulotlari: xavfsizlik va sifatni nazorat qilish. O'zbekiston agrar ilmiy-
texnik jurnali.
16. J. M. Lang. (2019). Food Safety in Developing Countries. Journal of
Global Food Safety, 44(7), 890-897.
17. "Oziq-ovqat xavfsizligini ta'minlashda qonunchilik asoslari" ilmiy
maqola. Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti.
18. L. G. Goldstein. (2021). Food quality control and innovation.
International Journal of Food Science and Technology, 56(12), 3545-3552.
19. O'zbekiston Respublikasi Oziq-ovqat sanoati xizmati. (2020).
Mahsulotlar sifatini ta’minlash va xavfsizligini nazorat qilish. Tashkent.
20. W. T. Smith, B. K. Johnson. (2020). Principles of Food Safety and
Hygiene. Oxford University Press.
21. K. L. Patel. (2021). Hygiene practices in food production and control.
International Journal of Hygiene and Environmental Health, 234(5), 174-179.
22. H. M. Reza, M. M. Ziad. (2019). Hazard Analysis Critical Control Point
(HACCP) for food safety. Food Safety Journal, 18(4), 34-46.
23. B. M. Sattorov. (2021). Oziq-ovqat sanoatida sanitariya-gigiyenik
talablarga rioya qilish. Toshkent: "Shuhrat" nashriyoti.
24. O'zbekiston Respublikasi Ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish
qo'mitasi. (2020). Oziq-ovqat sanoatining ekologik ta’siri. Tashkent.
25. L. H. Jensen, P. S. Nielsen. (2020). Advanced food quality control using
emerging technologies. Food Technology Journal, 14(6), 239-248.
26. S. M. Baranova. (2020). Oziq-ovqat mahsulotlarining sifatini nazorat
qilishning zamonaviy yondashuvlari. Xalqaro oziq-ovqat texnologiyalari jurnali.
27. G. A. Thomas. (2021). Biosecurity in food industry. Journal of Applied
Food Safety, 26(3), 115-123.
28. M. M. Asatov. (2021). Organoleptik va fizik-kimyoviy tahlillar orqali
oziq-ovqat mahsulotlari sifatini baholash. "Agro-Science" jurnali.
76

29. A. K. Babayev. (2020). Oziq-ovqat mahsulotlarining mikrobiologik
xavfsizligi. O'zbekiston xalqaro ilmiy-texnik jurnalida.
30. T. L. Wang. (2020). Advances in food safety standards and regulations.
Global Food Safety Journal, 25(3), 97-102.
31. O'zbekiston Respublikasi Sanoat va axborot texnologiyalari vazirligi.
(2020). Mahsulotlarni ekologik toza usullarda ishlab chiqarish. Tashkent.
32. R. D. Allen. (2021). Food Quality Control and Standards. Springer
International Publishing.
33. V. R. Shakhbanov. (2020). Ekologik toza oziq-ovqat ishlab chiqarish
texnologiyalari. O'zbek milliy nashriyoti.
34. S. K. Khan. (2021). Foodborne pathogens: challenges and safety
measures. Food Safety Journal, 11(9), 453-462.
35. H. S. Chen. (2020). Regulatory compliance in food safety systems.
Global Journal of Food Safety, 30(8), 118-125.
36. A. G. Wallace. (2021). Advances in the detection of foodborne
microorganisms. International Journal of Food Microbiology, 50(6), 364-372.
37. V. S. Johnson. (2020). Developing food safety programs for small food
producers. Journal of Food Production Research, 39(7), 89-101.
38. R. M. Dharmani. (2020). Sustainable practices in food production.
International Journal of Sustainable Food Systems, 23(6), 225-233.
39. "Hunarmandchilik va an'anaviy oziq-ovqat mahsulotlari sifatini nazorat
qilish" ilmiy maqola, Toshkent.
40. G. F. Lee. (2020). The Role of Food Safety Standards in Global Trade.
Journal of International Food Policy, 15(4), 303-312.
77

Sotib olish