Ibn Battuta va uning “sayohatnoma” asari - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	10000UZS
Hajmi	57.2KB
Xaridlar	3
Yuklab olingan sana	15 May 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Samandar Dehqonov

Ro'yxatga olish sanasi 02 Aprel 2024

180 Sotish

Ibn Battuta va uning “sayohatnoma” asari

Sotib olish

IBN BATTUTA VA UNING “SAYOHATNOMA” ASARI
MUNDARIJA:
KIRIS H . ........ ......... ................................................................................... ........ ................................................. 3-6
I BOB . IBN BATTUTANING HAYOTI VA IJODI, UNING
“SAYOHATNOMA” ASARINI O‘RGANISHNING AHAMIYAT I .…............. 7-
15
1.1.Ibn Battuta o‘rta asrlar davrining mashhur sayyoh olimi .…........................................ . 7-8
1.2.Sayohatchi safar qilgan tarixiy o‘lkalar haqida ............................................................... 9-15
II BOB . IBN BATTUTANING O‘RTA OSIYOGA SAYOHATI .…................. 16-23
2.1. Ibn Battutaning O‘rta Osiyo bo‘ylab sayohatining yo‘nalishlari ....................... 16-
21
2.2. O‘rta Osiyo xalqlari hayotining asarda yoritilishi ……………..…………………… 22-23
XULOSA ...................................................................................................................................................... 24-25
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI .................................……………… 26
1

KIRISH
Mavzuni dolzarbligi va ahamiyati: O‘zbekiston Respublikasi Birinchi
Prezidenti I.A. Karimov tarixiy xotira to‘g‘risida - «Tarixiy xotira tuyg‘usi
to‘laqonli ravishda tiklangan, xalq bosib o‘tgan yo‘l o‘zining barcha
muvaffaqiyat va zafarlari, yo‘qotish va qurbonlari, quvonch va iztiroblari bilan
xolis va haqqoniy o‘rganilgan taqdirdagina chinakam tarix bo‘ladi,» 1

- deya haqli
ravishda qayd etgan.
O zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevʻ
ta’kidlaganlaridek: «Milliy tarixni milliy ruh bilan yaratish kerak. Biz
yoshlarimizni tarixdan saboq olish, xulosa chiqarishga o rgatishimiz, ularni
ʻ
tarixiy tafakkur bilan qurollantirishimiz zarur. Tarix insititutini bu fanni
rivojlantirish bo yicha tayanch muassasa etib belgilash kerak». O zbekistonning
ʻ ʻ
eng yangi tarixi va biz erishgan olamshumul yutuqlar mard va matonatli
xalqimiz, har qanday to siq va sinovlarni o z kuchi va irodasi bilan yengib
ʻ ʻ
o tishga qodir deb baralla aytishga to la asos beradi
ʻ ʻ 2
.
Biz siz bilan suhbat qurmoqchi bo‘layotgan mavzu Ibn Battutaning mashhur
“Sayohatnoma” asari va undagi O‘rta Osiyo hududi tarixi sahifalari haqidadir.
Qur’oni Karimni rus tiliga tarjima qilgan rus arabshunos olimi I.Krachkovskiy
sayyohning geografik bilimlarni rivojlantirishdagi hissasi haqida shunday yozgan:
«Mashhur Ibn Battuta barcha musulmon mamlakatlarini aylanib chiqqan oxirgi
buyuk sayyoh va universal geograf-amaliyotchi edi. Uning sayohati... hali ham
ehtirom bilan tilga olinadi... O‘rta asrlardagi Oltin O‘rda va O‘rta Osiyo haqidagi
biror-bir ilmiy ishni Ibn Battutaga murojaat qilmasdan bajarishning iloji yo‘q...» 3
.
Yurtimiz mustaqillikka erishgach tarixchilar oldida katta vazifa ya’ni, vatan
tarixini iloji boricha aniq va haqqoniy qilib xalqga yetkazib berish qo‘yildi. Undan
oldingi vaqtlarda vatan tarixini o‘rganilishiga chuqur e’tibor berilmagan. Tarixni
yozishni eng ishonchli va samarali yo‘li o‘sha davrda yozilgan sof manbalarga
tayanib yozishlikdir.
1
Karimov I. A. Yuksak ma’naviyat - yengilmas kuch. - Toshkent: Ma’naviyat, 2008. - B. 97.
2
Sh.M.Mirziyoyevning “Erkin va farovon demokratik O zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz”- T.: 2016,-B.5
ʻ
3
Ibn Battuta. Sayohatnoma: mas’ul muharrir va muqaddima muallifi N. Ibrohimov. T.: “Sharq”, 3-bet.
2

