Dokument ma'lumotlari

Narxi 35000UZS
Hajmi 110.8KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 01 Iyun 2025
Kengaytma docx
Bo'lim Testlar
Fan Iqtisodiyot

Sotuvchi

Amriddin Hamroqulov

Ro'yxatga olish sanasi 23 Fevral 2025

19 Sotish

Иқтисодиёт давлат аттестатсия синови саволлари ва жавоблари Iqtisodiyot Fanidan Yakuniy Davlat Attestatsiya Sinovi Savollari va Javoblari 100 ta

Sotib olish
1 dan - 100 gacha Iqtisod 5230100 - “IQTISODIYOT” (TARMOQLAR VA SOHALAR BO‘YICHA) TA’LIM YO‘NALISHI TALABALARI UCHUN “MUTAXASSISLIK” FANIDAN YAKUNIY DAVLAT ATTESTATSIYA SINOVI SAVOLLARI JAVOBLARI 1. Iqtisodiyotga oid bilimlarning shakllanishi va rivojlanishi Iqtisodiyot fanining shakllanishi insoniyat tarixining eng qadimiy davrlariga borib taqaladi. Odamlar kundalik ehtiyojlarini qondirish uchun ishlab chiqarish va taqsimot masalalarini hal etishga majbur bo‘lganlar. Bu jarayonda jamiyatda turli iqtisodiy munosabatlar vujudga kelgan. Dastlabki iqtisodiy fikrlar qadimgi Yunonistonda Platon va Arastu asarlarida uchraydi. O‘rta asrlarda esa musulmon olimlar, jumladan, Ibn Xaldun iqtisodiy munosabatlarni chuqur tahlil qilgan. U iqtisodiy rivojlanish omillari, mehnat taqsimoti va davlatning iqtisodiy hayotdagi o‘rni haqida muhim g‘oyalarni ilgari surgan. Yangi davrda esa Adam Smit “Millatlar boyligi” asari bilan iqtisodiyotni alohida fan sifatida rivojlantirdi. Uning g‘oyalari asosida klassik iqtisodiy maktab vujudga keldi. XIX asrda Karl Marks iqtisodiyotga ijtimoiy nuqtai nazardan yondashib, ishlab chiqarish munosabatlarini tahlil qildi. XX asrda Jon Meynard Keyns davlat aralashuvi nazariyasini ilgari surdi. Uning fikricha, bozor iqtisodiyoti inqirozdan chiqish uchun davlat boshqaruviga muhtoj. Bugungi kunda esa iqtisodiyot fani turli yo‘nalishlarda: mikro, makro va xalqaro darajada o‘rganilmoqda. O‘zbekistonda ham mustaqillik yillarida iqtisodiy bilimlar milliy manfaatlarga yo‘naltirilib, mustahkam ilmiy asosda shakllanmoqda. 2. Iqtisodiy qonunlar va kategoriyalar (ilmiy tushunchalar) Iqtisodiy qonunlar va kategoriyalar iqtisodiy fan asosini tashkil etadi. Qonunlar – bu iqtisodiy hodisalarning takrorlanuvchi, barqaror va obyektiv bog‘liqligidir. Ular jamiyatdagi ishlab chiqarish, taqsimot, ayirboshlash va iste’mol jarayonlarini tushunishga yordam beradi. Masalan, talab va taklif qonuni bozor narxlarini belgilaydi. Marjinal foyda qonuni esa iste’molchining tanloviga ta’sir 1 dan - 100 gacha Iqtisod etadi. Iqtisodiy kategoriyalar esa ilmiy tushunchalar bo‘lib, ular orqali iqtisodiyotni tahlil qilish osonlashadi. Foyda, daromad, xarajat, qiymat, mehnat, kapital, yer, soliq, bozor, raqobat – bularning barchasi iqtisodiy kategoriyalardir. Har bir tushuncha real iqtisodiy jarayonlarning mohiyatini anglatadi. Masalan, qiymat mahsulotning jamiyat uchun foydaliligi va ishlab chiqarish xarajatlari bilan bog‘liq. Kapital esa ishlab chiqarishga yo‘naltirilgan resurslar majmuidir. Iqtisodiy qonunlar va kategoriyalar o‘rtasida bevosita aloqadorlik mavjud bo‘lib, ular bir-birini to‘ldiradi. Ular nazariy jihatdan o‘rganilib, amaliyotda qo‘llaniladi. Talab va taklif qonunini anglamasdan bozor iqtisodiyotida faoliyat yuritish qiyin. Iqtisodiy kategoriyalar esa strategik rejalashtirish, moliyaviy tahlil va iqtisodiy siyosatni belgilashda asos bo‘lib xizmat qiladi. Shu bois, har bir iqtisodchi bu qonun va kategoriyalarni puxta egallashi lozim. 3. Ishlab chiqarish omillari va ularning tarkibi Ishlab chiqarish omillari iqtisodiy faoliyatning ajralmas qismlaridir. Mahsulot va xizmatlar yaratishda inson resurslardan foydalangan, bu esa ishlab chiqarish omillari tushunchasini shakllantirgan. An’anaviy tarzda ishlab chiqarish omillari to‘rt turga bo‘linadi: yer, mehnat, kapital va tadbirkorlik. Yer tabiiy resurslar – suv, havo, foydali qazilmalar, yer osti va yer usti boyliklarini o‘z ichiga oladi. Mehnat insonning jismoniy va aqliy faoliyatini anglatadi. Kapital ishlab chiqarish vositalari: mashinalar, texnika, infratuzilma va mablag‘lardir. Tadbirkorlik esa barcha omillarni uyg‘unlashtiruvchi boshqaruv faoliyatidir. Har bir omil ishlab chiqarishda o‘ziga xos vazifani bajaradi. Masalan, yer resurssiz ishlab chiqarish imkonsiz, mehnat esa uni jonlantiruvchi kuchdir. Kapital ishlab chiqarish samaradorligini oshiradi, tadbirkorlik esa riskni o‘z zimmasiga olib, boshqaruvni amalga oshiradi. Zamonaviy iqtisodiyotda axborot va texnologiya ham muhim omillar sifatida qaralmoqda. Bu omillarni to‘g‘ri kombinatsiyalash iqtisodiy samaradorlikni ta’minlaydi. Shuningdek, ishlab chiqarish omillarining sifati va miqdori iqtisodiy o‘sishga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Shu sababli, har bir ishlab chiqaruvchi resurslardan oqilona foydalanishni o‘rganishi kerak. 1 dan - 100 gacha Iqtisod 4. Ishlab chiqarish jarayonining mazmuni Ishlab chiqarish jarayoni moddiy boylik va xizmatlarni yaratish bilan bog‘liq bo‘lgan asosiy iqtisodiy faoliyatdir. Bu jarayon mehnat predmetiga inson mehnatini qo‘llash orqali uni foydali mahsulotga aylantirishdan iborat. Ishlab chiqarish jarayoni 3 asosiy tarkibiy qismdan iborat: mehnat, mehnat vositalari va mehnat predmetlari. Mehnat – bu inson faoliyati, ya’ni ishlab chiqarishdagi asosiy harakatlantiruvchi kuchdir. Mehnat vositalari texnika, uskunalar va boshqa jihozlar bo‘lib, ular yordamida mehnat samarali amalga oshiriladi. Mehnat predmetlari esa qayta ishlanadigan xom ashyolardir. Ishlab chiqarish jarayoni vaqt va fazoga bog‘liq bo‘lib, texnologik ketma-ketlik asosida olib boriladi. Bu jarayonda inson aqliy va jismoniy kuch sarflaydi, shuningdek, texnik bilimlarni amaliyotga tatbiq qiladi. Ishlab chiqarish jarayonining samaradorligi mehnat unumdorligiga, texnologik yangiliklarga va resurslardan oqilona foydalanishga bog‘liq. Unda ishtirok etuvchi resurslarning muvofiqligi muhim ahamiyatga ega. Shu sababli, ishlab chiqarishni tashkil etishda ilmiy yondashuv talab etiladi. Bugungi kunda raqamli texnologiyalar va avtomatlashtirish ishlab chiqarish jarayonini sezilarli darajada o‘zgartirmoqda. Rivojlangan iqtisodiyotlarda ishlab chiqarish jarayoni nafaqat mahsulot yaratadi, balki innovatsiya va xizmat ko‘rsatish asosida ham shakllanmoqda. 5. Ishlab chiqarishning umumiy va pirovard natijalari Ishlab chiqarishning asosiy maqsadi — inson ehtiyojlarini qondiruvchi mahsulot va xizmatlarni yaratishdir. Ishlab chiqarish jarayoni tugagach, uning natijalari baholanadi. Bu natijalar ikki xil bo‘ladi: umumiy (yalpi) va pirovard (so‘nggi) natijalar. Umumiy natija — bu barcha ishlab chiqarilgan mahsulot va ko‘rsatilgan xizmatlarning umumiy hajmidir. U iqtisodiy faoliyatning hajmini ko‘rsatadi. Pirovard natija esa iste’molchiga yetib boradigan tayyor mahsulot va xizmatlar qiymatini bildiradi. Bu natija iqtisodiyotda real foyda keltiradigan natijadir. Umumiy natija ichida oraliq mahsulotlar ham bo‘lishi mumkin, pirovard natijada 1 dan - 100 gacha Iqtisod esa faqat tayyor mahsulotlar hisobga olinadi. Masalan, bir korxona avtomobil ishlab chiqarayotgan bo‘lsa, umumiy natijada barcha ehtiyot qismlar, yig‘ish jarayonlari hisoblanadi. Pirovard natijada esa yakuniy avtomobil qiymati olinadi. Bu ko‘rsatkichlar yalpi ichki mahsulot (YAIM) va yalpi milliy mahsulot (YAMM) kabi indikatorlar orqali o‘lchanadi. Iqtisodiy tahlil, rejalashtirish va baholashda ushbu natijalar muhim ahamiyatga ega. Pirovard natijalar iqtisodiyotning iste’mol sektoriga qanchalik ta’sir ko‘rsatayotganini ko‘rsatadi. Shuningdek, u iqtisodiy o‘sish darajasini aniqlashda ham asosiy mezondir. 6. Ishlab chiqarish imkoniyatlari va uning chegarasi Har bir jamiyatning ishlab chiqarish imkoniyatlari cheklangan bo‘ladi. Bu chegaralar mavjud resurslar va texnologiyalar bilan belgilanadi. Ishlab chiqarish imkoniyatlari egri chizig‘i — iqtisodiy fanlardagi muhim tushuncha bo‘lib, u turli mahsulotlarni maksimal ishlab chiqarish nisbatini ko‘rsatadi. Ushbu egri chiziq “Ishlab chiqarish imkoniyatlari chegarasi” (PPF) deb ataladi. Bu grafikda ikki mahsulotning optimal nisbatda ishlab chiqarilishi tasvirlanadi. Agar iqtisodiyot to‘liq va samarali faoliyat yuritsa, u egri chiziq ustida harakatlanadi. Chegaradan pastdagi nuqtalar resurslardan to‘liq foydalanilmayotganini bildiradi. Chegaradan tashqaridagi nuqtalar esa mavjud resurslar bilan erishib bo‘lmaydigan holatni anglatadi. Bu tushuncha tanlov va imkoniyat xarajatlarini tushunishda muhim rol o‘ynaydi. Har bir tanlov boshqa imkoniyatdan voz kechish evaziga amalga oshiriladi. Masalan, ko‘proq harbiy mahsulot ishlab chiqarilsa, fuqarolik mahsulotlaridan voz kechishga to‘g‘ri keladi. Bu iqtisodiy dilemmalar PPF modeli orqali tushuntiriladi. Resurslar ko‘paygan yoki texnologiya rivojlangan sari ishlab chiqarish imkoniyatlari kengayadi. Shu boisdan, har bir jamiyat resurslardan oqilona foydalanish va innovatsiyalarni rivojlantirishga intiladi. 1 dan - 100 gacha Iqtisod 7. Ijtimoiy-iqtisodiy tizimlar va ularning modellari Ijtimoiy-iqtisodiy tizimlar — bu jamiyatda ishlab chiqarish, taqsimot va iste’mol jarayonlarini tashkil etish usullaridir. Har bir tizim o‘ziga xos iqtisodiy modelga ega. Tarixda bir nechta asosiy tizimlar shakllangan: an’anaviy, buyruqbozlik (markazlashtirilgan), bozor va aralash tizimlar. An’anaviy tizim qadimiy jamiyatlarda mavjud bo‘lib, urf-odatlar asosida faoliyat yuritgan. Buyruqbozlik tizimi esa davlat tomonidan barcha iqtisodiy faoliyatning boshqarilishi bilan ajralib turadi. Bozor tizimida esa ishlab chiqarish va narxlar talab va taklif asosida shakllanadi. Aralash tizimda esa bozor mexanizmlari bilan birga davlat aralashuvi ham mavjud. Har bir modelning o‘ziga xos afzalliklari va kamchiliklari mavjud. Masalan, bozor tizimi samaradorlikni oshiradi, lekin ijtimoiy tengsizlikka olib kelishi mumkin. Buyruqbozlik tizimi tenglikni saqlaydi, lekin samarasizlik kuzatiladi. Zamonaviy dunyoda ko‘plab davlatlar aralash iqtisodiyotni tanlagan. O‘zbekistonda ham bozor iqtisodiyoti tamoyillari asosida rivojlanayotgan aralash model amalda. Bu tizimda xususiy mulk, tadbirkorlik erkinligi va davlat tartibga solishi uyg‘unlashtirilgan. 8. Mulkchilik munosabatlari mohiyati, shakllari va turlari Mulkchilik — bu iqtisodiy resurslar va mahsulotlar ustidan egalik, foydalanish va tasarruf qilish huquqidir. Mulkchilik munosabatlari jamiyatda ishlab chiqarish va taqsimotni belgilovchi asosiy omillardandir. Ular moddiy va nomoddiy boyliklar ustidan insonlar va guruhlar o‘rtasidagi munosabatlarni anglatadi. Mulkchilikning asosiy shakllari: davlat, xususiy va jamoaviy mulkdir. Davlat mulki — bu hukumatga tegishli bo‘lgan resurslar va korxonalar. Xususiy mulk — yakka shaxslar yoki xususiy kompaniyalarga tegishli bo‘lgan mulkdir. Jamoaviy mulk esa bir guruh kishilarga (masalan, kooperativlar) tegishlidir. Mulkchilik turlari esa uning faoliyat yuritish shakliga bog‘liq: iste’molchi mulki, ishlab chiqarish mulki, mol-mulk, intellektual mulk va boshqalar. Har bir shakl jamiyatdagi iqtisodiy mexanizmni belgilaydi. Mulkchilik shakli va turlari bozor 1 dan - 100 gacha Iqtisod munosabatlarining rivojlanishiga ta’sir ko‘rsatadi. Mulkni himoya qilish va qonuniy kafolatlar iqtisodiy barqarorlikning garovidir. Bozor iqtisodiyotida xususiy mulk asosiy rol o‘ynaydi. Ammo davlat strategik sohalarda egalik qilish orqali umumiy manfaatni ta’minlaydi. Shu boisdan, mulkchilik munosabatlari iqtisodiy siyosatning asosiy tarkibiy qismidir. 9. Mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish maqsadi, yo‘llari va usullari Mulkni davlat tasarrufidan chiqarish — bu davlatga tegishli mulklarni xususiy qo‘llarga o‘tkazish jarayonidir. Bu jarayonning maqsadi bozor munosabatlarini rivojlantirish, raqobat muhitini yaratish va iqtisodiy samaradorlikni oshirishdan iborat. Xususiylashtirish orqali davlat iqtisodiyotda bevosita ishtirokini kamaytiradi. O‘zbekiston mustaqillikka erishgach, iqtisodiyotda keng ko‘lamli xususiylashtirish siyosatini amalga oshirdi. Bu jarayon bosqichma-bosqich olib borildi: kichik korxonalar birinchi navbatda sotildi, keyin esa yirik sanoat korxonalari. Xususiylashtirishning asosiy yo‘llari: ochiq savdolar, aksiyadorlik jamiyatlarini tashkil etish, ijaraga berish orqali o‘tkazish va boshqalar. Usullariga esa to‘liq, qisman va aralash shakldagi xususiylashtirish kiradi. Bu jarayonda fuqarolarga aksiyalar tarqatildi, chet ellik investorlar jalb qilindi. Mulkni davlat tasarrufidan chiqarish tadbirkorlikni rivojlantirishga va ish o‘rinlarini yaratishga xizmat qildi. Lekin bu jarayon ochiqlik, adolat va qonuniylik asosida amalga oshirilishi zarur. Aks holda, ijtimoiy noroziliklar va iqtisodiy muammolar yuzaga keladi. Shu sababli, xususiylashtirish doim davlat nazorati va tartibga solinishi asosida amalga oshiriladi. 10. Natural ishlab chiqarishdan tovar ishlab chiqarishga o‘tish va uning rivojlanishi Natural ishlab chiqarish — bu mahsulotlar faqat ishlab chiqaruvchining ehtiyoji uchun yaratiladigan iqtisodiy tizimdir. Bunday ishlab chiqarishda ayirboshlash va 1 dan - 100 gacha Iqtisod bozor munosabatlari mavjud emas. Tarixda ilk jamiyatlar aynan natural ishlab chiqarish asosida yashagan. Asta-sekin ishlab chiqarish hajmi ortib, mahsulotlar boshqa kishilarga ham kerak bo‘la boshladi. Bu esa tovar ishlab chiqarishning paydo bo‘lishiga sabab bo‘ldi. Tovar ishlab chiqarish — bu mahsulotlar bozorga chiqarilib, ayirboshlash maqsadida yaratiladigan tizimdir. Unda har bir mahsulot foydali bo‘lishi va sotilishi lozim. Tovar ishlab chiqarish jarayoni talab va taklif qonunlariga asoslanadi. Pul muomalasi, bozordagi raqobat va ixtisoslashuv tovar ishlab chiqarishni rivojlantirdi. Bu jarayon sanoat inqilobi davrida tezlashdi, texnologiyalarning rivojlanishi bilan ko‘lam kengaydi. Natural ishlab chiqarishdan tovar ishlab chiqarishga o‘tish iqtisodiy taraqqiyotning muhim bosqichi hisoblanadi. Bu o‘zgarish jamiyatda mehnat taqsimoti, savdo-sotiq va ixtisoslashuvni rivojlantirdi. Hozirgi davrda esa xizmat ko‘rsatish va raqamli mahsulotlar tovar ishlab chiqarishning yangi shakllari sifatida shakllanmoqda. 11. Tovar va uning xususiyatlari Tovar – bu bozorga sotish uchun yaratilgan mahsulot yoki xizmatdir. Har qanday tovar inson ehtiyojini qondirish xususiyatiga ega bo‘lishi lozim. Tovarlar moddiy va nomoddiy bo‘lishi mumkin: masalan, avtomobil moddiy tovar bo‘lsa, xizmat – nomoddiy tovardir. Tovarning asosiy xususiyatlari foydalilik va ayirboshlash imkoniyatidir. Foydalilik degani – u iste’molchiga qandaydir naf keltiradi. Ayirboshlash imkoniyati esa uni boshqa tovar yoki pulga almashtirish imkonidir. Tovar ikki xil qiymatga ega: iste’mol qiymati va ayirboshlash qiymati. Iste’mol qiymati – bu tovarning foydalilik darajasi. Ayirboshlash qiymati esa – boshqa tovarlar yoki pulda ifodalanadigan qiymatidir. Har bir tovar bozor qonunlariga bo‘ysunadi: ya’ni uning narxi talab va taklif asosida shakllanadi. Tovarlarning bozorda erkin aylanishi iqtisodiyotni rivojlantiradi. Ularning sifat darajasi va raqobatbardoshligi ishlab chiqaruvchilar uchun muhim mezondir. Bugungi global iqtisodiyotda raqamli tovarlar (masalan, dasturiy ta’minot) ham keng tarqalgan. Tovar tushunchasi bozor munosabatlarining asosiy bo‘g‘inidir. 