Информация о документе

Цена 12000UZS
Размер 1.5MB
Покупки 0
Дата загрузки 24 Декабрь 2024
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет Экономика

Продавец

Bohodir Jalolov

Иқтисодиётни модернизациялашда иқтисодий субъектларга хизмат кўрсатиш инфратузилмасини такомиллаштириш йўллари

Купить
ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ ВА ЎРТА МАХСУС ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ ҚАРШИ МУҲАНДИСЛИК – ИҚТИСОДИЁТ ИНСТИТУТИ 5А230102- Иқтисодиёт (реал сектор иқтисодиёти) магистратура мутахассислиги 2-курс талабаси “ Иқтисодиётни модернизациялашда иқтисодий субъектларга хизмат кўрсатиш инфратузилмасини такомиллаштириш йўллари ” мавзусидаги КУРС ИШИ ҚАРШИ МУХАНДИСЛИК –ИҚТИСОДИЁТ ИНСТИТУТИ “ИҚТИСОДИЁТ” ФАКУЛЬТЕТИ 5А230102- Иқтисодиёт (реал сектор иқтисодиёти) магистратура мутахассислиги 2-курс талабаси Носиров Элдор Бахтиѐ'р ўғлининг курс ишига ТАҚРИЗ Курс иши мавзуси “Иқтисодиётни модернизациялашда иқтисодий субъектларга хизмат кўрсатиш инфратузилмасини такомиллаштириш йўллари” Курс ишининг ҳажми: 72 бет А) ѐ'зма изоҳ қисми: варақлар сони 58 бет Б) график қисми: чизмалар сони: _ 14 та Курс иши мавзусининг долзарблиги ва топшириққа мослиги Курс иши мавзуси долзарблиги ҳисобланади,чунки ҳозирги кунда хизмат кўрсатувчи инфратузилмалар ишлаб чиқариш учун долзарб. Мавзу топшириққа тўлиқ мос келади. Курс ишининг ѐ'зма изоҳ ва график мат ѐриалларнинг таркиби ва бажарилиш сифати Курс иши кириш, учта боб, хулоса ва таклифлар ва фойдаланилган адабиётлар рўйхатидан иборат. Курс ишида илмий манбалар, фан-т ѐхника ютуқлари ва илғор тажриба натижаларидан фойдаланганлиги Ўзбекистон РеспубликасиБиринчи Президентининг, республикамиз ва хориждаги етакчи иқтисодчи олимларнинг илмий ишлари ва асарлари . Ўзбекистон Республикасининг Қонунлари, Президент Фармонлари, Вазирлар Маҳкамасининг Қарорлари ва бошқа меъёрий ҳужжатлар. Курс ишининг ижобий томонлари _ Курс ишида келтирилган хулоса ва таклифлар амалиётда қўлланилса, самарадорликни ошишига хизмат қилади. Шунингдек, инфратузилманинг барча кўринишлари такомиллаштирилади. Курс ишининг баҳоси (максимал 100-балл) ва хулоса Ушбу курс ишини 88 балл (88 %) билан ба ҳолайман ва ҳимояга тавсия этаман. Курс ишининг раҳбари доц. Файзиѐва Ш.Ш. “ ____ ” ___________ 2017 йил ҚАРШИ МУҲАНДИСЛИК –ИҚТИСОДИЁТ ИНСТИТУТИ “ИҚТИСОДИЁТ” ФАКУЛЬТЕТИ 5А230102- Иқтисодиёт (реал сектор иқтисодиёти) магистратура мутахассислиги 2-курс талабаси Носиров Элдор Бахтиёр ўғлининг курс ишига ТАҚРИЗ Курс иши мавзуси “Иқтисодиётни модернизациялашда иқтисодий субъектларга хизмат кўрсатиш инфратузилмасини такомиллаштириш йўллари” Курс иши мавзусининг долзарблиги ва топшириққа мослиги Магистрант томонидан ёзилган ушбу курс иши мавзуси долзарблиги ҳисобланади,чунки ҳозирги кунда хизмат кўрсатувчи инфратузилмалар ишлаб чиқариш учун долзарб. Мавзу топшириққа тўлиқ мос келади. Курс ишининг ѐ'зма изоҳ ва график мат ѐриалларнинг таркиби ва бажарилиш сифати Курс иши кириш, учта боб, хулоса ва таклифлар ва фойдаланилган адабиётлар рўйхатидан иборат. Шунингдек, курс ишида етарли жадваллар ва чизмаларда унинг мазмуни ўз ифодасини топган. Курс ишида илмий манбалар, фан-т ѐхника ютуқлари ва илғор тажриба натижаларидан фойдаланганлиги Курс ишида Ўзбекистон РеспубликасиБиринчи Президентининг, республикамиз ва хориждаги етакчи иқтисодчи олимларнинг илмий ишлари ва асарлари . Ўзбекистон Республикасининг Қонунлари, Президент Фармонлари, Вазирлар Маҳкамасининг Қарорлари ва бошқа меъёрий ҳужжатлар. Курс ишининг ижобий томонлари ва камчиликлари Курс ишида келтирилган хулоса ва таклифлар амалиётда қўлланилса, самарадорликни ошишига хизмат қилади. Шунингдек, иқтисодий субъектларга хизмат кўрсатувчи инфратузилманинг барча кўринишлари такомиллаштирилади. Курс ишининг баҳоси (максимал 100-балл) ва хулоса Ушбу курс ишини 87 балл (87 %) билан ба ҳолайман ва ҳимояга тавсия этаман. Тақризчи: ____________ “ Ишлаб чиқаришда бухгалтерия ҳисоби “ кафедраси мудири,доцент_ЖумаеваГ.Ж. “ ____ “ ___________ 2017 йил ҚАРШИ МУҲАНДИСЛИК-ИҚТИСОДИЁТ ИНСТИТУТИ КУРС ИШИГА ТОПШИРИҚ “ ТАСДИҚЛАЙМАН” Иқтисодиѐ'т каф ѐдраси мудири __________доц.А.Рахматулла ѐв “____” ___________2016 йил 1.Талаба: Носиров Элдор Бахтиёр ўғли 2.Таълим йўналиши: 5A230102-“Иқтисоди ѐ'т” (р ѐал с ѐктор иқтисоди ѐ'ти) магистратура мутахассислиги 3.Курс ишининг мавзуси: “Иқтисодиётни модернизациялашда иқтисодий субъектларга хизмат кўсатиш инфратузилмасини такомиллаштириш йўллари” 4.Курс иши раҳбари: доц. Файзи ѐва Ш.Ш. Иш режаси: Курс ишининг бўлимлари Курс иши бўлимининг номи Бажариш муддати Кириш Мавзунинг долзарблиги, мақсади, вазифалари 02.12.2016- 07.12.2016й I – боб Иқтисоди ѐ'тни мод ѐрнизациялашда иқтисодий субъ ѐктларга хизмат кўсатиш 10.12.2016- 18.12.2016й инфратузилмасини ривожлантиришнинг илмийназарий асослари ва объѐктив зарурияти II – боб Қашқадар ѐ' вилоятида иқтисодий субъ ѐктларга хизмат кўрсатиш инфратузилмасини ривожлантиришнинг ҳозирги ҳолати 20.12.2016- 03.01.2017й III – боб Иқтисоди ѐ'тни мод ѐрнизациялашда иқтисодий субъ ѐктларга хизмат кўрсатиш инфратузилмасини ривожлантиришнинг устувор йўллари 04.01.2017- 09.01.2017й Хулоса таклифлар ва Курс иши мавзуси бўйича хулоса ва таклифлар 10.01.2017- 11.01.2017й Фойдаланилган адабиётлар рўйхати Ўзб ѐкистон Р ѐспубликасининг Қонунлари, Пр ѐзид ѐнт Фармонлари ва асарлари, Вазирлар Маҳкамасининг Қарорлари ва бошқа м ѐѐ'рий ҳужжатлар 13.01.2017- 15.01.2017й 6. Курс ишини бажариш учун зарур бўлган материаллар: а) адабиёт манбалари: Ўзбекистон РеспубликасиБиринчи Президентининг, республикамиз ва хориждаги етакчи иқтисодчи олимларнинг илмий ишлари ва асарлари . б) қонуний-меъёрий ҳужжатлар : Ўзбекистон Республикасининг Қонунлари, Президент Фармонлари, Вазирлар Маҳкамасининг Қарорлари ва бошқа меъёрий ҳужжатлар. в) статистик ва бошқа маълумотлар: Республика Давлат Статистика Қўмитаси, Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик субъектларининг ва ижтимоий соҳа тармоқларининг маълумотлари. 7. Тасвирлаш материаллари: жадвал, чизма ва слайдлар 8. Топшириқ берилган кун: 26.11.2016 йил 9. Ишни топшириш муддати: 16.01.2017 йил 10. Илмий раҳбар: доц. Файзи ѐва Ш.Ш. Иқтисодиётни модернизациялашда иқтисодий субъектларга хизмат кўрсатиш инфратузилмасини такомиллаштириш йўллари (Вилоят иқтисодиёт бош бошқармаси мисолида) Кириш I боб. Иқтисодиётни модернизациялашда иқтисодий субъектларга хизмат кўрсатиш инфратузилмасини ривожлантиришнинг илмий-назарий асослари ва объектив зарурияти 1.1. Иқтисоди ѐ'тни мод ѐрнизациялашда иқтисодий субъ ѐктларга хизмат кўрсатиш инфратузилма фаолиятини ривожлантиришнинг илмий-назарий асослари ва уларнинг таснифланиши 1.2. Иқтисодий субъ ѐктларга хизмат кўрсатиш инфратузилмасини ривожлантиришнинг объ ѐктив зарурияти ва аҳамияти II боб. Қашқадарё вилоятида иқтисодий субъектларга хизмат кўрсатиш инфратузилмаси ривожланишининг ҳозирги ҳолати 2.1. Вилоятнинг ижтимоий-иктисодий тавсифи, гѐографик жойлашуви ва инфратузилма ҳолатларининг таҳлили 2. 2.Вилоят иқтисодий субъ ѐктларга хизмат кўрсатиш инфратузилмаси объ ѐктларининг ривожланиш даражаси ва самарадорлик кўрсаткичлари таҳлили 2.3. Вилоят иқтисодий субъ ѐктларга хизмат кўрсатишни ривожлантиришда инв ѐстицияларнинг ўрни ва ҳозирги ҳолати III боб. Иқтисодиётни модернизациялашда иқтисодий субъектларга хизмат кўрсатиш инфратузилмасини ривожлантиришнинг устувор йўналишлари 3.1. Иқтисоди ѐ'тни мод ѐрнизациялашда иқтисодий субъ ѐтларга хизмат кўрсатиш инфратузилмасини ривожлантиришда хориж тажрибасининг аҳамияти 3.2. Иқтисоди ѐ'тни мод ѐрнизациялашда қишлоқ жойларда хизмат кўрсатиш ва с ѐрвис соҳасини ривожлантиришнинг асосий йўналишлари 3.3. Иқтисодий субъ ѐктларга хизмат кўрсатиш инфратузилмасини ривожлантиришда замонавий т ѐхнологияларни жорий этилиши ва инновацияларни қўллашнинг аҳамияти Хулоса ва таклифлар Фойдаланилган адабиётлар рўйхати Иловалар МУНДАРИЖА бет Кириш……………………………………………………………………………….. I боб. Иқтисодиётни модернизациялашда иқтисодий субъетларга хизмат кўрсатиш инфратузилмасини ривожлантиришнинг илмий- назарий асослари ва объектив зарурияти ... ……………………………………………… 1.1. Иқтисодиѐ'тни мод ѐрнизациялашда иқтисодий субъ ѐтларга хизмат кўрсатиш инфратузилма фаолиятини ривожлантиришнинг илмий-назарий асослари ва уларнинг таснифланиши ……………………………………………. 1.2. Иқтисодий субъ ѐтларга хизмат кўрсатиш инфратузилмасини ривожлантиришнинг объ ѐктив зарурияти ва аҳамияти ………………………… II боб. Қашқадарё вилоятида иқтисодий субъетларга хизмат кўрсатиш инфратузилмаси ривожланишининг ҳозирги ҳолати ………………………… 2.1. Вилоятнинг ижтимоий-иктисодий тавсифи, г ѐографик жойлашуви ва инфратузилма ҳолатларининг таҳлили …………………………..………………. 2.2. Вилоят иқтисодий субъ ѐтларга хизмат кўрсатиш инфратузилмаси объ ѐктларининг ривожланиш даражаси таҳлили ва самарадорлик кўрсаткичлари…………………………………………………………………… …… 2.3. Вилоят иқтисодий субъ ѐтларга хизмат кўрсатишни ривожлантиришда инв ѐстицияларнинг ўрни ва ҳозирги ҳолати ...... ………………………………… III боб. Иқтисодиётни модернизациялашда иқтисодий субъетларга хизмат кўрсатиш инфратузилмасини ривожлантиришнинг устувор йўналишлари…………………………………………………………………… …… 3.1. Иқтисоди ѐ'тни мод ѐрнизациялашда иқтисодий субъ ѐтларга хизмат кўрсатиш инфратузилмасини ривожлантиришда хориж тажрибасининг аҳамияти......................................................................................................... ....... 3.2. Иқтисодиѐ'тни мод ѐрнизациялашда қишлоқ жойларда хизмат кўрсатиш ва с ѐрвис соҳасини ривожлантиришнинг асосий йўналишлари.........…………..…… 3.3. Иқтисодий субъ ѐктларга хизмат кўрсатиш инфратузилмасини ривожлантиришда замонавий т ѐхнологияларни жорий этилиши ва инновацияларни қўллашнинг аҳамияти …………………………………………… Хулоса ва таклифлар ……………………………………………………………… Фойдаланилган адабиётлар рўйхати …........…………………………………… Иловалар……………………………………………...……………………………… Кириш Мавзунинг долзарблиги. Мамлакат иқтисоди ѐ'тини мод ѐрнизациялашда иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштириш натижасида ишлаб чиқаришни кўп укладлилик асосида қайтадан ташкил этилиши хўжалик юритувчи субъ ѐктлар жумладан, йирик товар ишлаб чиқарувчи-ширкат хўжаликлари, ўрта товар ишлаб чиқарувчи ф ѐрм ѐр хўжаликлари ва майда товар ишлаб чиқарувчи д ѐҳқон хўжаликлари сонининг кўпайишига олиб к ѐлди. Бу эса ўз навбатида қишлоқ хўжалик корхоналарида ишлаб чиқариш жара ѐ'нини ташкил этиш ва самарали фаолият юритишга кўмак б ѐрувчи, уларга ҳар хил турдаги с ѐрвис хизмати кўрсатувчи инфратузилма объ ѐктларини ҳам ривожлантириш заруратини к ѐлтириб чиқарди. Бу масалага иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштиришнинг устувор вазифаси сифатида, ҳукумат томонидан алоҳида эътибор б ѐрилмоқда. Хусусан, Ўзб ѐкистон Р ѐспубликаси Пр ѐзид ѐнти И.А.Каримов таъкидлаганларид ѐк: “...мамлакатимизни мод ѐрнизация қилиш ва аҳоли бандлигини оширишнинг муҳим омили сифатида ишлаб чиқариш ва ижтимоий инфратузилмани янада ривожлантиришдан иборат. ...инфратузилмани ривожлантириш кўп м ѐҳнат талаб қилинадиган к ѐнг кўламли соҳа ҳисобланади. Бу янги иш ўринларини ташкил этиш, аҳолининг, айниқса, ѐ'шларнинг иш билан бандлигини таъминлаш, одамларнинг даромади ва фаровонлигини ошириш имконини б ѐради” 1 . Пр ѐзид ѐнтимиз И.А.Каримов таъкидлаганларид ѐк, 2010 йилда мамлакатни ижтимоий-иқтисодий ривожлантиришнинг устувор вазифаларидан бири сифатида “асoсий ѐтакчи сoҳаларни мод ѐрнизация 1 Каримов И.А. Жаҳон молиявий-иқтисодий инқирози, Ўзб ѐкистон шароитида уни бартараф этишнинг йўллари ва чоралари. – Т.: Ўзб ѐкистон, 2009. 48-49 б. қилиш, тexник ва тexнoлoгик янгилаш, транспoрт ва инфратузилма коммуникацияларини ривoжлантиришга қаратилган стратeгик аҳамиятга мoлик лoйиҳаларни амалга oшириш учун фаoл инвѐстиция си ѐ'сатини oлиб бoриш”дан иборатдир 2 . Шунингд ѐк, р ѐспубликамиз Пр ѐзид ѐнтининг бир қатор фармонлари ва улар асосида қабул қилинган ҳукумат қарорларида хўжалик юритувчи субъ ѐктларга хизмат кўрсатувчи ишлаб чиқариш инфратузилмаси объ ѐктларини ташкил этиш ва устувор ривожлантириш бўйича ишлаб чиқилган пухта дастурлар асосида к ѐнг кўламли чора-тадбирлар амалга оширилиб к ѐлинмоқда. Ислоҳотларнинг ҳозирги босқичига к ѐлиб ушбу жара ѐ'ннинг т ѐгишли м ѐъѐ'рий-ҳуқуқий асоси ишлаб чиқилди ва амалда ўз ифодасини топмоқда. И.А.Каримов таъкидлаганид ѐк: “Ўтган йили иқтисоди ѐ'тимизни таркибий ўзгартириш ва див ѐрсификация қилишни чуқурлаштириш, бандликни таъминлаш, одамларимизнинг даромади ва ҳа ѐ'т сифатини оширишнинг муҳим омил ва йўналишларидан бири тариқасида хизмат кўрсатиш ва сервис соҳасини жадал ривожлантириш борасидаги тизимли ишлар изчил давом эттирилди. 2015 йилда ялпи ички маҳсулот ўсишининг ярмидан кўпи хизмат кўрсатиш соҳаси ҳиссасига тўғри к ѐлгани бу тармоқнинг иқтисоди ѐ'тимиздаги ўрни ва таъсири нақадар катта эканини кўрсатади. Бугунги кунда хизмат кўрсатиш соҳасининг ялпи ички маҳсулотдаги улуши 2010 йилдаги 49 фоиздан 54,5 фоизга ѐтди. Жами банд аҳолининг ярмидан кўпи ушбу соҳада м ѐҳнат қилмоқда.” 3 Курс ишининг мақсади. Битирув малакавий ишининг мақсади иқтисоди ѐ'тни мод ѐрнизациялашда иқтисодий субъ ѐктларга хизмат кўрсатиш инфратузилмасини такомиллаштириш орқали халқ хўжалиги тизимида замонавий хизмат кўрсатиш турларини кўпайтириш бўйича асосланган таклифлар ишлаб чиқишдан иборатдир. Курс ишининг вазифалари. Курс ишининг мақсадидан к ѐлиб чиққан ҳолда қуйидаги вазифалар б ѐлгилаб олинган: -иқтисоди ѐ'тни мод ѐрнизациялашда иқтисодий субъ ѐктларга хизмат кўрсатиш инфратузилмаси турларини кўпайтириш; -инфратузилманинг марказлашган тартибда амалга оширилиши, қуйи бўғин субъ ѐктларида ташаббуснинг ѐтарли эмаслиги, бозор муносабатлари шароитида фаолият юритиш бўйича кўникма ва тажрибасининг ѐ тишмаслигини асослаш; 2 Каримов И.А. Асoсий вaзифaмиз – Вaтaнимиз тaрaққи ѐ'ти вa xaлқимиз фaрoвoнлигини янaдa юксaлтиришдир // Халқ сўзи, 2010.30.01 3 И.А.Каримов “Бош мақсадимиз – мавжуд қийинчиликларга қарамасдан, олиб бора ѐ'тган ислоҳотларни, иқтисоди ѐ'тимизда таркибий ўзгаришларни изчил давом эттириш, хусусий мулкчилик, кичик бизн ѐс ва тадбиркорликка янада к ѐнг йўл очиб б ѐриш ҳисобидан олдинга юришдир”. “Халқ сўзи”// 2016 йил 16 январ -инфратузилма турларини такомиллаштиришда минтақа шароитлари, яъни тѐхнологик-т ѐхник, табиий-экологик, ташкилий-ҳуқуқий, иқтисодий- ижтимоий омилларнинг ѐтарлича эътиборга олиниши зарурлигини кўрсатиб б ѐриш; -хизматларга бўлган талабни р ѐал баҳолаш, яъни хизматларни р ѐжалаштирилган ҳолда амалга ошириш бўйича таклифлар ишлаб чиқиш; - хизматлар сифати паст, баҳоси эса юқорилигини кўрсатиш, шартномавий муносабатларнинг номукаммаллиги, давлат томонидан молиявий қўллабқувватлаш тизимининг ѐтарли эмаслиги тўғрисида таҳлиллар к ѐлтириш; - хориж тажрибасини Ўзб ѐкистонга хос жиҳатларини ўрганиш ва амали ѐ'тда қўллаш учун таклифлар ва тавсиялар ишлаб чиқиш. Курс ишининг объекти. Курс ишининг объ ѐкти этиб, Қашқадар ѐ' Вилоят иқтисоди ѐ'т бош бошқармаси танланган ҳамда объ ѐктнинг 2013-2015 йиллардаги барча иқтисодий кўрсаткичлари таҳлил қилинган. Курс ишининг амалий аҳамияти. Р ѐспубликамиз иқтисоди ѐ'тини мод ѐрнизациялашда иқтисодий субъ ѐктларга хизмат кўрсатиш инфратузилмасини такомиллаштиришнинг халқ хўжалигининг барча тармоқлари ривожланишида алоҳида ўрни бор. Курс ишининг бажарилиши натижасида олинган ҳар бир натижа иқтисоди ѐ'тни мод ѐрнизациялашда иқтисодий субъ ѐктларга хизмат кўрсатиш инфратузилмаси самарадорлигини ошириш, кўпроқ фойда олишга эришиш, мамлакатимизда бўла ѐ'тган иқтисодий ўзгаришлар жара ѐ'нидаги натижалардан к ѐнг фойдаланишга имконият яратилади. Инфратузилмани такомиллаштириш учун маҳаллий ва хорижий инв ѐстицияларни жалб этиш, маҳсулот ишлаб чиқаришни миқдор ва сифат жиҳатдан кўпайтириш, ижтимоий турмуш тарзини яхшилаш, рақобатбардош маҳсулот сотиш орқали тушум ҳажмини кўпайтириб боришга эришилади. Ўзб ѐкистон Р ѐспубликаси Пр ѐзид ѐнти Ислом Каримовнинг м амлакатимизни 2015 йилда ижтимоий-иқтисодий ривожлантириш якунлари ва 2016 йилга мўлжалланган иқтисодий дастурнинг энг муҳим устувор йўналишларига бағишланган Вазирлар Маҳкамасининг мажлисидаги маърузасида таъкидланганид ѐк: “2016 йилда иқтисоди ѐ'тимизни ривожлантириш, мод ѐрнизация қилиш ва таркибий ўзгаришларни амалга ошириш учун 17 миллиард 300 миллион доллар қийматидаги инв ѐстициялар йўналтириш, уларнинг ўсиш суръатини 109,3 фоизга ѐтказиш б ѐлгиланган. Ана шу инв ѐстицияларнинг 4 миллиард доллардан ортиғини хорижий инв ѐстициялар ташкил қилади, бу 2015 йилга нисбатан 20,8 фоиз кўпдир.” 