Ayni shu jihatlaridan olib qaraydigan bo‘lsak, “Sayohatnoma” asari O‘rta
asrlarda muallif tomonida hech qanday to‘qimalar, ortiqcha mubolag‘alarsiz va
biror bir g‘oya ostida turmagan holda, shunchaki, sayohatchini o‘zi dunyodagi
xalqlar hoyotida, o‘lkalarda ko‘rgan, qatnashgan va eshitgan voqea-hodisa, jarayon
va jonli hayot asosida yozilgan noyob asarlardandir. Bu asarni o‘rganish, tarix
nuqtayi nazaridan tashqarida olib qaraganda ham ahamiyatli va dolzarbdir. Bu
kitob tarjimasini hech qanday ilm shug‘ullanmaydigan kitobxonning o‘zi o‘qib
chiqishi orqali o‘sha davrdagi dunyo va undagi madaniy hayot haqida ko‘plab
ma’lumotlar oladi va tasavvurga ega bo‘ladi. “Sayohatnoma” asari o‘zida bir necha
fan sohalari: geografiya tarix, etnografiya, tarixiy geografiya, toponimika,
antropologiya va boshqalarga tegishli bo‘lgan ma’lumot jamlagan.
Mavzuning maqsad vazifalari:
- Avvalo shu mavzu doirasida o‘qigan ma’lumot orqali olgan bilim va
ko‘nikmalarimizni yuzaga chiqarish;
- Asarda yurtimiz tarixiy geografiyasi haqida kelgan ma’lumotlarni o‘rganish;
- Tarixiy voqea-hodisalarga to‘g‘ri baho berish va xulosalar chiqara olishni
shakllantirish;
-To‘plagan ma’lumotlar asosida yurtimiz tarixi, geografiyasi va boshqa
ma’lumotlarni aslicha o‘rganish, shu bilan birga ilmiy tahlillar berish;
-Ushbu asarda keltirilgan xalqimizning ijtimoiy-iqtisodi, ma’rifiy hayoti,
e’tiqodiga oid bo‘lgan ma’lumotlarni olish va ularni qay darajada aniqligini boshqa
manbalarga taqqoslab aniqlashlik.
-Ilmiy ishlarni yaratishni o‘rganish;
-Bu mavzuni yanada yaxshiroq yoritib berish.
- Umumiy voqealardan to‘g‘ri xulosa chiqarishni o‘rganish.
Mavzuni o‘rganilish darajasi:
Ibn Battutaning Sayohatnomasi o‘zining qiziqarli, nodir ma’lumotlari bilan
jahon ilm ahlini qiziqtirmay qolmagan. Muhammad ibn Fathulloh ibn Muhammad
al-Bayluniy XVII asr oxirida sayohatnomani qisqartirib, “Ibn Battuta
sayohatnomasidan parchalar” deb atagan. Yevropa sharqshunoslari Ibn Battutani
3

ayni mana shu qisqartma matn orqali taniganlar. Sayohatnomaga 1808-yili nemis
sayyohi Zeettsen birinchi bo‘lib diqqatni tortgan. 1818-yili Kozegarten
sayohatnomaning Hindiston, Xitoy va Sudanga bag‘ishlangan uch bo‘lagini lotin
tiliga tarjima qilib, nashr ettirgan. Kozegerten Ibn Battuta axborotlarining
haqqoniyligini tekshirish uchun boshqa geografik manbalarni ham jalb etadiki, ular
bilan solishtirganda kitobxon Ibn Battuta sayohatnomasining naqadar katta tarixiy-
geografik qimmatga ega ekaniga yanada amin bo‘ladi.
Shuningdek, Kozegartenning shogirdlaridan biri Genrix Apets parchalarning
Malabar sohillari va Maldiv orollariga bag‘ishlangan yana bir qismini nashr
ettirgan. O‘sha yilning o‘zida mashhur sayyoh Burghardning Nubiyaga sayohat
kitobi chiqdi. Uning oxiriga sayohatnoma haqida al-Bayluniy parchalariga
asoslanib yozilgan maqola, shuningdek, Burghard Mag‘rib safarida qo‘lga kiritgan
uch qo‘lyozma ilova qilingan edi. Burghard vafotidan keyin sayohatnomaning
qisqartirilgan nusxasi qo‘lyozmalari Kembrij universiteti kutubxonasiga borib
tushdi. Ingliz sharqshunosi Samuel Li al-Bayluniy tuzgan parchalarning to‘la
matnini ingliz tiliga tarjima qiladi. Ammo uning tarjimalari aniq bo‘lmay, ba’zi
joylarda asl nusxaning erkin bayonidan iborat edi. Sayohatnomaning to‘liq
tarjimasi birinchi marta 1840-yili Lissabonda amalga oshirildi. Portugaliyalik
ruhoniy A.Moura 1790 yilda Fasda bo‘lgan chog‘ida sayohatnoma qo‘lyozmasini
topib oladi va uni portugal tiliga tarjima qilishga qaror qiladi. Moura tarjimasining
birinchi jildi 1840-yili Lissabon akademiyasi nashriyotida chop etilgan. U Misr,
Suriya, Yaman, Makka, Kichik Osiyo va Oltin O‘rda safari taassurotlarini o‘z
ichiga olgan edi. Biroq Mouraning vafoti tufayli bu ish oxirig a yetmay qoldi 4
.
S ayohatnomaning Baron de Slen tomonidan asl matndan frantsuzchaga
qilingan ayrim qismlari 1843-yili “Osiyo jurnali”da chop etildi. 1848-yili frantsuz
arabshunosi Eduard Dyulare yana o‘sha jurnalda sayohatnomaning Malayya
orollariga va Tavalisi safariga bag‘ishlangan boblarining matni va tarjimalarini
bosib chiqardi. Bu nashr frantsuz sharqshunosi Sh.Defremerini qiziqtirib qoldi
4
“Jahon adabiyoti” jurnali, 2011 yil, 10-son . N. Ibrohimov
4