1 dan - 100 gacha Iqtisod 12. Pulning kelib chiqishi, mohiyati va vazifalari Pul insoniyat taraqqiyoti jarayonida tovar ayirboshlash zarurati natijasida vujudga kelgan. Dastlabki jamiyatlarda ayirboshlash bevosita tovar-tovar asosida amalga oshirilgan. Biroq bu usul noqulay bo‘lgani sababli, universal ekvivalent – pul paydo bo‘ldi. Ilk pullar qimmatbaho metallardan – oltin va kumushdan tayyorlangan. Pul – bu ayirboshlash vositasi, qiymat o‘lchovi, jamg‘arish vositasi va to‘lov vositasidir. Uning asosiy mohiyati shundaki, u tovarlar qiymatini ifodalovchi umumiy vositadir. Pul yordamida barcha tovar va xizmatlar baholanadi. U bozor iqtisodiyotining yuragidir – tovar aylanmasi pularsiz mumkin emas. Pul nafaqat iqtisodiy, balki ijtimoiy munosabatlarni tartibga soladi. Hozirda aksariyat mamlakatlarda fiat pullar – ya’ni davlat tomonidan chiqarilgan qog‘oz pullar muomalada. Raqamli iqtisodiyotda esa elektron pul va kriptovalyutalar ham keng tarqalmoqda. Pulning barqarorligi iqtisodiy o‘sish va inflyatsiyani nazorat qilishda muhim omildir 13. Bozor iqtisodiyoti tizimining mazmuni, afzalliklari va kamchiliklari Bozor iqtisodiyoti – bu iqtisodiy faoliyatning asosiy ishtirokchilari o‘rtasida erkin raqobat asosida tashkil etiladigan tizimdir. Bu tizimda ishlab chiqarish, taqsimot, ayirboshlash va iste’mol jarayonlari talab va taklif asosida boshqariladi. Bozor iqtisodiyotining asosida xususiy mulk, erkin tadbirkorlik va raqobat yotadi. Uning afzalliklari – resurslardan samarali foydalanish, innovatsiyalarni rag‘batlantirish, iste’molchi ehtiyojlarini tezroq qondirishdir. Bundan tashqari, bozor iqtisodiyoti inson mehnati mahsulining erkin baholanishiga imkon beradi. Biroq bu tizimda kamchiliklar ham mavjud: ijtimoiy tengsizlik, monopoliyalarning shakllanishi, tashqi effektlarni hisobga olmaslik. Shuningdek, bozor o‘z-o‘zidan barcha ijtimoiy muammolarni hal eta olmaydi. Shu sababli, davlat aralashuvi muhim – tartibga solish, soliq siyosati va ijtimoiy himoya orqali muvozanat saqlanadi. Rivojlangan davlatlarda aynan aralash bozor iqtisodiyoti 1 dan - 100 gacha Iqtisod samarali ishlamoqda. Bozor iqtisodiyoti innovatsiya va erkin raqobatni qo‘llab- quvvatlashi bilan tan olingan. 14. Bozor tushunchasi, turlari va uning tuzilishi Bozor – bu tovar va xizmatlarning sotuvchilari hamda xaridorlari o‘rtasida ayirboshlash amalga oshiriladigan joy yoki tizimdir. Bozorda narxlar talab va taklif asosida shakllanadi. Bozorlarning turlari turlicha asoslar bo‘yicha ajratiladi. Tovar turi bo‘yicha: iste’mol tovarlari bozori, sanoat tovarlari bozori, mehnat bozori, moliya bozori va boshqalar. Hududiy jihatdan: mahalliy, milliy va xalqaro bozorlar. Raqobat darajasi bo‘yicha: erkin bozor, monopolistik bozor, oligopoliya, sof monopoliya. Bozor tuzilmasi asosan to‘rtta asosiy elementdan iborat: talab, taklif, narx va raqobat. Bu elementlar o‘zaro bog‘liq holda iqtisodiy muvozanatni ta’minlaydi. Har bir bozor segmentining o‘ziga xos qonuniyatlari mavjud. Bozor barqaror rivojlanishi uchun infratuzilma va qonunchilik asoslari yaxshi shakllangan bo‘lishi zarur. Raqamli texnologiyalar bilan onlayn bozorlar, elektron savdo platformalari paydo bo‘ldi. Bugungi kunda bozor nafaqat joy, balki elektron maydon sifatida ham mavjud. 15. Bozor infratuzilmasi va uning elementlari Bozor infratuzilmasi – bu bozor tizimining samarali faoliyat yuritishini ta’minlovchi tashkilotlar, xizmatlar va mexanizmlar majmuidir. Bozorning to‘g‘ri ishlashi uchun zarur bo‘lgan infratuzilma uning asosiy tayanchidir. Unga quyidagilar kiradi: moliya-kredit muassasalari, sug‘urta tashkilotlari, axborot markazlari, transport-logistika tarmoqlari, reklama agentliklari va boshqalar. Masalan, banklar kredit berish orqali ishlab chiqaruvchilar va iste’molchilarga yordam beradi. Sug‘urta kompaniyalari esa risklarni kamaytiradi. Axborot markazlari bozor ishtirokchilarini kerakli ma’lumotlar bilan ta’minlaydi. Bozor infratuzilmasi raqobat muhitini shakllantirish, narxlarni barqarorlashtirish va savdo hajmini oshirishda muhim rol o‘ynaydi. Samarali infratuzilma bozor 1 dan - 100 gacha Iqtisod iqtisodiyotining rivojlanishiga katta turtki beradi. Elektron tijorat infratuzilmasi ham zamonaviy bozorning ajralmas qismiga aylangan. Bozor infratuzilmasi rivojlangan davlatlar iqtisodiyotida muhim o‘rin tutadi. 16. O‘tish davri iqtisodiyoti, uning belgilari, turlari va qonuniyatlari O‘tish davri iqtisodiyoti – bu markazlashgan rejali iqtisodiyotdan bozor iqtisodiyotiga o‘tish jarayonidir. Bu davrda iqtisodiy, siyosiy va ijtimoiy tizimda tub islohotlar amalga oshiriladi. Asosiy belgilar: xususiylashtirish, narxlarni erkinlashtirish, erkin savdo va raqobat muhitining yaratilishi. Bu davrda davlatning iqtisodiyotdagi roli qayta ko‘rib chiqiladi. O‘tish iqtisodiyoti turlari: keskin (sho‘ng‘ish yo‘li bilan) va bosqichma-bosqich (evolyutsion) model asosida kechadi. Har bir davlat o‘z tarixiy, siyosiy va iqtisodiy sharoitiga mos yo‘lni tanlaydi. O‘zbekistonda bozor iqtisodiyotiga bosqichma-bosqich o‘tish tamoyili asosida islohotlar olib borildi. O‘tish davrida muqobil institutlar yaratilib, iqtisodiy barqarorlik ta’minlanadi. Bu jarayonda inflyatsiya, ishsizlik va ijtimoiy tengsizlik kuchayishi mumkin. Shuning uchun davlat tomonidan ijtimoiy himoya choralari ko‘riladi. Bozor iqtisodiyotiga muvaffaqiyatli o‘tish uchun qonunchilik bazasi mustahkamlanadi. O‘tish davrining qonuniyatlari – bu iqtisodiy islohotlar izchil va bosqichma-bosqich amalga oshirilishidir. 17. Bozor iqtisodiyotiga o‘tish modellari, ularning xususiyatlari Bozor iqtisodiyotiga o‘tishning bir necha modellari mavjud bo‘lib, ular mamlakatning siyosiy va iqtisodiy sharoitiga qarab tanlanadi. Eng mashhur modellardan biri – "sho‘ng‘ish" yoki shok terapiyasi modeli, bu Polshada va Rossiyada qo‘llanilgan. Bu modelda barcha islohotlar qisqa vaqt ichida amalga oshiriladi: narxlar erkinlashtiriladi, subsidiya va davlat tartiblari bekor qilinadi. Biroq bu model ko‘plab ijtimoiy muammolar – ishsizlik, inflyatsiya, tanazzulga olib kelgan. Ikkinchi model – bosqichma-bosqich o‘tish, bu esa O‘zbekiston, Xitoy va boshqa ayrim Osiyo davlatlari tajribasida qo‘llangan. Bu modelda 1 dan - 100 gacha Iqtisod iqtisodiy islohotlar bosqichma-bosqich amalga oshiriladi va ijtimoiy himoya mexanizmlari saqlab qoliladi. Har bir modelda xususiylashtirish, raqobat muhitining shakllanishi, pul-kredit islohotlari asosiy yo‘nalish bo‘lib qoladi. Ularning farqi – vaqt, tezlik va davlatning boshqaruvdagi roli darajasidadir. O‘zbekistonda "evolyutsion yo‘l" tanlanib, ijtimoiy barqarorlikni saqlagan holda o‘tish amalga oshirilmoqda. Bozor iqtisodiyotiga o‘tishda har bir bosqich oldindan rejalashtirilgan bo‘lishi lozim. 18. Talab va uning hajmiga ta’sir qiluvchi omillar Talab – bu iste’molchilarning ma’lum bir narxda mahsulot yoki xizmat sotib olish istagi va imkoniyatidir. Talab miqdori narxga bevosita bog‘liq: narx oshsa – talab kamayadi, narx tushsa – talab ortadi. Buni “talab qonuni” deb atashadi. Biroq talab faqat narxga emas, boshqa omillarga ham bog‘liq. Asosiy omillar: iste’molchi daromadi, tovarning sifati, unga bo‘lgan moda yoki urf, o‘rnini bosuvchi mahsulotlarning mavjudligi. Misol uchun, agar odamlarning daromadi oshsa – talab ham ortadi. Yoki bir tovar arzonroq bo‘lsa, unga o‘xshash boshqasiga talab kamayadi. Shuningdek, aholining soni va tarkibi, reklama, mavsumiy omillar ham talabga ta’sir qiladi. Bozorda muvaffaqiyatga erishish uchun ishlab chiqaruvchilar aynan shu omillarni tahlil qilishlari zarur. Talab tahlili korxona strategiyasini belgilashda muhim rol o‘ynaydi. Davlat ham ayrim hollarda talabni rag‘batlantirish siyosatini olib borishi mumkin, masalan subsidiyalar orqali. 19. Taklifning mazmuni va uning hajmiga ta’sir qiluvchi omillar Taklif – bu ishlab chiqaruvchilarning ma’lum bir narxda mahsulot yoki xizmatni sotish istagi va imkoniyatidir. Taklif hajmi narxga bog‘liq: narx oshsa – taklif ko‘payadi, chunki ishlab chiqaruvchilar ko‘proq foyda olishni xohlashadi. Bu “taklif qonuni” deb yuritiladi. Biroq narxdan tashqari boshqa omillar ham taklif hajmiga ta’sir ko‘rsatadi. Masalan, ishlab chiqarish xarajatlari – xomashyo, 1 dan - 100 gacha Iqtisod mehnat, energiya narxi. Agar xarajatlar oshsa, taklif kamayadi. Texnologik yutuqlar esa taklifni ko‘paytiradi, chunki mahsulot tezroq va arzonroq ishlab chiqariladi. Soliq va bojxona siyosati ham muhim: yuqori soliqlar taklifni kamaytiradi. Boshqa omillar – ob-havo (ayniqsa qishloq xo‘jaligida), davlat tartibga soluvi, ishlab chiqaruvchilar soni va ularning hajmi. Taklifni boshqarish uchun ishlab chiqaruvchilar bozor signallarini to‘g‘ri tahlil qilishlari zarur. Taklif egiluvchanligi – u narx o‘zgarishiga qanchalik tez javob berishiga bog‘liq. Taklif va talab uyg‘unligi esa bozordagi muvozanatni belgilaydi. 20. Talab va taklifning mos kelishi. Bozor muvozanati Bozor muvozanati – bu talab va taklifning bir-biriga mos kelgan holatidir. Bu holatda xaridorlar qancha tovar sotib olishni xohlasa, ishlab chiqaruvchilar ham shuncha miqdorda taklif etadilar. Muvozanat narxi – bu talab va taklif miqdori teng bo‘lgan narxdir. Agar narx muvozanatdan yuqori bo‘lsa – ortiqcha mahsulot paydo bo‘ladi, ya’ni taklif talabdan ortib ketadi. Aksincha, narx past bo‘lsa – mahsulot yetishmovchiligi yuzaga keladi. Shuning uchun bozor o‘z-o‘zini tartibga solib, narxni muvozanat darajasiga olib keladi. Bu jarayonni "ko‘rinmas qo‘l" deb ham atashadi (Adam Smit tomonidan). Bozor muvozanatining yuzaga kelishi uchun talab va taklif doimiy o‘zgarishda bo‘ladi. Ularning kesishgan nuqtasi bozorni barqarorlashtiradi. Raqobatli bozorda muvozanat tezroq shakllanadi, monopolistik bozorda esa bu sekin kechadi. Bozor muvozanati iqtisodiy barqarorlik va samarali resurs taqsimoti uchun asosiy shartdir. 21. Talab va taklif elastikligi Talab va taklif elastikligi – bu narx o‘zgarishiga nisbatan talab yoki taklif hajmining qanday o‘zgarishini ko‘rsatadigan iqtisodiy tushuncha. Talab elastikligi shuni bildiradiki, agar narx o‘zgarsa, xaridorlar qancha mahsulot sotib olishga tayyor bo‘lishadi. Agar narx ozgina oshsa, lekin talab kuchli kamayib ketsa – bu talabning yuqori elastikligini bildiradi. Aksincha, narx o‘zgarishiga 1 dan - 100 gacha Iqtisod talab javob bermasa – bu noelastiklikdir. Taklif elastikligi esa ishlab chiqaruvchilarning narx o‘zgarishiga qanday javob berishini anglatadi. Mahsulot ishlab chiqarishning murakkabligi va zaxiralar mavjudligi bu yerda muhim rol o‘ynaydi. Elastiklik koeffitsienti son jihatdan o‘lchanadi: agar u 1 dan katta bo‘lsa – elastik, 1 dan kichik bo‘lsa – noelastik deb baholanadi. Zaruriy tovarlar odatda noelastik bo‘ladi, hashamatbop tovarlar esa elastik. Talab va taklif elastikligi soliq siyosati, narx belgilash strategiyasi va bozor muvozanatini aniqlashda muhim rol o‘ynaydi. Bu tushunchalar yordamida ishlab chiqaruvchilar va davlat aniq qarorlar qabul qilishi mumkin. Misol uchun, benzin talabining elastikligi past, chunki undan voz kechish qiyin. Elastiklikni tushunish iqtisodiy samaradorlikni oshirishga xizmat qiladi. U bozor tahlilida asosiy vositalardan biridir. 22. Raqobatning iqtisodiy asoslari va rivojlanish xususiyatlari Raqobat – bu bozordagi xo‘jalik yurituvchi subyektlar o‘rtasida foyda, xaridor va resurslar uchun olib boriladigan kurashdir. Uning iqtisodiy asosi – resurslarning cheklanganligi va ehtiyojlarning cheksizligidir. Raqobat ishlab chiqaruvchilarni samarali faoliyat yuritishga majbur qiladi. Bozorda raqobat mavjud bo‘lsa, mahsulot sifati ortadi, narxlar barqarorlashadi va innovatsiyalar tezroq joriy qilinadi. Raqobatning rivojlanishi uchun ochiq bozor, teng imkoniyatlar va erkin kirish-chiqish shartlari kerak. Rivojlangan mamlakatlarda raqobat siyosati qat’iy nazorat ostida bo‘ladi. U yerda monopoliyalarning oldini olish va adolatli o‘yin 1 dan - 100 gacha Iqtisod qoidalarini ta’minlash muhim hisoblanadi. Raqobat mahsulot xilma-xilligini oshiradi va xaridorlarga tanlov imkonini beradi. Bozor iqtisodiyotida raqobat markaziy o‘ringa ega. U nafaqat mahsulotlar, balki xizmatlar, texnologiyalar va mehnat bozorida ham o‘z aksini topadi. Raqobatni cheklovchi omillar bozorga kirishdagi to‘siqlar, monopoliyalarning kuchayishi va davlatning haddan tashqari aralashuvidir. Raqobat rivojlanishi uchun normativ-huquqiy baza mustahkam bo‘lishi zarur. Shuningdek, raqobat ijtimoiy tenglik va iqtisodiy barqarorlik uchun ham zarurdir. 23. Raqobatning shakllari va usullari Raqobat shakllari ikki asosiy turga bo‘linadi: narx bo‘yicha raqobat va narxdan tashqari raqobat. Narx bo‘yicha raqobatda ishlab chiqaruvchilar mahsulot narxini pasaytirish orqali xaridorlarni jalb qilishga harakat qilishadi. Bu raqobat turi ko‘proq ommaviy va standart mahsulotlarda uchraydi. Narxdan tashqari raqobatda esa ishlab chiqaruvchilar mahsulot sifati, dizayni, xizmat ko‘rsatish, reklama va brend orqali kurash olib borishadi. Raqobat shakllari quyidagicha farqlanadi: to‘liq raqobat, monopolistik raqobat, oligopoliya va monopoliya. To‘liq raqobatda juda ko‘p ishlab chiqaruvchilar mavjud bo‘lib, hech kim narxga ta’sir qila olmaydi. Monopolistik raqobatda esa mahsulotlar farqlanadi, ammo ko‘plab ishlab chiqaruvchilar bor. Oligopoliya holatida bozorda bir nechta yirik ishlab chiqaruvchi bo‘ladi, ular narx va hajmga jiddiy ta’sir ko‘rsatadi. Monopoliya esa yagona ishlab chiqaruvchining ustunligini bildiradi. Raqobat usullari – bu mahsulotni sotishga yordam beradigan vositalardir: reklama, yangilik joriy qilish, servis, kafolat, chegirmalar. Zamonaviy raqobat texnologik innovatsiyalar va xizmat sifatiga asoslanmoqda. Har bir bozor turida o‘ziga xos raqobat usullari mavjud. Raqobatni chuqur tushunish iqtisodiy faoliyatda muvaffaqiyat garovidir. 1 dan - 100 gacha Iqtisod 24. Monopoliyalarning iqtisodiy asosi, turlari va ijtimoiy oqibatlari Monopoliya – bu bozorda yagona sotuvchi yoki ishlab chiqaruvchi mavjud bo‘lgan holatdir. Bunday korxona mahsulot narxini mustaqil belgilaydi va iste’molchilarga tanlov imkoniyati bermaydi. Monopoliyaning iqtisodiy asosi – bozorga kirishdagi to‘siqlar, maxsus litsenziyalar, xomashyo manbalariga egalik, ilmiy yangiliklar va intellektual mulkdir. Monopoliya turlari: tabiiy, huquqiy, va sun’iy monopoliya. Tabiiy monopoliya, masalan, gaz yoki suv ta’minoti kabi sohalarda paydo bo‘ladi, bu yerda raqobat iqtisodiy jihatdan maqsadsiz. Huquqiy monopoliya patent yoki davlat ruxsati asosida shakllanadi. Sun’iy monopoliya esa birlashmalar, kartellar yoki trestlar orqali yuzaga keladi. Monopoliyaning ijtimoiy oqibatlari salbiy bo‘lishi mumkin: narxlar oshadi, mahsulot sifati pasayadi, tanlov kamayadi. Iste’molchilar va jamiyat manfaatiga zarar yetadi. Shu sababli monopoliyaga qarshi qonunchilik mavjud. Raqobatga qarshi xatti- harakatlar qonun bilan cheklanadi. Ammo ba’zi holatlarda, ayniqsa tabiiy monopoliya sohalarida, davlat nazorati ostida bo‘lish sharti bilan monopoliya ma’qullanadi. Monopoliya va raqobat o‘rtasidagi muvozanat iqtisodiy adolat va samaradorlikni ta’minlaydi. 25. Monopoliyaga qarshi qonunchilik va ularning amal qilishi Monopoliyaga qarshi qonunchilik – bu bozor iqtisodiyoti barqaror rivojlanishini ta’minlash maqsadida raqobatni himoya qilishga qaratilgan huquqiy tizimdir. Bu qonunlar yordamida narxlarni sun’iy oshirish, bozorga kirishdagi to‘siqlarni yaratish, iste’molchilarni aldatish kabi holatlar oldi olinadi. Monopoliyaga qarshi qonunlar birinchi bo‘lib AQShda 1890-yilda qabul qilingan (Sherman qonuni). Keyinchalik Yevropa va boshqa mamlakatlarda ham bu borada huquqiy tizim shakllandi. O‘zbekiston Respublikasida “Raqobat to‘g‘risida”gi qonun mavjud bo‘lib, u 2012-yil 6-yanvarda kuchga kirgan. Ushbu qonun orqali monopoliyalarning adolatsiz ustunliklari cheklanadi. Davlat raqobatni rag‘batlantirish orqali korxonalar o‘rtasida sog‘lom muhit yaratishga harakat 1 dan - 100 gacha Iqtisod qiladi. Monopoliyaga qarshi qonunlar orqali narxlar sun’iy usulda o‘zgartirilishining oldi olinadi. Shuningdek, iste’molchilar huquqlari himoya qilinadi. Davlat organlari raqobatga qarshi xatti-harakatlarni aniqlab, choralar ko‘radi. Bozor muvozanatini ta’minlashda bu qonunchilik muhim rol o‘ynaydi. U iqtisodiy adolat, tenglik va samaradorlikni kafolatlaydi. Raqobat bo‘lmagan joyda taraqqiyot bo‘lmaydi. 