4 . 4 И.А.Каримов. “ “Бош мақсадимиз – мавжуд қийинчиликларга қарамасдан, олиб бора ѐ'тган ислоҳотларни, иқтисоди ѐ'тимизда таркибий ўзгаришларни изчил давом эттириш, хусусий мулкчилик, кичик бизн ѐс ва тадбиркорликка янада к ѐнг йўл очиб б ѐриш ҳисобидан олдинга юришдир”. “Халқ сўзи”// 2016 йил 16 январ Курс ишнинг таркиби ва ҳажми. Битирув малакавий иши кириш, учта боб, хулоса ва таклифлар, фойдаланилган адабиѐ'тлар рўйхатидан иборат. Барча маълумотлар 52 б ѐт, 14 та жадвал, 3 та чизма ва 10 б ѐт иловаларда ўз ифодасини топган. Кириш қисмида танланган мавзунинг долзарблиги, вазифалари, объ ѐкти, илмий-амалий аҳамияти ҳамда иқтисоди ѐ'тни мод ѐрнизациялашда иқтисодий субъ ѐктларга хизмат кўрсатиш инфратузилмасини такомиллаштиришнинг аҳамияти тўғрисидаги фикрлар ба ѐ'н этилган. Хулоса қисмида эса курс ишининг ѐ'ритилиш жара ѐ'нида олиб борилган тадқиқотлар натижасида иқтисоди ѐ'тни мод ѐрнизациялашда иқтисодий субъ ѐктларга хизмат кўрсатиш инфратузилмасини такомиллаштиришга доир хулоса ва тавсиялар б ѐрилган. I боб. Иқтисодиётни модернизациялашда иқтисодий субъетларга хизмат кўрсатиш инфратузилмасини ривожлантиришнинг илмий-назарий асослари ва объектив зарурияти 1.1. Иқтисодиётни модернизациялашда иқтисодий субъетларга хизмат кўрсатиш инфратузилма фаолиятини ривожлантиришнинг илмийназарий асослари ва уларнинг таснифланиши. Иқтисоди ѐ'тни мод ѐрнизациялашда амалга оширила ѐ'тган иқтисодий ислоҳотлар натижасида хўжалик юритишнинг янги шакллари хусусан ф ѐрм ѐр хўжаликларини ривожлантиришга алоҳида эътибор б ѐрилмоқда. Бу эса ўз навбатида қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқариши билан фаолият юрита ѐ'тган хўжалик субъ ѐктларига хизмат кўрсатувчи инфратузилма объ ѐктларини ривожлантиришни тақозо этади. Чунки, у ҳар бир хўжалик юритувчи субъ ѐктнинг маҳсулот ѐтиштириш жара ѐ'нида сифатли ва арзон агрос ѐрвис хизматларга бўлган талабини қондиришга харакат қилади. З ѐро, агрос ѐрвис хизмат кўрсатиш тизимини ривожлантириш инфратузилма объ ѐктларини ҳамда улар хизматидан фойдаланувчилар фаолияти самарадорлигига таъсир этади. Инфратузилма лотинча “Infrastructure” сўзидан олинган бўлиб “инфра” асос, қуйи ва “структура” тузилиш, жойлашиш каби маъноларини англатади. Инфраструктуранинг шаклланиши ишлаб чиқариш ва такрор ишлаб чиқариш шарт-шароитларини таъминловчи тармоқларни ривожлантириш ҳамда м ѐҳнат тақсимотини янада чуқурлаштириш жара ѐ'нлари билан боғлиқдир. Жаҳон тажрибасида инфратузилма тушунчаси ХХ асрнинг бошларида биринчи бор ҳарбий қуролли кучларнинг тўлақонли фаолияти юритиши учун зарур бўлган объ ѐктлар ва иншоатлар мажмуаси сифатида муомалага киритилган. Ғарб давлатлари тараққи ѐ'т босқичининг 1940 йилларига к ѐлиб инфратузилма моддий ишлаб чиқариш соҳаларининг фаолиятига зарурий шарт-шароит яратувчи тармоқ ва муассасаларнинг яхлит бир тизими сифатида тушунилган. Ўтган асрнинг 90-йилларидан бошлаб Ўзбѐкистон олимларининг илмийтадқиқот изланишларида ва амали ѐ'тда инфратузилманинг назарий- амалий муаммолари ўрганила бошланди ва инфратузилманинг ишлаб чиқариш жара ѐ'нидаги яхлит иқтисодий тизимнинг зарурий таркибий қисми сифатида тан олинди. “Инфратузилма – барча иқтисодий тизимнинг таркибий қисмларидан бўлиб, ўзининг кўрсатадиган кўп қиррали хизматлари туфайли халқ хўжалигининг барча тармоқ ва корхоналарининг ички иқтисодий ҳуқуқий фаолиятини ташкил этишда асос бўлиб ҳисобланади” 5 . Пр ѐзид ѐнтимиз И.А. Каримов таъкидлаганид ѐк, “Инфратузилма компл ѐксииқтисоди ѐ'тимизнинг бутун структураси таянадиган пойд ѐворидир. Р ѐспублика бутун халқ хўжалиги компл ѐкси ишининг уйғунлиги, унинг самарадорлиги, шунингд ѐк ч ѐт эл сармояларини жалб қилиш ва ўзлаштириш имконияти бутунлай инфраструктура тизими ривожининг ҳолатига ва даражасига боғлиқдир” 6 . Д ѐмак, барча ҳуқуқий ва жисмоний шахсларнинг умуман олганда бутун бир иқтисодий тизимнинг фаолиятини бир маромда тўхтовсиз ва самарали юритиш учун уларнинг иқтисодий-ташкилий ва ҳуқуқий шароитларини таъминловчи институтлар бўлиши шарт. Бу инфратузилма объ ѐктлари бўлиб иқтисоди ѐ'тнинг барқарор ривожланишини таъминлайдиган муҳим бўғин ҳисобланади. Бугунги кунда инфратузилма жамиятнинг иқтисодий-ижтимоий, номоддий жара ѐ'нларини қамраб олган бўлиб, турли хил хизматлар (молиявий, ҳуқуқий, т ѐхник, бозор, ахборот, институционал, экологик ва бошқа) кўрсатиш фаолиятини ўз ичига олади ва ишлаб чиқаришнинг пировард натижасига ўз таъсирини кўрсатади. Инфратузилма мажмуаси иқтисодий муносабатлар тизимида бажарадиган вазифалари мақсадли ва фаолият йўналишлари нуқтаи- назаридан бир қанча таркибий қисмларга бўлинади ва у яхлитликда инфратузилма мажмуасини ташкил этади. Инфратузилма мажмуаси – моддий н ѐъматлар ишлаб чиқариш жара ѐ'нида б ѐвосита (ишлаб чиқариш инфратузилмаси) ѐ'ки билвосита (ижтимоий, бозор, институтционал, шахсий инфратузилмалар) қатнашиб ишлаб чиқаришнинг умумий шароитини ва кишилар ха ѐ'т фаолиятини таъминлашга хизмат қилувчи хўжалик тармоқлари ва муассасалари мажмуидан иборат. 5 Муродов Ч. Ўзб ѐкистон иқтисоди ѐ'тини эркинлаштириш шароитида бозор инфратузилмасининг ривожланиши (Аграр с ѐктор мисолида). И.ф.д. илмий даражасини олиш учун дисс ѐртация. 12-13 б ѐтлар. Тошк ѐнт 2001. 6 Каримов И.А. Ўзб ѐкистон иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштириш йўлида. Тошк ѐнт. “Ўзб ѐкистон”. 1995 йил., 240-б ѐт. Инфратузилма мажмуасига кирувчи соҳалар ижтимоий такрор ишлаб чиқариш жараѐ'нига турлича таъсир этади ва ўзига ҳос ўринни эгаллайди. Шу жиҳатдан инфратузилма соҳаларини уларнинг фаолият йўналиши бўйича таснифлашни тақозо этади. Юқоридагилардан к ѐлиб чиқиб, иқтисоди ѐ'тни мод ѐрнизациялашда иқтисодий субъ ѐтларга хизмат кўрсатиш инфратузилма мажмуасининг таркибий тузилишини қуйидагича б ѐлгилаш мақсадга мувофиқ (1.1.1-чизма). 1.1.1-чизма. Инфратузилма мажмуасининг таркибий тузилиши Ижтимоий маиший инфратузилма б ѐвосита кишиларнинг ижтимоий, маънавий, илмий ва бошқа шунга ўхшаш йўналишлардаги фаолиятлари ўзаро боғлиқлиги ва алоқадорлигини таъминлашни ривожлантиришга хизмат кўрсатувчи тармоқ ва субъ ѐктлар мажмуидан иборат бўлган бўғиндир. Яъни, ижтимоий маиший инфратузилмага аҳолини турмуш тарзига б ѐвосита боғлиқ бўлган соғлиқни сақлаш муассасалари, фан ва маориф соҳалари, маданий ва маиший хизматлар, жисмоний тарбия ва спорт, аҳоли фойдаланишдаги алоқа ва транспорт, умумий овқатланиш хизматларини кўрсатиш, иш билан таъминлаш ва кўмаклашиш бўлинмалари киради. Бозор инфратузилмасига бозор иқтисоди ѐ'тини қарор топиши ва бозор муносабатларини ривожланиши учун хизмат кўрсатувчи тармоқлар яъни, савдосотиқ корхоналари, биржалар, аукционлар, ташқи савдо фирмалари, барча турдаги банклар, инв ѐстицион компаниялар, аудиторлик компаниялари, ахборотмаслаҳат марказлари, суғурта компаниялари киради. Институтционал инфратузилма б ѐвосита хўжалик юритиш фаолиятини ташкил этиш, бошқаришни амалга ошириш билан боғлиқ бўлган давлат ҳамда ҳуқуқий жисмоний шахсларнинг ташкилий жиҳатларини ўз ичига олади. Институтционал инфратузилмага бошқарув хизмати, хукумат муассасалари (вазирлик ва идоралар), давлат хавфсизлик ва ҳарбий қисмлари, фавқулодда вазиятлар ва ички ишлар бўлимлари, ходимларни тай ѐ'рлаш ва малакасини ошириш муассасалари ва бошқалар киради. Экологик инфратузилма б ѐвосита табиатни, атроф муҳитни атмосф ѐрани зарарланишини ва ифлосланишини олдини олиш, фан-т ѐхника тараққи ѐ'ти натижасида содир бўладиган салбий жара ѐ'нларга ч ѐк қўйиш асосида табиатни ч ѐкланган заҳиралардан самарали фойдаланиш бўйича алоҳида ҳудуд, мамлакат, халқаро миқ ѐ'сда ўзаро ҳамкорликда фаолият юргизувчи муассасалар, лабораториялар ва ижтимоий ташкилотларни ўз ичига олади. Инфратузилма мажмуаси Ишлаб чи қ ариш инфратузил - маси логик Эко инфратузил - ма Б озор инфратузил - маси имоий Ижт инфратузил - ма титуциоИнс - нал инфратузил - ма Шахсий инфратузил - ма Шахсий инфратузилма ўзининг моҳиятига кўра, иқтисодиѐ'тда фаолият юрита ѐ'тган товар хўжалигининг самарали воситаси бўлган кишиларнинг маънавий, ақлий, тадбиркорлик, касбий ва бошқа фаолиятларни ташкил этувчи “инсон капитали” ҳисобланиб м ѐҳнат тақсимотида умумхўжалик фаолиятига инт ѐграциялашувини ошишини таъминловчи ва ишларни ҳисобга олган ҳолдаги сони ва сифати, тай ѐ'ргарлик даражасини қамраб олади. Ишлаб чиқариш инфратузилмаси моддий ист ѐъмол буюмлари, маҳсулотлари ва хизматлари яратувчи тармоқ ва корхоналарга тай ѐ'рлаш, сақлаш ва жойлаштириш, ташиш, таъминот ва таъмирлаш ҳамда бошқа хизматлар кўрсатувчи ва уларнинг узулуксиз фаолият юритишини таъминловчи ташкилот ва корхоналар мажмуасини ташкил этади. Ишлаб чиқариш инфратузилмасига т ѐхник ва транспорт хизматининг барча турлари алоқа хизмати, эл ѐктр таъминоти, моддий-т ѐхника таъминоти, уруғлик билан таъминлаш, т ѐхник таъминлаш хизмати, табиий р ѐсурслардан оқилона фойдаланишни таъминлайдиган объ ѐктлар, қурилиш хизмати, агроким ѐ' хизмати, м ѐлиорация хизмати, в ѐтѐринария ва наслчилик хизмати, омборхона хўжалиги ва бошқалар киради. Юқоридагилардан кўриниб турибдики, қишлоқ хўжалигида ишлаб чиқариш жара ѐ'нини ташкил этишни, ишлаб чиқариш инфратузилмаси объ ѐктларисиз амалга ошириб бўлмайди. Жумладан, т ѐхник хизмат кўрсатиш корхоналари, эл ѐктр қувватини узатиш тармоқлари ѐ'ки йўл хўжалиги шаҳобчаларининг ишлаб чиқариш объ ѐктларига қулай жойлашуви ҳамда бу инфратузилмалар билан тўлиқ таъминланганлиги улар хизматидан фойдалана ѐ'тган субъ ѐктлар учун қулай ва мақбул шароит яратиб б ѐради. Ишлаб чиқариш инфратузилмасининг ривожланиши қишлоқ хўжалиги самарадорлигини б ѐлгилайди. Унинг объ ѐктлари қурилишига ѐтарли даражада эътибор б ѐрмаслик кўплаб қишлоқ хўжалик маҳсулотлари йўқотилишига олиб к ѐлади. Шу билан бирга ишлаб чиқариш иинфратузилмаси ижтимоий, иқтисодий масалаларни ҳал қилишда, аҳолини иш билан таъминлаш ва уларни даромадларини ошириш орқали кишиларнинг турмуш фаровонлигини яхшилашда муҳим аҳамиятга эга. Хулоса қилганда ишлаб чиқариш инфратузилмасини ривожлантириш ишлаб чиқариш жара ѐ'нларини жадаллаштириш, маҳсулот ѐтиштиришни кўпайтириш ва самарадорлигини ошириш ва ижтимоий масалаларини ҳал қилишнинг муҳим шартларидан бўлиб ҳисобланади. Ишлаб чиқариш инфратузилмасига иқтисодий кат ѐгория сифатида иқтисодчи олимлар томонидан турлича таърифлар б ѐрилган. Бир гуруҳ олимлар томонидан ишлаб чиқариш инфратузилмасини ѐ'рдамчи тармоқларнинг асосий ишлаб чиқаришга хизмат кўрсатувчи фаолият турлари мажмуаси д ѐб таърифланса, иккинчи гуруҳ олимлари моддий бойлик ишлаб чиқарувчи корхоналарнинг самарали ишлашини таъминлайдиган ҳамда инж ѐнѐр т ѐхника иншоатларини қамраб олади д ѐб таърифлайди. Мамлакатимиз аграр мамлакат хисобланганлиги учун ушбу тармокда инфратузилманинг жадал ривожланганлигини куришимиз мумкин. Қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришига хизмат кўрсатувчи инфратузилма корхоналари бѐвосита чорвачилик ѐ'ки ўсимликчилик тармоғида хизмат кўрсатувчи ҳамда билвосита ҳар иккала тармоққа ҳам хизмат кўрсатувчи гуруҳларга ажратилган. 1-гуруҳ: Б ѐвосита ўсимликчилик тармоғига хизмат қилувчи ишлаб чиқариш инфратузилма субъ ѐктлари. Бунга, -т ѐхникавий хизмат; -агроким ѐ' хизмати; -м ѐлиорация-ирригация ва суғориш суви билан таъминлаш хизматини киритиш мумкин. 2-гуруҳ: Б ѐвосита чорвачилик тармоғига хизмат кўрсатувчи инфратузилма субъ ѐктлари. Бунга; -зоов ѐтѐринария хизмати; -зотдор чорва моллари билан таъминлаш ва наслчилик хизмати; - чорвачилик т ѐхник хизматини киритиш мумкин. 3-гуруҳ: Билвосита ҳар иккала тармоққа ҳам хизмат қилувчи инфратузилма субъ ѐктлари. Буларга, -қурилиш хизмати; -консалтинг хизмати; -транспорт хизмати; -моддий-тахника таъминоти; -қишлоқ хўжалик маҳсулотларини саралаш, тай ѐ'рлаш, қайта ишлаш ва сақлаб б ѐриш хизмати; -йўл хўжалиги; -аудит хизмати; -эл ѐктр таъминоти -алоқа хизмати -илмий ва ахборот таъминоти хамда бошқа хизматларни киритиш мумкин; 4-гуруҳ: Б ѐвосита ва билвосита ҳам ўсимликчилик ҳам чорвачилик тармоқларига хизмат қилувчи турли мулкчилик шаклидаги (шу жумладан, нодавлат мулк шаклидаги) компл ѐкс хизмат кўрсатувчи инфратузилма субъ ѐктлари киритилади. Бу турдаги хизмат кўрсатиш корхоналари юқорида қайд этилган ҳар уч гуруҳга кирувчи с ѐрвис хизматларини ўзида мужассамлаштирган ҳолда хизмат кўрсатиши кўзда тутилган. Бу турдаги корхоналар жойларда (маъмурий худуд ѐ'ки туман миқ ѐ'сида) хусусий юридик ѐ 'ки жисмоний шахс(лар) томонидан тузилиб, устав капитали корхона эгаси (лари), яъни таъсисчи(лари) маблағлари ҳисобига шаклланади . 1.1.2-чизма. Қишлоқ хўжалигида ишлаб чиқариш инфратузилмаларини синфлаштириш. Корхонанинг жорий харажатлари ва кѐнгайтирилган такрор ишлаб чиқариш учун маблағ ист ѐъмолчиларга кўрсатилган хизматлар эвазига к ѐлиб тушган пул ҳисобига амалга оширилади. Албатта бундай кўп профилли корхонани тузиш учун кўп миқдорда капитал маблағ талаб этилади. Шу боис ушбу тузилмаларни имти ѐ'зли давлат кр ѐдитлари билан таъмин этиш муҳим аҳамият касб этади. Бозор иқтисоди ѐ'ти шароитида кўп тармоқли қишлоқ хўжалигини юритишнинг вужудга к ѐлиши шароитида бундай турдаги кўп профилли с ѐрвис хизмати кўрсатувчи инфратузилма субъ ѐктларини тузилиши с ѐрвис хизматлари кўрсатиш тизимида рақобат муҳитини яратиш, хизматлар сифатини яхшилаш ва баҳосини арзонлаштириш, қишлоқ хўжалик товар ишлаб чиқарувчиларни ҳар хил турдаги ишларни бажариш билан боғлиқ бўлган мушкулини ѐнгиллаштириш, уларга танлаш имконини б ѐради. 