hamda u Eron va Markaziy Osiyo safarlarini tasvirlovchi boblarni to‘la
qo‘lyozmadan frantsuzchaga tarjima qildi va 1848-yilda bosib chiqardi.
Mana shu nashrlar tufayli sharqshunoslar sayohatnomaning to‘la tanqidiy matnini
tayyorlash va nashr etish hamda uni har tomonlama tadqiq etish zarurligini
batamom anglab yetdilar. Sh.Defremeri B.Sanginetti bilan birgalikda bu ishga bel
bog‘laydi 5
.
Shubhasiz, Sh.Defremeri B.Sanginetti Ibn Battuta sayohatnomasi matnini
tiklash, uni ochish va tushuntirish yuzasidan benihoya katta ish qilib, 1849-1853-
yillar orasida arabcha tanqidiy matn bilan birgalikda frantsuz tiliga izohli tarjimani
nashr etdilar. Bu nashr asarning undan keyingi Yevropa va sharq tillariga ko‘p
sonli tarjimalari, shuningdek, matnning hamma arabcha nashrlariga ham asos
bo‘ldi. Keyinchalik arab olamining turli joylarida o‘nlab nashrlar dunyo yuzini
ko‘rdi.
Yigirmanchi asrda sayohatnomani tadqiq etish va ingliz tiliga tarjima qilish
ishlari bilan taniqli ingliz arabshunosi Hamilton Gibb shug‘ullandi. U 1929-
yildayoq Londonda sayohatnomaning qisqacha, lekin bag‘oyat mazmunli izohlar
bilan ta’minlangan muxtasar tarjimasini chop etgan edi. Gibb bu boradagi
tadqiqotini davom ettirib, 1956-1971-yillar orasida asar tarjimasi va izohlarini
nashrdan chiqardi. 6
Sharqda eng birinchi tarjimalardan Muhammad Sharifning turk tiliga qilgan
tarjimasini ko‘rsatib o‘tish lozim. 1970-yili esa Tehronda fors tilidagi tarjimasi
nashr etildi.
Ibn Battuta sayohatlari va undagi qimmatli ma’lumotlarga Rossiyada ham
katta qiziqish bilan qaraldi. 1841-yildayoq Russkiy Vestnik jurnalida “Rossiya
xorijliklar nazarida” rukni ostida Ibn Battuta sayohatlaridan parchalar tarjima qilib
berilgan edi. Oradan yigirma yil o‘tgach, V.Tizengauzen qalamiga oid “Oltin
O‘rda tarixiga oid manbalar majuasi”da birinchi marta Ibn Battuta asaridan yirik-
yirik parchalarning nisbatan aniq tarjimasi yuzaga keldi.
5
“Jahon adabiyoti” jurnali, 2011 yil, 10-son. N. Ibrohimov
6
Ibn Battuta. Sayohatnoma: mas’ul muharrir va muqaddima muallifi N. Ibrohimov. T.: “Sharq”, 25-bet.
5

Ibn Battuta sayohatnomasining Dashti Qipchoqqa oid qismi tatar tiliga tarjima
qilingani ham diqqatga loyiqdir. Arab tilining bilimdoni Rizouddin ibn Faxriddin
qalamiga mansub bu tarjima 1917-yili Orenburg-da alohida kitobcha holida nashr
qilindi.
Ibn Battuta sayohatnomasi XXI qadar ingliz, frantsuz, lotin, italyan, nemis,
polyak, chex, hatto portugal tillariga tarjima qilinib, nashr etilganiga qaramay,
yurtimiz tarixi bilan bevosita bog‘liq, o‘sha davrga oid g‘oyat nodir ma’lumotlarni
mujassam etgan bo‘lsa-da, o‘zbek tiliga to‘liq ilmiy-izohli tarjima qilinmagan 7
.
Mustaqillik ne’mati olimga o‘zlari zarur deb bilgan manbalarni o‘rganish va
o‘zbek tiliga tarjima qilish imkonini berdi.Tarixchilar oldiga tarixni haqqoniy
tarzda yaratish, qayta tiklash vazifasi qo‘yildi. Bu asrda xalqlarning diniy e’tiqodi,
milliy urf-odatlari to‘g‘risida ham ma’lumotlar bolgan. Shu sabablar bilan bu asar
sovet davrida ommaga tortiq qilinmagan.
Faqatgina Sayohatnomaning O‘rta Osiyoga oid qismlari tarjima qilinib, unda
Ibn Battuta asarining yurtimiz tarixini o‘rganishdagi mislsiz ahamiyatiga e’tibor
qaratilgan edi. Shu munosabat bilan bir guruh arabshunos olimlar (Sarvarjon
G‘afurov, Abdulhakim Oripov, Akmaljon Ikromjonov, Abdulhamid Zayriyev,
Jahongir Ne’matov, Abdulvohid Ahmadaliyev) akademik Ne’matulloh Ibrohimov
muharrirligi ostida “Tuhfat an-nuzzor fi g‘aroib al-amsor va ajoib al-asfor”
(g‘aroyib shaharlar va ajoyib safarlar haqida nazar sohiblariga tuhfa) deb
nomlangan asarni o‘zini mashhur bolgan nomi ya’ni “Sayohatnoma” nomi bilan
o‘zbek tiliga to‘liq tarjimasini amalga oshirdilar. Bu katta kitob shalida 2008-yilda
chop etildi. Shundan so‘ng ba’zi adabiyotlarimiz: tarix, geografiya, tilshunoslik va
boshqa sohalarida undagi ma’lumotlardan foydalanila boshlandi.
Mavzuning obyektilari: Kitoblar, jurnallar, maqolalar, xarita, gazetalar va
internet tarmoqlari, shahsiy fikrlar.
Mavzuni tarkibiy tuzilishi. Kirish, ikki bobdan, har bir bob ikitadan
rejalardan, umumiy xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yhatidan iborat.
7
Ibn Battuta. Sayohatnoma: mas’ul muharrir va muqaddima muallifi N. Ibrohimov. T.: “Sharq”, 26-bet.
6