26. Narxning hajmiga ta’sir etuvchi omillar va narxning vazifalari Narx – bu tovar va xizmatlar qiymatini pulda ifodalovchi ko‘rsatkich bo‘lib, bozorda muhim iqtisodiy vosita hisoblanadi. Narxga bir nechta omillar ta’sir qiladi. Eng avvalo, talab va taklif – asosiy omillardan biridir. Agar talab ortsa va taklif kamaysa, narx oshadi; aksincha, taklif ko‘p, talab esa kam bo‘lsa, narx pasayadi. Tovarni ishlab chiqarish xarajatlari ham narxga ta’sir qiladi. Ishchi kuchi, xomashyo, energiya resurslari narxi oshsa – yakuniy narx ham yuqori bo‘ladi. Bozordagi raqobat darajasi ham narx shakllanishida muhim rol o‘ynaydi. Raqobat kuchli bo‘lsa, narxlar pasayadi, monopoliyalarda esa narx yuqoriroq bo‘ladi. Bundan tashqari, davlatning soliqlar, subsidiyalar orqali aralashuvi ham narxga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Narxning bir necha vazifalari bor: u axborot berish (bozordagi holat haqida signal), taqsimlovchi, rag‘batlantiruvchi (resurslarni samarali taqsimlashga undaydi) va muvofiqlashtiruvchi vazifalarni bajaradi. Narx yordamida ishlab chiqaruvchilar va iste’molchilar o‘z qarorlarini shakllantiradi. Bu esa butun iqtisodiy tizimni uyg‘un ishlashini ta’minlaydi. 27. Narx turlari va ularning mazmuni Bozor iqtisodiyotida narxlarning bir nechta turlari mavjud bo‘lib, ular o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Eng avvalo, bozor narxi – talab va taklif asosida erkin shakllanadigan narx turidir. Bu erkin raqobat sharoitida belgilanadi va eng barqaror narx hisoblanadi. Davlat tomonidan tartibga solinadigan narx esa hukumat yoki mutasaddi tashkilotlar tomonidan belgilanadi. Masalan, kommunal 1 dan - 100 gacha Iqtisod xizmatlar, energiya va transport sohalaridagi narxlar. Eng yuqori va eng past narxlar esa ijtimoiy himoya maqsadida belgilanadi – ular narxlar haddan oshmasligi yoki tushib ketmasligi uchun qo‘yiladi. Chakana narx – bu mahsulot do‘konda xaridorga sotiladigan oxirgi narxdir. Ulgurji narx esa yirik miqdordagi mahsulotlar uchun ishlab chiqaruvchilar yoki savdo tashkilotlari o‘rtasidagi narxdir. Sof narx (xarajatlar narxi) – faqat ishlab chiqarish xarajatlarini qoplaydigan narxni bildiradi. Tenglama narx – talab va taklif muvozanatlashgan nuqtada shakllangan narxdir. Bundan tashqari, eksport-import narxlari ham mavjud bo‘lib, xalqaro savdoda qo‘llaniladi. Narxlarning bu turlari iqtisodiy faoliyatda muhim vosita bo‘lib xizmat qiladi. 28. Raqobatning turli ko‘rinishlari sharoitida narxning shakllanish xususiyatlari Raqobat turiga qarab narxlar turlicha shakllanadi. To‘liq raqobat sharoitida ko‘plab ishlab chiqaruvchilar mavjud bo‘lib, ular narxga ta’sir o‘tkaza olmaydi. Bu holatda narx – bozordagi talab va taklif asosida erkin belgilanadi. Har bir korxona “berilgan narx”ni qabul qiladi. Monopolistik raqobatda esa mahsulotlar farqlanadi (brend, dizayn, xizmat sifati orqali). Bu holatda har bir ishlab chiqaruvchi o‘z mahsulotiga alohida narx belgilaydi. Oligopoliya holatida esa bozorda kam sonli yirik ishlab chiqaruvchilar mavjud bo‘lib, ular narxlar bo‘yicha kelishuvga borishi mumkin. Bu esa narxlar barqaror bo‘lib qolishiga olib keladi. Monopoliya sharoitida yagona ishlab chiqaruvchi mavjud bo‘lib, narxni o‘zi belgilaydi, bu esa ko‘pincha yuqori narxlarga olib keladi. Har bir raqobat shaklida narx strategiyasi har xil bo‘ladi. Narx shakllanishiga qo‘shimcha omillar – xarajatlar, soliq yuklamalari, davlat tartiboti, import-eksport shartlari ta’sir qiladi. Raqobat sharoitida ishlab chiqaruvchilar xaridorni jalb qilish uchun narxni moslashtiradi. Bu jarayon iqtisodiyotda narx mexanizmining moslashuvchanligini ifodalaydi. 1 dan - 100 gacha Iqtisod 29. Tadbirkorlik faoliyati mohiyati va asosiy belgilari Tadbirkorlik – bu foyda olish maqsadida tashkil etiladigan, tavakkalchilik va tashabbuskorlikka asoslangan iqtisodiy faoliyatdir. Tadbirkorlik faoliyatining mohiyati – erkin qaror qabul qilish, o‘z g‘oyalarini amalga oshirish, yangi mahsulot yoki xizmatlar yaratishdan iborat. Bu faoliyatning asosiy belgilaridan biri – mustaqillikdir. Tadbirkor o‘z faoliyatini o‘zi rejalashtiradi, resurslarni tanlaydi, natijaga javob beradi. Ikkinchi belgi – tavakkalchilik bo‘lib, bu moliyaviy yo‘qotishlar ehtimoli bilan bog‘liq. Barcha investitsiyalar natija bermasligi mumkin. Uchinchidan, foyda olish – asosiy maqsaddir. Barcha xarajatlarni qoplagan holda daromad olish tadbirkorlik muvaffaqiyatini ko‘rsatadi. To‘rtinchi belgi – yangilik kiritish, ya’ni innovatsiyalarni joriy etish orqali bozorni zabt etish. Tadbirkorlik faoliyati jamiyatda ish o‘rinlari yaratadi, iqtisodiy o‘sishni tezlashtiradi. Tadbirkorlar bozor muvozanatini saqlashda, tovar va xizmatlar taklifini oshirishda muhim rol o‘ynaydi. Davlat tomonidan tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlash dasturlari mavjud bo‘lib, ular faoliyatni rivojlantirishga xizmat qiladi. 30. Tadbirkorlik faoliyatining shakllari Tadbirkorlik faoliyati bir nechta shakllarda amalga oshiriladi va bu shakllar tashkiliy-huquqiy asoslariga ko‘ra farqlanadi. Eng oddiy shakl bu – yakka tartibdagi tadbirkorlik bo‘lib, uni bir kishi o‘z nomidan amalga oshiradi. Bu shakl kam xarajatli, ammo tavakkal butunlay tadbirkorning o‘z zimmasidadir. Oilaviy tadbirkorlik – bu bir oilaga tegishli bo‘lgan xo‘jalik yuritish shaklidir, ko‘p hollarda dehqonchilik, xizmat ko‘rsatish sohalarida uchraydi. Keyingi shakl – korxona shaklida tashkil etilgan tadbirkorlik bo‘lib, bu yerda yuridik shaxs tashkil etiladi. Mas’uliyati cheklangan jamiyat (MChJ) – eng keng tarqalgan korxona shaklidir. MChJda ishtirokchilarning javobgarligi faqat ulush miqdoriga bog‘liq bo‘ladi. Aksiyadorlik jamiyati (AJ) – yirik biznes shakli bo‘lib, u aksiyalar chiqarish orqali mablag‘ to‘playdi. Kooperativlar – bir necha 1 dan - 100 gacha Iqtisod shaxslarning umumiy manfaatlar asosida birlashgan faoliyati. Shuningdek, davlat va xususiy sheriklik asosida ham tadbirkorlik shakllari mavjud. Har bir shaklning afzallik va kamchiliklari bor. Tadbirkor tanlovda o‘z imkoniyatlari va maqsadlariga qarab qaror qabul qiladi. 31. Tadbirkorlik kapitali harakati va doiraviy aylanishi Tadbirkorlik kapitali — bu ishlab chiqarishni tashkil etish uchun zarur bo‘lgan pul mablag‘lari va boshqa moddiy resurslardir. Kapitalning harakati doiraviy bo‘lib, uch bosqichda amalga oshadi: pul shakli, ishlab chiqarish shakli va tovar (foyda) shakli. Dastlab tadbirkor pul kapitali bilan ishlab chiqarish vositalari va ishchi kuchini sotib oladi. Bu jarayon – kapitalning puldan ishlab chiqarish shakliga o‘tishi. Keyin bu resurslar yordamida tovar yoki xizmatlar yaratiladi – bu ishlab chiqarish bosqichi. So‘ngra tayyor mahsulot bozorga chiqariladi va sotiladi, natijada foyda olinadi. Bu – kapitalning tovar shaklidan yana pul shakliga qaytishidir. Kapitalning bu aylanishi uzluksiz bo‘lishi kerak, chunki to‘xtovlar korxonaning moliyaviy barqarorligiga tahdid soladi. Doimiy aylanish ishlab chiqarish sur’atini va foyda hajmini oshiradi. Kapital aylanishi samarali bo‘lishi uchun uni oqilona rejalashtirish va boshqarish talab etiladi. 32. Tadbirkorlik kapitalining turlari: asosiy va aylanma kapital, ulardan foydalanish samaradorligi Tadbirkorlik kapitali ikki asosiy turga bo‘linadi: asosiy kapital va aylanma kapital. Asosiy kapital – bu uzoq muddat foydalaniladigan vositalar: binolar, uskunalar, transport vositalari. Ular bir necha yillarda eskiradi va asta-sekin qiymatini mahsulot tannarxiga o‘tkazadi. Aylanma kapital esa ishlab chiqarish jarayonida bir martalik ishtirok etadi – xomashyo, materiallar, energiya, ish haqi va boshqalar. Aylanma kapital tez aylanadi, asosiy kapital esa sekinroq. Ikkala turdagi kapitaldan samarali foydalanish ishlab chiqarish samaradorligini belgilaydi. Asosiy kapital samaradorligi – uni to‘liq yuklab ishlatish va 1 dan - 100 gacha Iqtisod modernizatsiyadan iborat. Aylanma kapital samaradorligi – uni aylanish tezligini oshirish va zaxiralarni optimallashtirish orqali erishiladi. Kapitaldan unumli foydalanish korxona raqobatbardoshligini oshiradi va foyda hajmini ko‘paytiradi. 33. Ishlab chiqarish harajatlari tushunchasi, uning tarkibi va turlari Ishlab chiqarish harajatlari – bu tovar yoki xizmat yaratish uchun sarflangan barcha moddiy va nomoddiy resurslarning yig‘indisidir. Ularning asosiy tarkibi quyidagilardan iborat: xomashyo va materiallar, ishchi kuchi (ish haqi), energiya, amortizatsiya, transport, soliqlar va boshqalar. Harajatlar ikki turga bo‘linadi: doimiy harajatlar (ijara, ma’muriy xarajatlar) va o‘zgaruvchi harajatlar (xomashyo, energiya, ish haqi). Doimiy xarajatlar ishlab chiqarish hajmiga bog‘liq emas, o‘zgaruvchi xarajatlar esa ishlab chiqarish hajmi bilan birga ortadi. Harajatlarni tahlil qilish korxona faoliyatini rejalashtirish va tannarxni pasaytirishda muhim ahamiyatga ega. Samarali ishlab chiqarish harajatlarini kamaytirish orqali korxona raqobatbardoshligini oshiradi. Buning uchun zamonaviy texnologiyalar, resurslarni tejash usullari joriy etilishi kerak. 34. Foydaning iqtisodiy mazmuni, uning taqsimlanishi va ishlatilishi Foyda – bu korxona o‘z mahsulotini sotib, barcha xarajatlarni qoplagandan keyin qolgan musbat moliyaviy natijadir. Foyda – korxonaning asosiy maqsadi va moliyaviy faoliyatining natijasidir. U bir necha bosqichda taqsimlanadi: eng avvalo, davlatga soliqlar to‘lanadi (foyda solig‘i, QQS va boshqalar), so‘ngra qolgan sof foyda korxonaning ixtiyorida qoladi. Bu foyda quyidagi yo‘nalishlarda ishlatiladi: ishlab chiqarishni kengaytirish (investitsiyalar), texnologik modernizatsiya, ishchilarga mukofot va bonuslar, zaxira jamg‘armalari, dividendlarga to‘lov. Foydaning bir qismi ijtimoiy loyihalarga (xodimlar farovonligi, madaniy tadbirlar) yo‘naltiriladi. Foydani to‘g‘ri taqsimlash – korxonaning uzoq muddatli rivoji va barqarorligini ta’minlaydi. U samaradorlik 1 dan - 100 gacha Iqtisod ko‘rsatkichlaridan biri bo‘lib, uning o‘sishi raqobatbardoshlik va investitsion jozibadorlikni oshiradi. 35. Daromadlarning taqsimlanish tamoyillari Daromadlarning taqsimlanishi – bu mamlakatda yaratilgan umumiy boylikni turli ijtimoiy qatlamlar va iqtisodiy subyektlar o‘rtasida taqsimlash jarayonidir. Asosiy tamoyillardan biri – mehnatga ko‘ra to‘lash, ya’ni kim ko‘proq va sifatli ishlasa, ko‘proq daromad oladi. Ikkinchisi – kapital egaligiga qarab taqsimlash, ya’ni kimda ishlab chiqarish vositalari bo‘lsa, u ko‘proq foyda oladi. Uchinchi tamoyil – ijtimoiy adolat, bu kam ta’minlangan qatlamlarni himoyalash maqsadida davlat tomonidan daromadni qayta taqsimlashni nazarda tutadi. Bu jarayonda soliqlar, subsidiya va ijtimoiy yordamlar muhim vosita bo‘lib xizmat qiladi. Daromad taqsimoti davlatning iqtisodiy siyosatiga bevosita bog‘liq bo‘lib, uning muvozanatsizligi ijtimoiy tengsizlik va notinchlikka olib kelishi mumkin. Shu sababli, adolatli va samarali taqsimlash iqtisodiy barqarorlikning asosiy omilidir. 36. Ish haqining iqtisodiy mazmuni, uni tashkil etish shakllari va tizimlari Ish haqi – bu xodimning mehnatiga to‘lanadigan pul mukofoti bo‘lib, u ishlab chiqarilgan mahsulot yoki xizmatga nisbatan to‘lanadi. Ish haqi mehnat munosabatlarining asosiy elementi hisoblanadi. Uni tashkil qilishda ikki asosiy shakl qo‘llaniladi: vaqtbay va ishbay. Vaqtbay ish haqi – xodimning ishlagan soat yoki kuniga qarab to‘lanadi. Ishbay ish haqi – ishlab chiqarilgan mahsulot hajmiga bog‘liq bo‘ladi. Ish haqi tizimlari esa asosiy, qo‘shimcha, mukofotlar, rag‘batlantiruvchi bonuslar va natural to‘lovlardan iborat. Davlat minimal ish haqini belgilash orqali ijtimoiy himoyani ta’minlaydi. Ish haqi mehnat unumdorligini oshirishda muhim vosita bo‘lib, xodimlarning motivatsiyasiga katta ta’sir ko‘rsatadi. Adolatli va raqobatbardosh ish haqi tizimi yuqori malakali kadrlarni saqlab qolish va rivojlantirish uchun zarur. 1 dan - 100 gacha Iqtisod 37. Mehnat munosabatlarining iqtisodiy mazmuni va kasaba uyushmalarining roli Mehnat munosabatlari – bu ishchi va ish beruvchi o‘rtasidagi huquqiy, iqtisodiy va ijtimoiy aloqalarning majmuasidir. Ularning iqtisodiy mazmuni ishlab chiqarish jarayonida mehnat resurslarini samarali taqsimlash va boshqarishdan iborat. Mehnat munosabatlari ishchilarni mehnatga rag‘batlantirish, ularning huquqlarini himoya qilishga qaratilgan. Kasaba uyushmalari esa ishchilar manfaatlarini himoya qiluvchi ijtimoiy tashkilotlardir. Ular mehnat shartnomalari tuzishda, ish sharoitlarini yaxshilashda, ish haqining oshirilishida faol ishtirok etadi. Kasaba uyushmalari ijtimoiy adolatni ta’minlash va mehnat nizolarini hal qilishda muhim vositadir. Ularning roli nafaqat iqtisodiy, balki siyosiy va huquqiy sohalarda ham keng ko‘lamda namoyon bo‘ladi. Samarali mehnat munosabatlari va kasaba uyushmalari korxona barqarorligini oshiradi. 38. Agrar munosabatlar va ularning xususiyatlari Agrar munosabatlar qishloq xo‘jaligida hosil bo‘ladigan ishlab chiqarish va taqsimlash jarayonidagi iqtisodiy munosabatlardir. Ular yer, mehnat, kapital va ishlab chiqarish vositalarining taqsimlanishi, egalik shakllari bilan bog‘liq. Agrar munosabatlar asosan yer egaligi va undan foydalanish bilan belgilanadi. Ular o‘ziga xos xususiyatlarga ega: tabiiy sharoitlarga bog‘liqlik, mehnatning sezilarli darajada qo‘lda bo‘lishi, hosildorlik pastligi. Bu munosabatlar qishloq joylarda ijtimoiy struktura va siyosiy munosabatlarga ham ta’sir qiladi. Zamonaviy agrar munosabatlar xo‘jaliklarni samarali boshqarish, erni oqilona taqsimlash, qishloq iqtisodiyotini rivojlantirishga xizmat qiladi. Ularning islohoti va modernizatsiyasi mamlakat iqtisodiyotining barqarorligini ta’minlashda muhim ahamiyatga ega. 39. Renta munosabatlari, turlari va ularga tavsif Renta – bu yer yoki boshqa tabiiy resurslardan foydalanish uchun to‘lanadigan doimiy daromaddir. Renta munosabatlari yer egaligi va undan foydalanish 1 dan - 100 gacha Iqtisod sharoitida yuzaga keladi. Renta ikki asosiy turga bo‘linadi: yer renta va iqtisodiy renta. Yer renta tabiiy resurslarga egalikdan kelib chiqadi va bozor sharoitida shakllanadi. Iqtisodiy renta esa ishlab chiqarish jarayonida yaratiladigan ortiqcha daromaddir. Renta munosabatlari yer taqsimoti, ijaraga berish, yer soliqlari tizimi bilan chambarchas bog‘liq. Ular iqtisodiyotda ijtimoiy tengsizlikka sabab bo‘lishi mumkin, shuning uchun davlat tomonidan tartibga solinadi. Samarali renta munosabatlari yer resurslarini samarali ishlatish va qishloq xo‘jaligi rivojiga xizmat qiladi. 40. Agrosanoat integratsiyasi. Agrosanoat majmuasi va uning tarkibi Agrosanoat integratsiyasi – bu qishloq xo‘jaligi va sanoat korxonalarining o‘zaro bog‘langan tizimi bo‘lib, u mahsulot ishlab chiqarish, qayta ishlash va taqsimlash jarayonlarini birlashtiradi. Agrosanoat majmuasi qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini yetishtirish, ularni qayta ishlash va iste’molga tayyorlash bilan shug‘ullanadi. Majmuaga yer xo‘jaligi korxonalari, oziq-ovqat sanoati, qishloq xizmatlari kiradi. Bu tizim ishlab chiqarishni yanada samarali qiladi, resurslarni tejash va mahsulot sifatini oshirishga yordam beradi. Agrosanoat integratsiyasi iqtisodiy barqarorlik va oziq-ovqat xavfsizligini ta’minlashda muhim ahamiyatga ega. Uning rivojlanishi qishloq hududlarining ijtimoiy-iqtisodiy holatini yaxshilaydi. 