3 - гуру ҳ Бо. шқ а турдаги хизматлар к ў рсатувчи инфратузилма: - қ урилиш хизмати; - консалтинг хизмати; - транспорт хизмати; - моддий - тахника таъминоти; - қ ишло қ х ў жалик ма ҳ сулотларини саралаш, тайѐрлаш, қ айта ишлаш ва са қ лаб бериш хизмати; - й ў л х ў жалиги; Қ ишло қ х ў жалиги ишалб чи қ ариш инфратузилмалари 4 - гуру ҳ шаклидаги мулкчилик Турли . комплекс хизмат к ў рсатувчи инфратузилма 1 - гуру ҳ . Ў симликчилик тармо ғ ига хизмат қ илувчи инфратузилма 2 - гуру ҳ . Чорвачилик тармо ғ ига хизмат қ илувчи инфратузилма - техникавий хизмат - агрокимѐ хизмати - мелиорация - ирригация ва су ғ ориш с уви билан таъминлаш хизмати - Зооветеринария; - зотдор чорва моллари билан таъминлаш ва наслчилик хизмати; - чорвачиликда техник хизматлар 1.2. Иқтисодий субъектларга хизмат кўрсатиш инфратузилмасини ривожлантиришнинг объектив зарурияти ва аҳамияти Бугунги кунда иқтисодий субъѐктларга хизмат кўрсатиш инфратузилмасини инфратузилмасини ташкил этиш жар ѐ'нларига ислоҳотларнинг устувор йўналиши сифатида ҳукумат томонидан катта эътибор б ѐрилмоқда ва махсус ҳуқуқий-м ѐъѐ'рий хужжатлар асосида амалга оширилмоқда. Шунингд ѐк, уларни ташкил этишга давлат томонидан молиявий маблағлар ажратилмоқда. Бу эса хукумат қарорларини бажарилишини ва маблағларнинг сарфланишини ҳамда инфратузилма объ ѐктларини ташкил этиш ва ривожлантириш жара ѐ'нларини давлат назоратга олиши ва тартибга солиб туриш заруратини к ѐлтириб чиқаради. Шу билан бирга йирик давлат назорати остида фаолият юритувчи монополистик магистрал характ ѐрдаги инфратузилма объ ѐктлари корхоналари ҳам мавжуддир. Бугунги кунда моддий-т ѐхника таъминоти, агроким ѐ' хизмати кўрсатувчи корхоналар, эл ѐктр эн ѐргия билан таъминловчи объ ѐктлар давлат назорати остида фаолият юритмоқда. Инфратузилма мажмуига кирувчи соҳалар иқтисодий жара ѐ'нларга турлича таъсир кўрсатади ва ижтимоий такрор ишлаб чиқариш жара ѐ'нида ўзига хос ўрин эгаллайди. Шу нуқтаи назардан ҳам инфратузилма тармоқларини уларнинг муҳим б ѐлгилари жиҳатидан таснифлаш унинг алоҳида унсурлари ва асосий йўналишларининг такрор ишлаб чиқариш жара ѐ'нидаги ўрнини аниқлашга имконият яратиб б ѐради. Инфратузилма мажмуасининг к ѐнг қамровли хусусиятга эгалиги, б ѐвосита уни ягона м ѐзон бўйича таснифлаш имконини б ѐрмайди. Шунга кўра, илмий манбаларда бозор иқтисоди ѐ'ти шароитида инфратузилманинг асосий йўналишлари сифатида ишлаб чиқариш, ижтимоиймаиший, институционал, шахсий, экологик, жаҳон ва бозор инфратузилмаси ажратиб кўрсатилади. Инфратузилманинг бу кўринишларини бир-биридан ажратиш, фарқлаш ҳамда уларнинг асосий моҳиятини ифодаловчи илмий таърифлаш нафақат назарий, балки инфратузилма мажмуасининг иқтисодий муно-сабатлар тизимида тутган ўрнини асослашда муҳим амалий аҳамиятга эгадир. Ишлаб чиқариш инфратузилмаси таркибан моддий н ѐъматлар ишлаб чиқарувчи тармоқ ва корхоналарга ишлаб чиқарилган маҳсулотларни ист ѐъмолчига ѐтказишга тай ѐ'рлаш, сақлаш, ўраш, қадоқлаш ѐ'ки жойлаштириш, товар жойланадиган ѐ'ки ўраладиган идишлар билан таъминлаш, ташиш, таъмирлаш ҳамда сотиш каби хизматлар кўрсатувчи, уларнинг тўхтовсиз ва самарали фаолият юритишини таъминловчи ташкилот ва корхоналар мажмуини ташкил этади. Ишлаб чиқариш инфратузилмасининг ўзига хос хусусияти шундан иборатки, унинг таркибига кирувчи тузилмалар ишлаб чиқариш жараѐ'нида б ѐвосита қатнашмайди, балки такрор ишлаб чиқаришнинг мунтазам ва бир маромда к ѐчиши учун фақат билвосита асосда зарурий шарт-шароитлар яратиб б ѐради. Шунингд ѐк, мазкур инфратузилманинг фунционал хусусияти бўлиб қуйидагилар ҳисобланади:  ишлаб чиқариш инфратузилмаси тармоқларида сарфланган м ѐҳнат унумли ҳисобланади, у миллий даромаднинг қийматини кўпайтиради;  инфратузилма тармоқларида маҳсулот янги моддий-аш ѐ'вий шаклда яратилади;  инфратузилма тармоғи маҳсулотини заҳирада сақлаш ѐ'ки омборга олиш мумкин эмас, чунки у ташиш, сақлаш ва ахборотни узатиш шаклида намо ѐ'н бўлади;  ишлаб чиқариш инфратузилмасини ѐ'рдамчи, ва айниқса, иккинчи даражали соҳа сифатида тавсифлаш мумкин эмас. Ижтимоий-маиший инфратузилма б ѐвосита кишиларнинг ижтимоий, маънавий, маданий, маърифий, илмий ва шу каби фаолият йўналишларидаги ҳаракатлари, муносабатлари, ўзаро боғлиқлиги ва алоқадорлигини таъминлаш, ривожлантиришга хизмат кўрсатувчи тармоқ ва субъ ѐктлар мажмуидан иборат бўлган иқтисоди ѐ'тнинг алоҳида бир бўғинидир. Яъни, ижтимоий-маиший инфратузилма аҳолининг турмуш тарзига б ѐвосита боғлиқ бўлган уй-жой қурилиш, соғлиқни сақлаш, таълим-тарбия б ѐриш, жисмоний тарбия ва спорт, маданий ва маиший, махсус алоқа ва транспорт, умумий овқатланиш хизматларини кўрсатиш ҳамда кишиларнинг ҳар томонлама ривожланишига таъсир этувчи бошқа соҳаларни ўз ичига олувчи, уларни боғловчи тизим сифатида ифодаланади. Шунингд ѐк, иқтисодий манбаларда ушбу соҳа "ноишлаб чиқариш соҳаси", "хизматлар соҳаси", "социал инфратузилма" ва шу каби номлар билан ҳам аталади. Шу туфайли ижтимоий-маиший инфратузилма соҳасига қарашларнинг бир хил эмаслиги моддий ишлаб чиқариш соҳаси ва хизматларни аниқ ч ѐгаралашда маълум қийинчилик туғдиради. Хизматлар ва маънавий н ѐъматлар ишлаб чиқариш асосан ишлаб чиқариш соҳасининг бир қисмини ҳамда тақсимот ва ист ѐъмол муносабатларини ўз ичигаолади. Бу жара ѐ'нда жамият аъзоларининг ҳа ѐ'ти ва фаолияти учун моддий, маданий-маиший ва ижтимоий шароитлар яратилади. Бу шароитлар эса жамиятда эришилган ишлаб чиқарувчи кучлар даражаси ва мавжуд ишлаб чиқариш му-носабатларини ўзидаакс эттиради. Ижтимоий-маиший инфратузилма аҳолининг ижтимоий ва шахсий ижтимоий-маиший эъти ѐ'жларини қондирув-чи икки томонлама хизматларни ўзида мужассамлаштирган бўлиб, унинг тармоқларини ижтимоий ва маиший гуруҳларга бирлашишини тақозо этади. Ижтимоий инфратузилма инсоннинг ижтимоий ва шахсий эҳтиѐ'жларини қондирувчи ижтимоий ва маънавий н ѐъматлар ишлаб чиқаришнинг шарти бўлиб майдонга чиқади. Бунга халқ таълими, соғлиқни сақлаш, маданият ва санoат, жисмоний тарбия ва спорт киради. Маиший инфратузилма эса аҳолининг ҳа ѐ'ти ва фаолияти учун уй-жой, маиший шароит яратади. Бу соҳага асосан савдо, умумий овқатланиш, йўловчи ташувчи транспорт ва хизмат кўрсатувчи тармоқлар киради. Инфратузилманинг бу қисми ижтимоий инфратузилмадан кўра кўпроқ моддий ишлаб чиқаришнинг ривожланиш даражасига боғлиқ бўлади. Ижтимоий-маиший инфратузилма қандайдир асосий тузилма учун ѐ'рдамчи ва узатувчи хизмат кўрсатувчи м ѐханизм ҳисобланмайди. Чунки, ижтимоий хизмат кўрсатиш объ ѐкти - аҳоли - ноишлаб чиқариш соҳаси билан ишлаб чиқариш, иқтисоди ѐ'т ва ишлаб чиқаришга хизмат кўрсатувчи инфратузилма муносабатлари билан умумий алоқаси бўлмаган муносабатда бўлади. Ижтимоий-маиший инфратузилманинг асосий функциялари сифатида қуйидагиларни кўрсатиш мумкин:  ѐ 'ш авлодни тарбиялаш, таълим б ѐриш, қайта малакасини ошириш (маориф, таълим);  иш вақти давомида м ѐҳнат унумдорлиги пасайишининг олдини олиш (умумий овыатланиш, йўловчи транспорти);  м ѐҳнатга ла ѐ'қатлилик даврининг давомийлигини узайтириш;  ходимнинг дам олиш шарт-шароитларни яратиш, уларнинг маданий савиясини ошириш (тураржой хўжалиги, маданият, санoат). Шу ўринда таъкидлаш жоизки, ишлаб чиқариш ва ижтимоий-маиший инфратузилманинг ўхшаш томони ҳам мавжуд: ҳар иккала соҳада ҳам товар қийматининг ўзгариши хизмат кўрсатиш орқали амалга оширилади. Институционал инфратузилма эса б ѐвосита ижтимоий хўжалик юритиш фаолиятини ташкил этиш, бошқаришни амалга ошириш билан боғлиқ бўлган ҳуқуқий ва жисмоний шахслар ҳамда давлат муассасаларини ўз ичига олади. Институционал инфратузилманинг фарқлантирувчи хусусияти асосан унинг мустақил тармоқ ѐ'ки тармоқнинг ички тузилиши тарзида намо ѐ'н бўлмай, балки уларга тизим ости бошқарувчи ролида хизмат кўрсатиши орқали ифодаланади. Ижтимоий ишлаб чиқариш тизимида бажарадиган бошқарувчилик вазифаларига кўра жамият ҳудуд, тармоқ, ишлаб чиқариш ва бошқа шу каби даражалардаги институционал инфратузилмалар фарқланади. Ушбу инфратузилма турли-туман ва бир- бирига мустаҳкам боғлиқ бўлган эл ѐмѐнтламинг мураккаб тизимини ташкил этади. Унинг бир қисми такрор ишлаб чиқариш жара ѐ'нини бошқаришда б ѐвосита иштирок этади, яъни ижтимоий ишлаб чиқаришни бошқариш субъ ѐкти ҳисобланади, бошқа қисми эса муомала соҳасига хизмат кўрсатади. Р.Иохимс ѐн институционал инфратузилмага б ѐрган таърифига кўра, "институционал инфратузилма - бу мавжуд эркинликни таъминловчи, мулк муносабатлари, мѐрос қолдириш, ишга ѐ'ллаш ва бошқаларга оид муносабатларни тартибга солувчи ҳуқуқ тартиботидир. Ушбу ҳуқуқ- тартибот давлат тузилишининг си ѐ'сий, субъ ѐктларининг иқтисодий манфаатлари, этник, диний, ирқий ва касбий хусусиятларини ҳисобга олган ҳолда қонуний мустаҳкамланган бўлмоғи к ѐрак" 7 . Институционал инфратузилманинг вазифаси маълум хўжалик тизимида фаолият юрита ѐ'тган суб ѐктларга "яхши ва қулай имкониятлар" да, уларнинг натижалари т ѐнг самаралар б ѐрадиган ички ҳуқуқ-тартибот асосларини ишлаб чиқишдир. Экологик инфратузилма б ѐвосита табиатни, атроф-муҳитни, атмосф ѐра ифлосланишининг олдини олиш, тоза ичимлтк суви билан таъминлаш, инсоннинг табиатга ўтказадиган салбий таъсирини камайтиришга қаратилган давлат муассасалари, маҳаллий ҳокимият, муҳандислик иншоотлари, лабораториялар ва экология билан боғлиқ бўлган давлат, халқаро ва ижтимоий ташкилотларни ўз ичига олади. Экологик инфратузилма қишлоқ жамоасининг индустриал ривожланиши натижасида вужудга к ѐлган. Ушбу инфратузилма б ѐвосита фан-т ѐхника тараққи ѐ'ти натижасида содир бўлган салбий жара ѐ'нларга ч ѐк қўйиш асосида табиатнинг ч ѐкланган захираларидан самарали фойдаланиш борасида нафақат алоҳида ҳудуд, мамлакат, балки халқаро миқ ѐ'сда ўзаро ҳамкорликда фаолият юритишни ўз ичига олади. Инфратузилма мажмуида «шахсий инфратузилма» ҳам муҳим рол ўйнайди. У ўзининг моҳиятига кўра хориж иқтисоди ѐ'тида қўлланилган товар хўжалигининг самарали фаолият юритиш воситаси бўлган "социал умумий капитал" ѐ'ки жамиятда кишиларнинг маънавий (аылий), тадбиркорлик, касбий ва бошқа фаолиятларини ташкил этувчи "инсон капитали" ҳисобланади. Шунинг учун ҳам шахсий инфратузилма м ѐҳнат тақсимланган товар хўжалигида ишт ирокчиларнинг, уларнинг умумхўжалик фаолиятига инт ѐграциялашувининг ошишини таъминловчи ва ишларини ҳисобга олган ҳолдаги сони ва сифати (тай ѐ'ргарлик даражаси)ни қамраб олади. Т ѐлѐкоммуникацион инфратузилма - компаниянинг т ѐлѐкоммуникацион инфратузилмаси - бу турли ахборотларни: автоматлашган бошқарув тизимлари маълумотлари, эл ѐктрон хабарлар, инт ѐрн ѐт-графика, турли файллар ҳамда «овоз» ва вид ѐо кўринишидаги ахборотларни узалиш вазифасини ҳал қилувчи ўзаро алоқадор тизимчалар мажмуасидир. Инфратузилма мажмуаси ижтимоий ишлаб чиқаришнинг таркибий қисми бўлиб, б ѐвосита ўзининг умумиқтисодий вазифаси миқ ѐ'сида ишлаб чиқаришга хизмат қилади ва унинг умумий шарти тарзида намо ѐ'н бўлади. Пировард натижада эса, ишлаб чиқариш, тақсимот, айирбошлаш ва ист ѐъмол жара ѐ'нида содир бўладиган иқтисодий муносабатларнинг амалга ошишида ишлаб чиқариш самарадорлигини ошириш, муомала жара ѐ'нини 7 Ф ѐдько В.П., Ф ѐдько.Н.Г. Инфраструктура товарного ринка. Ростов н/Д: Ф ѐникс, 2000, 32-б тѐзлаштириш, ѐнгиллаштириш ва б ѐвосита ист ѐъмолни қондириш ва ниҳоят, такрор ишлаб чиқариш босқичларининг узлуксизлигини таъминлайди. Товарлар, ишчи кучи, молиявий воситаларнинг миллий ч ѐгаралар орқали тўхтовсиз ўсиб борувчи ҳаракати бутун жаҳон инфратузилмасининг ривожланиши ва такомиллашувини т ѐзлаштиради. Жуда муҳим транспорт тизими (д ѐнгиз, дар ѐ', ҳаво, т ѐмир йўл транспорти) билан бир қаторда жаҳон иқтисоди ѐ'тининг ривожланишида ахборот коммуниникациялари тармоғи тобора кўпроқ аҳамият касб этиб боради. Муносиб умумжаҳон инфратузилмаси бўлмаса, ҳозирги ишлаб чиқарувчи кучларнинг байналмилаллашувини ривожлантириб бўлмайди. Бундай инфратузилманинг айрим таркибий қисмлари жаҳон савдоси вужудга к ѐла ѐ'тган, жаҳон бозори ташкил топа ѐ'тган вақтда пайдо бўлган 8 . Р ѐспубликамизда кичик тадбиркорлик субъ ѐктларининг самарали фаолият юритиши ва ривожланиб бориши кўп жиҳатдан улар учун яратилган шартшароитларга боғлиқ. Кичик тадбиркорлик ривожига қулай имкониятлар яратадиган шарт-шароитлар орасида инфратузилма хизматини алоҳида ажратиб кўрсатиш лозим. Кичик тадбиркорлик субъ ѐктларида ишлаб чиқариш к ѐнгайиб бориши билан уларнинг т ѐхник таъмирлаш, моддий-т ѐхника таъминоти, маҳсулотларни сақлаш, қайта ишлаш ва сотиш, коммуникация ва алоқа, маслаҳат ва ахборот каби бир қатор хизмат турларига бўлган талаби ортиб борав ѐради. Чунки кичик тадбиркорлик субъ ѐктларига юридик шахс мақомини б ѐриш билангина иш битмайди. Уларнинг тўлақонли фаолиятини фақат мукаммал ташкил этилган инфратузилма бўлинмалари орқалигина тасаввур қилиш мумкин. Инфратузилма иқтисодий тизимнинг бир бўлагини ташкил қилиб, у ишлаб чиқаришнинг бир маромда фаолият кўрсатиши учун зарур шарт- шароитлар яратади. “Инфратузилма” сўзи лотин тилидан (infrastructure) таржима қилинганда “тузилмадан ташқарида” маҳносини англатади. Иқтисодий нуқтаи назардан инфратузилма моҳиятига қуйидаги изоҳ кўпроқ мос к ѐлади: “инсон ҳа ѐ'ти ва ижтимоий ишлаб чиқариш жара ѐ'нида фаолиятлар алмашинуви таъминловчи товарлар ва хизматлар яратишда ўзига хос м ѐҳнат жара ѐ'нлари мажмуаси”. К ѐйинги йилларда инфратузилма юксак суръатлар билан ривожланиб бормоқда. Буни бир қатор омиллар билан изоҳлаш мумкин. Хусусан, ишлаб чиқаришнинг ўсиш суръатлари инфратузилмалар ривожидан олдинда бормоқда ва бу иқтисоди ѐ'тнинг ривожланишига ҳам ўз таъсирини ўтказмоқда. 8 Шодмонов.Ш.Ш, Алимов.Р.Х., Жўра ѐвТ.Т. Иқтисоди ѐ'т назарияси 380-б Инфратузилма жуда кѐнг қармовли тушунча бўлиб, бу энг аввало ишлаб чиқариш жара ѐ'нига ҳар тарафлама хизмат кўрсатадиган хизмат тураларини яратиш билан боғлиқ. Инфратузилма бўлинмалари ривожланиб боришидан кичик тадбиркорлик субъ ѐктлари катта манфаат кўради, н ѐгаки бундай бўлинмалар уларни ишлаб чиқаришга хизмат кўрсатиш билан боғлиқ бўлган ишлардан озод этиб, кучғайратини асосий фаолиятига қаратишга имкон яратади. Инфратузилма томонидан яратиладиган шароитларни ўз навбатида қуйидагича туркумлаш мумкин: • Б ѐвосита ишлаб чиқариш жара ѐ'нига хизмат кўрсатувчи – моддий т ѐхника таъминоти ва тай ѐ'р маҳсулотни сотиш, ахборотни йиғиш ва қайта ишлаш, бухгалт ѐрия хизмати. Т ѐхнологик, бошқарув масалалари бўйича маслаҳат хизмати ва боқшалар; • Ишчи кучини такрор ишлаб чиқариш шарт-шароитлари – ишчи ва хизматчиларнинг соғлиғини, таълим олиши ва касбий тай ѐ'ргарлигини, дам олишларини қўллаб-қувватлаш. Шу пайтга қадар инфратузилмани ишлаб чиқариш ва ижтимоий инфратузилмалар йиғиндисидан иборат д ѐб қараб к ѐлинган. Бозор иқтисоди ѐ'тига асосланган иқтисодий тизим кириб к ѐлиши билан ишлаб чиқариш инфартузилмаси кўлами к ѐнгайиб, “бозор инфратузилмаси” ва “институционал инфратузилма” сўзлари ист ѐъмолга кириб бормоқда. Бозор инфратузилмаси б ѐвосита ишлаб чиқариш жара ѐ'нига хизмат кўрсатувчи тармоқларни ўз ичига олади. Унинг таркибига юк транспорти, эл ѐктр, газ ва сув таъминоти, омбор хўжалиги, алоқа, ахборот, моддий- т ѐхника таъминоти, маҳсулотни ташиш, сақлаш ва қайта ишлаш, т ѐхник хизмат кўрсатиш, марк ѐтинг ва р ѐклама, ахборот-маслаҳат, аудиторлик, молия-кр ѐдит ва инв ѐстицион каби хизмат турлари киради. Ижтимоий инфратузилма ишлаб чиқариш жара ѐ'нида ишчи ва хизматчиларга нормал м ѐҳнат фаолияти яратиш ва ишчи кучини такрор ҳосил қилиш, шунингд ѐк, тадбиркорларнинг турли маиший хизмат турларига бўлган талабини қондириш учун хизмат қилади. Институционал инфратузилма иқтисоди ѐ'т ривожланишининг оптимал макроиқтисодий нисбатларини қўллаб-қувватловчи ва тартибга солувчи соҳалар фаолият турларини ўз ичига олади. Унга иқтисоди ѐ'тни тартибга солиб турувчи давлат ва нодавлат бошқарув органлари ва боқалар киради. Кичик ва ўрта тадбиркорлик субъ ѐктларини тартибга солиб ва қўллабқувватловчи бозор инфратузилмаларини шакллантириш муҳим аҳамият касб этади. Буни юқори даражада ривожланган мамлакатлар тажбрибаси ҳам тасдиқлайди. Масалан, АҚШда 1953 йили кичик ва ўрта бизн ѐс ишлари бўйича Администрация (КБА) ташкил этилган бўлиб, унинг зиммасига кичик ва ўрта бизн ѐсни қўллаб-қувватлаш бўйича барча вазифалар (молиявий ѐ'рдам, т ѐхник ва маслаҳат хизмати, давлат буюртмаларини олишга кўмаклашиш ва бошқалар) юклатилган. КБА таркиби уч босқичдан – АҚШ пойтахтидаги штаб-квартира, 10 та ҳудудий бошқарма ва 100 дан ортиқ маҳаллий бўлинмадан иборат. Улар бутун мамлакат бўйлаб к ѐнг тарқалган тармоққа эга бўлиб, маҳаллий давлат ҳокимияти органлари, колл ѐжлар, унив ѐрсит ѐтлар, корхоналар ва жамоат ташкилотлари билан яқин алоқада фаолият кўрсатади. АҚШда кичик ва ўрта бизн ѐсни қўллаб-қувватлаш билан бошқа идоралар, хусусан, Ички ишлар вазирлиги, Уй-жой қурилиши ва шаҳарлар ривожланиши вазирлиги, миллий илм фонди, ф ѐрм ѐрлик бўйича Администрация, кичик бизн ѐсни ривожлантириш марказлари ва институтлари, савдо-саноат палатаси каби 2700 дан ортиқ ф ѐдѐрал идора шуғулланади. К ѐйинги йилларда р ѐспубликамизда бозорда инфратузилмаларини фаол шакллантириш жара ѐ'ни бошланди. Бу жара ѐ'ннинг натижалари сифатида кичик тадбиркорлик субъ ѐктларига хизмат кўрсатувчи брок ѐрлик идоралари, кичик улгуржи ва чакана савдо тузилмалари, лизинг, консалтинг компаниялари, ахборот-маслаҳат марказлари, инжиниринг, аудиторлик фирмалари, суғурта компаниялари, транспорт-эксп ѐдиция корхоналари, ахборот-р ѐклама бюролари ва бошқа турли хил инфратузилмалар тизими фаолият кўрсатади. Энди биз қуйидаги жадвал ѐ'рдамида ижтимоий инфратузилмани кўриб чиқамиз Рѐспубликамизда ҳам таълим тизимини ислоҳ қилишнинг ҳуқуқий асослари “Таълим тўғрисида”ги қонун илан қаул қилинади. Маориф шакллари молиялаштиришнинг нуқтаи назаридан иккита катта ўлимга бўлинади. Ҳалқ таълими, мактабгача таълим, умумий ўрта таълим, мактабдан ташқари таълим ва ҳалқ таълими инфратузилмасини ўз ичига олади. Кадрлар тай ѐ'рлаш тизими – ўрта махсус касб – ҳунар таълими, олий таълим, олий таълимдан к ѐйинги таълим, малака ошириш ва кадрларни қайта тай ѐ'рлаш ҳамда кадрлар тайрлаш тизими инфратузилмасини ўз ичига олади. Маориф ҳаражатларининг энг муҳим бўғинлари бўйича маблағларни такомиллаштириш тўғрисидаги маълумотларни таҳлил қилиб чиқдик, бунда асосий ҳаражатлар маориф ҳаражатларига йўналтирилган. Соғлиқни сақлаш ҳозирги кунда жуда муҳим тиббий хизматларни таклиф этмоқда. Улар якка тартибаги ист ѐъмол ва жамият фаровонлигини товарлар зарарларини ўзида йиғма ҳолда акс эттиради. Тармоқнинг бундай хусусияти уни молиялаштириш манбаларини б ѐлгилашда ҳисобга олиниши лозим. Якка тартибдаги хусусий ѐ'ки муассаса тамонидан алоҳида шаклларда кўрсатилган ижтимоий – маданий хизмат бутунлай ѐ'ки бирор корхоналар тамонидан таъминланмоғи лозим. Ушбу масалани ҳал этиш давлатнинг молиявий имкониятига боғлиқ бўлади, молиявий қуввати бақувват давлат жамоат фарофонлиги турларини кўпайтириб боради ва уларга бўлган эҳтиѐ'жларини тўла қондиради. Ижтимоий инфратузилма таркибида ижтимоий хизматлар ҳам алоҳида ўрин эгаллайди. Маиший хизмат турлари борки, улар жамият доимо эҳти ѐ'ж с ѐзиб туради, бироқ ушбу турларни ишлаб чиқариш нодавлат с ѐктор учун уларни ист ѐъмол қилувчилар орасида даромади юқори бўлганлар озчиликни ташкил этади, аксарият ҳолда бундай хизматлар асосан қимматбаҳо бўлади. Ижтимоий инфратузилма таркибида ижтимоий таъминот ҳам ѐтакчи ўринлардан бирини эгаллайди. Буларни таркибига қуйидагилар киради: 1. Болали оилаларга нафақалар: - ҳомилададорлик ва туғруқ бўйича нафақа; - бола туғилган данда бир маротаба б ѐриладиган нафақа. 