I BOB . IBN BATTUTANING HAYOTI VA IJODI, UNING
“SAYOHATNOMA” ASARINI O‘RGANISHNING AHAMIYAT I
1.1. Ibn Battuta o‘rta asrlar davrining mashhur sayyoh olimi .
Ibn Battuta jahon madaniyati va tafakkuri rivojida o‘rta asr arab geograflari
Ibn Xurdodbeh, al-Ya’qubiy, al-Istaxriy, al-Muqaddasiy, al-Mas’udiy, Ibn Havqal
hamda Abu Hamid al-G‘arnotiy, Ibn Fadlon, Ibn Jubayr kabi sayyohlar orasida
o‘zining “Sayohatnomasi” bilan alohida o‘rin tutadi. Uning mazkur asari o‘rta asr
mamlakatlari, shaharlari, ularning xalqlari madaniyati, turmush tarziga oid g‘oyat
qimmatli, ko‘p o‘rinlarda yagona ma’lumotlari bilan boshqalarda0n ajralib turadi.
Akademik I.Yu.Krachkovskiy Ibn Battutani barcha musulmon mamlakatlarini
kezib chiqqan so‘nggi eng buyuk sayyoh deya e’tirof etadi 8
.
Bu ta’riflardan shuni bilsak bo‘ladiki, mashhur sayyoh hozirgacha bo‘lgan
sayohatlar o‘z davri imkoniyatlarini hisobga olinganida eng keng ko‘lamda
o‘lkalarni kezgan va o‘zi ko‘rib amin bo‘lgan ma’lumotlarini yozgan insondir.
Yana bir manbada quyidgi ma’lumotlarni beradi: “ Du ny o o l i m l ar i u h aq da
ya xs hi bi l i sh ad i . U ol i m , sa yy oh , d i p l om at bo‘ l g an ” 9
.
O‘rta asrlarda Sharq mamlakatlarida yaratilgan ilmiy-geografik adabiyotlar
o‘rtasida safar janrida, ya’ni sayyohlarning o‘z ko‘zlari bilan ko‘rib, ol gan
taassurotlari asosida turli mamlakatlarni tasvirlagan asarlar muhim o‘rin tutadi.
Ushbu janrda mahorat bilan bitilgan dastlabki asarlardan biri «Ibn Fadlonning
Volgaga sayohati» 922-yilda Bag‘dodda chop etilgan. Ammo mutaxassislarning
fikricha, buyuk arab sayyohi Ibn Battutaning dunyoning turli mamlakatlariga
qilgan sayohatlari natijalarini o‘z ichiga olgan «Mushohada qiluvchilarga qiziqarli
shaharlar va turli yurtlarning mo‘jizalari haqida sovg‘a» yoki inglizcha nashrida
«Ibn Battutaning sayohati» asari mazkur janrda yaratilgan geo grafik asarlarning
eng mashhuri sanaladi.
Ibn Battuta (to‘liq nomi - Abu Abdulloh Muhammad ibn Abdulloh al-Lavatiy
at-Tanjiy) 1304-yilning 24-fevralida Marokashning Tanja (hozirgi ko‘pchilik
manbalarda Tanjer) shahrida faqih (islom huquqshunosi), shayx Abdulloh al-
8
“Jahon adabiyoti” jurnali, 2011 yil, 10-son. N. Ibrohimov
9
geografiya.uz/dunyoni-urganish/374-ibn-batuta.html
7