41. Agrobiznes va uning turlari Agrobiznes — bu qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini yetishtirish, qayta ishlash, saqlash va sotishni o‘z ichiga olgan keng ko‘lamli iqtisodiy faoliyatdir. U nafaqat ekin yetishtirish va chorvachilikni, balki agrotexnika vositalari ishlab chiqarish, agroservis xizmatlari, logistika, marketing va savdoni ham qamrab oladi. Agrobiznes turlari: dehqonchilik, chorvachilik, parrandachilik, baliqchilik, qishloq xo‘jaligi texnikalari ishlab chiqarish va oziq-ovqat sanoati. Har bir tur bir-biriga bog‘langan zanjir sifatida iqtisodiy tizimda o‘z o‘rniga ega. Zamonaviy agrobiznesda innovatsiyalar, biologik resurslardan samarali foydalanish, raqamli 1 dan - 100 gacha Iqtisod texnologiyalar keng joriy etiladi. Bu soha aholi uchun oziq-ovqat xavfsizligini ta’minlash, eksportni rivojlantirish va ish o‘rinlarini yaratishda muhimdir. Shu sababli davlatlar agrar sektorni qo‘llab-quvvatlash siyosatini olib boradi. 42. Milliy iqtisodiyotning qaror topishi va uning makroiqtisodiy ko‘rsatkichlari Milliy iqtisodiyotning qaror topishi mamlakat iqtisodiy tizimining umumiy holatini ifodalovchi makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar yordamida amalga oshiriladi. Ushbu ko‘rsatkichlar iqtisodiy faoliyatning samaradorligini o‘lchash, siyosatni shakllantirish va iqtisodiy o‘sishni rejalashtirishda asos bo‘ladi. Asosiy makroko‘rsatkichlarga yalpi ichki mahsulot (YaIM), yalpi milliy mahsulot (YaMM), milliy daromad, inflyatsiya darajasi, ishsizlik, investitsiyalar va tashqi savdo balanslari kiradi. Ushbu ko‘rsatkichlar milliy iqtisodiyotning qaysi sohalari rivojlanganini, qaysi yo‘nalishlarda muammolar mavjudligini aniqlashga yordam beradi. Iqtisodiy siyosat ularni nazorat qilish va tartibga solishga qaratiladi. Shu bilan birga, makroiqtisodiy barqarorlik iqtisodiy o‘sish va jamiyat farovonligi uchun muhimdir. Milliy iqtisodiyotning samarali qaror topishi uchun to‘g‘ri va aniq ma’lumotlar zarur. 43. Yalpi milliy mahsulotning mazmuni, tarkibiy qismlari va harakat shakllari Yalpi milliy mahsulot (YaMM) – bu ma’lum davrda mamlakat fuqarolari tomonidan ishlab chiqarilgan barcha yakuniy tovarlar va xizmatlarning bozor qiymatining yig‘indisidir. YaMM tarkibiga ichki ishlab chiqarishdan tashqari, xorijda fuqarolar tomonidan ishlab chiqarilgan mahsulotlar ham kiradi. Uning asosiy tarkibiy qismlari – iste’mol xarajatlari, investitsiyalar, davlat xarajatlari, eksport va import farqidir. YaMM iqtisodiy samaradorlik va fuqarolarning turmush darajasini o‘lchashda muhim ko‘rsatkichdir. Harakat shakllari mamlakat ichidagi ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish zanjiri orqali amalga oshadi. 1 dan - 100 gacha Iqtisod YaMM o‘sishi iqtisodiy barqarorlik va milliy boylikni oshirishga xizmat qiladi. Shu bois davlat iqtisodiy siyosatida YaMM ni oshirish muhim vazifalardan biridir. 44. YaIMni hisoblash usullari Yalpi ichki mahsulot (YaIM)ni hisoblashning uch asosiy usuli mavjud: ishlab chiqarish, daromad va xarajatlar usullari. Ishlab chiqarish usulida mamlakatda ishlab chiqarilgan barcha yakuniy mahsulotlarning umumiy qiymati yig‘iladi. Daromad usuli ishlab chiqarish jarayonida hosil bo‘lgan barcha daromadlarni (ish haqi, foyda, soliqlar) jamlaydi. Xarajatlar usuli esa umumiy xarajatlarni (iste’mol, investitsiyalar, davlat xarajatlari, eksport-import farqi) hisobga oladi. Har uchala usul iqtisodiyotning turli jihatlarini aks ettirib, to‘liq rasmni beradi. Ularning natijalari o‘zaro solishtiriladi va iqtisodiy tahlil uchun asos bo‘ladi. YaIM ni hisoblash orqali iqtisodiyotning holati va rivojlanish sur’atlari aniqlanadi. Zamonaviy usullar xalqaro standartlarga mos kelishi muhimdir. YaIM - bu biror-bir mamlakat xududida joylashgan korxona va tashkilotlarda ishlabchirarilgan tovar va xizmatlarning umumiy yig‘indisidan iboratdir. Yalpi ichki mahsulot 3 xil usul asosida aniqlanadi ; 1. Ishlab chiqarish usuli - bunda yalpi ichki mahsulot barcha qo‘shilgan qiymatlar yig’indisi sifatida aniqlanadi. Yalpi ichki mahsulot = ∑ QQ 2. Xarajatlar usuli - bunda yakuniy iste’molchilarning xarajatlari yig’indisi sifatidaaniqlanadi. Yalpi ichki mahsulot = C + I + G + Xn Bu erda S – shaxsiy iste’mol xarajatlari; I– investitsiya xarajatlari ya’ni xususiyichki investitsiyalar ; G - davlat xarajatlari ya’ni tovar va xizmatlarnin davlat xaridi ; Xn–chet elliklarning xarajatlari, ya’ni sof eksport; 3. Daromadlar usuli - bunda yalpi ichki mahsulot barcha yakuniy iste’molchilarningdaromadlari yig’indisi sifatida aniqlanadi. Shu bilan birga yalpi ichki mahsulot tarkibiga biznesga egri soliqlar va amortizatsiya ham kiritiladi. YaIM = amortizatsiya + biznesga egri soliqlar + ijara haqi + foiz ko‘rinishidagi daromadlar + yollanma ishchilarning ish haqi + yakka tartibdagi qo‘yilmalardan 1 dan - 100 gacha Iqtisod daromadlar +korporatsiya foydasiga soliqlar + dividentlar + korporatsiyaning taqsimlanmagan foydasi. 45. Iqtisodiy o‘sishning mazmuni, mezonlari, ko‘rsatkichlari va turlari Iqtisodiy o‘sish – bu mamlakat iqtisodiyotining ishlab chiqarish quvvatlari va resurslarining kengayishi, milliy daromad va YaIM ning ko‘payishini anglatadi. Iqtisodiy o‘sish mezonlari sifatida iqtisodiy barqarorlik, ishlab chiqarish samaradorligi va yashash darajasi ko‘riladi. Asosiy ko‘rsatkichlar – YaIM o‘sish sur’ati, aholi daromadi, investitsiya hajmi va ish bilan bandlikdir. Iqtisodiy o‘sish turlari kengayuvchi (resurslar ko‘payishi) va intensiv (samaradorlikni oshirish) bo‘lib, har biri turli yo‘nalishlarga ega. Sifatli o‘sish iqtisodiy barqarorlikni ta’minlab, ijtimoiy farovonlikni oshiradi. Shu bois, iqtisodiy o‘sishni qo‘llab- quvvatlash davlat siyosatining asosiy maqsadidir. O‘sish omillari va yo‘nalishlarini to‘g‘ri aniqlash samarali iqtisodiy rivojlanish uchun zarur. 46. Iqtisodiy o‘sishning maqsadi, omillari va yo‘nalishlari Iqtisodiy o‘sish – bu mamlakat iqtisodiyotining umumiy ishlab chiqarish quvvatlarini oshirish jarayonidir. Asosiy maqsadi – aholi turmush darajasini yaxshilash, yangi ish o‘rinlari yaratish va davlat byudjetini mustahkamlashdir. Iqtisodiy o‘sish mamlakat resurslarini samarali ishlatish, ishlab chiqarish samaradorligini oshirish va innovatsiyalarni joriy etishni talab qiladi. Bunda asosiy omillar sifatida kapital investitsiyalari, mehnat resurslari, tabiiy resurslar va ilm-fan-texnika rivoji ko‘rsatiladi. Shuningdek, siyosiy barqarorlik va ijtimoiy muhit ham o‘sishga ta’sir qiladi. Iqtisodiy o‘sish yo‘nalishlari ikki turga bo‘linadi: kengayuvchi va intensiv. Kengayuvchi yo‘nalishda ishlab chiqarish hajmi ko‘paytirilsa, intensiv yo‘nalishda mavjud resurslardan samaraliroq foydalanish yo‘lga qo‘yiladi. Barqaror iqtisodiy o‘sish uchun ham har ikki yo‘nalish uyg‘un ishlashi muhimdir. Davlatning iqtisodiy siyosati ham o‘sishning 1 dan - 100 gacha Iqtisod shakllanishiga ta’sir ko‘rsatadi. Iqtisodiy o‘sish orqali jamiyatdagi ijtimoiy tengsizliklar kamayadi va xalq farovonligi ortadi. 47. Milliy boylik tushunchasi va uning tarkibiy tuzilishi Milliy boylik – bu mamlakatda mavjud bo‘lgan barcha iqtisodiy resurslar va moddiy qiymatlarning yig‘indisidir. U moddiy va nomoddiy boyliklardan tashkil topgan bo‘lib, tabiiy resurslar, ishlab chiqarish vositalari, infratuzilma va inson kapitalini o‘z ichiga oladi. Milliy boylik tarkibiga sanoat korxonalari, qishloq xo‘jaligi erlari, uy-joy fondi, moliyaviy aktivlar, intellektual mulk va ilmiy- texnikaviy salohiyat kiradi. Shuningdek, milliy boylikka inson resurslari ham kiritiladi, chunki malakali mehnat kuchi iqtisodiyotning asosiy omilidir. Milliy boylikni samarali boshqarish va uni saqlab qolish davlat siyosatining ustuvor vazifasi hisoblanadi. Mamlakat iqtisodiy barqarorligi va raqobatbardoshligi aynan milliy boylikning to‘g‘ri boshqarilishiga bog‘liq. Milliy boylik o‘sishi aholining ijtimoiy farovonligini oshirish va iqtisodiy salohiyatni kuchaytirishga xizmat qiladi. 48. O‘zbekistoning iqtisodiy salohiyatdan samarali foydalanishi va iqtisodiy o‘sish omillari O‘zbekiston o‘zining boy tabiiy resurslari, strategik geografik joylashuvi va mehnat salohiyati bilan katta iqtisodiy salohiyatga ega mamlakatdir. Biroq, ushbu salohiyatni to‘liq ro‘yobga chiqarish uchun samarali boshqaruv va innovatsion yondashuv zarur. Iqtisodiy o‘sishni ta’minlash uchun ishlab chiqarish quvvatlarini modernizatsiya qilish, yuqori texnologiyalarni joriy etish va investitsiyalarni jalb etish muhimdir. Shuningdek, ta’lim tizimini takomillashtirish, mehnat bozorini rivojlantirish va infratuzilmani yaxshilash iqtisodiy o‘sishning asosiy omillaridan hisoblanadi. O‘zbekiston hukumati so‘nggi yillarda iqtisodiy islohotlarni amalga oshirayotgan bo‘lib, xususiylashtirish va bozor mexanizmlarini kuchaytirish orqali iqtisodiy faollikni 1 dan - 100 gacha Iqtisod oshirmoqda. Tashqi savdo va investitsiyalarni kengaytirish ham iqtisodiy salohiyatdan samarali foydalanishni ta’minlaydi. Shu bilan birga, iqtisodiy o‘sish barqaror va inklyuziv bo‘lishi uchun ijtimoiy muhitni yaxshilash zarur. Barcha bu omillar O‘zbekistonning global iqtisodiyotdagi o‘rnini mustahkamlashga yordam beradi. 49. Iste’mol va jamg‘armaning mazmuni va shakllanishi Iste’mol – bu fuqarolar va korxonalar tomonidan tovarlar va xizmatlarga ehtiyojni qondirish jarayonidir. Iste’mol iqtisodiyotning asosiy harakatlantiruvchi kuchlaridan biri bo‘lib, ishlab chiqarishni yo‘naltiradi va uning hajmini belgilaydi. Jamg‘arma esa tejash va mablag‘larni to‘plash jarayonini ifodalaydi. Iste’mol va jamg‘arma o‘rtasidagi muvozanat iqtisodiy barqarorlik uchun zarurdir. Iste’mol ko‘payganda, ishlab chiqarish faollashadi, lekin jamg‘arma kamayishi mumkin, va aksincha. Jamg‘arma moliyaviy barqarorlikni ta’minlash, investitsiyalarni moliyalashtirish va iqtisodiy inqirozlardan himoya qilishda muhim rol o‘ynaydi. Shaxsiy jamg‘armalar, bank depozitlari, davlat jamg‘armalari kabi shakllar mavjud. Iste’molning shakllanishi esa daromadlar, narxlar, ijtimoiy odatlar va demografik omillarga bog‘liq. Mamlakat iqtisodiy siyosatida iste’mol va jamg‘arma balansini saqlashga katta e’tibor qaratiladi. 50. Jamg‘arishning mohiyati, omillari va samaradorligi Jamg‘arish – bu daromadning iste’moldan ortiq qismi bo‘lib, uni keyingi investitsiyalar yoki tejash uchun ajratish jarayonidir. Jamg‘arishning mohiyati shundaki, u iqtisodiyotning o‘sishiga xizmat qiladi va investitsiyalar uchun mablag‘lar bazasini yaratadi. Jamg‘arishning asosiy omillari sifatida daromad darajasi, narxlar darajasi, kredit sharoitlari va iste’mol madaniyati ko‘rsatish mumkin. Bundan tashqari, soliqlar, inflyatsiya va siyosiy barqarorlik ham jamg‘arishga ta’sir qiladi. Samarali jamg‘arish esa iqtisodiy o‘sish uchun zamin yaratadi, yangi ishlab chiqarish quvvatlarini barpo etish imkonini beradi. 1 dan - 100 gacha Iqtisod Jamg‘arishning yuqori darajasi investitsiya faolligini oshiradi, bu esa ish o‘rinlari yaratish va milliy daromadni ko‘paytirishga yordam beradi. Biroq, juda yuqori jamg‘arish iste’molning kamayishiga olib kelishi mumkin, bu esa iqtisodiy faollikka salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Shuning uchun, jamg‘arish va iste’mol o‘rtasidagi muvozanatni saqlash muhimdir. 51. Investitsiyalarning mazmuni, vazifalari va turlari Investitsiya — bu iqtisodiy faoliyatning eng muhim omillaridan biri bo‘lib, ishlab chiqarish quvvatlarini kengaytirish, yangi texnologiyalar joriy etish, infratuzilmani rivojlantirish uchun sarflanadigan moliyaviy yoki moddiy resurslar hisoblanadi. Investitsiyaning mazmuni shundaki, u uzoq muddatli moliyaviy mablag‘larni ishlab chiqarish jarayoniga yo‘naltirishdir. U iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantiradi, yangi ish o‘rinlari yaratadi va mamlakat raqobatbardoshligini oshiradi. Investitsiyalarning vazifalari ko‘p qirrali: ishlab chiqarish quvvatlarini modernizatsiya qilish, yangi texnologiyalarni joriy etish, eksport salohiyatini oshirish, ijtimoiy sohalarni rivojlantirish, atrof-muhitni muhofaza qilish va boshqalar. Investitsiyalar turlari juda keng bo‘lib, ularni asosan quyidagicha tasniflash mumkin: asosiy va joriy investitsiyalar; to‘g‘ridan-to‘g‘ri (maqsadli) va portfel investitsiyalari; davlat, xususiy va xorijiy investitsiyalar. Asosiy investitsiyalar yangi ishlab chiqarish ob’ektlarini qurish, texnik jihozlar sotib olishga sarflanadi. Joriy investitsiyalar esa mavjud ishlab chiqarish vositalarini ta’mirlash va yangilash uchun ajratiladi. To‘g‘ridan-to‘g‘ri investitsiyalar ishlab chiqarish jarayoniga bevosita jalb qilinadi, portfel investitsiyalari esa moliyaviy bozor orqali amalga oshiriladi. Investitsiyalarning samaradorligi ularning iqtisodiyotga keltiradigan foydasi bilan baholanadi. Shuningdek, investitsiyalarning muvaffaqiyati uchun ularni rejalashtirish va boshqarish muhim ahamiyatga ega. 52. Investitsiyalar hajmiga ta’sir etuvchi omillar va ularning ahamiyati 1 dan - 100 gacha Iqtisod Investitsiyalar hajmi ko‘p omillarga bog‘liq bo‘lib, ularni chuqur o‘rganish va nazorat qilish iqtisodiy rivojlanish uchun zarurdir. Eng avvalo, iqtisodiy barqarorlik investitsiyalar hajmiga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi, chunki noaniqlik va siyosiy beqarorlik investorlarni hayajonga soladi. Moliyaviy bozorning rivojlanganligi, kredit resurslarining mavjudligi va foiz stavkalari ham investitsiyalarni jalb qilishga yordam beradi. Soliq siyosati, jumladan imtiyozlar va subsidiyalar, investitsiya faoliyatini rag‘batlantiradi. Innovatsion imkoniyatlar va ilmiy-texnikaviy daraja investitsiyalar sifatini oshiradi, yangi loyihalarni amalga oshirishga zamin yaratadi. Ijtimoiy omillar, jumladan mehnat kuchining malakasi, aholi soni va demografik holat investitsiya hajmini belgilaydi. Tashqi savdo va investitsiyalar uchun qulay sharoitlar, ya’ni bojxona imtiyozlari, infratuzilmaning rivojlanishi ham muhim hisoblanadi. Mamlakatning tashqi siyosati va xalqaro aloqalari investorlar uchun ishonch muhitini yaratadi. Shuningdek, korrupsiya darajasi va qonun ustuvorligi ham investitsiyalarni jalb qilishda ahamiyatli rol o‘ynaydi. Bu omillarning har biri investitsiyalar hajmiga va mamlakat iqtisodiyotining barqaror o‘sishiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. 53. Iqtisodiy muvozanatlik, uni ta’minlash shart-sharoitlari va aniqlash usullari Iqtisodiy muvozanatlik – bu iqtisodiyotning barcha bo‘limlari va tarmoqlari o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlik va uyg‘unlik holati bo‘lib, unda ishlab chiqarish, taqsimlash, almashish va iste’mol jarayonlari barqaror tarzda rivojlanadi. Iqtisodiy muvozanatlikni ta’minlash uchun resurslardan samarali foydalanish, makroiqtisodiy siyosatni muvofiqlashtirish, inflyatsiya va ishsizlik darajasini nazorat qilish zarur. Shuningdek, davlat tomonidan soliqlar, byudjet siyosati, kredit va pul-kredit siyosati orqali iqtisodiy jarayonlarni tartibga solish muhim. Muvozanatni aniqlashda ishlab chiqarish hajmi, yalpi milliy mahsulot, yalpi talab va taklif, ish bilan bandlik, inflyatsiya darajasi kabi ko‘rsatkichlar tahlil qilinadi. Makroiqtisodiy tenglamalar va modelar yordamida muvozanat holati matematik 1 dan - 100 gacha Iqtisod jihatdan ifodalanadi. Misol uchun, yalpi taklif va yalpi talabning tengligi iqtisodiy muvozanatni ko‘rsatadi. Iqtisodiy muvozanatlikni saqlash uchun ichki va tashqi iqtisodiy shoklarga chidamlilikka ega bo‘lish muhimdir. Muvozanat buzilganda iqtisodiy inqiroz yoki barqaror o‘sishning pasayishi kuzatilishi mumkin. Shu sababli, iqtisodiy muvozanatni monitoring qilish va prognozlash tizimlari yaratilgan. 