2. Ижтимоий нафақа: - туғма ногиронлар ва бошқа тоифадаги ногиронларга; - иш стажи йўқ қарияларга; - боқувчисини йўқотган оилаларга. 3. Ижтимоий таъминот муассасаларини сақлаш: - қариялар ва ногиронлар уйлари; - касалманд болалар учун инт ѐрнатлар. 4. Турли имти ѐ'злар: - б ѐпул ва арзонлаштирилган нархда транспорт воситалари ва ногиронлик аравачаларини б ѐриш; - санатория – курорт йўлланмалари билан прот ѐзлаш; - солиққа доир имти ѐ'злар. 5. Кам таъминланганлик бўйича нафақалар: - ижтимоий ѐ'рдам дастурларини молиялаштиришнинг асосий манбаи давлат бюдж ѐти ҳисобланади. Ижтимоий суғурта – вақтинчалик м ѐҳнат қобилиятини йўқотганлиги сабабли п ѐнсияга чиқиш муносабати билан ишсизлиги туфайли аҳолининг йўқолган иш ҳақини маълум қисмини қоплашдир. Бизнинг мамлакатимизда олиб борила ѐ'тган бозор қайта қуришлари т ѐкширувларни ташкил этиш ва амалга ошириш мазмунини тубдан ўзгартиришни талаб қилади ва молиявий назорат олдига приципиал жиҳатдан янги вазифаларни қўяди. Бу вазифалар шу билан б ѐлгиланадики, «бозор иқтисоди ѐ'тига босқичма-босқич ўтиш бозорнинг тармоқланган инфратузилмасини ташкил этишни талаб қилади» 9 , уларсиз «бозор м ѐханизмлари тўлиқ даражада ишлай олмайди». Бундай инфратузилмалар 9 И.А.Каримов Ўзб ѐкистон - ўз янгиланиш ва тараққи ѐ'т йўли. - Т.: Ўзб ѐкистон, 1992. 52-б. қаторига банк-крѐдит ва солиқ тизимлари, қимматли қоғозлар ва фонд биржаси, суғурта ва аудиторлик хизматлари ва ҳ.к. киради. Бугунги кунда мамлакатимизда к ѐча ѐ'тган иқтисодий ислоҳотлар самараси, иқтисоди ѐ'тни эркинлаштириш жара ѐ'ни, кўп ҳолларда, кичик бизн ѐс ва хусусий тадбиркорликни к ѐнг ривожлантириш билан узвий боғланиб бормоқда. Р ѐспубликамизда бу соҳани жадал ривожлантириш борасида қатор чоратадбирлар амалга оширилмоқда. кичик бизн ѐс ва хусусий тадбиркорлик фаолияти учун қулай шарт-шароитларни яратиб б ѐрувчи бозор инфратузилмасини қарор топтириш эса, бу борадаги асосий йўналишлардан бирига айланди. Кичик бизн ѐс ва хусусий тадбиркорликни ривожлантиришда бозор инфратузилмаси, яъни инфратузилма муассасалари кичик бизн ѐс субъ ѐктларининг товар ва хизматлар бозори, молия бозори, пул бозори, м ѐҳнат бозори, суғурта бозори, шунингд ѐк банк тизими, нобанк молиявий институтлар тизими, улгуржи воситачилик тузилмалари, консалтинг ва аудиторлик хизматлари бозори ва бошқа бир қатор муассасалар билан бўладиган ўзаро алоқаларни – муносабатларни таъминлайди. Инфратузилма – хизмат кўрсатиш соҳалари мажмуаси бўлиб, таркибан ишлаб чиқариш, ижтимоий ва бозор инфратузилмаларини ўз ичига қамраб олади. Буни эса қуйидаги расм орқали яққол кўришимиз мумкин (1-расмга қаранг). Бозор инфратузилмаси яратилар экан, у ҳамиша ривожланиш ва мураккаблашиб бориш билан ҳа ѐ'т бўлиб туради ҳамда шунинг воситасида ўзининг аҳамияти ва зарурлигини билдириб туради. Шу ўринда бозор инфратузилмаси ҳамда кичик бизн ѐс инфратузилмасини фарқлашимиз лозим. Бозор инфратузилмаси д ѐганда, бозор иқтисоди ѐ'ти учун хизмат кўрсатувчи ҳар хил соҳалар тушунилади ва улар жумласига тижорат банклари, аукционлар, савдо уйлари, ташқи савдо фирмалари, давлатнинг ташқи савдо маҳкамалари, божхоналар, солиқ идоралари, тижорат ва соҳибкорлик идоралари, савдо-сотиқ уюшмалари, воситачи фирмалар, бирлашма ва корпорациялар, суғурта ташкилотлари, аудиторлик фирмалари, консалтинг фирмалари, лизинг компаниялари ва бошқа давлат ва нодавлат, тижорат ва нотижорат ташкилотлари киради. Бундан кўриниб турибдики, бозор инфратузилмаси умумий иқтисодий фаолият билан боғлиқ барча жабҳаларни қамраб олади. Фикримизча, кичик бизнѐс ва хусусий тадбиркорлик фаолияти бозор иқтисоди ѐ'тининг таркибий қисмларидан бири сифатида Ушбу инфратузилма объ ѐктларининг умумий фойдаланувчиси ҳисобланса-да, шу билан бир қаторда ўзининг ташкил топиш, амал қилиш ва ривожланиш хусусиятларидан кѐлиб чиқувчи махсус инфратузилма объ ѐктларига ҳам боғлиқлигини алоҳида таъкидлаш зарур. Чунки бозор инфратузилмасининг юқорида санаб ўтилган унсурлари билан бизн ѐс-мактаб, бизн ѐс-инкубатор, суғурталаш ва молиялаш муассасаларининг мазкур соҳага таъсири бир хил даражада бўлмайди 10 . Минтақавий инфратузилма тармоқлар ва фаолият турларининг бир бутун тизими бўлиб, унинг вазифаси шу Минтақа ҳудудида кичик бизн ѐсни ривожлантириш учун қулай шарт-шароитлар яратиб б ѐришдир. Қоидага кўра, инфратузилманинг ўзи даромад к ѐлтирмайди. Унинг ташкил этилиши ва самарали фаолият кўрсатиши давлат маблағи ва фондлар ѐ'ки маҳаллий бюдж ѐт маблағлари ҳисобидан молиялаштирилади. Инфратузилманинг таркиби доимий бир хил бўлмайди. У Минтақанинг ўзига хос хусусиятларига асосланади. Минтақанинг ихтисослашуви ва жойлашувига боғлиқ бўлади. Инфратузилманинг таркибида: молиявий муассасалар, банклар, маслаҳат марказлари, р ѐклама, ҳуқуқий хизматлар, транспорт воситалари ва йўллар хизмати, сув, газ ва эл ѐктр билан таъминлаш, тозалаш иншоотлари хизматлари, алоқа хизмати бошқа хизматларга қараганда кўпроқ учрайди. Бу эса кичик бизн ѐс инфратузилмасида зарурий турли хил хизмат кўрсатиш объ ѐктларини яратиш ва уларнинг ѐтарли таъминланганлик даражасини оширишга эришиш талабини орттирадики, пировардида, улар, албатта, кичик бизн ѐс соҳасининг ривожланиш даражасининг юқори бўлишига имкон яратади. Шунга кўра, ҳар бир минтақа ўз иқтисодий ҳолатига асосланиб, кичик бизн ѐс ва тадбиркорликни ҳам ривожлантириш чора-тадбирларини ишлаб чиқади ва бунинг учун мавжуд имкониятлари, салоҳияти ва р ѐсурсларидан самарали фойдаланишга интилади. Бунда минтақа миқ ѐ'сида кичик бизн ѐс фаолиятини ривожлантиришнинг барча зарурий асосларини мустаҳкамлаш, жумладан, инфратузилмавий ҳолатни яхшилаш, унинг фаолият юритиш самарадорлигини ошириш, инфратузилманинг хизмат кўрсатиш объ ѐктлари билан тўлиқ таъминланишига, кичик бизн ѐс субъ ѐктларининг уларга нисбатан ишончини, қизиқишини орттириш, мавжуд инфратузилма объ ѐктларининг мижозлар билан ишлаш йўналишларини такомиллаштириш каби бугунги кунда ҳал этилиши лозим бўлган муҳим вазифалар борки, уларнинг том маҳнодаги ѐчимига ққл урмай туриб, кичик бизн ѐснинг яқин к ѐлажакдаги ва умуман, истиқболдаги юксак тарққи ѐ'т чқққиларини эгаллашларига эришиб бўлмайди. 10 А.Жўра ѐв, Б.Маматов «Кичик ва ўрта бизн ѐсни ривожлантиришда бозор инфратузилмаси ўрни». // «Бозор, пул ва кр ѐдит» журнали, 2003 йил, 4-сон, 44-45-б ѐтлар. II боб. Қашқадарё вилоятида иқтисодий субъектларга хизмат кўрсатиш инфратузилмаси ривожланишининг ҳозирги ҳолати 2.1. Вилоятнинг ижтимоий-иктисодий тавсифи, географик жойлашуви ва инфратузилма ҳолатларининг таҳлили Қашқадарѐ' вилояти 1943 йилда ташкил топган бўлиб, унинг умумий ѐ р майдони 28,6 кв.км.дир ѐ'ки 2856799 гани ташкил этади. Вилоятнинг умумий ч ѐгара узунлиги 893,89 км бўлиб, Тожикистон р ѐспубликаси билан Шахрисабз тумани томонидан Шарқдан 18,5 км, Китоб тумани томонидан эса Шарқдан 41,47 км масофада ч ѐгарадош. Шунингд ѐк, вилоят Туркманистон билан Жанубий-ғарб томонидан Д ѐҳқонобод тумани орқали 75,9 км, Ғузор тумани билан 22,2 км, Нишон тумани билан 75,74 км ва Миришкор тумани томонидан 79,48 км масофада ч ѐгарадошдир. Қўшни вилоятлар билан шимолдан 276 км масофада Самарқанд вилояти билан, жанубий шарқдан 193,8 кмда Сурхондар ѐ' вилояти билан, шимолий-ғарбдан 98,3 км масофада Бухоро вилояти билан ва шимолдан 12,5 кмда Навоий вилояти билан ч ѐгарадош. Ўзб ѐкистон Р ѐспубликаси Вазирлар Маҳкамасининг 2003 йил 22 январдаги 37-сон қарорига мувофиқ Ўзб ѐкистон Р ѐспубликаси Иқтисоди ѐ'т вазирлиги тўғрисидаги НИЗОМи қабул қилинди. Иқтисоди ѐ'т вазирлиги Ўзб ѐкистон Р ѐспубликаси Пр ѐзид ѐнтининг “Ўзб ѐкистон Р ѐспубликаси Макроиқтисоди ѐ'т ва статистика вазирлигини қайта ташкил этиш тўғрисида” 2002 йил 24 д ѐкабрдаги ПФ-3183-сон Фармонига мувофиқ ташкил этилган. Ўзб ѐкистон Р ѐспубликаси Иқтисоди ѐ'т вазирлиги тўғрисидаги НИЗОМига мувофиқ ташкил этилган. Иқтисоди ѐ'т вазирлигига Вазир раҳбарлик қилади. Ўзб ѐкистон Р ѐспубликаси Иқтисоди ѐ'т вазирлиги фаолиятига раҳбарлик қилади ҳамда Вазирликка юкланган вазифаларнинг бажарилиши ва функцияларнинг амалга оширишлиши учун шахсан жавоб б ѐради. Иқтисоди ѐ'т вазирлигида 9 кишидан иборат Ҳайъати тузилган, унинг шахсий таркиби Ўзб ѐкистон Р ѐспубликаси Вазирлар Маҳкамаси томонидан тасдиқланади. Ҳайъат ўзининг мунтазам ўтказиб туриладиган мажлисларида мамлакатни, тармоқларни ва ҳудудларни ижтимоий-иқтисодий ривожлантиришнинг муҳим муаммоларини, прогнозлаш м ѐтодологиясини ва уни ташкил этишни яхшилаш, кадрларни танлаш ва жой-жойига қўйиш масалаларини кўриб чиқади. Вазир ўринбосарлари Бош бошқарма бошлиқлари раҳбарлик қиладиган Бош бошқармалар, бошқармалар, бўлимлар, гуруҳлар Иқтисоди ѐ'т вазирлигининг асосий таркибий бўлинмалари ҳисобланади.Вилоятлардаги Иқтисоди ѐ'т бош бошқармалари Ўзб ѐкистон Р ѐспубликасининг 2004 йил 9 ф ѐвралдаги 58-сон Қарори билан ташкил этилиб, уларнинг асосий вазифалари қуйидагилар б ѐлгиланди:  Ҳудудни ривожлантириш ва дѐмократик қайта ўзгартиришлар мақсади ва устуворликларидан к ѐлиб чиққан ҳолда ҳудуд иқтисоди ѐ'тини янада эркинлаштириш ва ислоҳ қилишнинг, иқтисоди ѐ'тни бошқаришнинг бозор м ѐтодлари ва м ѐханизмларини жорий этишнинг пухта ўйланган страт ѐгияси ишлаб чиқилишини ташкил этиш;  Асосий ҳудудий макроиқтисодий кўрсаткичларни, вилоятнинг иқтисодий ва ижтимоий ривожланиш даражасини компл ѐкс равишда изчил таҳлил қилиш, иқтисодий ва ижтимоий жара ѐ'нларнинг ривожланиш т ѐнд ѐнцияларини ўрганиш, иқтисоди ѐ'тдаги мавжуд номутаносибликларни аниқлаш ва уларни бартараф этиш йўлларини асослаш;  Иқтисоди ѐ'тни ривожлантиришнинг кўп вриантли сц ѐнарийларини, ҳудудни ижтимоий-иқтисодий ривожлантиришнинг туманлар, тармоқлар ва иқтисоди ѐ'т с ѐкторлари бўйича қисқа ва ўрта муддатли прогнозлари ва дастуцрларини ишлаб чиқиш;  Бюдж ѐт-солиқ, пул-кр ѐдит, валюта ва монополияга қарши си ѐ'сатнинг умумий йўналишлари, табиий монополиялар маҳсулотлари, товарлари ва хизматларига нархлар ва тарифларни тартибга солиш м ѐханизмини такомиллаштириш, тўлов, молия ва моддий балансларни шакллантириш ва уларнинг амалга оширилишини назорат қилиш бўйича таклифлар тай ѐ'рлашда қатнашиш;  Д ѐмографик прогнозларни, аҳолини аниқ тарзда ижтимоий муҳофаза қилиш, ички ист ѐъмол бозорини тўлдириш, одамлар фаровонлигини ошириш, ижтимоий инфратузилмани ривожлантириш дастурларини ишлаб чиқиш;  Иқтисоди ѐ'тни таркибий қайта ўзгартиришнинг ўрта муддатли прогнозларини, тармоқларни ривожлантириш, замонавийлаштириш ва т ѐхнология билан қайта жиҳозлаш, ишлаб чиқаришларни маҳаллийлаштириш, илғор, р ѐсурсларни т ѐжайдиган т ѐхнологияларни жорий этиш дастурларини ишлаб чиқиш;  Ижтимоий-иқтисодий ривожлантиришнинг мақбул суръатлари ва нисбатларини, мин ѐрал ва хом аш ѐ' р ѐсрусларидан оқилона фойдаланишни, вилоят иқтисоди ѐ'тини барқарор ривожлантиришни таъминловчи замонавий ишлаб чиқариш инфратузилмасини, т ѐлѐкоммуникациялар воситаларини ривожлантириш;  Экспорт пот ѐнциалини ривожлантиришни рағбатлантириш, ташқи савдо ва тўлов балансларини мақбуллаштириш бўйича таклифлар ишлаб чиқиш, товарлар (ишлар, хизматлар) экспорти прогнозларини тай ѐ'рлаш, вилоятни жаҳон иқтисодий тизимига инт ѐграциялаш страт ѐгиясини ишлаб чиқишга қатнашиш;  Вилоят учун муҳим амамиятга молик бўлган инв ѐстиция дастурларини амалга оширишга халқаро молия тузилмалари, хорижий молия ва суғурта ташкилотлари ҳамда донор мамлакатларни иштирок этишга фаол жалб этиш мақсадида улар билан ҳамкорлик ишларини мувофиқлаштириш. Бошқарма бошлиқлари мақомига кўра бош бошқарма бошлиғига, бўлимлар бошлиқлари – бошқарма бошлиғига, гуруҳлар раҳбарлари эса – бошқарма бошлиғининг ўринбосарларига т ѐнглаштирилади. Иқтисодиѐ'т вазирлигининг бошқарма, бўлим, гуруҳ бошлиқлари Вазир қарори билан лавозимга тайинланади ва лавозимдан озод қилинади. Ўзб ѐкистон Р ѐспубликаси Иқтисоди ѐ'т вазирлиги тизими ташкилотлари ва муассасалари бошқарув аппарати ходимлари сони, шунингд ѐк унинг марказий аппарати тузилмаси Ўзб ѐкистон Р ѐспубликаси Вазирлар Маҳкамаси томонидан тасдиқланади. Вилоят Иқтисодиёт Бош бошқармасининг ТУЗИЛМАСИ Бош бошқарма бошлиғи Кадрлар ва махсус ишлар бўлими Бошлиқнинг биринчи ўринбосари Вилоятни комплекс ривожлантириш прогнозлари ва мониторинги йиғма бўлими Агросаноат комплексини ривожлантириш бўлими Саноат, коммуникация тизимларини ва ахборот технологияларини ривожлантириш бўлими Бошлиқ ўринбосари Аҳоли турмуш даражаси ва истеъмол бозорлари бўлими Уй - жой коммунал хўжалиги бўлими Ташқи иқтисодий алоқаларни ривожлантири ш прогнозлари ва мониторинги бўлими Бухгалтерия Канцелярия 2.2.Вилоят иқтисодий субъѐктларга хизмат кўрсатиш инфратузилмаси объ ѐктларининг ривожланиш даражаси ва самарадорлик кўрсаткичлари таҳлили Р ѐспубликамизда хизмат кўрсатиш иқтисоди ѐ'тининг шаклланиши билан фаолият самарадорлигини баҳолаш масалалари тадқиқотига алоҳида эътибор қаратилмоқда. Бу жара ѐ'нда соҳа корхоналарида фаолият самарадорлигини оширишнинг усуллари ва йўналишларини илмий ва амалий жиҳатдан тадқиқ этиш алоҳида аҳамият касб этади. Иқтисодий самарадорлик хўжалик юритувчилар фаолияти натижасини акс эттиради, ижтимоий самарадорлик эса иқтисодий субъ ѐктларнинг ижтимоий самарадорлигини, уни жамият ҳа ѐ'тининг турли томонларига таъсирини акс эттиради. Бунда ижтимоий ва иқтисодий самарадорлик муайян даражада ўзаро боғлиқдир. Юқорида к ѐлтирилган таърифлар «Самарадорлик» моҳиятининг қуйидаги асосий жиҳатларини ифодалайди: биринчидан самарадорлик мураккаб ижтимоий-иқтисодий кат ѐгория бўлиб, у бир ѐ'ки бир н ѐча м ѐзонлар асосида аниқланади. Иккинчидан, самарадорлик нисбий тушунча бўлиб, у ҳар доим муайян мақсадлар фаолиятига бўйсунади. Жаҳон тажрибасида самарадорликни баҳолашда иккита ѐ'ндашувдан – р ѐсурс- харажат ва мақсадга йўналтирилган ѐ'ндашувлардан фойдаланилади. Бизнинг фикримизча, юқорида к ѐлтирилган фикрлардан шундай хулоса қилишимиз мумкинки, самарадорликни баҳолашда мақсадга йўналтирилганлик ѐ'ндашуви р ѐсурс-харажат ѐ'ндашувидан к ѐскин фарқ қилади. Мақсадга йўналтирилган ѐ'ндашувдан фойдаланиш фаолият самарадорлигини баҳолаш имкониятини к ѐнгайтиради. Унга асосан максимал унумдорлик – фаолият самарадорлигини ягона парам ѐтри бўлмасдан, самарадорлик ижтимоий, иқтисодий ва ижтимоий-иқтисодий жиҳатдан таснифланади. Шу нуқтаи назардан самарадорлик кўрсаткичларидан фойдаланиш кўлами к ѐнгаяди. Р ѐсурс-харажат ѐ 'ндашувидан фарқли равишда мазкур ѐ'ндашув нафақат тижорат асосида хўжалик юритувчи субъ ѐктлар самарадорлигини баҳоланиши, балки нотижорат субъ ѐктлар самарадорлигига ҳам баҳо б ѐриш мумкин. Умуман юқорида таъкидланган ѐ'ндашувларни таққослама хусусияти қуйидаги жадвалда к ѐлтирилган (2.2.1-жадвал). 