Lavatiy oilasida tavallud topgan. Ibn Battutaning avlodlari barbarlarning lavat
qabilasidan bo‘lgani bois, ularning ismi sharifiga al-Lavatiy nisbasi qo‘shib
ishlatiladi 10
.
Ibn Battutaning bolalik yillari haqida juda kam ma’lumot lar saqlanib qolgan.
Ammo o‘ziga birmuncha to‘q oiladan bo‘lgan Ibn Battuta yoshligida madrasada
turli fanlardan chuqur bilim olgan. Otasi uning o‘ziga merosxo‘r bo‘lishi, ya’ni
faqixlik lavozimini egallashi tarafdori edi. Ammo dunyo mamlakatlarini kezish,
ular haqida turli ma’lumotlarni to‘plash bo‘lajak sayyoh-olimning butun fikr-u
xayolini band etgandi. Shu niyatda Makkaga keladi va u yerdan safarga chiqadi.
Hisob-kitoblarga ko‘ra, o‘zining 28 yillik sayohatlari davomi da Ibn Battuta
dunyoning uch qit`asidagi bir necha yuz shaharlarda bo‘lib, 120 ming kilometrdan
ortiq masofani bosib o‘tgan. Bunday masofani esa hozirgi vaqtda bosib o‘tishga
har qanday tadqiqotchi hatto, zamonaviy texnika vositalaridan foydalangan
taqdirda ham qodir bo‘lavermaydi.
Olim 1377-yilda 74 yoshida vafot etgan. O‘rta asrlardagi hayotini tadqiq etish
borasidagi cheksiz xizmatlari bois, Ibn Battuta bilan nafaqat marokashliklar, balki
butun musulmon mamlakatlari ahli faxrlanadi. Shu bois, buyuk sayyohning nomi
turli ob’ektlarda abadiylashtirilgan. Jumladan, Birlashgan Arab Amirliklarining
Dubay shahridagi eng yirik savdo markazlaridan biriga Ibn Bat tuta nomi berilgan.
Savdo markazi bir vaqtlar sayyoh borgan yerlar: Andalusiya, Shimoliy Afrika,
Eron, Xitoy va Hindiston nomlari bilan atalgan. Savdo markaziga kiraverishda esa
Ibn Battutaning katta portreti o‘rnatilgan bo‘lib, tagida arab va ingliz tillarida
sayyoh to‘g‘risida ma’lumotlar yozilgan.
Shuni aytib o‘tib o‘tish lozimki, Ibn Battuta biror kimning taklifi, buyrug‘
bilan yoki moddiy manfaat uchun safarga chiqmagan.
10
Geo olamiga sayohat geografiya.uz
8

1.2. Sayohatchi safar qilgan tarixiy o‘lkalar haqida.
Ibn Battuta 21 yoshga to‘lgach, ya’ni 1325-yilda Makkaga haj safari qilish
niyatida yo‘lga chiqqan. 1330 - yilda Makkadan yo‘lga chiqqan sayyoh Qizil
dengizdan Yamanning Adan portiga keladi 11
. Haj safari davomida dunyodagi eng
yirik cho‘l - Sahroi Kabirni piyoda kesib o‘tish vaqtida boshidan kechirgan
mashaqqatlarga qaramay, Ibn Battuta o‘z sayohatini davom ettirishga qaror qildi.
Ushbu sayohati davomida Ibn Battuta Misr hududini kesib o‘tib, kemada
Jiddaga borishni rejalashtirgandi. Ammo o‘sha paytlardagi arab qabilalari
o‘rtasidagi nizolar sayyohni Qohiraga qaytishga majbur qilgan. Shundan so‘ng Ibn
Battuta Yaqin va O‘rta Sharqning o‘sha vaqtlardagi eng gullab-yashnagan
shaharlari Quddus, Damashq, Makka, Basra, Bag‘dod va Tabrizda bo‘ldi. So‘ng
Makkaga qaytib kelib, otasining orzusini amalga oshirgan va bir necha yil faqih
lavozimida ish olib borgan.
Bundan tashqari, sayohati davomida olgan bilimlari tufayli sayyoh,
madrasada dars berish huquqiga ega bo‘lib, Makkadagi ilm dargohlarida mashhur
yurtdoshimiz Imom al-Buxoriyning «Al-Jomiy as-Sahih» deb nomlangan mashhur
hadislar to‘plami bo‘yicha ma’ruzalar o‘qigan. Ammo olimning o‘z sayohatlarini
yana davom ettirish rejasidan sira-sira voz kechgisi kelmasdi.
Xullas, 1330-yilda Makkadan yo‘lga chiqqan sayyoh Qizil dengizni kesib
o‘tib, Yamanning Adan portiga keldi. O‘sha vaqtlarda Yamanda faqat ikkita shahar
- Sano (Yamanning hozirgi poytaxti) va Zabid (hozirda Yamandagi kichik port
shahar) birmuncha ko‘zga ko‘ringan savdo markazlari edi. Adandan kichikrok
kema yollagan Ibn Battu ta dastlab Somalida, so‘ng o‘sha paytda Afrika sharqidagi
eng boy shaharlar sanalgan Mombas va Kilvada bo‘lgan. Sayyohning yozishicha,
ushbu shaharlarda uning e’tiborini tortgan narsa - yerli aholining qora tanli ekanligi
edi. Afrika sharqi bo‘ylab sayohatdan qaytish uchun sayyoh Arabiston
yarimorolining janubi bo‘ylab suzib, Fors ko‘rfaziga kelgan. So‘ng Arabiston
yarimorolini piyoda kesib o‘tib, Makkaga qaytib keldi.
11
Ibn Battutaning tarixiy geografiyaga qoshgan xissasi.refarat.NamDU. Abdullayev Bekzod. 3-bet.
9