54. Iqtisodiy muvozanatlikni aniqlash usullari Iqtisodiy muvozanatlikni aniqlash uchun turli usullar mavjud bo‘lib, ular makroiqtisodiy tahlilning asosini tashkil qiladi. Birinchi usul – statistik indikatorlarni tahlil qilish, bunda yalpi ichki mahsulot (YaIM), yalpi milliy mahsulot (YaMM), ish bilan bandlik darajasi, inflyatsiya va savdo balansining holati o‘rganiladi. Ikkinchi usul – makroiqtisodiy tenglamalar va modellar yordamida muvozanat holatini matematik ravishda aniqlash. Bu modellar yalpi talab va taklifni, pul-kredit siyosatining ta’sirini ko‘rsatadi. Uchinchi usul – iqtisodiy muvozanatni dinamik ravishda kuzatish bo‘lib, bu usulda vaqt o‘tishi bilan iqtisodiy jarayonlarning o‘zgarishlari tahlil qilinadi. To‘rtinchi usul – iqtisodiy barqarorlikni baholash uchun indekslar va ko‘rsatkichlardan foydalanish, masalan, iqtisodiy barqarorlik indeksi. Beshinchi usul – ekspert baholash va prognozlar, bunda iqtisodchilar va mutaxassislar tomonidan iqtisodiy vaziyat haqida fikrlar yig‘iladi. Ushbu usullar birgalikda qo‘llanilganda iqtisodiy muvozanatning to‘liq va aniq tasvirini olish imkonini beradi. Aniqlangan muvozanat holatiga qarab iqtisodiy siyosat shakllantiriladi va zarur chora- tadbirlar qo‘llaniladi. 55. Iqtisodiy mutanosiblik va uning turlari Iqtisodiy mutanosiblik – bu iqtisodiyotning turli sohalari, tarmoqlari va bo‘limlari o‘rtasidagi nisbatlar va o‘zaro bog‘liqliklarning uyg‘unligi, muvofiqligi hisoblanadi. U iqtisodiy tizimning samarali ishlashini ta’minlaydi va resurslarni 1 dan - 100 gacha Iqtisod optimal taqsimlashga xizmat qiladi. Iqtisodiy mutanosiblik ikki asosiy turga bo‘linadi: ichki va tashqi. Ichki mutanosiblik ishlab chiqarish sohalari, ishchi kuchi, infratuzilma va moliyaviy resurslar o‘rtasidagi muvofiqlikni bildiradi. Tashqi mutanosiblik esa mamlakatning tashqi savdo, investitsiyalar va iqtisodiy aloqalar bilan bog‘liqligini ifodalaydi. Bundan tashqari, funksional mutanosiblik, ya’ni ishlab chiqarish va iste’mol o‘rtasidagi muvozanat ham muhimdir. Iqtisodiy mutanosiblik barqaror iqtisodiy o‘sish uchun shart hisoblanadi, chunki mutanosiblik buzilganda ishlab chiqarish samaradorligi pasayadi, bozorlar ishi qiyinlashadi va iqtisodiy inqirozlar yuzaga kelishi mumkin. Mutanosiblikni saqlash uchun davlat iqtisodiy siyosati, soliqlar, investitsiyalar va boshqaruv tizimlari muvofiqlashtiriladi. 56. Yalpi talab va yalpi taklif o‘rtasidagi muvozanatlik Yalpi talab (aggregate demand) va yalpi taklif (aggregate supply) iqtisodiyotning asosiy makroiqtisodiy ko‘rsatkichlari bo‘lib, ularning o‘zaro muvozanati iqtisodiy barqarorlik va rivojlanishning asosiy sharti hisoblanadi. Yalpi talab – bu mamlakatda ma’lum bir davrda xarid qilinadigan barcha tovarlar va xizmatlar miqdori. Yalpi taklif esa ishlab chiqarilgan umumiy mahsulot hajmini bildiradi. Agar yalpi talab yalpi taklifdan oshib ketsa, iqtisodiyotda inflyatsiya bosimi paydo bo‘lishi mumkin, chunki talab ortib boradi, ammo taklif cheklangan bo‘ladi. Aksincha, yalpi taklif yalpi talabdan ko‘p bo‘lsa, bu iqtisodiy pasayish va ishsizlik xavfini oshiradi. Muvozanat holatida yalpi talab va taklif teng bo‘lib, narxlar barqaror va iqtisodiyot samarali ishlaydi. Bu muvozanatni saqlash uchun davlat tomonidan pul-kredit va fiskal siyosat yo‘nalishlari orqali ta’sir ko‘rsatiladi. Misol uchun, markaziy bank foiz stavkalarini boshqarish orqali yalpi talabni tartibga solishi mumkin. Yalpi talab va taklifning o‘zgarishlari iqtisodiy sikllar, ish bilan bandlik, inflyatsiya darajasiga ta’sir qiladi. Shu sababli, ularning muvozanatini nazorat qilish makroiqtisodiy siyosatning muhim vazifasi hisoblanadi. 1 dan - 100 gacha Iqtisod 57. Iqtisodiy sikl haqida turlicha nazariyalar Iqtisodiy sikl — bu iqtisodiy faollikning muntazam o‘zgarib turadigan davrlari bo‘lib, ularning har birida iqtisodiyot o‘sish, cho‘qqi, pasayish va qayta tiklanish bosqichlarini boshdan kechiradi. Iqtisodiy sikl tushunchasi turli iqtisodchilar tomonidan turlicha talqin qilingan. Klassik nazariyada, iqtisodiy sikllar bozor kuchlarining tabiiy o‘zgarishi sifatida ko‘riladi va ular o‘z-o‘zidan muvozanatga qaytadi deb hisoblanadi. Keynesian nazariyada esa, iqtisodiy sikllar bozor muammolari, talabning o‘zgarishi, investitsiya va iste’moldagi tebranishlar natijasida yuzaga keladi va davlat aralashuvi zarur deb ta’kidlanadi. Monetaristlar esa pul miqdori va uning o‘zgarishi asosida sikllar yuzaga keladi deb hisoblaydi. Shuningdek, hayotiy sikl nazariyasi, ishlab chiqarish vositalarining yangilanishi va innovatsiyalar iqtisodiy sikllarni shakllantiradi degan fikrni ilgari suradi. Turli nazariyalar iqtisodiy sikllarning sabablari, davomiyligi va ularni boshqarish usullarini o‘rganishga qaratilgan. Ularning har biri iqtisodiy siyosatda turli qarorlarni qabul qilish uchun asos bo‘lib xizmat qiladi. 58. Iqtisodiy siklning fazalari va ularning tebranishlarning oqibatlari Iqtisodiy sikl to‘rt asosiy fazadan iborat: o‘sish (ekspansiya), cho‘qqi, pasayish (recessiya), va tiklanish. O‘sish bosqichida iqtisodiy faoliyat kuchayadi, ishlab chiqarish hajmi oshadi, ish o‘rinlari ko‘payadi va daromadlar o‘sadi. Bu bosqichda talab va taklif muvozanatda bo‘ladi yoki talab biroz yuqoriroq bo‘ladi. Cho‘qqi — iqtisodiy faollikning eng yuqori nuqtasi bo‘lib, bu vaqtda ishlab chiqarish maksimal darajada, ammo iqtisodiy bosim ham ortadi. Keyinchalik pasayish bosqichi boshlanadi, unda iqtisodiy faoliyat susayadi, ishlab chiqarish kamayadi, ishsizlik ortadi va talab pasayadi. Bu davrda inflyatsiya pasayishi yoki deflyatsiya yuzaga kelishi mumkin. Tiklanish bosqichi esa iqtisodiy faollik sekin- asta tiklanishi bilan tavsiflanadi, ishlab chiqarish va bandlik asta-sekin oshadi. Har bir fazaning o‘ziga xos ijtimoiy va iqtisodiy oqibatlari mavjud bo‘lib, ular davlat siyosatini shakllantirishda muhim hisoblanadi. Tebranishlar, ya’ni o‘sish 1 dan - 100 gacha Iqtisod va pasayish davrlaridagi o‘zgarishlar iqtisodiyotda noaniqlikni oshiradi, investorlar va iste’molchilar ishonchini ta’sir qiladi. Shu sababli, iqtisodiy siklni boshqarish va yumshatish uchun makroiqtisodiy vositalar qo‘llaniladi. 59. Iqtisodiy siklning turlari Iqtisodiy sikllar turlicha o‘lcham va davomiylikka ega bo‘lib, ularni bir necha turlarga bo‘lish mumkin. Birinchi navbatda, kichik (business cycle) sikllar 3-5 yil davom etib, qisqa muddatli iqtisodiy tebranishlarni ifodalaydi. Ular ko‘pincha talab va taklifdagi o‘zgarishlar, pul-kredit siyosatidagi tebranishlar natijasida yuzaga keladi. Ikkinchi navbatda, uzun muddatli sikllar — Kondratiev sikllari, 40-60 yil davomida texnologik innovatsiyalar va ishlab chiqarish asosiy o‘zgarishlari bilan bog‘liq. Ushbu sikllar iqtisodiy inqiloblar va texnik taraqqiyotga asoslanadi. Uchinchisi, o‘rta muddatli sikllar mavjud bo‘lib, ular 10- 20 yil davomida investitsiyalar va ishlab chiqarish o‘zgarishlariga bog‘liq bo‘ladi. Bundan tashqari, iqtisodiy sikllar bozorning tabiiy qoidalari, siyosiy voqealar, tashqi shoklar natijasida ham shakllanadi. Har bir sikl turi iqtisodiy siyosatni va strategiyalarni ishlab chiqishda hisobga olinadi, chunki har xil davomiylikdagi sikllar turli chora-tadbirlarni talab qiladi. 60. Iqtisodiy inqirozlarning vujudga kelish sabablari va turlari Iqtisodiy inqiroz — bu iqtisodiyotning keskin pasayishi va barqarorlikning buzilishi holati bo‘lib, u ko‘plab sabablar tufayli yuzaga kelishi mumkin. Birinchi sabab — talabning keskin pasayishi, bunda iste’molchilar va korxonalar xaridni kamaytiradi, ishlab chiqarish to‘xtaydi. Ikkinchi sabab — moliyaviy sektordagi muammolar, masalan, banklarning qiyinchiliklarga duch kelishi yoki kredit bozorining torayishi. Uchinchi sabab — tashqi omillar, jumladan, global iqtisodiy inqirozlar, narxlarning pasayishi yoki tashqi qarzning ortishi. To‘rtinchi sabab — siyosiy beqarorlik va iqtisodiy siyosatdagi xatolar, masalan, inflyatsiya nazoratining yo‘qligi yoki fiskal siyosatning noto‘g‘ri qo‘llanilishi. Iqtisodiy 1 dan - 100 gacha Iqtisod inqirozlar turlicha bo‘lib, ular teskari (ya’ni pasayish bosqichidagi inqiroz), barqaror inqiroz (uzoq davom etadigan iqtisodiy qiyinchilik), va moliyaviy inqirozlar (bankrotlik va moliyaviy bozorlardagi beqarorlik) kabi turlarga bo‘linadi. Har bir tur iqtisodiyotga turlicha zarar yetkazadi va uni bartaraf etish uchun maxsus siyosatlar ishlab chiqiladi. 61. Ishchi kuchining ijtimoiy-iqtisodiy mazmuni. Ishchi kuchini takror hosil qilish Ishchi kuchi – bu mehnat qobiliyatiga ega bo‘lgan, ishlab chiqarishda faol qatnashadigan odamlarning jamlanmasidir. Ijtimoiy-iqtisodiy nuqtai nazardan, ishchi kuchi – ishlab chiqarish jarayonining eng asosiy omili hisoblanadi. Ishchi kuchining takror hosil qilinishi deganda – yangi ishchi kuchining tayyorlanishi, ya’ni ta’lim, sog‘liqni saqlash va ijtimoiy xizmatlar orqali inson resursining uzluksiz yangilanishi tushuniladi. Ishchi kuchi sifati uning malakasi, sog‘ligi va mehnatga bo‘lgan munosabati bilan belgilanadi. Zamonaviy iqtisodiyotda ishchi kuchining sifati va miqdori mamlakatning raqobatbardoshligini belgilovchi asosiy omillardandir. Ishchi kuchining uzluksiz takror hosil qilinishi ijtimoiy siyosat va iqtisodiy strategiyalar orqali ta’minlanadi. Masalan, kasb-hunar ta’limi, malaka oshirish kurslari, ish sharoitlarini yaxshilash, ish haqi va ijtimoiy kafolatlar bu jarayonga xizmat qiladi. Ishchi kuchining ijtimoiy ahamiyati shundaki, u jamiyatda ijtimoiy barqarorlikni saqlashga, bandlikni ta’minlashga va odamlarning farovonligini oshirishga hissa qo‘shadi. Shuningdek, ishchi kuchining mehnat samaradorligi iqtisodiy o‘sish va milliy daromad shakllanishiga bevosita ta’sir qiladi. Shu bois, ishchi kuchini samarali boshqarish va rivojlantirish davlat siyosatining muhim yo‘nalishlaridan biridir. 62. Ishchi kuchi bozorining mohiyati Ishchi kuchi bozori – bu mehnat resurslarini sotish va sotib olish jarayoni bo‘lib, unda ish beruvchilar ishchi kuchi uchun talabni, ishchilar esa o‘z mehnat 1 dan - 100 gacha Iqtisod qobiliyatlarini taklif qiladi. Bu bozor iqtisodiy mexanizmlar asosida ishlaydi, bunda ish haqi mehnat narxi sifatida shakllanadi. Ishchi kuchi bozori iqtisodiyotda mehnat resurslarining samarali taqsimlanishini ta’minlaydi. Bozorning talab qismi – ish beruvchilardan, taklif qismi esa ishchilar va ish izlovchilardan iborat. Ishchi kuchi bozori mehnat sharoitlari, mehnat qonunchiligi, ijtimoiy himoya va kasaba uyushmalari faoliyati ta’sirida rivojlanadi. Bozorda raqobat kuchaygani sayin, ishchilar o‘z malaka va qobiliyatlarini oshirishga intiladi. Ishchi kuchi bozorida ish haqi darajasi ishchi kuchining sifati, talab va taklifning nisbatiga qarab o‘zgaradi. Shuningdek, iqtisodiy sikllar, ish o‘rinlari soni va iqtisodiy siyosat ishchi kuchi bozorining holatini belgilaydi. Bozor mexanizmi ishchi kuchining samarali joylashuvi va mehnat unumdorligini oshirishga yordam beradi. 63. Ishsizlikning mohiyati va uning turlari Ishsizlik – bu mehnat qobiliyatiga ega bo‘lib, ish qidirayotgan, ammo ish topa olmayotgan aholi qatlami. Ishsizlik iqtisodiy va ijtimoiy muammo bo‘lib, jamiyatda iqtisodiy resurslarning yetarlicha ishlatilmasligiga olib keladi. Ishsizlikning asosiy turlari quyidagilardir: tsiklik (iqtisodiy sikllar ta’sirida yuzaga keladigan), friksion (ish qidirish yoki ish o‘zgartirish jarayonidagi vaqtinchalik), tuzilish (iqtisodiy struktura o‘zgarishlari sababli) va yashirin (rassmiy ro‘yxatdan o‘tmagan) ishizlik. Tsiklik ishslilik iqtisodiy pasayish va bo‘ysunuvchanlik davrlarida ko‘payadi. Tuzilish ishsliligi iqtisodiyotni modernizatsiya qilish jarayonida eski kasblarning yo‘qolishi bilan bog‘liq. Ishsizlik darajasi mamlakat iqtisodiy holatini aks ettiradi va ijtimoiy barqarorlikka ta’sir qiladi. Ishsizlik yuqori bo‘lsa, jamiyatda ijtimoiy muammolar, jinoyatchilik va kambag‘allik oshadi. Shu sababli, davlat ishchi kuchi siyosati doirasida bandlikni oshirish va ish o‘rinlarini yaratish muhim hisoblanadi. 1 dan - 100 gacha Iqtisod 64. Ishsizlikning ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlari. Ouken qonuni Ishsizlikning ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlari keng qamrovli va jiddiydir. U birinchi navbatda, aholi daromadining kamayishi va ijtimoiy farovonlikning pasayishiga olib keladi. Ishsizlar daromad manbaidan mahrum bo‘lib, iqtisodiy faollik darajasi pasayadi. Bu esa iste’mol va investitsiyalar kamayishiga sabab bo‘ladi, iqtisodiy o‘sish sekinlashadi. Ijtimoiy jihatdan, ishssizlik stress, ruhiy tushkunlik, oilaviy nizolar va jinoyatchilik ko‘rsatkichlarining oshishiga olib keladi. Ouken qonuni ishssizlik va inflyatsiya orasidagi teskari bog‘liqlikni ifodalaydi. Bu qonunga ko‘ra, ishssizlik darajasi pasayganda inflyatsiya darajasi ko‘tariladi va aksincha. Shu bois, makroiqtisodiy siyosat ishssizlik va inflyatsiya o‘rtasida muvozanatni ta’minlashga qaratiladi. Ishsizlikni kamaytirish uchun davlat faoliyati bandlik dasturlari, malaka oshirish, ish o‘rinlarini yaratish va iqtisodiy stimullarni ta’minlashga yo‘naltiriladi. Ouken qonuni — qisqa mudsatli ishsizlik darajasining o sishi bilan ishlabʻ chiqarish hajmidagi yo qotishlar o rtasidagi bog liqni ifodalaydigan qonun. ʻ ʻ ʻ Amerikalik iqtisodchi Artur Ouken (1929— 1979) aniqlangan. Bu qonunga ko ra, ʻ yalpi milliy mahsulotning yillik o sishi 2,5%ni tashkil etganda ishsizlik darajasi ʻ amalda doimiy bo lib qoladi. Ishsizlik darajasidagi o zgarishlarga qarab yalpi ʻ ʻ milliy mahsulot real hajmining potensial hajmiga nisbati o zgarishlari (elastikligi) ʻ doimiy va taxminan 3% ga teng. Mac., ishsizlikning 1% ga o sishi real ishlab ʻ chiqarish hajmida 3% ga teng qisqarishga olib keladi yoki aksincha. Shu sababli mamlakatda ishsizlikni tabiiy darajasida saqlash va tartibga solib turish muhim ahamiyatga ega. Muayyan milliy iqtisodiyot barcha ishlashni xohlovchilarga va mehnatga layo-qatli fuqarolarga yangi ish joylarini yaratib bera olmas ekan, bu iqtisodiyot tovar va xizmatlar ishlab chiqarish potensialini to liq ʻ ishga sola olmaydi. Ouken qonuni dunyodagi deyarli barcha mamlakatlar iqtisodiyotidagi ishsizlik muammolarini tartibga solishda katta ahamiyatga ega. 1 dan - 100 gacha Iqtisod 65. Moliyaning mohiyati va vazifalari Moliya – bu davlat, korxona va oilalar tomonidan mablag‘larni yig‘ish, taqsimlash va foydalanish jarayonlarini ifodalovchi iqtisodiy munosabatlar tizimidir. Moliyaning mohiyati – iqtisodiy resurslarni jamlash va taqsimlash orqali ishlab chiqarish, ijtimoiy xizmatlar va davlat faoliyatini moliyalashtirishdir. Moliyaning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat: iqtisodiyotda pul oqimini tashkil etish, davlat byudjetini shakllantirish va uning ijrosini ta’minlash, iqtisodiy barqarorlik va o‘sishni qo‘llab-quvvatlash, ijtimoiy ta’minotni moliyalashtirish, investitsiyalarni rag‘batlantirish va soliq siyosatini amalga oshirish. Moliyaviy tizim ishlab chiqarish va iste’mol jarayonlarining barqarorligini ta’minlashga xizmat qiladi. Moliya vazifalari davlat iqtisodiy siyosatining muhim instrumentidir, chunki moliyaviy resurslar iqtisodiyotning rivojlanish sur’atlarini belgilaydi. 