2.2.1-жадвал Ресурс-харажат мақсадига йўналтирилган ёндашувлар доирасида 11 самарадорлик кўрсаткичларини таққослаш тавсифи Параметрлар Ресурс-харажат ёндашуви Мақсадга йўналтирилган ёндашув Кўрсаткичларни ҳисоблаш усули Ташқи самарадорлик хакикий натижа C  максадли натижа Ички самарадорлик максад сарфлари C  хакикий сарфлар Умумий самарадорлик Сумум = Сички х Сташқи Кўрсаткичларнинг оптимал аҳамияти Максимал ≥ 1 Самарадорлик ва унумдор-ликни ўзаро боғлиқлиги Бир хил кўрсаткичлар Кўрсаткичлар тизими Аҳамияти Миқдорий кўрсаткичлар Сифат кўрсаткичлари Қўллаш соҳаси Иқтисодиѐ'тнинг хизмат кўрсатиш соҳаси Ижтимоий, иқтисодий ва Ижтимоий-иқтисодий Хизмат кўрсатиш корхоналари фаолиятининг иқтисодий самарадорлигини компл ѐкс таҳлил қилиш фақат самарадорлик м ѐзонини ўз ичига олиш билан ч ѐгараланиб қолмаслиги к ѐрак. Чунки, м ѐзон асосан самарадорликни оширишнинг моҳиятини ва асосий вазифаларини ифодалайди, л ѐкин ўлчов ҳамда баҳолаш воситаси бўлиб хизмат қила олмайди. Бу вазифани иқтисодий самарадорлик кўрсаткичлари ҳал қилади. Хизмат кўрсатиш соҳасини ривожлантириш компл ѐкс дастури м ѐзонининг мураккаблиги унинг мақсадлари ва р ѐсурсларини тавсифловчи кўрсаткичлар зарурлигини тақозо этади. Бизнинг фикримизча, Ўзб ѐкистонда хизмат кўрсатиш соҳаси иқтисоди ѐ'тни замонавий тармоқлари сингари ривожланиб бора ѐ'тган соҳадир. Шунга кўра, мазкур соҳада фаолият юритувчи хўжалик субъ ѐктлари иқтисодий самарадорлигини барча ижтимоий, иқтисодий ва бошқа жиҳатлари қуйидаги мѐзонларда ўз аксини топади: ист ѐъмолчиларнинг турли қатламларига мос хизматларга бўлган эҳти ѐ'жларини тўлароқ қондириш; хўжалик юритувчи субъ ѐктлар томонидан таклиф 11 Муаллиф ишланмаси. этила ѐ'тган хизматларни оммабоплигини таъминлаш; хўжалик субъ ѐктлари фаолиятининг натижадорлигини ошириш; сарфларнинг нисбий даражасини пасайтириш; соҳада юқори унумдорликни таъминлашга эришиш. Мазкур м ѐзонлар хизмат кўрсатиш корхоналари фаолияти самарадорлигини ифодаловчи кўрсаткичлар ѐ'рдамида аниқланади. Иқтисодий адаби ѐ'тларда самарадорлик кўрсаткичларини турлича: баҳолаш миқ ѐ'си бўйича, р ѐсурслардан фойдаланиш даражаси бўйича, кўрсаткичларнинг аҳамияти бўйича, уларнинг қарорлар қабул қилишдаги роли бўйича, умумлаштириш даражаси ва ҳоказолар бўйича таснифлари учрайди. Бизнинг фикримизча, иқтисодий самарадорлик кўрсаткичлари икки гуруҳга: хусусий ва умумлашган кўрсаткичларга бўлинади. Хизмат кўрсатиш корхоналари фаолиятининг иқтисодий самарадорлигини тавсифловчи хусусий кўрсаткичларга м ѐҳнат р ѐсурсларидан фойдаланиш кўрсаткичлари, моддий ва молиявий р ѐсурслардан самарали фойдаланиш кўрсаткичлари киради. Хизмат кўрсатиш корхоналарининг иқтисодий самарадорлиги кўрсаткичлари тизимида м ѐҳнат р ѐсурсларидан фойдаланиш самарадорлиги кўрсаткичлари алоҳида ўрин эгаллайди. Бизнинг фикримизча, хизмат кўрсатиш корхоналарида м ѐҳнат унумдорлиги даражаси ва динамикаси (натурал ва қиймат кўрсаткичлари); ўртача м ѐҳнат ҳақи; бир ходим ҳисобига тўғри к ѐладиган хизматлар ҳажмининг ўсиш суръати ва м ѐҳнатга ҳақ тўлаш суръатининг нисбати; м ѐҳнат ҳақининг бир сўмига олинган натижа кўрсаткичлари тизимидан фойдаланиб, м ѐҳнат р ѐсурсларидан фойдаланиш самарадорлигини к ѐнг тавсифига эга бўлиш мумкин бўлади. Умумлашган кўрсаткичларга мақсадли натижалар бўйича ҳисобланадиган кўрсаткичлар киради. Айни вақтда ижтимоий муаммоларни ҳал этишда аҳолига хизмат кўрсатиш соҳаси муҳим аҳамият касб этади. Унинг соҳалари аҳолининг маънавий ривожланиш эҳти ѐ'жларини, соғлиқни сақлашда, дам олиш, болаларни тарбиялашда, уй-рузғорни юритишда, умуман олганда ҳар бир киши, хар бир оила учун зарур бўлган эҳти ѐ'жларни қондириб к ѐлмоқда. Ижтимоий муносабатларнинг ривожланиши ва такомиллашига фаол таъсир этган ҳолда, хизмат кўрсатиш соҳалари, шу билан бирга, муҳим ижтимоий – иқтисодий масалаларни ѐчишда кўмаклашади. У ўз таркибига қўйидаги соҳаларни, яъни пулли хизмат кўрсатиш турлари, ижтимоий таъминот, дам олиш масканлари, туризм ва спорт, таълим, маданият муассасалари, уй-жой коммунал хўжалиги ва бошқа шу каби хизматларни қамраб олади. Иқтисодиѐ'тни мод ѐрнизациялаш шароитида хизмат кўрсатиш соҳаларини ривожланишини таҳлил этиш ва истиқболини б ѐлгилаш к ѐлажакда ушбу соҳаларни ривожлантиришнинг устувор йўналишларини ишлаб чиқишнинг муҳим босқичи ҳисобланади. Истиқболни б ѐлгилаш кўриб чиқила ѐ'тган даврда ижтимоий ривожланиш мақсадида к ѐлиб чиқадиган ижтимоий, иқтисодий, ишлаб чиқариш муаммоларни олдиндан кўриш имкониятини б ѐради. Иқтисодий ҳолатни олдиндан кўриш уни ривожлантиришнинг энг оқилона йўлини танлаб олишни ѐгиллаштиради. Ижтимоий ривожланиш дастурини амалга оширилиши маҳаллий ва марказий молиялаштириш ҳисобига ижтимоий соҳа эл ѐмѐнтларинг ривожланишини ва шаклланишини талаб этади. Ижтимоий ривожланиш дастурини ишлаб чиқишда ижтимоий соҳа объ ѐктлари билан таъминланганлик даражаси эътиборга олинади. Ҳудуднинг ижтимоий дастури таркибига уй-жой, савдо, маиший хизмат, халқ таълим, маданият, транспорт, алоқа, соғлиқни сақлашни ривожлантириш дастурларини қамраб олади. 2.3. Вилоят иқтисодий субъетларга хизмат кўрсатишни ривожлантиришда инвестицияларнинг ўрни ва ҳозирги ҳолати Бугунги кунда кўплаб ривожланган ва жаҳон иқтисодиѐ'тида ѐтакчи ўрин тутадиган мамлакатлар тажрибаси шуни сўзсиз исботлаб б ѐрмоқдаки, рақобатдошликка эришиш ва дун ѐ' бозорларига чиқиш, биринчи навбатда иқтисоди ѐ'тни изчил ислоҳ этиш, таркибий жиҳатдан ўзгартириш ва див ѐрсификация қилишни чуқурлаштириш, юқори т ѐхнологияларга асосланган янги корхона ва ишлаб чиқариш тармоқларининг жадал ривожланишини таъминлаш, фаолият кўрсата ѐ'тган қувватларни мод ѐрнизация қилиш ва т ѐхник янгилаш жара ѐ'нларини т ѐзлаштириш ҳисобидан амалга оширилиши мумкин. Мамлакатимизда яратилган ишбилармонлик муҳити қулай инв ѐстициявий жозибадорликнинг муҳим таркибий қисми ва омилидир. Фаол инв ѐстиция си ѐ'сати мамлакатимизни мод ѐрнизация қилиш ва янгилаш бўйича амалга оширила ѐ'тган чора- тадбирларнинг энг муҳим шарти ва манбаи бўлмоғи к ѐрак. Ўзб ѐкистон Р ѐспубликаси Пр ѐзид ѐнти Ислом Каримовнинг мамлакатимизни 2015 йилда ижтимоий-иқтисодий ривожлантириш якунлари ва 2016 йилга мўлжалланган иқтисодий дастурнинг энг муҳим устувор йўналишларига бағишланган Вазирлар Маҳкамасининг к ѐнгайтирилган мажлисидаги маърузасида таъкидлаганид ѐк: “Мамлакатимиз иқтисоди ѐ'тини таркибий ўзгартириш, тармоқларни мод ѐрнизация қилиш, т ѐхник ва т ѐхнологик янгилашга доир лойиҳаларни амалга ошириш учун инв ѐстицияларни жалб қилиш борасида бажарила ѐ'тган ишлар алоҳида эътиборга лойиқ. 2015 йилда ана шу мақсадларга барча молиялаштириш манбалари ҳисобидан 15 миллиард 800 миллион АҚШ доллари миқдорида инв ѐстициялар жалб этилди ва ўзлаштирилди. Бу 2014 йилга нисбатан 9,5 фоиз кўп д ѐмакдир. Жами инв ѐстицияларнинг 3 миллиард 300 миллион доллардан зи ѐ'ди ѐ'ки 21 фоиздан ортиғи хорижий инв ѐстициялар бўлиб, шунинг 73 фоизи тўғридантўғри ч ѐт эл инв ѐстицияларидир. Инв ѐстицияларнинг 67,1 фоизи янги ишлаб чиқариш қувватларини барпо этишга йўналтирилди. Бу эса 2015-йилда умумий қиймати 7 миллиард 400 миллион доллар бўлган 158 та йирик ишлаб чиқариш объ ѐкти қурилишини якунлаш ва фойдаланишга топшириш имконини б ѐрди.” 11 Мамлакатимизда иқтисодий ислоҳотлар тобора чуқурлашиб иқтисоди ѐ'тнинг барча тармоқ ва соҳаларини қамраб олиши, бозор иқтисоди ѐ'тини жадал суръатлар ривожланиши-ишлаб чиқаришни узлуксиз равишда мод ѐрнизация қилиб боришга б ѐвосита боғлиқ бўлади. Ишлаб 11 И.А.Каримов. “Бош мақсадимиз – мавжуд қийинчиликларга қарамасдан, олиб бора ѐ'тган ислоҳотларни, иқтисоди ѐ'тимизда таркибий ўзгаришларни изчил давом эттириш, хусусий мулкчилик, кичик бизн ѐс ва тадбиркорликка янада к ѐнг йўл очиб б ѐриш ҳисобидан олдинюришдир”. “Халқ сўзи”// 2016 йил 16 январ га чиқаришни модѐрнизация қилиш унга йўналтирила ѐ'тган инв ѐстициялар миқдори ва ҳажмига боғлиқ ҳолда амалга оширилади. Инв ѐстиция бозор иқтисоди ѐ'ти такомиллашиб бора ѐ'тган жара ѐ'нларда ишлаб чиқаришни к ѐнгайтириш ва уни янгилаш-мод ѐрнизациялаш, ишлаб чиқаришга янги т ѐхника ҳамда т ѐхнологияларни жалб этиш, инв ѐстицияларни қўллаш борасида молиявий р ѐсурсларга корхоналарнинг талаб-эҳти ѐ'жларини қондириш муҳим иқтисодий тадбирлардан бири ҳисобланади. Инв ѐстицияни ҳосил қилиш иқтисоди ѐ'тда ишлаб чиқариш туфайли яратилган миллий даромаднинг массасига б ѐвосита боғлиқ бўлади. Миллий даромаднинг кўпайиши ишлаб чиқаришда қатнаша ѐ'тган кишилар сонига ва уларнинг м ѐҳнат унумдорлиги туфайли ҳосил қилина ѐ'тган товар- маҳсулотлар кўламига боғлиқдир. Инв ѐстиция туфайли асосий ва айланма капиталдан ишлаб чиқариш қувватларини к ѐнгайтиришга сарфланади. Инв ѐстицияни ҳосил қилувчи миллий даромад моддий н ѐъматлар ишлаб чиқарувчи тармоқларда яратилади. Миллий даромаддан иш ҳақи б ѐрилади, унинг фойда қисми жамғарилиб, ундан ишлаб чиқаришни к ѐнгайтиришга, ишлаб чиқаришни мод ѐрнизациялашга ҳамда такрор ишлаб чиқариш билан боғлиқ масалалар ҳал этишга сарфланади. Инв ѐстиция си ѐ'сати хар кандай давлатнинг иктисодий ривожланиши ва унда ишлаб чикаришни к ѐнгайтиришнинг энг асосий йуналишларидан биридир. Шундай экан, миллий икгисоди ѐ'тни хар томонлама ривожлантириш фаол инв ѐстиция си ѐ'сатини юргизишни талаб килади. Бу ўз навбатида, р ѐспубликада чуқур таркибий ўзгаришларни амалга оширишни таъминлайди. Миллий иқтисоди ѐ'т соҳаларига ташқи ва ички инв ѐстициялар оқимини фаоллаштириш иктисодий юксалишнинг янги босқичини бошлаб б ѐрадиган асосий омил ҳисобланади. Шунинг учун ҳам Ўзб ѐкистон Р ѐспубликаси Пр ѐзид ѐнти И.А. Каримов таъкидлаганид ѐк: “Ватанимизнинг к ѐлажаги, унинг жаҳон иқтисодий алоқалари тизимидаги ўрни инв ѐстицияларга боғлиқ бўлиб турибди. Шунга кўра, иқтисоди ѐ'тни фаол ривожлантириш к ѐнг миқ ѐ'сдаги инв ѐстицияларни талаб қилади." 12 Д ѐмак, инв ѐстициялар хар кандай иқтисоди ѐ'тни харакатга к ѐлтирувчи ва унинг тараққи ѐ'тини таъминловчи куч экан, барча имкониятларимизни ишга солиб иқтисоди ѐ'тимизга йўналтириладиган инв ѐстициялар ҳажмини оширишимиз лозим. Инв ѐстиция р ѐсурслари иқтисоди ѐ'т тармоқларини ривожланишини бошқаришнинг иқтисодий омили вазифасини бажаради. Инв ѐстиция маблағлари ишлаб чиқариш, хизмат кўрсатиш жара ѐ'нларида ҳамда 12 И.А. Каримов. “2015 йилда иқтисоди ѐ'тимизда туб таркибий ўзгаришларни амалга ошириш, мод ѐрнизация ва див ѐрсификация жара ѐ'нларини изчил давом эттириш ҳисобидан хусусий мулк ва хусусий тадбиркорликка к ѐнг йўл очиб б ѐриш – устувор вазифамиздир”. // “ Халқ сўзи ” 17.01.2015 аҳолининг фойдаланилмаѐ'тган маблағларини тўпланиш натижасида, уларни бошқа жара ѐ'нларда ишлатилишини таъминлайди. Корхона нуқтаи назаридан инв ѐстиция манбалари улар ўз маблағлари, яъни фойда, амортизация ва бошқа пул жамғармалари; қарзга олинган маблағлар, яъни банк кр ѐдити ва бошқа ташкилотларни омонатлари, акция ва бошқа қимматбаҳо қоғозларни сотишдан к ѐлган даромадлар ҳамда бюдж ѐт ва бюдж ѐтдан ташқи маблағлар ташкил қилади. Инв ѐстиция таркибида унинг манбалари ўз аксини топади. Инв ѐстиция манбаларини унинг таркибидан к ѐлиб чиқиб молиявий ва моддий р ѐсурсларга ажратиш мумкин. Молиявий манбаларга - нақд пул, ч ѐт эл валютаси, халқаро тўлов пуллари, акциялар, за ѐ'млар, корхоналар маблағлари ва амортизация фонди киради. Моддий р ѐсурсларга - хом-аш ѐ' р ѐсурслари, кўчмас мулк, жамоа- ширкатхўжалик мулки, ф ѐрм ѐрлар мулки, д ѐҳқон хўжалик мулки ва тадбиркорлар мулки киради. Хуллас, инв ѐстициялар - ишлаб чиқариш ва хизмат кўрсатиш тармоқ ва соҳаларини к ѐнгайтириш, уни ривожлантириш, такомилаштириш, янги т ѐхника ва т ѐхнологиялар сотиб олиш, асосий ва айланма фондларни кўпайтиришга йўналтирилган сармояларнинг пулдаги шаклидир. Инв ѐстицияларни манбалари-бу фойда, амортизация ажратмалари, суғурта ажратмалари, инв ѐсторларнинг пул жамғармалари, облигация за ѐ'млари банк кр ѐдитлари, акцияларни сотишдан олинган маблағлар жисмоний ва ҳуқуқий шахсларнинг пай улушлари, бюдж ѐтдан ажратиладиган маблағлар, хорижий мамлакатлар ва ч ѐт эллик фуқароларнинг сармоялари хўжалик юритуачи субъ ѐктларни фойдаси, ишчилар, ўқитувчилар, шифокорлар ва аҳолининг тижорат банклардаги жамғармаларидан ташкил топади. Мамлакат инв ѐстицияси тузилиши тармоқ ва хусусий инв ѐстициялардан ташкил топади. Тармоқ инв ѐстицияси мамлакат иқтисоди ѐ'тини ривожлантиришга йўналтирилган тармоқлар саноат бўлиб, унинг маҳсулотларини экспорт қилиш, импорт товарларини ўрнини қопловчи ишлаб чиқаришни шакллантиришдан иборат бўлади. Инв ѐстицияга мулжалланган р ѐсурсларни ҳудуддаги аҳоли ҳамда инв ѐстициялар манфаатига хизмат қилдирилиши ҳудудий инв ѐстиция д ѐб юритилади. Инв ѐстиция фаолиятини ташкил этиш икки манбага асосланиб, ички ва ташқи манбалар ҳисобидан қуйидаги ишлар амалга оширилади: иқтисоди ѐ'тни мод ѐрнизациялаш; иқтисоди ѐ'тни устувор тармоқларини ривожлантириш; ижтимоий инфратузилмаларни шакллантириш; ишлаб чиқариш инфратузилмаларни барпо этиш; ишлаб чиқарувчиларни қўллаб- қувватлаш; аҳолини иш билан таъминлаш учун янги иш ўринларини яратиш; эскирган ишлаб чиқариш воситаларини янгилаш ва мод ѐрнизация қилиш; қишлоқ хўжалик маҳсулотларини ѐтиштириш ва қайта ишлашга янги тѐхника ва т ѐхникалар киритиш ва бошқа соҳалардаги ишлар амалга оширилади. III боб. Иқтисодиётни модернизациялашда иқтисодий субъектларга хизмат кўрсатиш инфратузилмасини ривожлантиришнинг устувор йўналишлари 3.1. Иқтисодиётни модернизациялашда иқтисодий субъектларга хизмат кўрсатиш инфратузилмасини ривожлантиришда ҳориж тажрибасининг аҳамияти Ривожланган бозор иқтисодиѐ'тига асосланган мамлакатлар иқтисоди ѐ'тида рўй б ѐра ѐ'тган туб ўзгаришлар хизмат кўрсатиш ва с ѐрвис тушунчасига ҳам назарий ҳам амалий жиҳатдан янгича ѐ'ндашувни зарурат этмоқда. ХХ асрнинг сўнгги йилларидан бошлаб хорижий адаби ѐ'тларда хизмат кўрсатиш фаолияти самарадорлиги кўрсаткичларини илмий жиҳатдан тадқиқ қилишга к ѐнг кўламда киришилди. Шундай килиб, ХХ асрнинг иккинчи ярмидан бошлаб хизмат кўрсатиш соҳасининг ривожланиб бориши инсонлар моддий фаровонлиги ва турмуш сифатини ошишига олиб к ѐлди. Маълумки, ХIХ асрнинг охирларида Э.Энг ѐль томонидан аҳоли даромадини ўсиши билан ист ѐъмол таркибини ўзгаришини статистик жиҳатдан боғлиқлигини асослаган эди. Э.Энг ѐльнинг қоидасига кўра, аҳолининг турмуш шароити ва даромадлари даражаси канчалик юқори бўлса, ист ѐъмолчи сарфининг катта кисмини юқори сифатли товарлар ва хизматларга сарфланади. Яъни, аҳолининг фаровонлиги ва даромадлари қанчалик юқори бўлса, улар оилавий бюдж ѐтининг кам қисмини озиқ-овқат маҳсулотларига, кўп қисмини эса с ѐрвис хизматларига сарфлашади. Ривожланган мамлакатларда оилавий бюдж ѐтнинг 18-20%и озиқ-овқат маҳсулотларининг ист ѐъмолига, 3540%и эса хизматларга сарфланади. Хусусан, турли хил товар ва хизматларга тўлов қобилиятини даромадга нисбатан эгилувчанлик коэффиц ѐнти ва бошқа йўналишдаги татқиқотлар. Масалан, В.Фьюкс 1968 йилда хизмат кўрсатиш соҳасини к ѐнгайтириш сабабларидан бири сифатида саноат ва қишлоқ хўжалигига нисбатан хизмат кўрсатиш соҳасида унумдорликни паст даражада ўсиши д ѐб ҳисоблайди 13 . В.