Sayyohning Rumga (arablar Kichik Osiyoni shunday atashgan) sa fari 1332-
yilning kishida Alaya portidan boshlanib, so‘ng hozirgi Turkiyaning Antaliya,
Ladik, Kunya, Kayseri va Sivas shaharlari bo‘ylab davom etgan. 1333-yilning
oxirida sayyoh Qora dengizning Sinop portida bo‘ldi.
Sharq mamlakatlariga sayohat qilish ishtiyoqida bo‘lgan tinib-tinchimas Ibn
Battuta yunonlar kemasida Qrimning Kafe (hozirgi Ukrainaning Feodosiya)
shahriga, so‘ng Azov dengiziga va u orqali nihoyat, Shimoliy Kavkazga yetib
kelgan.
Kavkazning Pyatigorsk shahrida Ibn Battuta 1334-yilning mayida Oltin O‘rda
xoni O‘zbekxon tomonidan katta hurmat bi lan qabul qilingan. Tarixchilar o‘rtasida
Ibn Battutaning Volga Bulgoriyasiga qilgan safari borasida birmuncha munozarali
fikrlar mavjud. Ba’zi olimlar (I.Xrbek, S. Yanichek) Ibn Battuta Vol ga
Bulgoriyasida bo‘lmagan, chunki XIV asr sharoitida atigi 20 kun ichida ushbu
hududga sayohat qilishga jismonan ulgurmagan bo‘lar edi, deb hisoblashadi.
Mazkur olimlarning fikricha, Ibn Battuta Volga Bulgoriyasiga safari haqidagi
ma’lumotlarni uning o‘zi yoki asarlarini ko‘chirgan kotibi Ibn Juzay tomonidan
Abul Jubayr va Abul Fid kabi boshqa arab sayyohlari asarlaridan olingan bo‘lishi
mumkin 12
.
Nima bo‘lganda ham, sayyoh Oltin O‘rda xoni xizmatkorlari bilan birga Xoji-
Tarxonga (hozirgi Rossiyaning Astraxan shahri) sayohat qilib, u yerdan
O‘zbekxonning rafiqasi, Vizantiya imperatori Andronik III ning qizi Boyalun-
xotinni o‘z otasi huzuriga kuzatib borish sharafiga muyassar bo‘lgan. Vizantiya
poytaxtida bir oycha bo‘lib, 1334-yilning noyabr oyi o‘rtalarida sayyoh yana
Volgaga, Oltin O‘rda xonligi poytaxti Saroy-Berkaga qaytib kelgan.
1334-yilning oxirida sayyoh Oltin O‘rdani tark etib, xorazmlik savdogarlar
karvoni bilan birga O‘rta Osiyo tomon yo‘l oldi. Ibn Battutaning yozishicha, u
qo‘shilgan savdo karvoni Oltin O‘rdadan Xorazmgacha o‘ttiz kun yo‘l yo‘rgan.
Karvon kuniga ikki marta - Quyosh tig‘i qizdirganda va qorongi tushganda
to‘xtagan. Karvonning dam olish uchun to‘xtash vaqti esa dukkaklilardan (nuxat,
12
Geo olamiga sayohat geografiya.uz
10

mosh, loviya) sho‘rva tayyorlashga qancha vaqt talab etilsa, shuncha edi. Ibn Bat -
tuta savdogarlar karvonida doim quritilgan go‘sht bo‘lishi va uni sho‘rvaga solib,
qatiq qo‘shib ichilgani haqida yozgan. Ko‘zlangan manzilga tezroq yetib borish
maqsadida har bir sayyoh ovqatlanish va hatto, uxlayotgan vaqtida ham aravalarda
harakatlanishda davom etgan. Ibn Battutaning 1334-1349-yillarda 15 yil davom
etgan eng uzoq sayohatining asosiy qismi shu tariqa boshlangan.
O‘rta Osiyoda Ibn Battuta yirik savdo markazlari hisoblangan O‘rganch,
Buxoro, Naxshab (Qarshi) va Samarqand shaharlariga sayohat qilib, ularning O‘rta
asrlardagi hayoti to‘g‘risida qimmatli ma’lu motlar to‘plashga muvaffaq bo‘ldi.
O‘rganchda sayyoh Oltin O‘rda xonligining qudratli no‘yoni Qutlug‘ Temur
tomonidan katta hurmat bi lan qabul qilingan. Sayyoh Xorazmda birmuncha
uzoqroq vaqt bo‘lib, bu yerdagi aholining turmush tarzi, xonlarning hayoti va
ziyoratgoh joylari haqida qimmatli ma’lumotlarni yozib qoldirgan. Ibn Bat tuta
Xorazm xalqi haqida o‘z esdaliklarida shunday yozadi: «...butun dunyoda
xorazmliklardan xushfe’lroq, xorijliklarga nisbatan oliyhimmat va mehmondo‘st
kishilarni men hali uchratganim yo‘q...» 13
.
Ibn Battuta Amudaryo to‘g‘risida ham qimmatli ma’lumotlarni yozib
qoldirgan: «...Xorazm ortidan jannatdan boshlanuvchi to‘rtta daryoning biri Jayhun
(hozirgi Amu daryo) oqadi. Bu daryo xuddi Itil (hozirgi Volga daryosi) daryosiga
o‘xshash - qishda muzlaydi va shunda odamlar uning ustidan yurishlari mumkin.
Daryo besh oycha muz bilan qoplangan bo‘ladi. Muzning erish vaqtida uning
ustidan yo‘rgan odamlarning ba’zilari cho‘kib ketib, halok bo‘ladi. Yoz kunlarida
daryo bo‘ylab kemalarda Termizgacha suzib borib, u yerdan bug‘doy va arpa olib
kelinadi. Buning uchun o‘n kun vaqt kerak bo‘ladi...».
Sayyoh Xorazm qovunlarining butun dunyoga taralgan dongi haqida shunday
yozadi: «Dunyoning (musulmon dunyosi nazarda tutilgan) Sharqida ham, g‘arbida
ham Buxoro qovunlaridan tashqari Xorazm qovunlariga teng keladigani yo‘q...
Uning po‘sti yashil, mag‘zi qizil, juda shirin va shu bilan birga qattiq. Shunisi
qiziqarliki, uni bo‘laklarga bo‘lib, xuddi bizda quritilgan anjirni tayyorlaganlari
13
Geo olamiga sayohat geografiya.uz
11