66. Moliya tizimi va uning tarkibiy bo‘g‘inlari Moliya tizimi – bu mamlakat iqtisodiyotida moliyaviy resurslarni yig‘ish, taqsimlash va boshqarishning tashkiliy-huquqiy mexanizmlari majmuasidir. U davlat moliyasi, korxona moliyasi, oilaviy moliya, bank tizimi va sug‘urta tizimidan iborat. Davlat moliyasi – byudjet, soliq, davlat kredit va xarajatlar jarayonlarini o‘z ichiga oladi. Korxona moliyasi – korxona daromadlari, xarajatlari va investitsiyalarini boshqarish jarayonidir. Oilaviy moliya esa oila daromadlari va xarajatlarini rejalashtirish va boshqarish bilan bog‘liq. Bank tizimi moliyaviy vositalarni jamlash, kreditlash va pul oqimini ta’minlaydi. Sug‘urta tizimi moliyaviy xavflardan himoya qiladi. Moliya tizimi iqtisodiy o‘sish va barqarorlikni ta’minlashda muhim rol o‘ynaydi. Uning samarali ishlashi iqtisodiyotdagi pul oqimlarini optimallashtiradi va investitsiya jarayonlarini rag‘batlantiradi. Moliya tizimining asosiy vazifasi – iqtisodiy resurslarni samarali taqsimlash va ijtimoiy-iqtisodiy barqarorlikni saqlashdir. 1 dan - 100 gacha Iqtisod 67. Byudjet xarajatlari va daromadlari tarkibi Davlat byudjeti daromadlar va xarajatlardan tashkil topadi. Daromadlar tarkibiga soliqlar, bojxona yig‘imlari, davlat mulkidan tushgan daromadlar, davlat xizmatlari uchun to‘lovlar kiradi. Soliqlar byudjet daromadlarining asosiy qismi bo‘lib, iqtisodiyotdagi asosiy moliyaviy manba hisoblanadi. Xarajatlar esa ijtimoiy soha, mudofaa, davlat boshqaruvi, infratuzilma, ta’lim, sog‘liqni saqlash va boshqa sohalarga yo‘naltiriladi. Xarajatlarning samarali taqsimlanishi davlat siyosatining ijtimoiy-iqtisodiy maqsadlariga bog‘liq. Byudjet daromadlari va xarajatlari o‘rtasidagi muvozanat iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash uchun muhimdir. Agar xarajatlar daromadlardan oshib ketsa, byudjet defitsiti yuzaga keladi, bu esa qarz olish yoki pul chiqarish yo‘li bilan qoplanadi. Byudjet siyosati orqali davlat iqtisodiyotni rag‘batlantirish yoki cheklash imkoniyatiga ega bo‘ladi. Shuningdek, byudjet jarayoni ochiqlik va hisobdorlik tamoyillariga asoslanishi kerak. 68. Soliqqa tortish tamoyillari Soliqqa tortish – bu davlat tomonidan jismoniy va yuridik shaxslardan soliq va yig‘imlar yig‘ish jarayoni. Soliq siyosatining samarali ishlashi uchun uning tamoyillarini to‘g‘ri tashkil etish muhimdir. Asosiy soliqqa tortish tamoyillari quyidagilardan iborat: adolatlilik (soliqlar fuqarolarning iqtisodiy imkoniyatlariga mos bo‘lishi), aniqlik (soliq miqdori aniq va tushunarli bo‘lishi), qulaylik (to‘lovchilar uchun soliq to‘lash oson bo‘lishi), samaradorlik (soliq yig‘ish jarayoni minimal xarajatlar bilan amalga oshishi), iqtisodiy samaradorlik (soliqlar iqtisodiy rivojishga salbiy ta’sir qilmasligi). Shuningdek, soliqqa tortishda soliq stavkalari mos, o‘zgaruvchan va barqaror bo‘lishi lozim. Soliqqa tortish tamoyillari mamlakatning iqtisodiy holati va rivojlanish bosqichiga qarab o‘zgaradi. Ular davlat byudjetini shakllantirish va ijtimoiy barqarorlikni ta’minlashda muhim ahamiyatga ega. 1 dan - 100 gacha Iqtisod 69. O‘zbekistonda byudjet va soliq tizimini takomillashtirish yo‘nalishlari O‘zbekistonda byudjet va soliq tizimini takomillashtirishning asosiy yo‘nalishlari iqtisodiyotni rivojlantirish, soliq bazasini kengaytirish, soliqlarni yig‘ish samaradorligini oshirish va byudjet xarajatlarini optimallashtirishga qaratilgan. Soliq tizimini soddalashtirish va elektronlashtirish orqali soliq to‘lovchilar uchun qulaylik yaratish muhim. Byudjet siyosatida ijtimoiy xarajatlarni oshirish, infratuzilma va iqtisodiy sektorlarni qo‘llab-quvvatlashga e’tibor qaratiladi. Shuningdek, korrupsiyaga qarshi kurashish va moliyaviy nazoratni kuchaytirish lozim. Davlat byudjeti balansini saqlash, defitsitni kamaytirish va qarzlarni boshqarish ham dolzarb vazifalardandir. Takomillashtirish jarayonida xalqaro standartlarga mos keladigan moliyaviy hisobot tizimlarini joriy etish muhim. Ushbu yo‘nalishlar mamlakatning barqaror iqtisodiy rivojlanishini ta’minlashga xizmat qiladi. 70. Pul muomalasi va uning amal qilish qonuniyatlari Pul muomalasi – bu pul vositalarining iqtisodiyotdagi aylanish jarayoni bo‘lib, u tovarlar va xizmatlar almashinuvini osonlashtiradi. Pul muomalasi qonuniyatlari – bu pulning aylanishi va uning iqtisodiyotga ta’sirini belgilovchi asosiy tamoyillar. Asosiy qonuniyatlar: pul miqdori iqtisodiyotdagi tovarlar va xizmatlar qiymatiga mos kelishi kerak; pulning qiymati mustahkam bo‘lishi lozim; pul muomalasi doimiy bo‘lishi va uning tezligi iqtisodiy faoliyat sur’atini belgilaydi. Pul muomalasi iqtisodiy barqarorlikka, inflyatsiya va deflyatsiya jarayonlariga bevosita ta’sir qiladi. Pul muomalasi qonuniyatlarini tushunish va ularga rioya qilish iqtisodiy siyosatni samarali olib borishga yordam beradi. Shuningdek, pul muomalasi qonuniyatlari pul tizimining rivojlanishi va innovatsiyalar bilan bog‘liq holda o‘zgarishi mumkin. 1 dan - 100 gacha Iqtisod 71. Pulga bo‘lgan talab va pul taklifi Pulga bo‘lgan talab va pul taklifi iqtisodiyotning muhim tushunchalaridan biri bo‘lib, pul muomalasining asosiy jihatlarini ifodalaydi. Pulga bo‘lgan talab – bu iqtisodiyotda aholining va korxonalarning pulga bo‘lgan ehtiyoji yoki istagi hisoblanadi. Ushbu talab asosan iqtisodiy faoliyatni amalga oshirish uchun zarur bo‘lgan pul miqdorini anglatadi. Pulga bo‘lgan talabni shakllantiruvchi omillar qatoriga narxlar darajasi, foiz stavkalari, iqtisodiy faollik darajasi, inflyatsiya kutishlari va pulning qimmatligi kiradi. Masalan, foiz stavkalari past bo‘lsa, odamlar ko‘proq pul ushlab turishni xohlaydi, chunki qarz olish arzonlashadi, bu esa talabni oshiradi. Pulga bo‘lgan talab ikki turga bo‘linadi: tranzaksion talab, ya’ni kunlik operatsiyalar uchun zarur bo‘lgan pul, va spekulyativ talab, ya’ni pulni boshqa aktivlarga nisbatan ushlab turish istagi. Pul taklifi esa mamlakatda mavjud bo‘lgan pul massasini ifodalaydi. Pul taklifi markaziy bank va tijorat banklari tomonidan nazorat qilinadi. U iqtisodiyotda pul muomalasi hajmini belgilaydi va monetar siyosat orqali boshqariladi. Markaziy bank tomonidan pul taklifi foiz stavkalarini va iqtisodiy o‘sishni ta’sir qilish uchun sozlanadi. Pul taklifi iqtisodiy barqarorlik uchun muhim ahamiyatga ega, chunki juda ko‘p pul taklifi inflyatsiyani keltirib chiqarishi mumkin, kam pul taklifi esa iqtisodiy faollikning susayishiga olib keladi. Pulga bo‘lgan talab va taklif o‘rtasidagi muvozanat pul bozorining asosiy qonunidir. Agar talab pul taklifidan oshsa, foiz stavkalari ko‘tariladi, bu esa iqtisodiy faollikni sekinlashtiradi. Aksincha, pul taklifi talabdan ko‘p bo‘lsa, foiz stavkalari tushadi va iqtisodiyot rivojlanadi. Shu tarzda pulga bo‘lgan talab va taklif iqtisodiyotning rivojlanish sur’atlarini va inflyatsiya darajasini belgilaydi. Shu bilan birga, texnologik taraqqiyot, xalqaro pul oqimlari va davlat siyosati ham pulga bo‘lgan talab va taklifni o‘zgartiradi. Misol uchun, elektron to‘lov vositalarining kengayishi pulga bo‘lgan talabni kamaytirishi mumkin. 1 dan - 100 gacha Iqtisod Shuningdek, moliyaviy inqirozlar pul bozorida talab va taklifni keskin o‘zgartiradi. Natijada, pulga bo‘lgan talab va taklifni tahlil qilish iqtisodchilar va siyosatchilar uchun muhim, chunki bu iqtisodiy barqarorlik va o‘sish uchun asosiy ko‘rsatkich hisoblanadi. Davlatning pul-kredit siyosati orqali ushbu talab va taklifni muvozanatlash unga erishish uchun samarali vosita bo‘lib xizmat qiladi. 72. Inflyatsiya, uning mohiyati va turlari Inflyatsiya — bu umumiy narxlar darajasining uzluksiz oshishi, pulning qadrsizlanishi jarayonidir. Bu holat iqtisodiyotdagi pul va tovarlar o‘rtasidagi nomuvofiqlikdan kelib chiqadi. Inflyatsiyaning asosiy sababi pul massasining ortishi yoki tovar va xizmatlar ishlab chiqarishining kamayishi bo‘lishi mumkin. Inflyatsiya turlari ko‘p, jumladan talab inflyatsiyasi, taklif inflyatsiyasi va aralash inflyatsiya mavjud. Talab inflyatsiyasi aholining xarid qilish qobiliyati oshganda yuzaga keladi, ya’ni talab ko‘payadi va narxlar oshadi. Taklif inflyatsiyasi esa ishlab chiqarish xarajatlari ko‘tarilganda, masalan, ish haqi yoki xom ashyo narxi oshganda yuzaga chiqadi. Aralash inflyatsiyada talab va taklif omillari bir vaqtda ta’sir qiladi. Inflyatsiyaning darajasi ham farq qiladi — yengil inflyatsiya, o‘rta darajali va yuqori (giperinflyatsiya). Inflyatsiya iqtisodiyotga salbiy ta’sir ko‘rsatadi, masalan, iste’mol kuchining pasayishi, tejashning kamayishi va investitsiyalar darajasining tushishi. Shuning uchun davlat inflyatsiyani nazorat qilish uchun monetar va fiskal siyosatni qo‘llaydi. Inflyatsiya darajasini kamaytirish uchun markaziy bank pul massasini boshqaradi, foiz stavkalarini o‘zgartiradi. Shuningdek, davlat soliq va byudjet siyosati orqali ham iqtisodiyotni barqarorlashtirishga harakat qiladi. 73. Kreditning mohiyati, manbalari va vazifalari Kredit – bu pul yoki boshqa moddiy boyliklarni vaqtinchalik foydalanishga berish, keyinchalik asosiy summani va foizlarni qaytarishni o‘z ichiga olgan 1 dan - 100 gacha Iqtisod moliyaviy munosabatdir. Kredit iqtisodiyotda ishlab chiqarishni moliyalashtirish, investitsiyalarni rag‘batlantirish va iste’molni qo‘llab-quvvatlashda muhim vosita hisoblanadi. Kredit manbalari turlicha bo‘lib, davlat, banklar, xalqaro moliyaviy tashkilotlar va korxonalardan olinishi mumkin. Kreditning asosiy vazifasi iqtisodiy resurslarni vaqtincha taqsimlash, ishlab chiqarishni kengaytirish va iqtisodiy o‘sishni ta’minlashdan iborat. Kredit iqtisodiy faollikni rag‘batlantiradi, shuningdek, aholining ehtiyojlarini qondirishga yordam beradi. Kredit turlari orasida iste’mol kreditlari, investitsion kreditlar va davlat kreditlari mavjud. Iste’mol kreditlari asosan shaxsiy xarajatlar uchun, investitsion kreditlar esa ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish sohalarini rivojlantirish uchun mo‘ljallangan. Kredit tizimi yaxshi ishlashi uchun qarz oluvchi va beruvchi o‘rtasidagi ishonch muhimdir. Shuningdek, kredit siyosati va nazorati davlat tomonidan amalga oshiriladi, bu iqtisodiyotda barqarorlikni ta’minlashga xizmat qiladi. Kredit bozorining samaradorligi iqtisodiy o‘sish va investitsiyalarning yuqori darajasi bilan belgilanadi. 74. Markaziy va tijorat banklari hamda ularning vazifalari Markaziy bank – davlatning pul-kredit siyosatini boshqaruvchi asosiy moliyaviy institut bo‘lib, u mamlakat iqtisodiyotida barqarorlikni ta’minlashga mas’ul. Markaziy bankning asosiy vazifalari – pul massasini boshqarish, foiz stavkalarini belgilash, valyuta kursini nazorat qilish va moliyaviy tizim xavfsizligini ta’minlashdir. Shuningdek, markaziy bank tijorat banklariga kredit beradi, ularni nazorat qiladi va likvidlikni boshqaradi. Tijorat banklari esa aholiga va korxonalarga kredit berish, depozitlarni qabul qilish va to‘lov operatsiyalarini amalga oshirish kabi kundalik moliyaviy xizmatlarni ko‘rsatadi. Tijorat banklari iqtisodiyotda pul oqimini tashkil etadi, biznes va iste’mol ehtiyojlarini moliyalashtiradi. Markaziy bank va tijorat banklari o‘rtasida o‘zaro hamkorlik bo‘lib, iqtisodiyotda pul-kredit siyosatini amalga oshirishda ular bir-birini to‘ldiradi. Markaziy bank iqtisodiyotni nazorat qilish va inflyatsiyani kamaytirish 1 dan - 100 gacha Iqtisod uchun monetar siyosat vositalaridan foydalanadi. Tijorat banklari esa bozorda raqobatni ta’minlab, mijozlarga turli moliyaviy xizmatlarni taklif qiladi. Bu tizim iqtisodiyotni samarali boshqarish va rivojlantirishda muhim ahamiyatga ega. 75. Davlatning milliy iqtisodiyotni tartibga solishdagi roli to‘grisidagi nazariyalar Davlat iqtisodiyotdagi roli va uning tartibga solish usullari bo‘yicha turli nazariyalar mavjud. Klassik maktab nazariyasida bozor iqtisodiyoti o‘z-o‘zini tartibga soladi, davlatning aralashuvi minimal bo‘lishi kerak deb hisoblanadi. Keynsianlik nazariyasiga ko‘ra, davlat iqtisodiy faoliyatga faol aralashishi, ayniqsa iqtisodiy inqiroz paytida bandlikni oshirish va inflyatsiyani nazorat qilish uchun fiskal va monetar siyosatni qo‘llashi kerak. Neoklassik nazariyalar davlatning rolini qisqartirish tarafdori bo‘lib, bozor mexanizmlariga ko‘proq ishonadi. Zamonaviy yondashuvlar esa davlatning iqtisodiyotdagi barqarorlik, ijtimoiy adolat va raqobatni ta’minlashdagi faol ishtirokini ta’kidlaydi. Shu bilan birga, davlat bozor nuqsonlarini bartaraf etishda, tabiiy monopoliyalarni tartibga solishda va ijtimoiy himoya tizimini yaratishda muhim rol o‘ynaydi. Shuningdek, davlat investitsiyalarni rag‘batlantirish, infratuzilmani rivojlantirish va soliq siyosati orqali iqtisodiyotni boshqaradi. Har bir nazariya davlatning iqtisodiyotni tartibga solishdagi o‘ziga xos vazifalari va usullarini belgilaydi. 76. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning maqsad va vazifalari Davlat iqtisodiyotni tartibga solishda asosiy maqsadi barqaror o‘sish, inflyatsiyani nazorat qilish, bandlikni ta’minlash va ijtimoiy adolatni himoya qilishdir. Bu maqsadlarni amalga oshirish uchun davlat fiskal va monetar siyosat vositalaridan foydalanadi. Davlatning vazifalari orasida resurslarni samarali taqsimlash, raqobatni himoya qilish, ijtimoiy xavfsizlikni ta’minlash va ekologik barqarorlikni saqlash kiradi. Shuningdek, davlat ta’lim, sog‘liqni saqlash va infratuzilmani rivojlantirishga investitsiyalar kiritadi. Iqtisodiyotni tartibga solish 1 dan - 100 gacha Iqtisod orqali davlat bozor nuqsonlarini bartaraf etadi, monopoliyalarni nazorat qiladi va iqtisodiy xavfsizlikni mustahkamlaydi. Davlatning faoliyati ijtimoiy tengsizlikni kamaytirishga, iqtisodiy o‘sish va raqobatbardoshlikni oshirishga qaratilgan. Ushbu jarayonda davlat va bozor o‘rtasida muvozanatni saqlash muhimdir. Bu esa jamiyatning farovonligini oshirishga xizmat qiladi. 77. Davlatning iqtisodiyotga ta’sir qilish usullari va vositalari Davlat iqtisodiyotga turli usullar va vositalar orqali ta’sir qiladi, maqsadi – iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash va ijtimoiy maqsadlarni amalga oshirishdir. Bu usullar fiskal siyosat (byudjet daromadlari va xarajatlarini boshqarish), monetar siyosat (pul massasini nazorat qilish), valyuta siyosati, soliq siyosati va mehnat bozori tartibga solishni o‘z ichiga oladi. Fiskal siyosat orqali davlat soliqlarni belgilaydi, byudjet xarajatlarini rejalashtiradi, investitsiyalarni yo‘naltiradi. Monetar siyosat markaziy bank tomonidan pul massasini, foiz stavkalarini boshqarish orqali amalga oshiriladi. Soliq siyosati esa iqtisodiyotning turli sohalarida rag‘batlantirish yoki cheklovlar yaratishda muhim rol o‘ynaydi. Davlat tomonidan davlat buyurtmalari, subsidiyalar, tarif va bojxona siyosati yordamida ham ta’sir ko‘rsatiladi. Raqobatni himoya qilish va monopoliyalarni nazorat qilish ham davlatning iqtisodiyotdagi ta’sir usullaridan biridir. Iqtisodiyotni tartibga solishda davlat qat’iy me’yoriy bazani yaratib, qonunlar orqali bozorda adolatni ta’minlaydi. Ushbu vositalar orqali davlat iqtisodiy o‘sish, inflyatsiyani pasaytirish, bandlikni oshirish va ijtimoiy tengsizlikni kamaytirishga harakat qiladi. Shuningdek, davlat ijtimoiy siyosat orqali aholi turmush darajasini yaxshilashga xizmat qiladi. Ta’sir usullari davlat siyosatining maqsadlariga muvofiq doimiy takomillashib boradi. 