Фьюкс томонидан, саноат, қишлоқ хужалиги ва хизмат кўрсатиш соҳасида иш билан бандлик тақсимоти аҳоли жон бошига тўғри к ѐладиган р ѐал ялпи ички маҳсулот билан чамбарчас боғлиқ д ѐган фикри ўз тасдиғини топмоқда. У таъкидлайдики, агарда қишлоқ хўжалиги ҳиссаси даромадларга талаб эластиклиги фарқи билан тушунтирилса, хизмат кўрсатиш соҳасидаги ўзгаришлар учинчи с ѐктор (хизмат кўрсатиш)ни биринчи (қишлоқ хўжалиги) ва иккинчи (саноат) с ѐкторга нисбатан паст 13 FUChSV.R The service Economic “National Bureau of Economic Research, New York, 1968 унумдорлик даражаси билан ифодаланади. 14 Бу ҳақида саноатда ялпи омилли унумдорлик ўсиши ва хизмат кўрсатиш сѐкторини ривожланиши ўртасидаги юқори корр ѐлация коэфиц ѐнти мавжудлигидан далолат б ѐради. Оси ѐ' унумдорлик ташкилоти ҳисобларига кўра, Оси ѐ'нинг бир қатор мамлакатларида ушбу корр ѐлация коэффиц ѐнти қўйидагича (3.1.1- жадвал). 3.1.1- жадвал Хизмат кўрсатиш соҳаси ривожланиши ва саноатда 16 . унумдорликнинг ўсиши уртасида коррелация Мамлакат Корр ѐлация коффиц ѐнти Жанубий Кор ѐя 0,82 Таиланд 0,62 Малайзия 0,59 Япония 0,95 Хорижий иқтисодий адаби ѐ'тларда миллий хўжаликларнинг алоҳида тармоқларида унумдорлик (самарадорлик) даражасидаги фарқ ХХ асрнинг 70 йилларидан тадқиқот пр ѐдм ѐти бўла бошлаган. Ўша даврда ѐ'қ капитал сиғимининг юқорилиги билан ажралиб турадиган (саноат ва қурилиш хўжалиги) иқтисоди ѐ'т с ѐкторларига нисбатан жонли м ѐҳнати кўп бўлган тармоқларда (хизмат кўрсатиш) унумдорлик юқорилиги тан олинган. Бу ҳақида В.Баумоль, С.Бл ѐкм ѐн ва Е.Вольфлор ўз татқиқотларида тухталиб ўтишган. Қуйидаги жадвалда 1981-2000 йилларда ривожланган мамлакатларда хусусий унумдорлик кўрсаткичларидан бирининг ўсиш суръати статистикаси к ѐлтирилган. Хизмат соҳасида м ѐҳнат унумдорлигини пасайиши барча мамлакатларда рўй б ѐрган, айниқса Францияда (2,6% дан 1,9%гача), Англяда (1,7%дан 0,8 %гача), Г ѐрманияда (2,6%дан 2,0%гача) мазкур кўрсаткични пасайиш т ѐнд ѐнцияси юқорироқ бўлган. Умуман хизмат кўрсатиш соҳасида самарадорлик даражаси саноат ва қишлок хўжалигига нисбатан паст даражада эканлигини кўришмиз мумкин. Тадқиқотлар шуни кўрсатмокдаки, бугунги кунда ахборот т ѐхнологиялари моддий н ѐъматлар ишлаб чиқарадиган тармоқларда самарадорликни ошишига олиб к ѐлишини ҳ ѐч бир иқтисодчи инкор қилмайди, аммо унинг иқтисоди ѐ'тнинг бошқа тармоқларига таъсири масалалари очиқ қолмоқда. Бунга боғлиқ ҳолда, саноатга нисбатан хизмат кўрсатиш соҳасида иш билан бандликни юқори эканлигини кўпчилик хориж 14 Маркова М.Д. Марк ѐтинг услуг. М.Финансы и статистика. 1996 С-8 иқтисодчилари хизмат кўрсатиш соҳасида самарадорликни индустриал тармоқларга нисбатан пастлиги билан ифодалайдилар. 1987 йилда Р.Солоу томонидан ишлаб чиқилган «Унумдорлик парадокси» 17 га кўра комьютѐр т ѐхнологиялари учун қилинган инв ѐстиция 16 Maha devan R.New Curents in Productivity Analysis. Whee To Now? – APO. 2002. P-40 17 Solow R We d Better Out // New York Revier of Books. ‟ 1987. July 12-p36 ҳажмининг ўсиб бориши, унга мос ҳолда хизмат кўрсатиш соҳасида унумдорликни ошишига олиб к ѐлмаган. Уни таъкидлашича, ХХ асрнинг 80 йилларида АҚШда комьют ѐр т ѐхнологиялари учун қилинган инв ѐстиция 1 трлн. АҚШ долларини ташкил қилган, унинг 85%и хизмат соҳасига йўналтирилган, аммо бу соҳада м ѐҳнат унумдорлигини йиллик ўсиши 1%ни ташкил этган. 90 йилларда эса АҚШ саноатида унумдорликнинг ўсиш суръати 3%ни умуман иқтисоди ѐ'т бўйича унумдорлик 1,1%ни ташкил қилган. Ушбу манба асосида шундай хулоса қилиш мумкинки, унумдорликнинг умумий кўрсаткичини паст бўлишига учинчи с ѐктордаги (хизмат кўрсатишда) унумдорлик даражасини пастлиги сабабдир. С ѐрвис фаолияти соҳасида унумдорлик даражаси пастлиги сабабини қуйидагича тушуниш мумкин. Бир томондан хизматлар юқори т ѐхнологияли капитал ва инт ѐнсив билим талаб қиладиган тармоқларни ўзида мужассамлаштирса, иккинчи томондан, паст т ѐхнологияли ва кўп м ѐҳнат талаб қиладиган тармоқларни ўзида мужассамлантиради. Шунингд ѐк, хизмат соҳасида юқори малакали ва юқори иш ҳаки оладиган ишчилар ҳам, паст иш ҳақи оладиган ишчилар ҳам м ѐҳнат қилади. Бу хол албатта унимдорлик даражасини пастлигига таъсир қилади. Хизматларнинг турли- туманлиги ва хилма-хиллигини Дж.Зинг ѐльман томонидан эътироф этилган ва у хизматларни ишлаб чиқариш, ист ѐъмол, ижтимоий ва тақсимот хизматларига таснифлаган (3.1.1.-расм). 1.3.1.-расм. Дж. Зингельманнинг хизматларни таснифлаш таркиби Дж.Зингѐльман томонидан таснифлаган хизмат турларининг ҳар бири тури, ўз навбатида, ўзининг мураккаб таснифига эга. Мисол учун, банкларнинг, тибби ѐ'тнинг, маиший хизматнинг бир н ѐча юз турлари мавжуд. Шунинг учун ҳам бир хизмат доирасида бир н ѐча фарқланувчи б ѐлгилари бўлиши мумкин. Хусусан, тибби ѐ'т хизмати бир вақтнинг ўзида юқори малакадаги касбий тай ѐ'ргарликни талаб қилувчи капитал инт ѐнсив кўринишдаги (мисол учун комьпют ѐр диагностикаси ва турли аппаратлар билан даволаш) ва юқори м ѐҳнат талаб қилмайдиган м ѐҳнат инт ѐнсив (мисол учун, жарроҳлик аралашуви, ташхис қўйиш) кўринишидаги хизматларни ўз ичига қамраб олади. Шунинг учун ҳам хизматларни ҳаддан ташқари хилма хиллиги сабабли бир тармоқ ичида фан т ѐхника тараққи ѐ'ти моддий ишлаб чиқаришга нисбатан хизмат соҳасига паст таъсир кўрсатади. С ѐрвис фаолиятини самарадорлик кўрсаткичини пастлигининг яна бир сабаби сифатида моддий ишлаб чиқариш соҳасига нисбатан хизмат соҳасида банд бўлган ходимлар м ѐҳнат ҳақининг пастлигидир. Аммо хизматларнинг баъзи турларини кўрсатувчи ходимлар м ѐҳнат ҳақи, моддий ишлаб чиқариш ходимларига нисбатан анча юқори (мисол учун, инж ѐнѐринг, консалтинг, молия, суғурта ва ҳоказолар). 1990-2005 йиллар мобайнида АҚШ хизмат соҳаси ходимларининг м ѐҳнат ҳақи саноат ходимларининг иш ҳақини 67% ни ташкил этган. Японияда хизмат соҳаси ходимининг иш ҳақи, саноатчиларга нисбатан 7% га, Г ѐрманияда – 15% га кам. Бундан ташқари 1960 йилларда АҚШда Х и з м а т л а р Ишлаб чиқариш Истеъмол (шахсий) Ижтимоий Та қ симот Инженеринг консалтинг молиявий банк ва бош қ алар Ресторан, ме ҳ монхона, маиший, уй хизмати в а бош қ алар Умумтаълим тиббиѐт ва бош қ алар Савдо, транспорт, ало қ а, фрахт ва бош қ алар учинчи сѐкторда (хизмат соҳасида) банд бўлган бир ишчига тўғри к ѐладиган ишлаб чиқариш ҳажми саноат ходими ишлаб чиқаришининг 77,5% ни ташкил этди. 1992 йилда бу кўрсаткич 69,4 %ни ташкил этган. Шу вақт оралиғида ушбу с ѐкторда м ѐҳнат унимдорлиги 0,35% га камайиб борган 15 16 . Шундай қилиб, иқтисоди ѐ'тни умумий таркибида хизмат кўрсатиш соҳасининг ролини ошиб боришига қарамай, бу соҳа узоқ вақт мобайнида статистик жиҳатидан кам унимли (кам самарали) ҳисобланган. Шу билан биргаликда ХХI асрнинг бошларидаги статистик маълумотларга эътибор б ѐрсак, 1994 йилга қадар, ҳақиқатан ҳам унимдорлик кўрсаткичи паст даражада бўлган, аммо 1995 йилдан бошлаб, ривожланган бозор иқтисоди ѐ'тли мамлакатларда с ѐрвис фаолияти унимдорлиги барқарор ўса бошлади. Хусусан, Б.П.Босворт ва Д.У.Трипл ѐтт тадқиқотлари маълумотларига кўра, 1977 йилдан 1995 йилга қадар хизмат соҳасида ялпи омилли унимдорлик ўртача 1% йиллик ўсишни ташкил этган. 1995 йилдан 2005 йилга қадар бу кўрсаткични йиллик ўсиши 2,2 -2,9 % ни ташкил этди 17 . Ҳозирги вақтда хориж тадқиқотчилари «Р.Солоу парадокси»нинг ѐ чимини тушинтирувчи бир н ѐча гипот ѐзаларни илгари суришмоқда. Биринчидан энг кўп тарқалган вариант сифатида унимдорлик статистикасини номукаммаллиги эътироф этилади. Бундай фикрни Р.Солоу илгари сўрган. Иккинчидан, к ѐнг тарқалган вариантлардан яна бири амал қила ѐ'тган моддий ишлаб чиқариш ўзагида «с ѐрвис хизматлари»ни тўлиқ ҳисобга олмаслик ҳисобланади. Хусусан, «Дж.Зинг ѐльман»нинг ишлаб чиқариш хизматлари шулар жумласига киради. Г ѐрмания миллий хўжалиги институти маълумотларига кўра 1990 йилларнинг бошларида саноат ишлаб чиқаришида с ѐрвис хизмат турларининг ҳиссаси 80,6% ни ташкил этган. Жумладан ахборот – таълим хизматлари 11,6% ни, бошқарув хизматлари 6,11% ни, илмий тадқиқотлар 4,9%ни ташкил этган. Учинчидан «Солоу пародокси» тушунтириш илгари амал қилган бошка ухшаш тадқиқотлар орқали ҳам тушунтириш мумкин. Бунга «Дэвиднинг к ѐйинга қолдириш гипот ѐзаси» мисол бўла олади. Шунингд ѐк «Солоу парадокси»нинг турли таҳлилий ѐчимини амал қилишига қарамасдан ҳозирги вақтда улардан ҳ ѐч бири шубҳасиз тўғри д ѐб тан олинмаган. Аммо саноати ривожланган мамлакатларда хизмат соҳасида унумдорлик ўсиш суръати статистикаси ҳозирги вақтда с ѐрвис фаолиятини унумдорлигини (самарадорлигини) барқарор ўса ѐ'тганидан далолат б ѐради. Баъзи ҳолларда (масалан, Н ѐрвигиода) хизмат кўрсатиш соҳасида м ѐҳнат унумдорлигини ўсиш сурати саноатдагига нисбатан бир мунча 15 Statistical Abstract of the united states. 1980, p 441: 1983, p 394; 1986, p 410, 433; 1987. p 4224 1992 p403; 16 p 447; 1995 p 424, 452. Цитиру ѐтся по: Иноз ѐмсов В.Парод ѐксы постщиду с триальной эканомики // МЭ и МО. 2005 №3 С. 3-4 17 Wall street Jaurnal (November 7.2005) юқорилигини таъкидлаш мумкин. Юқоридаги маълумотлар «Дэвиднинг кѐйинга қолдириш гипот ѐзаси»ни, яъни вақт ўтиши билан м ѐҳнат унумдорлигини ўсиш суръатини жадаллашувини асослашга хизмат қилади. Хизмат кўрсатиш тармоқларида м ѐҳнат унумдорлигини ўсиш суръати статистикаси маълум бир қизиқиш уйғотади. ХХ асрнинг 80 йиллариданоқ хориж тадқиқотчилари ЯИМ ҳажмида хизматлар ҳиссасини ўсишини ва постиндустриал жамиятда юқори т ѐхнологияли тармоқлар к ѐракли даражада айрим хизмат кўрсатиш жара ѐ'нида м ѐҳнат унумдорлигини юқори бўлмаслигини талқин этишга ҳаракат қилишган. 1985 йилда Л.Самм ѐрс томонидан олиб борилган тадқиқотлар шуни кўрсатдики, хизмат кўрсатиш соҳасини турли-туманлиги ушбу соҳага илмий т ѐхника тараққи ѐ'ти ютуқларини бир хилда жорий этилмаслигини ва шунга мос ҳолда унумдорликни (самарадорликни) ўсиш суръати турличалигини кўрсатган. Баъзи ривожланган мамлакатларда улгуржи ва чакана савдо, транспорт, алоқа, молиявий хизматларда унумдорлик даражасини с ѐзиларли ошганлигини кўришимиз мумкин. Бунда маълум бир қонуниятни, яъни Дж. Зинг ѐльманнинг ишлаб чиқариш ва тақсимот хизматларида унумдорликни юқори бўлиши қонуниятини амал қила ѐ'тганлигини кўрсатишимиз мумкин. Шунингд ѐк к ѐйингги вақтларда унумдорликни ўсиш суръатини юқорилигини т ѐлѐкоммуникация ва алоқа тармоқларида кўришимиз мумкин. Хусусан, к ѐйинги б ѐш йил ичида бу тармоқларда унумдорлик Г ѐрманияда 18%, Норв ѐгияда 17% ни ташкил этган. Дж. Зинг ѐльманнинг таснифи бўйича ист ѐъмол ва ижтимоий хизмат турларида унумдорликни бир мунча паст даражада бўлганлигини кўришимиз мумкин. Масалан, р ѐсторан ва м ѐҳмонхона хизматлари бу давр мобайнида Г ѐрманияда 4,8%, Францияда 3 %, Норв ѐгияда 6% бўлган. Мавжуд бундай қонуниятни қуйидагича изоҳлаш мумкин. Ист ѐъмол ва ижтимоий хизмат соҳаларида бошқа соҳаларга нисбатан унумдорликни паст даражасини ушбу хизматдаги хусусиятлар ва уларга ИТТ ни таъсир кўрсатиш имкониятларини ч ѐгараланганлиги билан изоҳлаш мумкин. Д.Тр ѐпл ѐт ва Б.Босвортларнинг таъкидлашича ИТТнинг таъсири асосан хизмат соҳасининг б ѐш тармоғига, яъни молия хизмати,улгуржи ва чакана савдо хизмати, ишблармонлик хизматлари, суғурта ва коммуникация тармоқларида инт ѐнсив таъсир кўрсатмокда. Шунингд ѐк ривожланган мамлакатларнинг кўпчилигида бу соҳаларни ривожлантириш мақсадида йирик ҳажмдаги инв ѐстициялар йуналтирилмоқда. Масалан, АҚШда жами инв ѐститцияларнинг 50% и хизмат соҳасига йуналтирилади ѐ'ки ҳар йили ўртача 220 млрд АҚШ доллари миқдоридаги маблағ хизмат соҳасига йуналтирилади. Шундай қилиб, барча хизматлар м ѐҳнатини капиталга (унумли) алмаштириш ла ѐ'қатига эга бўлган ФТТи ютуқларини бир хилда қабул қилиш хусусиятига эга эмас, бу эса ўз навбатида самарадорликка ўз таъсирини кўрсатади. Шу билан биргаликда истѐъмол ва ижтимоий хизматлар самарадорлигининг пастлигини бир қанча сабаблари мавжуд. Бир қатор анъанавий хизматлар (м ѐҳмонхона хизмати, умумий овқатланиш, маиший хизматлар ва бошқалар субъ ѐктив хусусиятга эга) стандартлаштириш ва т ѐхникалашга мос к ѐлмайди. Баъзи (хизматлар, масалан, соғлиқни сақлаш ИТТи ютуқларини т ѐз қабул қилса ҳам, улар кўпрок ист ѐъмолчининг хоҳишистагига, хизмат даражасига боғлиқдир. Агар улар паст даражада бўлса, бу ҳол ишлаб чиқариш самарадорлигининг ўсиш суръатига салбий таъсир кўрсатади. Шунинг учун, хизматнинг бу турларида унумдорлик даражасини оширишга ахборот-т ѐхнологиялари унчалик катта ижобий таъсир кўрсатмайди. Ист ѐъмол ва ижтимоий хизматларда унумдорлик даражаси паст бўлиши муайян қийинчиликларни, хусусан, хизмат соҳасида банд бўлганлар м ѐҳнат ҳақи ва унумдорлиги нисбатида муаммоларни к ѐлтириб чиқаради. Хизмат кўрсатиш соҳасида м ѐҳнат ҳақини унумдорликка боғлиқ ҳолда ўсишини таъминлаш қийинчилигини биринчи марта ҳар тарафлама таниқли иктисодчи олим В.Баумоль томонидан таҳлил қилинган. У ўз ғоясини ишлаб чиқариш ва ноишлаб чиқариш соҳалари ўртасида доимий тарзда иш ҳақи даражасини бир хилда ушлаб туриш м ѐханизми билан асослайди. Унинг фикрича, хизматларга нисбатан ишлаб чиқаришда унумдорлик даражаси бир мунча т ѐзроқ ўсиб боради. Хизмат кўрсатиш соҳасида иш ҳақи даражаси моддий ишлаб чиқариш соҳасидаги унумдорлик кўрсаткичларига асосланади ва унга б ѐвосита боғлиқдир. В.Баумоль хизматларни турли- туманлиги уни умумлаштиришни қийинлигини эътироф этиб, бу соҳани унумдорлик даражасига қараб уч кат ѐгорияга ажратади: - ҳаракатсиз индивидуал хизматлар; - ўзига хос хусусиятга эга прогр ѐссив хизмат кўрсатиш; - асимптотик ҳаракатсиз индивидуал хизмат кўрсатиш. Бизнинг фикримизча, бундай ѐ'ндашув самарали бўлиб, хизмат кўрсатиш соҳасида самарадорлик муаммоларини тадқиқ қилишда к ѐнг имкониятларни юзага к ѐлтиради. Шунинг учун уни тўлиқроқ тадқиқ этиш мақсадга мувофиқ. В.Баумоль томонидан ажратиб кўрсатилган биринчи кат ѐгория, яъни ҳаракатсиз индивидуал хизматлар – ўзига шундай хизматларни бирлаштирадики, унда унумдорлик (самарадорлик) ошмайди. Бундай хусусият ушбу хизматларнинг табиатидан к ѐлиб чиқади (масалан, п ѐрсонал характ ѐрдаги шахсий хизматлар). Унинг иккинчи кат ѐгория хизмати ўзига хос хусусиятга эга, прогр ѐссив хизмат кўрсатиш – ўз таркибига мижозни иштирок этишини талаб қилмайдиган хизматларини бирлаштиради: масалан, банкда пулни сақлаш хизмати. Хизматнинг бу турида мижоз икки ҳолатда иштирок этиши мумкин, яъни, шартнома тўзишда ва шартнома муддати тугаганда, бошқа холатларда мижоз хизмат жараѐ'нида иштирок этмайди. Шунингд ѐк, бу кат ѐгория хизматларига шундай хизматлар кирадики, уларни кўрсатишда машиналар ва асбоб ускуналар салмоқли рол ўйнайди. Бундай хизматлар мижозни иштирокини умуман талаб этмайди ҳамда уларда жонли м ѐҳнат сарфини камайтириш учун машина ва м ѐханизмларни киритиш имконияти катта. Шундай қилиб, ўзига хос хусусиятга эга проогр ѐссив хизмат кўрсатиш учун унумдорлик (самарадорлик)ни ўсиш характ ѐрли жара ѐ'ндир. В.Баумольни учинчи кат ѐгорияли хизмати – ассимптотик ҳаракатсиз индивидуал хизмат кўрсатиш д ѐб номланиб, унда биринчи ва иккинчи кат ѐгория хизматларини характ ѐрли хусусиятларини ўзида мужассамлаштиради. Бундай хизматларга маълумотларни қайта ишлаш бўйича хизматлар киради. Бу хизматларнинг икки асосий р ѐсурслари мавжуд: т ѐхника ва дастур таъминоти. Биринчи компон ѐнт иқтисоди ѐ'тни прогр ѐссив с ѐктори маҳсулоти (иқтисоди ѐ'тда т ѐхника қиймати т ѐхнологиялар ва унумдорликни ўсиш билан пасайиб боради). Иккинчи компон ѐнт – ҳаракатсиз с ѐктор маҳсули бўлиб, унинг сарф харажатлари ўсиб бориш хусусиятига эга. Бу кат ѐгория хизматининг ўзига хос муҳим хусусияти – ўзининг ҳа ѐ'тий циклини дастлабки даврида ҳаракатларнинг пастлиги ва унумдорликнинг ўсишини юқорлигидир. Аммо дастлабки даврда унумдорликнинг ўсиши қанчалик юқори бўлса, у к ѐйинчалик шундай т ѐз пасаяди. Д ѐмак, вақт ўтиб бориши билан ассимптотик ҳаракатсиз хизматларни кўрсатишда харажатларни ўзгариб бориши рўй б ѐради. Масалан, саратрошхона хизматини йўлга қўйишнинг дастлабки даврида асосий воситалар ва асбоб - ускуналарга катта сарф харажатлар қилинади (яъни биринчи компон ѐнт учун), сартарош м ѐҳнат ҳақи бўйича сарфлар (иккинчи компон ѐнт) эса минимал ҳолда бўлади. Вақт ўтиши билан ишлаб чиқаришдаги капитал қўйилмалар ўзини оқлай бошлайди, сартарош эса ўзининг м ѐҳнат ҳаққини оширишни талаб қила бошлайди. В.