kabi Quyoshda quritib, savatlarga solib, Xorazmdan Hindiston va Xitoyning uzoq
shaharlariga olib boradilar. Barcha quritilgan mevalar ichida unga teng keladigani
yo‘q..».
Ibn Battuta Xorazm tuprog‘ida yashab o‘tgan mashhur mutasavvuf
sufiylarning ziyoratgohlari haqida hurmat bilan yozgan. Sayyohning xabar
berishicha: «...Xorazmga kiraverishda islom olamida mashhur tabarruk zotlardan
biri shayx Najmiddin al-Kubro kabri yonida barpo etilgan zaviya (Muqaddas
joylarda darveshlar va ziyoratchilar uchun ko‘rilgan maxsus bino, xonako)
mavjud... Shahardan tashqarida mashhur olim, imom Abul Qosim Maxmud ibn
Umar az- Zamaxshariyning dahmasi joylashgan bo‘lib, uning ustiga maqbara
ko‘rilgan...».
Xorazmdan 18 kun yo‘l yo‘rgan Ibn Battuta Buxoroga keldi. Uning Buxoro
haqida qoldirgan ma’lumotlari haqida olimlar o‘rtasida turli munozaralar mavjud.
Chunki sayyoh bu shahar haqidagi ma’lumotlarni birmuncha buzib tasvirlagan,
degan fikrlar bor. Buxorodan keyin sayyoh Naxshab (hozirgi Qarshi) shahriga yo‘l
olib, uning sultoni Tarmashirin haqida qator ma’lumotlarni yozib qoldirgan.
Ibn Battuta Naxshabdan keyin Samarqandga qilgan safari taassurotlari haqida
ham to‘lqinlanib yozgan. Uning yozishicha: «...men Samarqandga yo‘l oldim. Bu
eng yirik va go‘zal shaharlardan biridir. U Vodiy al-Kassarin (Zarafshon daryosi)
qirg‘og‘ida joylashgan bo‘lib, ushbu daryodan charxpalaklar yordamida bog‘larga
suv olinadi. Shahar aholisi kechki namozdan keyin ushbu daryo bo‘yiga sayr va
o‘yin-kulgi qilish uchun yig‘ilishadi. Bu yerda o‘tirish uchun taxtasupalar hamda
meva va boshqa yeguliklar sotish uchun rastalar bunyod etilgan...» 14
.
Samarqandda bunyod etilgan turli me’moriy obidalarni sayyoh shunday
ta’riflagan: «... Daryo (Zarafshon) qirg‘og‘ida o‘lkan saroy va binolar qad
ko‘targan va ular Samarqand ahlining naqadar usta me’morligidan dalolat beradi...
Bu yerda shahar devori yoki darvozalari yo‘q. Shahar ichida bog‘lar juda ko‘p.
Samarqand ahli xorijliklarga nisbatan fe’li keng va mehmondo‘st kishilardir...».
14
Ibn Battuta. Sayohatnoma: mas’ul muharrir va muqaddima muallifi N. Ibrohimov. T.: “Sharq”, 3-bet.
12

Ibn Battuta Samarqanddan keyin Termizda Amudaryoni kechib o‘tib,
Xurosonning Balx shahriga keldi. 1333-yilning yozini Ibn Battuta shimoli-sharqiy
Eron va Afg‘oniston bo‘ylab sayohat qilish bilan o‘tkazgan va Nishopur, Mashhad,
Jom, Bistom va Kobul shaharlarida bo‘lgan. Hindikush tog‘laridan oshib o‘tgan
sayyoh sav do karvoni bilan G‘azna orqali Hindistonga yo‘l olgan va nihoyat,
1333- yilning sentyabr oyida u Hind daryosini kechib o‘tib, bir umr orzu qilgan
mamlakati Hindiston tuprog‘iga yetib kelgan.
Dehli sultonligida Ibn Battuta sulton Muhammad Tug‘loq xizmatiga kirgan.
Sayyoh Hindistonda sakkiz yil yashab, dastlab qozi, so‘ng faqix lavozimlarida
faoliyat olib borgan 15
.
1342-yilning yozida Ibn Battuta Hind sultoni elchisi sifatida Xitoyga sayohat
qildi. Ibn Battutaning Xitoy to‘g‘risida yozib qoldirgan ma’lumotlari uncha aniq
bo‘lmagani bois, ba’zi mutaxassislar sayyohning ushbu mamlakatga sayohatiga
birmuncha shubha bilan qarashadi. Xitoyda bir qator sarguzashtlarni boshdan
kechirgach, Ibn Battuta Sharqiy Osiyodagi Kanton bandargohiga yetib kelgan. U
yerdan sayyoh Malayziya va Bengaliya orqali Hindistonga, so‘ng dengiz yo‘li
bilan Tunis va Italiyaning Sardiniya oroli orqali 1349-yilda Marokashga qaytib
keldi.
Hindiston va Xitoydagi elchilik tajribasining natijasi ularoq, Ibn Battuta
1350-1351-yillarda Marokash sultoni tomonidan Granadaga (hozirgi Ispaniyaning
Andalusiya provinsiyasi hududidagi shahar) diplomatik missiya bilan tashrif
buyur- gan. Ushbu sayohati davomida sayyoh o‘sha vaqtlardagi Granada va
Andalusiyaning hayoti to‘g‘risida qimmatli ma’lumotlarni yozib qoldirgan.
1352-yilda tinib-tinchimas sayyoh yana yo‘lga otlanib, bu safar Afrikani
o‘rganishni o‘z oldiga maqsad qilib qo‘ydi. Sayohatni qamroviga ko‘ra Ibn
Battutaning eng yirik ekspeditsiyalaridan biri, deyish mumkin. Mali mamlakatiga
yo‘l olgan sayyoh Sahroi Kabirni piyoda kesib o‘tgan. Sahrodagi taassurotlaridan
eng yorqini sifatida sayyoh ushbu hududda yashaydigan aholining tuz va tuya
terilaridan qurilgan uylari haqida yozgan edi. Yo‘l birmuncha mashaqqatli va
15
Geo olamiga sayohat geografiya.uz
13