78. Bozor iqtisodiyotini tartibga solishda davlatning o‘rni Bozor iqtisodiyotida davlatning o‘rni muhim va murakkabdir. Bozor mexanizmi o‘z-o‘zini boshqarish xususiyatiga ega bo‘lsa-da, uning nuqsonlarini bartaraf 1 dan - 100 gacha Iqtisod etish uchun davlat faol aralashadi. Davlat bozordagi monopoliyalarni nazorat qiladi, raqobatni rag‘batlantiradi va iste’molchilar huquqlarini himoya qiladi. Shuningdek, ijtimoiy himoya tizimini yaratish orqali kam ta’minlangan qatlamlarni qo‘llab-quvvatlaydi. Davlat investitsiyalarni amalga oshirish orqali infratuzilmani rivojlantiradi, ta’lim va sog‘liqni saqlash sohalarini qo‘llab- quvvatlaydi. Bozor iqtisodiyotining barqaror rivojlanishi uchun davlat fiskal va monetar siyosatni samarali amalga oshiradi. Bozor sharoitida iqtisodiy o‘sish va barqarorlikni ta’minlash uchun davlat va biznes o‘rtasida hamkorlik muhim. Davlat tomonidan qabul qilinadigan qonunlar va me’yoriy hujjatlar bozorni tartibga solishda asosiy vosita hisoblanadi. Shuningdek, ekologik va ijtimoiy muammolarni hal qilishda davlatning faol ishtiroki talab qilinadi. Bozor iqtisodiyotida davlat roli doimo yangilanib, o‘zgarib boradi, chunki iqtisodiy muhit va global jarayonlar ta’sirida siyosat ham moslashadi. Shu tariqa, davlat bozor mexanizmini to‘ldiruvchi va uni barqarorlashtiruvchi kuch sifatida xizmat qiladi. 79. Aholi daromadlari, ularning turlari va manbalari Aholi daromadlari – bu odamlar va oilalarning ma’lum bir vaqt ichida oladigan pul yoki boshqa moddalardagi qiymat hisoblanadi. Daromadlar asosiy turlari – ish haqi, biznesdan olingan foyda, mulkdan olingan ijara haqi, pensiyalar va ijtimoiy yordamlar. Ish haqi eng keng tarqalgan daromad turi bo‘lib, ishchi va xodimlarning mehnatidan kelib chiqadi. Biznes faoliyatidan tushgan daromad tadbirkorlik faoliyatidan olinadi va iqtisodiy o‘sishga hissa qo‘shadi. Mulk daromadlari – mulk egalarining mulklaridan (masalan, ko‘chmas mulk, qimmatli qog‘ozlar) olinadigan daromad hisoblanadi. Pensiyalar va ijtimoiy yordamlar esa davlat tomonidan ta’minlangan, ayniqsa, nogironlar, nafaqaxo‘rlar va kam ta’minlanganlar uchun mo‘ljallangan daromadlar. Daromadlar manbalari orasida qishloq xo‘jaligi va sanoat sohalari ham muhim o‘rin tutadi. Aholi daromadlarining darajasi va taqsimoti iqtisodiy o‘sish va ijtimoiy barqarorlik 1 dan - 100 gacha Iqtisod uchun muhim omildir. Daromadlar darajasi aholi turmush darajasini aniqlaydi, u ijtimoiy tengsizlik va kambag‘allikni kamaytirishda asosiy rol o‘ynaydi. Shuning uchun davlat daromadlar taqsimotini adolatli qilishga, soliq siyosati orqali daromadlarni boshqarishga harakat qiladi. Daromadlarning barqarorligi va o‘sishi iqtisodiy rivojlanish uchun zamin yaratadi. 80. Aholi turmush darajasi mezon va sifat ko`rsatkichlari Aholi turmush darajasi – bu odamlarning hayot sifatini, ijtimoiy-iqtisodiy farovonligini o‘lchovchi ko‘rsatkichdir. Turmush darajasining asosiy mezonlari: daromad miqdori, iste’mol darajasi, ta’lim va sog‘liqni saqlash xizmatlariga kirish imkoniyati, uy-joy sharoitlari va ekologik holat. Daromadlar yuqori bo‘lsa, odamlarga sifatli oziq-ovqat, kiyim-kechak va boshqa zarur ehtiyojlarni qondirish imkoniyati oshadi. Iste’molning o‘ziga xosligi, uning barqarorligi va xilma-xilligi ham muhim mezondir. Ta’lim va sog‘liqni saqlash tizimidagi xizmatlarga kengroq kirish esa odamlarning hayot sifatini yaxshilaydi. Uy-joy sharoitlari va kommunal xizmatlar ko‘rsatkichi ham turmush darajasining ko‘rsatkichidir. Ekologik toza muhitda yashash imkoniyati odamlarning sog‘lig‘i va farovonligiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Turmush darajasining sifat ko‘rsatkichlari orasida ishsizlik darajasi, kambag‘allik ko‘rsatkichi, umr ko‘rish davomiyligi va ijtimoiy xizmatlar sifati ham bor. Davlat turmush darajasini yaxshilash uchun ijtimoiy siyosat, iqtisodiy rivojlanish va infratuzilma yaratishga e’tibor beradi. Shu tarzda, turmush darajasi ko‘rsatkichlari jamiyat farovonligining muhim o‘lchovidir. 81. Ijtimoiy himoya shakllari va davlatning ijtimoiy siyosati Ijtimoiy himoya jamiyatdagi zaif qatlamlarni, xususan, nogironlar, pensionerlar, ishsizlar va kam ta’minlangan oilalarni qo‘llab-quvvatlash tizimidir. U pul shaklida (pensiyalar, nafaqalar), xizmat ko‘rsatish shaklida (tibbiy yordam, ta’lim) yoki moddiy yordam tarzida bo‘lishi mumkin. Davlatning ijtimoiy 1 dan - 100 gacha Iqtisod siyosati ushbu himoyani tashkil etish va samarali amalga oshirish uchun mo‘ljallangan strategik yo‘nalishlar yig‘indisidir. Ijtimoiy himoya shakllari: pensiyalar, nafaqalar, ijtimoiy yordamlar, ish o‘rinlarini yaratish dasturlari, tibbiy sug‘urta, ijtimoiy xizmatlar tizimi. Davlat ijtimoiy siyosat orqali ijtimoiy adolat va barqarorlikni ta’minlashga harakat qiladi. Bu siyosat kambag‘allikni kamaytirish, bandlikni oshirish, ta’lim va sog‘liqni saqlash sifatini yaxshilashga qaratilgan. Ijtimoiy himoya tizimi davlat byudjetidan moliyalashtiriladi, ba’zan xususiy sektor va xalqaro tashkilotlar yordamida ham amalga oshiriladi. Samarali ijtimoiy siyosat ijtimoiy notenglik va diskriminatsiyani kamaytiradi, jamiyatda ijtimoiy barqarorlikni mustahkamlaydi. Shuningdek, u iqtisodiy o‘sish va inson kapitalining rivojlanishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. 82. Qashshoqlikning sabablari va oqibatlari Qashshoqlik – bu shaxs yoki oilaning asosiy hayotiy ehtiyojlarini qondirish uchun yetarli daromadga ega emasligi holatidir. Qashshoqlikning sabablari ko‘p qirrali: iqtisodiy (ishsizlik, kam maosh), ijtimoiy (ta’limning pastligi, sog‘liqni saqlash xizmatlarining yetishmasligi), siyosiy (nohaq taqsimot, korrupsiya), demografik (aholi ko‘payishi) va tabiiy (iqlim sharoitlari, tabiiy ofatlar). Qashshoqlikning asosiy oqibatlari sifatida kambag‘allik avloddan-avlodga o‘tishi, sog‘liqning yomonlashuvi, ta’limning pastligi, ijtimoiy izolyatsiya va jinoyatchilikning oshishi ko‘rsatiladi. Qashshoqlik insonlarning ijtimoiy faolligini kamaytirib, iqtisodiy rivojlanishga to‘siq bo‘ladi. Shu bilan birga, qashshoqlik ijtimoiy beqarorlik va siyosiy muammolarni kuchaytiradi. Davlatlar va xalqaro tashkilotlar qashshoqlikka qarshi kurashishda ijtimoiy yordam, bandlik dasturlari, ta’limni kengaytirish va sog‘liqni yaxshilash kabi chora-tadbirlarni amalga oshiradilar. Qashshoqlikni kamaytirish uzoq muddatli va kompleks yondashuvni talab qiladi. 1 dan - 100 gacha Iqtisod 83. Qashshoqlikni kamaytirish va daromadlarni qayta taqsimlash siyosati Qashshoqlikni kamaytirish siyosati – ijtimoiy notenglik va kambag‘allikni kamaytirishga qaratilgan davlat va jamiyat choralari majmuasidir. Bu siyosat asosida ijtimoiy yordam tizimlari, ta’lim va sog‘liqni saqlash imkoniyatlarini kengaytirish, ish o‘rinlarini yaratish dasturlari joy oladi. Daromadlarni qayta taqsimlash esa soliqlar, subsidiyalar, nafaqalar va boshqa fiskal vositalar orqali amalga oshiriladi. Bu jarayonda yuqori daromadli qatlamlardan soliqlar yig‘ilib, u kambag‘al qatlamlarga ijtimoiy yordam sifatida beriladi. Soliq tizimining progressivligi daromadlarni tengroq taqsimlashga yordam beradi. Shuningdek, davlat iqtisodiyotni rivojlantirish va ish o‘rinlarini yaratish orqali odamlarning daromad darajasini oshirishga harakat qiladi. Qashshoqlikni kamaytirishda ta’lim va kasb-hunar o‘qitishni yaxshilash ham muhim ahamiyatga ega. Ushbu siyosat iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash va ijtimoiy tengsizlikni kamaytirishda asosiy vosita hisoblanadi. Samarali daromadlarni qayta taqsimlash tizimi jamiyatdagi ijtimoiy beqarorlik xavfini kamaytiradi va iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantiradi. 84. Ishlab chiqarishning baynalminallashuvi Ishlab chiqarishning baynalminallashuvi – bu ishlab chiqarish jarayonining davlatlar va hududlar bo‘yicha taqsimlanishi, ya’ni turli bosqichlari va komponentlari turli mamlakatlarda amalga oshirilishini anglatadi. Bu jarayon global savdo, texnologik rivojlanish va investitsiyalar oqimi bilan chambarchas bog‘liq. Baynalminallashuv mahsulotlarning ishlab chiqarish samaradorligini oshiradi, ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytiradi va yangi bozorlar yaratadi. Shu bilan birga, baynalminallashuv iqtisodiy o‘sish va rivojlanish uchun imkoniyatlar yaratadi, lekin ba’zan ijtimoiy va ekologik muammolarni keltirib chiqarishi mumkin. Baynalminallashuv natijasida xalqaro mehnat taqsimoti chuqurlashadi, mamlakatlar o‘zining raqobatbardosh sohalariga e’tibor qaratadi. Bu jarayon transmilliy kompaniyalar faoliyati bilan chambarchas bog‘liq bo‘lib, 1 dan - 100 gacha Iqtisod ular ishlab chiqarish tarmoqlarini global miqyosda boshqaradilar. Baynalminallashuvga qarshi va uni tartibga soluvchi siyosatlar ham mavjud bo‘lib, davlatlar o‘z iqtisodiyotlarini himoya qilish va barqaror rivojlantirishga intiladi. 85. Xalqaro iqtisodiy munosabatlarning shakllari Xalqaro iqtisodiy munosabatlar turli shakllarda namoyon bo‘ladi: savdo, investitsiyalar, moliyaviy almashinuvlar, texnologiyalar transferi va mehnat migratsiyasi. Eng keng tarqalgan shakllardan biri xalqaro savdo bo‘lib, mamlakatlar o‘zlarining o‘ziga xos mahsulotlarini eksport va import qiladilar. Xalqaro investitsiyalar mamlakatlarning iqtisodiy rivojlanishini tezlashtiradi va yangi ish o‘rinlari yaratadi. Moliyaviy almashinuvlar – bu valyuta, qarz va boshqa moliyaviy resurslar oqimi bo‘lib, u global iqtisodiy barqarorlik uchun muhim. Texnologiyalar transferi mamlakatlar rivojlanishida innovatsiyalarni joriy etishda yordam beradi. Mehnat migratsiyasi esa malakali va malakasiz ishchi kuchining mamlakatlar orasida harakatlanishini ta’minlaydi. Xalqaro iqtisodiy munosabatlar hukumatlar, kompaniyalar va xalqaro tashkilotlar tomonidan boshqariladi. Bu munosabatlar ko‘plab qonunlar va bitimlar bilan tartibga solinadi. Ular global iqtisodiyotning integratsiyasi va rivojlanishida muhim omil hisoblanadi. 86. Jahon infratuzilmasining rivojlanishi holati Jahon infratuzilmasi iqtisodiy o‘sish va rivojlanish uchun zarur bo‘lgan asosiy tizimlar, ob'ektlar va xizmatlar yig‘indisidir. Bu infratuzilmaga transport tarmoqlari (yo‘llar, temir yo‘llar, aeroportlar, dengiz portlari), energetika (elektr energiyasi, gaz, neft), aloqa tizimlari (internet, telefon, telekommunikatsiya), suv ta'minoti va sanitariya xizmatlari kiradi. XXI asrda infratuzilmaning rivojlanishi global iqtisodiyotning integratsiyasi va raqobatbardoshligini oshirishda muhim ahamiyat kasb etmoqda. Rivojlangan davlatlarda infratuzilma zamonaviy 1 dan - 100 gacha Iqtisod texnologiyalar asosida barpo etilgan, yuqori samaradorlik va barqarorlikka ega. Aksincha, rivojlanayotgan mamlakatlarda infratuzilmaning holati ko‘pincha eskirgan, kam ta'minlangan va texnik jihatdan zaif. Jahon bo‘yicha infratuzilma sohasida innovatsiyalar – aqlli transport tizimlari, raqamli kommunikatsiyalar va qayta tiklanuvchi energiya manbalari kengaymoqda. Jahon banki va boshqa xalqaro tashkilotlar infratuzilmani rivojlantirishga katta sarmoya kiritmoqda. Rivojlanayotgan mamlakatlar uchun infratuzilmani yaxshilash – iqtisodiy o‘sish, bandlikni oshirish va ijtimoiy barqarorlikni ta’minlash uchun asosiy vazifa hisoblanadi. Shuningdek, infratuzilmaning barqarorligi va ekologik xavfsizligi masalalari global miqyosda muhim ahamiyatga ega bo‘lib, bu sohada yangi standartlar va siyosatlar ishlab chiqilmoqda. 87. Jahon xo‘jaligi globallashuvi jarayonlarining ziddiyatli tomonlari Jahon xo‘jaligining globallashuvi – bu iqtisodiy, madaniy, siyosiy va texnologik jarayonlarning global darajada integratsiyasi. Ushbu jarayon ko‘plab ijobiy tomonlarga ega bo‘lsa-da, uning ziddiyatli jihatlari ham mavjud. Birinchidan, globallashuv rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlar o‘rtasida iqtisodiy notenglikni kuchaytirishi mumkin. Rivojlangan davlatlar ko‘pincha yuqori texnologiyali sohalarda ustunlikka ega bo‘lib, rivojlanayotgan mamlakatlar esa asosan xomashyo eksportiga bog‘liq bo‘lib qoladi. Ikkinchidan, transmilliy kompaniyalar mahalliy sanoat va kichik bizneslarga salbiy ta’sir ko‘rsatishi, mahalliy madaniyat va an’analarni yo‘qotishga olib kelishi mumkin. Uchinchi muammo – mehnat bozorida migratsiya va ishchi kuchining ekspluatatsiyasi, bu esa ijtimoiy notenglikni oshiradi. To‘rtinchidan, global miqyosdagi iqtisodiy krizislar, masalan, moliyaviy bo‘ronlar, tez va keng tarqalishi mumkin, bu esa mamlakat iqtisodiyotlariga katta zarar yetkazadi. Shuningdek, globallashuv ekologik muammolarni kuchaytirishi, tabiiy resurslarning haddan tashqari ekspluatatsiyasiga olib kelishi mumkin. Ushbu ziddiyatlar global boshqaruv va tartibga solish mexanizmlarini yaratishni taqozo etadi. Biroq, globallashuv 1 dan - 100 gacha Iqtisod jarayonlarini boshqarishda muvozanatni saqlash va adolatli rivojlanishni ta’minlash uchun xalqaro hamkorlik va siyosiy iroda zarur. 88. Transmilliy kompaniyalar (TMK)ning globallashuv jarayonlariga ta’siri Transmilliy kompaniyalar (TMK) – bu bir nechta mamlakatlarda faoliyat yurituvchi yirik korxonalar bo‘lib, ular global iqtisodiyotning asosiy harakatlantiruvchilaridan biridir. TMKlar globallashuv jarayonida texnologiyalar tarqalishi, investitsiyalar oqimi va bozorlarning integratsiyasiga katta ta’sir ko‘rsatadi. Ular ishlab chiqarish zanjirlarini turli mamlakatlarga taqsimlab, samaradorlikni oshiradi va xarajatlarni kamaytiradi. Shu bilan birga, TMKlar yangi ish o‘rinlari yaratib, mahalliy iqtisodiyotlarni rivojlantirishga yordam beradi. Biroq, TMKlarning faoliyati ba’zan mahalliy sanoatni siqib chiqarishi, ishchilarning huquqlarini buzishi va atrof-muhitga zarar yetkazishi mumkin. TMKlar o‘z faoliyatida ba’zan davlatlarning iqtisodiy suverenitetiga aralashadi va siyosiy ta’sir ko‘rsatadi. Shuningdek, TMKlarning global raqobati ba’zi mamlakatlarda iqtisodiy notenglik va resurslarning noto‘g‘ri taqsimlanishiga olib keladi. Ammo, ularning investitsiyalari va texnologik innovatsiyalari global rivojlanish uchun muhim omil hisoblanadi. Davlatlar TMKlarni tartibga solish va ularning ijobiy ta’sirini oshirishga qaratilgan siyosatlarni ishlab chiqmoqda. Shuningdek, xalqaro tashkilotlar TMKlarning mas’uliyatli faoliyatini rag‘batlantirish uchun qoidalar va standartlar belgilaydi. 89. Xalqaro iqtisodiy integratsiya to‘g‘risida turli nazariyalar tahlili Xalqaro iqtisodiy integratsiya — bu mamlakatlar o‘rtasida iqtisodiy hamkorlik va yaqinlashuv jarayonidir. Ushbu jarayonni tushuntirish uchun bir qancha nazariyalar mavjud. Klassik nazariyalar (masalan, Adam Smitning erkin savdo nazariyasi) integratsiyani bozor samaradorligini oshirish va resurslarni optimal taqsimlash vositasi sifatida ko‘radi. Neoklassik nazariyalar integratsiyani davlatlarning o‘zaro manfaatlariga xizmat qiluvchi hamkorlik deb baholaydi. 1 dan - 100 gacha Iqtisod Modern nazariyalar integratsiyani institutsional va siyosiy jarayon sifatida qaraydi, u yerda xalqaro tashkilotlar va siyosiy kelishuvlar muhim o‘rin tutadi. Shu bilan birga, ba’zi nazariyalar (masalan, merkantilizm) integratsiyaga shubha bilan qaraydi va uni milliy iqtisodiyotning mustaqilligini xavf ostiga qo‘yuvchi omil sifatida ko‘radi. Tarixiy nazariyalar integratsiya jarayonining bosqichlarini va ularning har birining o‘ziga xos xususiyatlarini ta’kidlaydi. Tahlil shuni ko‘rsatadiki, integratsiya jarayoni murakkab va ko‘p qirrali bo‘lib, iqtisodiy, siyosiy va madaniy omillar bilan chambarchas bog‘liq. Shu sababli, mamlakatlar o‘z manfaatlarini maksimal ta’minlash uchun integratsiyaga moslashuvchan va strategik yondashuvlarni qo‘llashi lozim. 