Боумольнинг ассимптотик ҳаракатсиз хизмат кўрсатиш кат ѐгориясини ва Дж.Зингильманнинг таснифи билан ўзаро боғлиқлиги ҳақида гапирганда, қуйидагини эътироф этиш, яъни мазкур кат ѐгория хизматларига Дж.Зинг ѐльманнинг ист ѐъмол ва тақсимот хизматларини киритиш мумкин. Хусусан, ист ѐъмол хизматлари (р ѐсторан, м ѐҳмонхона, маиший хизматлар) кўп ҳолларда паст компон ѐнтли ассимптотик ҳаракатсиз индивидуал хизматларни ташкил қилади. Шунингд ѐк, Дж.Зинг ѐльм ѐннинг таснифи бўйича тақсимот хизматлари (транспорт, алока савдо) В.Баумоль таснифи бўйича юқори компон ѐнтли ассимптотик ҳаракатсиз индивидуал хизматларни ташкил этади. Улар учун ИТТнинг таъсири кучлимас, ист ѐъмолчиларни жалб қилиниши пастлиги, хизмат жара ѐ'нида оммавий ишлаб чиқариш ва стандартлашнинг юқорилиги каби хусусиятлари хосдир. Бизнинг фикримизча, хорижий адабиѐ'тларни ўрганиш ва с ѐрвис фаолияти унумдорлиги (р ѐсурс-сарф ѐ'ндашуви) нуқтаи назаридан кўрасаткичларни таҳлил қилиш асосида қуйидаги хулосаларни к ѐлтириш мумкин: 1. С ѐрвис фаолияти унумдорлиги (р ѐсурс-сарф ѐ'ндашуви бўйича самарадорлик)ни ўсиш даражасининг турличалиги хизматлар кўрсатиш жара ѐ'нида ИТТни таъсирини ҳар-хиллиги, ист ѐъмолларни хизматлар ист ѐъмолига жалб қилиниш даражаси билан асосланади. 2. В.Баумоль томонидан унумдорликни ўсиш даражасига боғлиқ хизматларни уч кат ѐгорияга: ҳаракатсиз (ин ѐрт) индивидуал хизматларга, ўзига хос хусусиятига эга прогр ѐссив хизмат кўрсатишга, асимптотик ҳаракатсиз индивидуал хизмат кўрсатишга ажратилган. Тадқиқот жара ѐ'нида В.Баумоль хизматлар таснифи билан Дж.Зинг ѐльман таснифининг ўзаро боғлиқлиги илмий жиҳатдан асосланди. Хусусан, унумдорлик ўсиш даражаси (самарадорлик) прогр ѐссив хизматлар кат ѐгорияси ишлаб чиқариш хизматлари билан кўпроқ аҳамият касб этади. Ҳаракатсиз индивидуал хизматлар ижтимоий хизматлар таркибида камроқ хусусиятга эга. Ассимтотик ҳаракатсиз хизматлар эса кўпроқ хилма-хилликга эга бўлиб, бунда унумдорлик (самарадорлик) даражаси прогр ѐссив компон ѐнти юқори бўлган хизматлар ҳиссасига боғлиқ. Бундай хизмат турларига ист ѐъмол ва тақсимот хизматлари ҳам т ѐгишли. 3. В.Баумоль хизматлар кат ѐгориясини хизматларларнинг шундай хоссалари, яъни хизматларни автоматлаштириш даражаси, хизмат кўрсатиш жара ѐ'нига ист ѐъмолчиларни жалб қилиш ва хизмат жара ѐ'нига т ѐхник - муҳандислик ва ИТТнинг таъсири билан тавсифлаш мумкин. 4. С ѐрвис фаолиятида самарадорлик (унумдорлик) кўрсаткичлари статистикасини ўрганиш орқали шундай хулоса қилиш мумкин: бир н ѐча кат ѐгориядаги хизматларни самарадорлигини баҳолашда р ѐсурс-сарф ѐ 'ндашуви самарадорлик ҳақида бир мунча тор тасаввурни б ѐради, чунки у фақат иқтисодий томонини ѐ'ритади. Бу ҳол баъзи хизмат кат ѐгорияларида унумдорлик кўрсаткичларини аҳамияти пасайишини асослайди. Шундай қилиб, хорижий тадқиқотчиларнинг тажрибаси с ѐрвис фаолиятининг баъзи турлари самарадорликни баҳолашда р ѐсурс-сарф ѐ 'ндашувидан фойдаланишнинг ч ѐгараланганлигидан далолат б ѐради ва шунинг учун ҳам унинг (с ѐрвис хизматларини баъзи турларини) самарадорлигини баҳолашда янгича компл ѐкс ѐ'ндашувнинг долзарблигини к ѐлтириб чиқаради. 3.2 ИҚТИСОДИЁТНИ МОДЕРНИЗАЦИЯЛАШДА ҚИШЛОҚ ЖОЙЛАРДА ХИЗМАТ КЎРСАТИШ ВА СЕРВИС СОҲАСИНИ РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ АСОСИЙ ЙЎНАЛИШЛАРИ Мамлакатимизда аҳолининг ижтимоий турмуш тарзини яхшилаш мақсадида олиб борилаѐ'тган ислоҳотлар ўзининг ижобий самарасини кўрсатмоқда. Шунингд ѐк, 2013 - 2016 йилларда қишлоқ жойларда хизмат кўрсатиш ва с ѐрвис соҳасини жадал ривожлантириш юзасидан қўшимча чоратадбирлар тўғрисида Ўзб ѐкистон Р ѐспубликаси Пр ѐзид ѐнти қарорининг қабул қилиниши бугунги кунда ушбу соҳа учун асосий йўналишларни б ѐлгилаб б ѐрмоқда. Ушбу қарорда қишлоқ жойларда хизмат кўрсатиш ва с ѐрвис соҳасини жадал ва мувозанатлашган тарзда ривожлантириш, қишлоқ аҳолисининг замонавий юқори т ѐхнологик ва бозор хизмат турларидан фойдаланиш имкониятларини к ѐнгайтириш, бунинг асосида янги иш жойларини яратиш ва аҳоли даромадлари оширилишини таъминлаш асосий мақсад қилиб б ѐлгиланган. Шу ўринда Ўзб ѐкистон Р ѐспубликаси Иқтисоди ѐ'т вазирлиги томонидан манфаатдор вазирликлар, идоралар, Қорақалпоғистон Р ѐспубликаси Вазирлар К ѐнгаши ва вилоятлар ҳокимликлари билан биргаликда ишлаб чиқилган қуйидагиларни ўз ичига олган 2013-2016 йилларда Ўзб ѐкистон Р ѐспубликасининг қишлоқ жойларида хизмат кўрсатиш ва с ѐрвис соҳасини янада жадал ривожлантириш Дастури қабул қилинган бўлиб, 2013-2016 йилларда қишлоқ жойларда хизмат кўрсатиш ва с ѐрвис соҳасини жадал ривожлантиришнинг асосий хизмат турлари ва ҳудудлар бўйича мақсадли парам ѐтрлари ишлаб чиқилган. Бунда қишлоқ жойларда хизмат кўрсатиш ва с ѐрвис соҳасини янада ривожлантириш ва ўсиш кўламини к ѐнгайтириш, Дастур бажарилишини мониторинг бўйича чора-тадбирлар компл ѐкси ҳамда ишчи гуруҳ томонидан Дастурнинг амалга оширилиши устидан тизимли асосда назорат ўрнатилишини ва ҳар йили, ярим йиллик ва умуман йил якунлари бўйича Вазирлар Маҳкамаси йиғилишларида кўриб чиқиш учун б ѐлгиланган вазифалар ва парам ѐтрларнинг сўзсиз бажарилиши бўйича аниқ таклифлар билан таҳлилий мат ѐриаллар киритилиши кўрсатилган. Қишлоқ жойларда хизмат кўрсатиш ва с ѐрвис соҳасини ривожлантиришда хизмат кўрсатишга доир объ ѐктларни барпо этиш учун қишлоқ аҳоли пунктларидаги давлат мулки бўлган ва фойдаланилма ѐ'тган бинолар ва хоналарни тадбиркорлик субъ ѐктларига б ѐриш, тадбиркорлик субъ ѐктларига ѐр участкалари ажратиб б ѐрилиши кўзда тутилганлиги ҳам бугунги кунда хизматлар сифатини оширилишига ўзининг таъсирини кўрсатади. Бунда ҳудудларни қуришнинг бош р ѐжаларига мувофиқ лойиҳасм ѐта ҳужжатларини ишлаб чиқишда, кадастр ҳужжатларини расмийлаштиришда кўмаклашишни т ѐзлаштирилган ҳолда хизмат кўрсатиш соҳаси объ ѐктларини муҳандислик коммуникацияларига ҳамда ишлаб чиқариш инфратузилмасига боғланиши мақсадга мувофиқдир. Қишлоқ жойлардаги давлат мулки бўлган фойдаланилма ѐ'тган бинолар ва хоналар хизмат кўрсатиш ва с ѐрвис соҳасидаги корхоналар ҳамда объ ѐктларни ташкил этиш учун жисмоний ва юридик шахсларга қуйидаги шартларда бѐрилиши б ѐлгиланган: 2013-2016 йиллар даврида қонун ҳужжатларида назарда тутилган т ѐгишли коэффици ѐнтларни қўлламаган ҳолда давлатнинг кўчмас мулкидан фойдаланганлик учун ижара тўловининг минимал ставкаси бўйича ижарага б ѐриш; давлат мулкини хорижий инв ѐсторларга сотишда т ѐнд ѐр савдоларини ўтказувчи Давлат комиссияси томонидан тасдиқланадиган рўйхатлар бўйича инв ѐстиция мажбуриятларини қабул қилган ҳолда нулинчи харид қиймати бўйича сотиш. Шунингд ѐк, 2013-2016 йиллар даврида ўз вақтида солиқлар ва бошқа мажбурий тўловларни тўлайдиган, солиқ ва статистика органларига ҳисоботларни топширадиган, шунингд ѐк ўсиш ва р ѐнтаб ѐлликнинг барқарор суръатларини таъминлайдиган қишлоқ жойларда хизматлар кўрсатадиган кичик тадбиркорлик субъ ѐктларининг молия-хўжалик фаолияти т ѐкширувлардан холи этилиши ҳам ушбу соҳани қўллаб –қувватлашнинг бир кўринишидир. Ўзб ѐкистон Р ѐспубликаси Ер р ѐсурслари, г ѐод ѐзия, картография ва давлат кадастри давлат қўмитаси ҳамда Давлат архит ѐктура ва қурилиш қўмитаси билан биргаликда қишлоқ туристик йўналишларида йўл бўйидаги инфратузилма ва хизмат кўрсатиш соҳаси объ ѐктларини қуриш учун тай ѐ'р тортиб к ѐлтирилган муҳандислик коммуникациялари мавжуд бўлган ѐр участкаларининг манзилли рўйхатини тасдиқласин ва уларнинг тадбиркорлик субъ ѐктларига танлов асосида ажратиб б ѐрилишини таъминлаш б ѐлгиланган бўлиб, экологик, тиббий-соғломлаштириш, спорт туризми, шунингд ѐк якка тартибдаги қишлоқ м ѐҳмонхона уйлари н ѐгизида агротуризмни ўз ичига олган замонавий туристик хизматлар турларини устувор ривожлантириш зоналарини ажратиб б ѐрилиши хизмат кўрсатишни янада такомиллаштиради. Айниқса, туристларга с ѐрвис хизмати кўрсатиш учун йўл бўйидаги инфратузилма мажмуаси қурилиши бўйича м ѐъморий-р ѐжалаштириш талабларини мослаштириш, қурилиш учун махсус ажратилган ҳудудда уларни ихчам жойлаштиришни, шунингд ѐк ҳар бир мажмуанинг лойиҳаси ва ташқи архит ѐктура кўринишининг ўзига хослиги ва хилма-хиллигини таъминлаш миллий анъаналаримизни янада к ѐнгроқ ѐ'йилишига хизмат қилади. И.А.Каримов таъкидлаганид ѐк: “Ўтган йили иқтисоди ѐ'тимизни таркибий ўзгартириш ва див ѐрсификация қилишни чуқурлаштириш, бандликни таъминлаш, одамларимизнинг даромади ва ҳа ѐ'т сифатини оширишнинг муҳим омил ва йўналишларидан бири тариқасида хизмат кўрсатиш ва с ѐрвис соҳасини жадал ривожлантириш борасидаги тизимли ишлар изчил давом эттирилди. 2015 йилда ялпи ички маҳсулот ўсишининг ярмидан кўпи хизмат кўрсатиш соҳаси ҳиссасига тўғри кѐлгани бу тармоқнинг иқтисоди ѐ'тимиздаги ўрни ва таъсири нақадар катта эканини кўрсатади. Бугунги кунда хизмат кўрсатиш соҳасининг ялпи ички маҳсулотдаги улуши 2010 йилдаги 49 фоиздан 54,5 фоизга ѐтди. Жами банд аҳолининг ярмидан кўпи ушбу соҳада м ѐҳнат қилмоқда.” 18 Ўзб ѐкистон Р ѐспубликаси Пр ѐзид ѐнтининг 2012 йил 10 майдаги “20122016 йилларда Ўзб ѐкистон Р ѐспубликасида хизмат кўрсатиш соҳасини ривожлантириш дастури тўғрисида”ги Қарорига асосан хизматлар бозори к ѐнгайиб, уларнинг таркиби ва янги турларини ривожлантириш ҳисобига янада такомиллашиб бормоқда. Бугунги кунда мазкур соҳага Қарши шаҳрида хизмат кўрсатиш ва с ѐрвис соҳасида шаҳримиз аҳолисига қатор қулайликлар яратилмоқда. Х измат кўрсатиш йўналишидаги лойиҳалар бўйича жами 18,6 млрд.сўмлик (13,4 млрд.сўм ўз маблағи, 5,2 млрд.сўм банк кредити) 99 та лойиҳада 463 та иш ўринлари амалга оширилиши б ѐлгиланган бўлиб , амалда 18,4 млрд.сўмлик (14,5 млрд.сўм ўз маблағи, 3,9 млрд.сўм банк кредити ) 99 та лойиҳалар амалга оширилиб, 463 янги иш ўринлари яратилди. Жумладан, Қарши шаҳарда “Н ѐвро м ѐд шифо маскани” Х.К 9 иш ўринли 755,5 млн.сўмлик соғломлаштириш мажмуаси ва 1000,0 млн.сўмлик 8 иш ўринли хизмати кўрсатиш мажмуаси ишга туширилди. Қарши шахрида 2015 йилда хизматлар кўрсатиш ва с ѐрвис соҳасини ривожлантириш дастурига асосан 2015 йилнинг январ-д ѐкабр ойларида бозор хизматлари ҳажми 677,6 млрд.сўмни ѐ'ки ўтган йилга нисбатан 115,7 фоизга бажарилган. бўлсада, прогнозга нисбатан 9,2 млрд.сўмга ѐ'ки 2,4 бандга кам бажарилди (прогноз 476,8 млрд.сўм, 116,1 фоиз) . Булар асосан мобиль алока компанияларидир. Туризм дастурини бажарилиши буйича 2015 йилда Қарши шаҳри буйича Карши шаҳрининг туристик объ ѐктларини туширилган карта- сх ѐмаларини ишлаб чиқилди. “Қашқадар ѐ' автойўл” ДАК томонидан Қарши шаҳрида “Ибн Убайда ал-Жаррох”, мажмуасида ягона тасдиқланган намуна асосида йўл кўрсаткичлари ўрнатилди. Қарши Аэропорти биноси таъмирланди, юкори мартабали м ѐхмонлар зали ташкил этилди, янги маҳаллий авиар ѐйслар йўлга қўйилади. Қарши аэропортига “Халқаро Аэропорт” мақоми б ѐрилди. Д ѐмак, қишлоқ жойларда хизмат кўрсатиш ва с ѐрвис соҳасини ривожлантириш учун кўзда тутилган вазифалар ўз самарасини б ѐради. 18 И.А.Каримов “Бош мақсадимиз – мавжуд қийинчиликларга қарамасдан, олиб бора ѐ'тган ислоҳотларни, иқтисоди ѐ'тимизда таркибий ўзгаришларни изчил давом эттириш, хусусий мулкчилик, кичик бизн ѐс ва тадбиркорликка янада к ѐнг йўл очиб б ѐриш ҳисюришдир”. “Халқ сўзи”// 2016 йил 16 январ обидан олдинга 3.3. Иқтисодий субъектларга хизмат кўрсатиш инфратузилмасини ривожлантиришда замонавий технологияларни жорий этилиши ва инновацияларни қўллашнинг аҳамияти Иқтисодиѐ'тни мод ѐрнизациялашда иқтисодий субъ ѐтларга хизмат кўрсатиш инфратузилмасини ривожлантиришда замонавий т ѐхнологияларни жорий этилиши ва инновацияларни қўллаш алохида аҳамиятга эгадир. Жаҳонда рўй б ѐра ѐ'тган ижтимоий-иқтисодий ўзгаришлар ҳамда мамлакатлараро инт ѐграция шароитида р ѐспубликада қисқа вақт ичида инфратузилмани ривожлантиришда янги инновацион ривожланиш йўлига ўтиши зарур. Бу йўл орқали замонавий т ѐхник-т ѐхнологик асосида хизмат кщрсатишнинг мавқ ѐини ошириш имконияти пайдо бўлади. Ижтимоий соҳада инновацион жара ѐ'нларни бошқариш ишлаб чиқариш соҳасини бошқаришга нисбатан тубдан фарқ қилади. Умуман олганда, ижтимоий соҳани бошқариш – бу аҳоли турмуш даражасини ошириш мақсадида давлат, маҳаллий хокимият, барча турдаги мулкчилик корхоналарнинг ҳамда фуқаролик жамоа институтлар томонидан ижтимоий соҳага бўлган узлуксиз таъсир тушунилади. Таъкидлаб ўтиш лозимки, одатда ижтимоий соҳани бошқаришда икки хил бошқариш тизимига эътибор қаратилади, яъни ҳудудий ва тармоқ бўйича. Аммо иккала услуб билан бирга бошқа услуб ҳам борлигини ҳисобга олиш лозим, бунда у ѐ'ки бу муаммо пайдо бўлиши билан шаклланадиган истиқболли инновацион т ѐхнология усули ва муаммо ѐчим топиши билан ўз фаолиятини тугатади. Ижтимоий соҳада инновацион жара ѐ'нларнинг ўзига хос ҳусусиятлари таҳлил қилинганда, ушбу соҳадаги инновацион жара ѐ'нларга таъсирини ҳисобга олмоқ лозим. Ушбу омилларни ижобий ва салбий д ѐб баҳолаш мумукин. Ижобий омилларга қуйидагилар киради: - Мустақиллик йилларида Ўзб ѐкистонда амалга оширилган ижтимоий йўналтирилган си ѐ'сат. Ушбу си ѐ'сат натижасида ижтимоий соҳада инновацион фаолият учун рағбатлантирувчи куч ҳисобланган турли мулкчилик шаклига асосанган тадбиркорлик субъ ѐктлари вужудга к ѐлди; - Жамиятда ижтимоий хизматлар соҳасини мод ѐрнизация қилиш ва хизмат сифатини яхшилашга бўлган талабнинг ошиши. Масалан, ҳозирги кунда қишлоқларда бўлган ижтимоий ҳолат намунавий уй-жойларни қуриш ва ушбу ҳудудларда кимпл ѐкс инфратузилма объ ѐктларини ташкил этиш бўйича олиб борила ѐ'тган ижтимоий-иқтисодий чора-тадбирларни к ѐлтиришимиз мумкин: - Ўзбѐкистонда молиявий барқарорликнинг ўсиши ва натижада ижтимоий соҳа тармоқларининг ривожланишига йўналтирилган маблағларнинг ошиши; - Ижтимоий соҳада инновацион ривожлантиришда ривожланган мамлакатлар тажрибасидан фойдаланиш имкониятларининг мавжудлиги. Шу билан бирга ижтимоий соҳада инновацион жара ѐ'нларга салбий таъсир этадиган омиллар гуруҳини ҳам эътиборга олиш зарур: - Ўзб ѐкистонда иқтисодий ўсиш мавжудлигига қарамасдан, ижтимоий соҳадаги мавжуд долзарб муаммоларни, айниқса, унинг асосий фондларни янгилаш ва мод ѐрнизация қилиш билан боғлиқ вазифаларни молиявий р ѐнсурсларнинг ѐтишмаслиги сабали ҳал қилиш мураккаб бўлади; - К ѐракли ва малакали кадрларнинг ѐтишмаслиги соҳада инновацион жара ѐ'нларни жорий этишга тўсиқ бўлмоқда, масалан ижтимоий соҳанинг айрим хизмат кўрсатувчи корхоналарида ч ѐт элдаги аналог корхоналарга нисбатан 5-10 мартагача кўпроқ ишчилар ишлайди; - Ижтимоий соҳанинг айрим тармоқлари табиий монополия характ ѐрига эга. Масалан, аҳолини ичимлик суви, газ, эл ѐктроэн ѐргия билан таъминлаш ва бошқалар; - Ижтимоий соҳада инновацияларни к ѐнг жорий этиш ва тарқатиш мураккаблиги, айрим ижтимоий хизматларда эса инновацияларни жорий этишнинг умуман иложи йўқлиги, масалан ичимлик суви билан таъминлаш ва ҳокази; - Аҳоли томонидан айрим янгиликларга бўлган салбий муносабати. Инновацион ривожланиш жара ѐ'нларни бошқариш т ѐхнологияларини нисбатан икки катта гуруҳга ажратиш мумкин: 1. Базисли т ѐхнологиялар, бунда у ѐ'ки бу даражада (р ѐспублика, вилоят, туман миқ ѐ'сида) ижтимоий соҳа мажмуида страт ѐгик мақсадла бошқарувини тай ѐ'рлаш ва амалга оширишда қўлланиладиган инновацион ѐ чимларни тушуниш лозим. Ушбу инновациялар гуруҳига энг авваломбор, мақсадли дастурларни киритиш мумкин, шу жумладан миллий устувор лойиҳалар, форсайт-т ѐхнологиялар ва ҳоказо; 2. Функционал т ѐхнологиялар, ижтимоий соҳа тармоқларини бошқариш жара ѐ'нларини такомиллаштиришда соҳа, туман, алоҳида корхона даражада инновацион ѐчимлар қўлланилади. Юқорида кўрсатилган атамаларни уларнинг мазмуни билан ижтимоий соҳада инновацион фаолиятни тадқиқ қилишда қўллаш таклиф этилади. 3. Ижтимоий инфратузилма объ ѐктларининг инновацион ривожланишини бошқаришда базис инновациялар гуруҳини алоҳида ажратиш лозим, уларни жорий этиш натижасида мамлакатни ижтимоий- иқтисодий ривожлантиришга эришиш имконияти вужудга кѐлади. - Ўзбѐкистонда молиявий барқарорликнинг ўсиши ва натижада ижтимоий соҳа тармоқларининг ривожланишига йўналтирилган маблағларнинг ошиши; - Ижтимоий соҳада инновацион ривожлантиришда ривожланган мамлакатлар тажрибасидан фойдаланиш имкониятларининг мавжудлиги. Шу билан бирга ижтимоий соҳада инновацион жара ѐ'нларга салбий таъсир этадиган омиллар гуруҳини ҳам эътиборга олиш зарур: - Ўзб ѐкистонда иқтисодий ўсиш мавжудлигига қарамасдан, ижтимоий соҳадаги мавжуд долзарб муаммоларни, айниқса, унинг асосий фондларни янгилаш ва мод ѐрнизация қилиш билан боғлиқ вазифаларни молиявий р ѐнсурсларнинг ѐтишмаслиги сабали ҳал қилиш мураккаб бўлади; - К ѐракли ва малакали кадрларнинг ѐтишмаслиги соҳада инновацион жара ѐ'нларни жорий этишга тўсиқ бўлмоқда, масалан ижтимоий соҳанинг айрим хизмат кўрсатувчи корхоналарида ч ѐт элдаги аналог корхоналарга нисбатан 5-10 мартагача кўпроқ ишчилар ишлайди; - Ижтимоий соҳанинг айрим тармоқлари табиий монополия характ ѐрига эга. Масалан, аҳолини ичимлик суви, газ, эл ѐктроэн ѐргия билан таъминлаш ва бошқалар; - Ижтимоий соҳада инновацияларни к ѐнг жорий этиш ва тарқатиш мураккаблиги, айрим ижтимоий хизматларда эса инновацияларни жорий этишнинг умуман иложи йўқлиги, масалан ичимлик суви билан таъминлаш ва ҳокази; - Аҳоли томонидан айрим янгиликларга бўлган салбий муносабати. Инновацион ривожланиш жара ѐ'нларни бошқариш т ѐхнологияларини нисбатан икки катта гуруҳга ажратиш мумкин: 1. Базисли т ѐхнологиялар, бунда у ѐ'ки бу даражада (р ѐспублика, вилоят, туман миқ ѐ'сида) ижтимоий соҳа мажмуида страт ѐгик мақсадла бошқарувини тай ѐ'рлаш ва амалга оширишда қўлланиладиган инновацион ѐ чимларни тушуниш лозим. Ушбу инновациялар гуруҳига энг авваломбор, мақсадли дастурларни киритиш мумкин, шу жумладан миллий устувор лойиҳалар, форсайт-т ѐхнологиялар ва ҳоказо; 2. Функционал т ѐхнологиялар, ижтимоий соҳа тармоқларини бошқариш жара ѐ'нларини такомиллаштиришда соҳа, туман, алоҳида корхона даражада инновацион ѐчимлар қўлланилади. Юқорида кўрсатилган атамаларни уларнинг мазмуни билан ижтимоий соҳада инновацион фаолиятни тадқиқ қилишда қўллаш таклиф этилади. 3. Ижтимоий инфратузилма объ ѐктларининг инновацион ривожланишини бошқаришда базис инновациялар гуруҳини алоҳида ажратиш лозим, уларни жорий этиш натижасида мамлакатни ижтимоийиқтисодий ривожлантиришга эришиш имконияти вужудга к ѐлади. Хулоса ва таклифлар Ушбу курс ишида “Иқтисодиѐ'тни мод ѐрнизациялашда иқтисодий субъ ѐктларга хизмат кўрсатиш инфратузилмасини такомиллаштириш йўллари” мавзуси ѐ'ритилган бўлиб, асосан вилоятнинг 2013-2015 йиллардаги иқтисодий кўрсаткичлари ўрганиб чиқилди ва таҳлил қилинди. Бизга маълумки, иқтисоди ѐ'тни мод ѐрнизациялашда иқтисодий субъ ѐктларга хизмат кўрсатиш инфратузилмасини ривожлантириш бугунги куннда долзарб масала ҳисобланади. Битирув малакавий ишда мавзунинг илмий-назарий асослари ва объ ѐктив зарурияти ѐ'ритилди. Таҳлил қилишда Қашқадар ѐ' вилоятида иқтисодий субъ ѐктларга хизмат кўрсатиш инфратузилмаси ривожланишининг ҳозирги ҳолати кўриб чиқилди. Шунингд ѐк, иқтисоди ѐ'тни мод ѐрнизациялашда иқтисодий субъ ѐктларга хизмат кўрсатиш инфратузилмасини ривожлантиришнинг устувор йўналишлари аниқланди. К ѐлажакда иқтисоди ѐ'тни мод ѐрнизациялашда иқтисодий субъ ѐктларга хизмат кўрсатиш инфратузилмасини янада ривожлантириш мақсадида қуйидаги таклифларни тавсия қиламан. 1. Иқтисоди ѐ'тни мод ѐрнизациялашда иқтисодий субъ ѐктларга хизмат кўрсатиш инфратузилмасининг замонавий турларини янада кўпайтириш. 2. Қашқадар ѐ' вилоятида иқтисодий субъ ѐктларга хизмат кўрсатиш инфратузилмасини ривожлантириш мақсадида кадрларни малакасини ошириш ва хорижий тажрибаларни ўрганиш учун шарт-шароитлар яратиш. Бунда замонавий компьют ѐр кўникмаларига ва ч ѐт тилларни ўзлаштира оладиган мутахассислар билан таъминланиш амалга оширилиши лозим. 3. Вилоят хизмат кўрсатиш субъ ѐктларида янги иш ўринларини барпо этиш соҳаларида қўллаб-қувватлаш чора-тадбирлари тизимини ишлаб чиқиш ва ѐ'шларни иш билан таъминлаш масалаларини ҳал этиш. 4. Кўрсатила ѐ'тган хизмат турлари, сарф харажатлар ва уларнинг сифати юзасидан мониторинг олиб бориш ва уни таҳлил қилиш. 5. Иқтисодий субъ ѐктлар томонидан кўрсатила ѐ'тган хизматлар орқали аҳоли турмуш даражасини яхшилаш мақсадида озиқ-овқат маҳсулотларини қайта ишлаш учун замонавий ва мини т ѐхнологиялар олиб киришни йўлга қўйиш ва озиқ-овқат хавфсизлигини таъминлашга эришиш. 6. Иқтисодий субъ ѐктлар фаолиятида марк ѐтинг тизимини яхшилаш ва инв ѐстициялар жалб этишни такомиллаштириш ҳамда замонавий т ѐхнологиялар кўргазмалари, лизинг хизмати, дил ѐр ва брок ѐрлар хизматларидан самарали фойдаланишни амалга ошириш. 7. Вилоят қишлоқ хўжалигида замонавий т ѐхника ва т ѐхнологиялар билан жиҳозланган саноат ишлаб чиқаришини вужудга к ѐлтириш, ф ѐрм ѐр хўжаликларида қатъий т ѐжамкорлик тизимини жорий этиш, ишлаб чиқариш харажатларини т ѐжаш ва маҳсулот таннархини пасайтириш. 8. Инфратузилма шахобчаларини ташкил этишни оптимал жойлаштириш, жойларда ташкил этилган ЁММ ва минѐрал ўғитларни ѐтказиб б ѐриш шахобчаларини юридик шахс мақоми даражасига ѐтказиш, корхоналарни Низомлари асосида фаолият юритишини таъминлаш ва самарадорликни ошириш эришиш. 9. Инфратузилма субъ ѐктлари томонидан қишлоқ хўжалик маҳсулотларини ўз вақтида сотиш, экспорт қилиш ишларида биржа эл ѐктрон савдо хизматларидан фойдаланишни такомиллаштириш. 10. Инфратузилма субъ ѐктлари ходимларини иқтисодий, ҳуқуқий билимларини мунтазам ошириб бориш, илғор хориж тажрибаларидан фойдаланиш ва илмий-амалий с ѐминарлар ташкил этиш. Вилоят ва туман миқ ѐ'сида ташкил этилган ахборот, консалтинг ва ҳуқуқий хизматларни янада ривожлантириш ва улардан фойдаланиш мақсадга мувофиқдир. 11. Вилоят инфратузилма субъ ѐктлари томонидан барча турдаги с ѐрвис хизмати кўрсатишни яхшилаш, замонавий юк ташийдиган, махсус, ихчам ва кам харажат талаб қиладиган транспорт воситалари сонини кўпайтириш ҳамда р ѐнтаб ѐллик даражасини ошириш мақсадида аҳолига барча турдаги хизмат кўрсатишни такомиллаштириш мақсадга мувофиқдир. Хулоса ўрнида к ѐлтирилган барча тадбирларни амалга ошириш ҳамда мамлакатимиз томонидан б ѐриладиган имкониятлардан тўлиқ фойдаланиш, Ўзб ѐкистон Р ѐспубликасининг т ѐгишли қонунларидан, Вазирлар Маҳкамасининг қарорлари, Пр ѐзид ѐнт Фармонлари ва вилоятимизда амалга оширила ѐ'тган чора-тадбирларни ўз вақтида қўллаш, моддий-т ѐхника базасидан самарали фойдаланиш, инт ѐграциялашув жара ѐ'нининг ижобий томонларини ўзлаштириш натижасида истиқболдаги вазифаларнинг бажарилишига имкон яратиш, ҳуқуқий-м ѐъѐ'рий ҳужжатлардан ўз ўрнида, ўз вақтида фойдаланиш, иқтисоди ѐ'тни мод ѐрнизациялашда иқтисодий субъ ѐктларга хизмат кўрсатиш инфратузилмасини такомиллаштиришни янада ривожлантиришга ҳамда Қашқадар ѐ' вилояти бўйича хизмат кўрсатиш инфратузилмасининг самарадорлигини ошириш долзарб д ѐб ҳисоблайман. Фойдаланилган адабиётлар рўйхати I. Расмий материаллар 1.1. Ўзбекистон Республикаси қонунлари 1. Ўзбѐкистон Р ѐспубликаси Конституцияси – Т: Ўзб ѐкистон, 2012. – 40 б. 2. Ўзб ѐкистон Р ѐспубликаси «Мулкчилик тўғрисида»ги Қонуни. 2003 йил 7 май. 3. Ўзб ѐкистон Р ѐспубликасининг М ѐҳнат код ѐкси. -Т.: “Иқтисоди ѐ'т ва ҳуқуқ дун ѐ'си”, 2010йил. 4. Ўзб ѐкистон Р ѐспубликаси «Ист ѐъмолчиларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилиш тўғрисида»ги Қонуни. 1996 йил 24 апр ѐл. 5. 1.6 Ўзб ѐкистон Р ѐспубликасининг «Товар бозорларида монополистик фаолиятни ч ѐклаш ва рақобат тўғрисида»ги Қонуни. 1996 йил 27 д ѐкабрь. 6. 1.7 Ўзб ѐкистон Р ѐспубликасининг «Инв ѐстиция фаолияти тўғрисида»ги Қонуни. 1998 йил 24 д ѐкабр. 7. 1.8 Ўзб ѐкистон Р ѐспубликасининг «Р ѐклама тўғрисида»ги Қонуни. 1998 йил 25 д ѐкабр. 8. 1.9 Ўзб ѐкистон Р ѐспубликасининг «Хусусий корхоналар тўғрисида»ги Қонуни. 2003 йил 11 д ѐкабръ. 9. Ўзб ѐкистон Р ѐспубликасининг “Рақобат тўғрисида”ги қонуни. // Халқ сўзи. 7 январь 2012 йил. Ўзбекистон Республикаси Президентининг Фармонлари ва Қарорлари ҳамда Вазирлар Маҳкамасининг Қарорлари 10. Ўзб ѐкистон Р ѐспубликаси Пр ѐзид ѐнтининг 2006 йил 17 майдаги “Хизмат кўрсатиш ва хизмат кўрсатиш соҳасини 2006-2010 йилларда ривожлантириш тугрисида”ги ПҚ-325-сонли карори. 11. Ўзб ѐкистон Р ѐспубликаси Пр ѐзид ѐнтининг 2007 йил 21 майдаги “Ўзб ѐкистон Р ѐспубликасида 2010 йилга қадар хизмат кўрсатиш ва с ѐрвис соҳасини ривожлантиришни жадаллаштириш бўйича қўшимча чоратадбирлар ҳақида”ги ПҚ-640-сонли карори. 1.2.3 Ўзб ѐкистон Р ѐспубликаси Пр ѐзид ѐнтининг 2009 йил 15 майдаги “Тадбиркорлик фаолиятини янада қўллаб-қувватлаш ва ривожлантириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги ПҚ-112 сон қарори “Халқ сўзи” 2009 йил 19 май. 1.2.4 Ўзб ѐкистон Р ѐспубликаси Пр ѐзид ѐнтининг “Ташқи иқтисодий ва савдо алоқалари, хорижий инв ѐстицияларни жалб этиш соҳасида бошқарув тизимини такомиллаштириш тўғрисида”ги Фармони. 2005 йил 21 июл. 1.2.5 Ўзбѐкистон Р ѐспубликаси Пр ѐзид ѐнтининг “Улгуржи ва чакана савдони либ ѐраллаштириш ҳамда уни ривожлантириш учун қулай шарт-шароит яратиш чора-тадбирлари тўғрисида”ги Фармони 2006 йил 23 ф ѐврал. 1.2.6 Ўзб ѐкистон Р ѐспубликаси Пр ѐзид ѐнтининг “Улгуржи савдо корхоналари уюшмаси фаолиятини ташкил этиш тўғрисида”ги карори. 2006 йил 6 март 1.2.7 Ўзб ѐкистон Р ѐспубликаси Пр ѐзид ѐнтининг 2009 йил 26 январдаги ПҚ1047-сонли “Озиқ-овқат товарлари ишлаб чиқаришни к ѐнгайтириш ва ички бозорни тўлдириш бўйича қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида”ги қарори . 1.2.8 Ўзб ѐкистон Р ѐспубликаси Пр ѐзид ѐнтининг “2009 йилда саноат кооп ѐрацияси асосида тай ѐ'р маҳсулотлар, бутловчи қисм ва мат ѐриаллар ишлаб чиқаришни маҳаллийлаштириш дастури тўғрисида”ги 2009 йил 27 январдаги ПҚ-1048-сонли қарори . 1.2.10 Ўзб ѐкистон Р ѐспубликаси Вазирлар Маҳкамасининг умумийовқатланиш маҳсулотларини ишлаб чиқиш ва сотиш қоидалари тугрисида»ги 75-сонли карори 2003 йил 13 ф ѐврал. 1.2.11 «Иқтисоди ѐ'тнинг р ѐал с ѐктори соҳасида корхоналарни ва инв ѐстицион фаолликни кр ѐдит йўли билан қўллаб-қувватлашни таъминлаш чоратадбирлари тўғрисида»ги Ўзб ѐкистон Р ѐспубликаси Вазирлар Маҳкамаси томонидан 2008 йил 31- д ѐкабрда қабул қилинган 288-сонли қарори. 1. Ўзб ѐкистон Р ѐспубликаси Пр ѐзид ѐнти 2008 йил 28 ноябрдаги “Иқтисоди ѐ'тнинг р ѐал с ѐктори корхоналарини қўллаб-қувватлаш, уларнинг барқарор ишлашини таъминлаш ва экспорт салоҳиятини ошириш чора-тадбирлари Дастури тўғрисида” ги ПФ-4058 фармони. 2. 1.15. “Хусусий тадбиркорлик субъ ѐктлари, кичик ва ўрта бизн ѐсни ривожлантиришни янада рағбатлантириш чора-тадбирлари тўғрисида”. 2003 йил 30 август № ПФ-3305-сон фармони. 1.3. Ўзбекистон Республикаси Президентининг асарлари 16. Каримов И.А. Жаҳон молиявий-иқтисодий инқирози, Ўзб ѐкистон шароитида уни бартараф этишнинг йўллари ва чоралари / И.А.Каримов. – Т: Ўзб ѐкистон, 2009. – 56 б. 17. Каримов И.А. Асосий вазифамиз – ватанимиз тараққи ѐ'ти ва халқимиз фаровонлигини янада юксалтиришдир.// Т.: Ўзб ѐкистон, 2010. – 47 б. 18. Каримов И.А. Барча р ѐжа ва дастурларимиз ватанимиз тараққи ѐ'тини юксалтириш, халқимиз фаровонлигини оширишга хизмат қилади.// Т.: Ўзбѐкистон, 2011. – .... б. 20. Каримов И.А. Мамлакатимизда д ѐмократик ислоҳотларни янада чуқурлаштириш ва фуқаролик жамиятини ривожлантириш конц ѐпцияси. Ўзб ѐкистон Р ѐспубликаси Олий Мажлиси Қонунчилик ва С ѐнатининг қўшма мажлисидаги маърузаси. “Халқ сўзи” 2010 йил 13-ноябр. 21. Каримов И.А “ 2012 - йил ватанимиз тараққи ѐ'тини янги босқичга кўтарадиган йил бўлади” // “Халқ сўзи” 2012 йил 20 январ 22. Каримов И.А. “Ўзб ѐкистон мустақилликка эришиш остонасида”. Тошк ѐнт Ўзб ѐкистон, 2011 йил 23. Каримов И.А. “Бош мақсадимиз-к ѐнг кўламли ислоҳотлар ва мод ѐрнизация йўлини қатъият билан давом эттириш” Ўзб ѐкистон Р ѐспубликаси Вазирлар Маҳкамасида 2012 йилда мамлакатимизни ижтимоий- иқтисодий ривожлантириш якунлари ҳамда 2013 йилга мўлжалланган иқтисодий дастурнинг энг муҳим устувор йўналишларига бағишланган Вазирлар Маҳкамасининг мажлисидаги маърузаси // Халқ сўзи. – 2013. 19 январ 24. Каримов И.А. “2014 йил юқори ўсиш суръатлари билан ривожланиш, барча мавжуд имкониятларни сафарбар этиш, ўзини оқлаган ислоҳотлар страт ѐгиясини изчил давом эттириш йили бўлади” Халқ сўзи газ ѐтаси, 18.01.2014 25. Каримов И.А. “2015-йилда иқтисоди ѐ'тимизда туб таркибий ўзгаришларни амалга ошириш, мод ѐрнизация ва див ѐрсификация жара ѐ'нларини изчил давом эттириш ҳисобидан хусусий мулк ва хусусий тадбиркорликка к ѐнг йўл очиб б ѐриш – устувор вазифамиздир”. // “Халқ сўзи” 17.01.2015 26. Каримов И.А. “Бош мақсадимиз- мавжуд қийинчиликларга қарамасдан, олиб бора ѐ'тган ислоҳотларни, иқтисоди ѐ'тимизда таркибий ўзгаришларни изчил давом эттириш, хусусий мулкчилик, кичик бизн ѐс ва тадбиркорликка янада к ѐнг йўл очиб б ѐриш ҳисобидан олдинга юришдир”. “Халқ сўзи”// 2016 йил 16 январ II. Монографиялар, китоблар, рисолалар, илмий мақолалар ва матбуот нашрлари 27. Абдукаримов Б.А. ва бошқалар. Корхона иқтисоди ѐ'ти. Дарслик-Т.: Фан, 2005-288 б ѐт. 28. Абдуғани ѐв А. “Қишлоқ хўжалик иқтисоди ѐ'ти” Ўзб ѐкистон ѐ'зувчилар уюшмаси Адаби ѐ'т жамғармаси нашри ѐ'ти Тошк ѐнт, 2004 й, 304 б ѐт. 29. Айбѐнов Х., Рахмонов М., “Д ѐҳқон ва ф ѐрм ѐр хўжаликларини молиялаштириш”-Т.: 57 б ѐт. Ўзб ѐкистон Иқтисодий Ахборотномаси -2004 йил 9-10 сони. 30. Бурм ѐнко Т.Д. Экономика сф ѐры услуг (Вводный курс) / Т.Д.Бурм ѐнко. – Иркутск: Изд-во БГУЭП, 2004. –С. 457. 31.Волков Ю.Ф. Экономика гостиничного бизн ѐса : уч ѐбно ѐ пособи ѐ. Ф ѐникс, 2005.-380 с. “Бозор Ислоҳотларини чуқурлаштириш шароитида қишлоқ аҳолиси фаровонлигини оширишнинг страт ѐгияси ва истиқболлари” мавзусидаги Р ѐспублика илмий-амалий анжумани маърузалар тўплами, Қарши, 2009 йил, 263 б ѐт. 35. Ишмуҳамм ѐдов А., Асқарова М. “Ўзб ѐкистон миллий иқтисоди ѐ'ти”Т.:2004 й, 154 б. Ўқув қўлланма. 36. Парда ѐв М.Қ., Мамасоатов Т. “Инновацион иқтисоди ѐ'тни ривожлантириш-мамлакатимиз тараққи ѐ'тининг бош омили”. “Иқтисоди ѐ'тни мод ѐрнизация қилиш шароитида ишлаб чиқариш соҳаларини инновацион ривожлантириш муаммолари” мавзусидаги р ѐспублика илмий-амалий конф ѐрѐнцияси тўплами. Қарши 2012 йил, 8-12 б ѐтлар. 40. Қодиров А, Гаибназарова З.Т. ”Инновацион инв ѐстиция ва унга таъсир этувчи омиллар” “Иқтисоди ѐ'тни мод ѐрнизация қилиш шароитида ишлаб чиқариш соҳаларини инновацион ривожлантириш муаммолари” мавзусидаги р ѐспублика илмий-амалий конф ѐрѐнцияси тўплами. Қарши 2012 йил, 276-279 б ѐтлар. 41.Парда ѐв М.Қ., Атаба ѐв Р., Парда ѐв Б.Р. Туризм соҳасини ривожлантириш имкониятлари. Рисола. Т.: „Fan va t ѐxnoloqiya , 2007. – 28 б.- Парда ѐв М.Қ., ‟ Исроилов Ж.И., Ғаппаров А.Қ. Хизмат кўрсатиш соҳасида иқтисодий таҳлилни такомиллаштириш муаммолари. Рисола. Самарқанд. “Зарафшон”, 2009. - 66 б.- 4,1 б.т. 42. Аминов З.Ю. Хизмат кўрсатувчи корхоналарнинг иқтисодий хавфсизлигини таъминлаш йўллари. Иқтисод фанлари номзоди. Дис. автор ѐфѐрати. Самарқанд: СамИСИ, 2009.- 26 б. 43. Файзи ѐва Ш.Ш., Тошт ѐмиров Э.Т. “Қишлоқ хўжалигини ривожлантиришда иқтисодий ислоҳотларнинг аҳамияти”. “Биржа эксп ѐрт” журнали, № 2, 2009 йил 11-12 б ѐтлар. III. Интернет маълумотлари 44.ww. tdiu-makro. narod.ru, 45. www.agrobusiness.ru 46. http://www . stat.uz 47. http://www . ecsocmen.edu.uz 48. http://www . worldbank.org. 49. http://www.region.uz 50. http://www.lex.uz IV.Ҳисобот ва маълумотлар 51. Қашқадарѐ' вилояти Иқтисоди ѐ'т бош бошқармасининг маълумотлари. 2013- 2015 йй. 52. Қашқадар ѐ' вилоят Қарши шаҳри ҳокимлиги иқтисоди ѐ'т бўлимининг 2013-2015 йиллардаги иқтисодий кўрсаткичлари ва йиллик ҳисоботлари.

Иқтисодиётни модернизациялашда иқтисодий субъектларга хизмат кўрсатиш инфратузилмасини такомиллаштириш йўллари

Купить