90. Xalqaro iqtisodiy integratsiyaning shakllari va amal qilish xususiyatlari Xalqaro iqtisodiy integratsiya bir nechta shakllarda namoyon bo‘ladi, ularning har biri o‘ziga xos daraja va xususiyatlarga ega. Eng kam integratsiyalangan shakl erkin savdo zonalari bo‘lib, bu yerda savdo to‘siqlari kamaytiriladi, lekin bojxona siyosati mustaqil bo‘ladi. Keyingi daraja bo‘lib bojxona ittifoqi turadi, bunda a’zolar o‘rtasida bojxona to‘siqlari bekor qilinadi va tashqi bojlar birlashtiriladi. Yanada chuqurroq shakl umumiy bozor bo‘lib, bunda erkin harakat — tovar, xizmat, kapital va ishchi kuchi uchun keng imkoniyatlar yaratiladi. Eng rivojlangan shakl iqtisodiy ittifoq va hatto siyosiy ittifoq bo‘lib, bu yerda mamlakatlar iqtisodiy siyosatlarni muvofiqlashtiradi. Har bir shaklning o‘ziga xos ijobiy va salbiy tomonlari mavjud. Masalan, erkin savdo zonalari suverenitetni saqlash imkonini beradi, lekin samaradorligi pastroq bo‘lishi mumkin. Iqtisodiy ittifoqlarda esa samaradorlik yuqori, lekin siyosiy mustaqillik chegaralangan bo‘ladi. Xalqaro integratsiya davlatlararo ishonch va hamkorlikka asoslanadi va global iqtisodiy barqarorlik uchun muhim vositadir. Shu bilan birga, uning muvaffaqiyati mamlakatlarning o‘z manfaatlarini qanday muvozanatlashiga bog‘liq. 1 dan - 100 gacha Iqtisod 91. Xalqaro mehnat taqsimoti va xalqaro savdo to‘g‘risidagi turlicha nazariyalar Xalqaro mehnat taqsimoti – bu iqtisodiy jarayon bo‘lib, turli mamlakatlar o‘zlarining tabiiy, iqtisodiy va texnologik resurslariga qarab, ma’lum tovarlar yoki xizmatlarni ishlab chiqarishga ixtisoslashadi. Bu jarayon natijasida mamlakatlar o‘zaro o‘ziga xos mahsulotlarni almashish orqali iqtisodiy samaradorlikni oshiradi. Masalan, bir mamlakat qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini, boshqasi sanoat mahsulotlarini ishlab chiqarishga ko‘proq ixtisoslashadi. Bu xalqaro savdoning asosiy tayanchidir. Xalqaro mehnat taqsimoti inson resurslari, tabiiy resurslar, texnologiya, ishlab chiqarish xarajatlari, kapital mavjudligi kabi omillarga bog‘liq.Xalqaro savdo nazariyalari ko‘p yillar davomida rivojlanib kelmoqda. Klassik nazariyalardan biri — Adam Smitning "to‘liq ustunlik" nazariyasi. Unga ko‘ra, har bir mamlakat o‘zining eng samarali ishlab chiqaradigan mahsulotlariga ixtisoslashishi kerak. David Rikardonining "qiyosiy ustunlik" nazariyasi esa shuni ta’kidlaydiki, hattoki boshqa mahsulotlarni samaraliroq ishlab chiqaradigan mamlakat ham o‘ziga nisbatan kamroq samarali mahsulotni ishlab chiqarishda ixtisoslashishi va uni savdo qilishi maqsadga muvofiq. Shu tariqa, xalqaro savdo barcha ishtirokchilar uchun foyda keltiradi. Heckscher-Ohlin modeli mamlakatlarning mehnat va kapital kabi ishlab chiqarish omillariga ko‘ra maxsuslashtirilishini tushuntiradi. Mamlakatlar ko‘proq mavjud bo‘lgan resurslar bo‘yicha ishlab chiqarishni kengaytiradi va shu mahsulotlarni eksport qiladi. Yangi zamonaviy nazariyalar esa monopolistik raqobat, texnologik yangiliklar va global miqyosdagi integratsiyani hisobga oladi. Masalan, Dixit- Stiglits nazariyasi mahsulotlarning turli variantlari va brendlarning xalqaro savdoga ta’sirini ko‘rsatadi.Shuningdek, globalizatsiya jarayonida xalqaro savdo tizimi murakkablashdi, bu esa mehnat taqsimotining yangi shakllarini, masalan, global ta’minot zanjirlarini paydo qildi. Bu tizimda har bir mamlakat yoki kompaniya ishlab chiqarishning ma’lum bosqichlariga ixtisoslashadi. Bu esa ishlab chiqarish samaradorligini oshirish bilan birga, yangi raqobat sharoitlarini 1 dan - 100 gacha Iqtisod ham yaratadi. Shu bilan birga, xalqaro mehnat taqsimoti global iqtisodiy o‘sish, texnologik rivojlanish va boylik taqsimotida muhim omil hisoblanadi. 92. Xalqaro savdoning mazmuni, tuzilishi va xususiyatlari Xalqaro savdo – bu mamlakatlar o‘rtasida tovarlar, xizmatlar, kapital va texnologiyalar almashinuvi jarayoni bo‘lib, u global iqtisodiyotning ajralmas qismidir. Xalqaro savdo milliy iqtisodiyotlarni bir-biriga bog‘lab, ularning o‘sishi va rivojlanishiga katta ta’sir ko‘rsatadi. Xalqaro savdoning mazmuni mamlakatlar o‘zining ixtisoslashuvi asosida mahsulotlarni import va eksport qilishini bildiradi. Bu jarayon orqali har bir mamlakat o‘zining resurslari va ishlab chiqarish imkoniyatlariga ko‘ra eng samarali tovarlarni ishlab chiqaradi va sotadi. Xalqaro savdoning tuzilishi asosan eksport va importdan tashkil topadi. Eksport – bu mamlakatda ishlab chiqarilgan mahsulot yoki xizmatlarning boshqa davlatlarga sotilishi, import esa chet eldan mahsulot yoki xizmatlarni xarid qilishdir. Savdo balansi mamlakatning eksport va import o‘rtasidagi farqni ko‘rsatadi. Mamlakatlarda savdo balansi musbat (eksport importdan ko‘p) yoki manfiy (import eksportdan ko‘p) bo‘lishi mumkin. Xalqaro savdo strukturasida tovarlar, xizmatlar, kapital va intellektual mulk ob’yektlari ishtirok etadi. Tovarlar savdosi an’anaviy va eng keng tarqalgan shakldir. Bunga sanoat mahsulotlari, qishloq xo‘jaligi mahsulotlari, xomashyo va yarim tayyor mahsulotlar kiradi. Xizmatlar savdosi esa transport, turizm, moliya, sug‘urta va boshqa sohalarni qamrab oladi. Kapital savdosi xorijiy investitsiyalar shaklida amalga oshadi. Xalqaro savdoning o‘ziga xos xususiyatlari mavjud. Birinchidan, bu jarayon millatlararo farqlarni hisobga oladi, ya’ni mamlakatlar o‘zining iqtisodiy resurslari, texnologik darajasi, ishlab chiqarish madaniyati va siyosiy sharoitlariga qarab faoliyat yuritadi. Ikkinchidan, xalqaro savdo murakkab mexanizmlarga ega bo‘lib, ko‘plab davlatlararo shartnomalar, bojxona tariflari va eksport-import reglamentlari orqali tartibga solinadi. Uchinchidan, xalqaro 1 dan - 100 gacha Iqtisod savdoda valuta kurslari va moliyaviy bozorlarning o‘rni katta bo‘lib, ular savdo oqimlariga ta’sir ko‘rsatadi. Xalqaro savdo nafaqat iqtisodiy, balki siyosiy va ijtimoiy ta’sirga ham ega. Savdo orqali davlatlar o‘rtasida iqtisodiy hamkorlik rivojlanadi, bu esa global xavfsizlik va barqarorlikka xizmat qiladi. Biroq, ba’zan savdo urushlari, tariflar va kvotalar kabi cheklovlar sababli savdo jarayonlari murakkablashadi va mamlakatlar o‘rtasida nizolar yuzaga keladi. Shu bois xalqaro savdoni tartibga soluvchi institutsiyalar, masalan, Jahon Savdo Tashkiloti (WTO) muhim ahamiyat kasb etadi. 93. To‘lov balansi, uning tuzilishi va taqchilligi To‘lov balansi – bu mamlakatning ma’lum bir davr ichida tashqi iqtisodiy operatsiyalarini aks ettiruvchi muhim makroiqtisodiy ko‘rsatkich hisoblanadi. U mamlakatning chet el bilan moliyaviy va savdo munosabatlarini hisobga oladi. To‘lov balansining asosiy maqsadi – mamlakatga kiruvchi va undan chiqayotgan pul oqimlarini aniqlash va muvozanatni ta’minlashdir. To‘lov balansining tuzilishi odatda uch asosiy qismdan iborat: joriy hisob, kapital hisob va moliyaviy hisob. Joriy hisob savdo balansi, xizmatlar balansi, daromadlar balansi va transferlarni o‘z ichiga oladi. Savdo balansi tovarlarning eksport va importining farqini ko‘rsatadi, bu mamlakat iqtisodiyotining asosiy ko‘rsatkichi hisoblanadi. Kapital hisobi investitsiyalar va qarzlar orqali mamlakatga kirib-chiqayotgan mablag‘larni aks ettiradi. Moliyaviy hisob esa xorijiy investitsiyalar va aktivlar sotib olish, sotish kabi moliyaviy operatsiyalarni o‘z ichiga oladi. To‘lov balansining taqchilligi yoki ortiqchiligi mamlakat iqtisodiy holatining ijobiy yoki salbiy tomonlarini ko‘rsatadi. Taqchillik – bu mamlakat eksportidan kam import qilgani yoki investitsiyalar oqimi bilan ta’minlanmayotganini bildiradi, bu esa valyuta kursining tushishiga, tashqi qarzlarning ko‘payishiga olib kelishi mumkin. Shu sababli, davlatlar to‘lov balansining barqarorligini ta’minlashga harakat qiladi, chunki bu iqtisodiy mustahkamlik va xalqaro savdo munosabatlarining sog‘lomligini bildiradi. 1 dan - 100 gacha Iqtisod 94. Xalqaro valyuta-kredit munosabatlari va valyuta tizimlari Xalqaro valyuta-kredit munosabatlari global iqtisodiy tizimning asosiy qismi bo‘lib, davlatlar o‘rtasida valyuta almashinuvi, kredit berish va olish, shuningdek, moliyaviy resurslar oqimini ta’minlashni o‘z ichiga oladi. Bu munosabatlar dunyo bo‘ylab moliyaviy barqarorlikni saqlashda muhim rol o‘ynaydi. Valyuta tizimi esa davlatlarning o‘zaro valyuta kurslarini belgilash, nazorat qilish va tartibga solish mexanizmi hisoblanadi. Tarixan valyuta tizimlari ko‘p shakllarda bo‘lgan: oltin standarti, valyuta basketi, mustahkam yoki erkin kurs tizimlari kabi. Xalqaro valyuta-kredit munosabatlari rivojlanishi bilan birga, global bank tizimlari, xalqaro moliyaviy tashkilotlar (IMF, Jahon banki) ham muhim o‘rin egalladi. Ular davlatlarga valyuta barqarorligini ta’minlash, moliyaviy inqirozlarni bartaraf etish va investitsiyalarni rag‘batlantirishda yordam beradi. Valyuta tizimlari barqarorligi esa investitsiya muhitini yaxshilash va xalqaro savdoni rag‘batlantirish uchun juda zarurdir. 95. Jahon valuta tizimining rivojlanish bosqichlari Jahon valuta tizimi tarixan bir necha bosqichlardan o‘tgan. Dastlab, XVIII-XIX asrlarda oltin standarti davri hukmron bo‘lib, bunda valyutalar oltin qiymatiga bog‘langan edi. Bu tizim xalqaro savdo va investitsiyalar uchun barqarorlik yaratdi. 1930-yillardagi Buyuk depressiya va Ikkinchi jahon urushi esa ushbu tizimning qulashiga sabab bo‘ldi. 1944-yilda Bretton-Vud tizimi tashkil etildi, unda AQSh dollari oltin standarti bilan bog‘landi, boshqa valyutalar esa dollar kursiga bog‘landi. Bu tizim 1971-yilda AQSh oltin zaxiralarini to‘xtatishi bilan yakunlandi. Shundan so‘ng, valyutalar erkin almashinuv kurslariga o‘tishga majbur bo‘ldi. Bugungi kunda jahon valuta tizimi globallashtirilgan bo‘lib, xalqaro valyutalar almashinuvi, elektron to‘lov tizimlari va markaziy banklarning faoliyati bilan tartibga solinadi. Bu tizim xalqaro moliyaviy barqarorlikni ta’minlash uchun doimiy ravishda yangilanib boradi. 1 dan - 100 gacha Iqtisod 96. Xalqaro valuta tizimining tarkibiy unsurlari Xalqaro valuta tizimi bir necha tarkibiy qismlardan iborat bo‘lib, ularning har biri global moliyaviy barqarorlik va valyuta almashinuvi uchun zarur hisoblanadi. Eng muhimi – valyuta kurslari tizimi, bu erda valyutalar qanday shaklda bir- biriga nisbatan kurs belgilashlari ko‘rsatiladi. Bu erkin kurs, mustahkam kurs yoki aralash tizim bo‘lishi mumkin. Ikkinchi muhim unsur – xalqaro rezerv valyutalar va zaxiralar bo‘lib, ular davlatlar tomonidan moliyaviy favqulodda vaziyatlarda foydalaniladi. Uchinchi unsur – xalqaro moliyaviy institutlar, xususan Xalqaro Valyuta Jamg‘armasi (IMF), Jahon Banki va mintaqaviy rivojlanish banklari bo‘lib, ular davlatlarga kreditlar va maslahatlar beradi, valuta tizimini muvofiqlashtiradi. To‘rtinchi unsur – valyuta bozorlaridir, bu erda valyutalar sotib olinadi va sotiladi, ularning kurslari shakllanadi. Ushbu tarkibiy elementlar birgalikda jahon valuta tizimining samarali va barqaror ishlashini ta’minlaydi. 96. Xalqaro valuta tizimining tarkibiy unsurlari Xalqaro valuta tizimi — bu global iqtisodiyotda valyuta almashinuvini, valyuta kurslarini, moliyaviy oqimlarni boshqarish uchun tashkil qilingan mexanizmdir. Uning tarkibiy unsurlari bir necha asosiy elementlardan iborat. Birinchi unsur – valyuta kurslari tizimi bo‘lib, unda valyutalar qanday kursda almashtirilishi belgilangan. Bu tizim erkin (float), mustahkam (fixed) yoki aralash (managed float) kurs tizimlarini o‘z ichiga oladi. Ikkinchi unsur – xalqaro valyuta zaxiralari, ya’ni davlatlar favqulodda vaziyatlarda foydalanish uchun saqlaydigan valyutalar, oltin va Xalqaro Valyuta Jamg‘armasining maxsus tortishish huquqlari (SDR) kabi aktivlar. Uchinchi unsur – xalqaro moliyaviy tashkilotlar: Xalqaro Valyuta Jamg‘armasi, Jahon Banki, mintaqaviy rivojlanish banklari kabi tashkilotlar moliyaviy barqarorlikni ta’minlash va muvofiqlashtirishga xizmat qiladi. To‘rtinchi unsur – valyuta bozori, u orqali valyutalar sotilib sotiladi, kurslar shakllanadi va moliyaviy oqimlar nazorat qilinadi. Ushbu unsurlar birgalikda 1 dan - 100 gacha Iqtisod xalqaro valuta tizimining samarali ishlashiga xizmat qilib, global iqtisodiy barqarorlikni ta’minlashga yordam beradi. 97. Valuta bozori va valuta kurslari Valuta bozori – bu global moliyaviy bozor bo‘lib, unda turli mamlakatlarning valyutalari sotilib, sotib olinadi. Bu bozor 24 soat davomida faoliyat yuritadi va u juda likvid bo‘lib, asosiy markazlari London, Nyu-York, Tokio va Singapurda joylashgan. Valuta bozori tovar bozori kabi aniq joyga ega emas, u asosan elektron platformalar orqali amalga oshiriladi. Valuta kurslari bu bozorda talab va taklifga ko‘ra shakllanadi va ular iqtisodiyotning turli ko‘rsatkichlariga, jumladan foiz stavkalari, inflyatsiya, siyosiy barqarorlikka bog‘liq. Kurslar erkin (float) yoki mustahkam (fixed) bo‘lishi mumkin. Erkin kursda valyuta qiymati bozorda belgilanadi, mustahkam kursda esa davlat yoki markaziy bank uni belgilaydi yoki cheklaydi. Valuta kurslarining o‘zgarishi eksport-import faoliyatiga, investitsiyalarga, inflyatsiyaga va mamlakat iqtisodiyotining barqarorligiga ta’sir ko‘rsatadi. Shuning uchun davlatlar valuta bozori va kurslarini diqqat bilan nazorat qilishadi. 98. Eksportni rag‘batlantirishning kredit-moliyaviy usullari Eksportni rag‘batlantirish uchun davlatlar va moliyaviy institutlar turli kredit- moliyaviy vositalardan foydalanadilar. Bular orasida eng keng tarqalgani – eksport kreditlari bo‘lib, ular eksport qiluvchilarga mahsulot ishlab chiqarish va eksport xarajatlarini qoplashga yordam beradi. Bu kreditlar imtiyozli foiz stavkalari bilan berilishi mumkin. Shuningdek, davlatlar eksportni rag‘batlantirish uchun eksport kredit agentliklarini tashkil etadilar, ular eksport risklarini sug‘urtalash va kafolatlash vazifasini bajaradi. Subsidiyalar va soliq imtiyozlari ham eksportni qo‘llab-quvvatlashda muhim rol o‘ynaydi. Eksportchilar uchun taqdim etiladigan sug‘urta xizmatlari – to‘lovlarni qoplash yoki tashqi bozorlarda yuzaga keladigan xavflarni kamaytirish uchun. Kredit- 1 dan - 100 gacha Iqtisod moliyaviy rag‘batlar eksport hajmini oshirish, yangi bozorlarga chiqish va milliy iqtisodiyotni rivojlantirish uchun zarur vositadir. 99. Xalqaro savdoda qiyosiy ustunlik nazariyasi qanday shartli farazlarga asoslanadi Qiyosiy ustunlik nazariyasi xalqaro savdoni tahlil qilishda asosiy konseptlardan biri hisoblanadi. Nazariyaga ko‘ra, har bir mamlakat o‘ziga nisbatan samaraliroq ishlab chiqaradigan mahsulotlarga ixtisoslashishi va boshqa mamlakatlar bilan aynan shu mahsulotlar bo‘yicha savdo qilishi iqtisodiy foyda keltiradi. Nazariyaning asosiy shartli farazlari quyidagilar: (1) faqat ikki mamlakat va ikki tovar mavjud, (2) ishlab chiqarish samaradorligi va resurslar to‘liq shaffof, (3) transport xarajatlari va savdo to‘siqlari yo‘q, (4) barcha resurslar samarali taqsimlangan va o‘zgaruvchan emas. Bu farazlar real hayotda to‘liq amal qilmasa-da, nazariya xalqaro savdoni o‘rganish va tushunishda muhim iqtisodiy printsiplarni ko‘rsatadi. Qiyosiy ustunlik mamlakatlarga resurslarni samarali taqsimlash, ishlab chiqarishni optimallashtirish va iqtisodiy o‘sishni ta’minlash imkonini beradi. 100. Xalqaro savdo va uning o‘ziga xos xususiyatlari Xalqaro savdo – bu davlatlar o‘rtasida tovarlar va xizmatlarning almashinuvi jarayoni bo‘lib, global iqtisodiyotning ajralmas qismidir. Uning o‘ziga xos xususiyatlari bir necha jihatlarda namoyon bo‘ladi. Birinchidan, xalqaro savdo turli mamlakatlarning siyosiy, iqtisodiy va madaniy farqlariga duch keladi, bu esa savdo munosabatlarini murakkablashtiradi. Ikkinchidan, savdo ko‘plab tartibga solish mexanizmlari, jumladan bojxona tariflari, kvotalar, import cheklovlari bilan boshqariladi. Uchinchidan, xalqaro savdo global iqtisodiy integratsiyani kuchaytiradi, yangi bozorlarni ochadi va iqtisodiy o‘sishga xizmat qiladi. To‘rtinchidan, savdo davlatlar o‘rtasidagi raqobatni oshiradi, mahsulot sifatini yaxshilash va narxlarni pasaytirishga undaydi. Shuningdek, xalqaro savdo uzoq 1 dan - 100 gacha Iqtisod muddatli barqaror iqtisodiy rivojlanish uchun zarur bo‘lgan iqtisodiy va siyosiy hamkorlikni shakllantiradi.

“Iqtisodiyot (Tarmoqlar va Sohalar Bo‘yicha)” Ta’lim Yo‘nalishi Talabalari Uchun
Mutaxassislik Fanidan Yakuniy Davlat Attestatsiya Sinovi Savollari va Javoblari

Sotib olish