xatarli bo‘lishiga qaramasdan, Ibn Battuta Sahroi Kabirni muvaffaqiyatli kesib
o‘tib, Afrikaning Mali davlatiga yetib kelgan. Ushbu mamlakatning eng boy
shaharlaridan biri Timbuktuda bo‘lgan sayyoh, bu yerda mahalliy xoqon Sulaymon
tomonidan katta ehtirom bilan qabul qilingan.
1354-yilning boshida Ibn Battuta Afrika safaridan Marokashga qaytib kelgan
va marinidlar sultoni Ibn Inonning buyrug‘iga binoan o‘zining barcha sayohatlari
haqidagi taassurotlarini granadalik olim shayx Ibn Juzayga so‘zlab berdi. 1355-
yilning dekabrida Ibn Juzay Ibn Battutaning esdaliklarini umumlashtirishni
tugallagan. Bu bilan Ibn Juzay Marko Poloning Sharq mamlakatlariga sayohatiga
oid esdaliklarini yozib olgan Rustikano kabi tarixda yorqin iz qoldirgan.
«Ibn Battutaning sayohati» kitobi sayohat janrida bitilgan mumtoz asardir.
Sayyohning Mali, Markaziy va Shimoliy Afrika, Saudiya Arabistoni, Suriya,
Livan, Falastin, Qrim, Kavkaz, Oltin O‘rda, O‘rta Osiyo, Afg‘oniston, Xitoy va
Hindiston haqidagi esdaliklari ushbu hududlarning O‘rta asrlardagi hayoti
to‘g‘risidagi qimmatli tarixiy manba hisoblanadi.
Sayyoh o‘zi borgan yerlarning o‘sha davrdagi hayotini iloji boricha to‘laqonli
va haqqoniy tarzda yoritishga harakat qilgan. Shuning uchun ham uning esdaliklari
juda ommabop bo‘lib, 1818-yilda lotin, 1829-yilda ingliz, keyinchalik esa
dunyoning boshqa ko‘pgina tillariga tarjima qilingan.
Uning sayohati... hali ham ehtirom bilan tilga olinadi... O‘rta asrlardagi Oltin
O‘rda va O‘rta Osiyo haqidagi biror-bir ilmiy ishni Ibn Battutaga murojaat
qilmasdan bajarishning iloji yo‘q...». Taniqli nemis geografi R.Xennigning
fikricha, «XIV asrda yashagan marokashlik Ibn Battuta qadimgi dunyo va o‘rta
asrlar bilgan sayyohlarning eng buyugi sifatida tan olinishi lozim» 16
.
16
Ibn Battuta. Sayohatnoma: mas’ul muharrir va muqaddima muallifi N. Ibrohimov. T.: “Sharq”, 3-bet.
14

II BOB . IBN BATTUTANING O‘RTA OSIYOGA SAYOHATI
2.1. Ibn Battutaning O‘rta Osiyo bo‘ylab sayohatining yo‘nalishlari.
Jahongashta sayyoh dunyoni kezish mobaynida O‘rta Osiyo shaharlaridan
ham o‘tadi. Bu shaharlarning yo‘nalishi quyidagicha bo‘lgan: Sarojuq Xorazm
(Ko‘hna Urganch, Kat)-Vobkent-Buxoro-Termiz-Samarqand-Kobul-Hindiston .
Sarojuq shahri
Sayyohning O‘rta Osiyoga dastlabki qadami Sarajuq shahriga quyiladi.
“Sarojuq shahri hozirgi Qozog‘iston hududidagi Guryev shahridan 58 km naridagi
Saroychiq pasyolkasidir. Sarojuq-kichik shahar demakdur” 17
. Ibn Battuta
Sarojuqqa kelishidan oldin Sulton O‘zbekxon yurti Oltin O‘rdada bo‘ladi. U
Kichik Osiyodan Qora Dengiz orqali Karshga, Qirimdan Oltin O‘rda xoni
O‘zbekxonning “Saroy” shahriga boradi. Undan keyin Sarojuqqa kelgan. Shahar
Ural daryosi bo‘yida joylashgan. Ural XIV asrda Shahar Ulusi (ulug‘ suv) deb
atalgan. Muallif daryo ustidagi sol yordamida yasalgan ko‘prikni Bog‘doddagisiga
o‘xshatadi. Sayyoh u yerdagi turklar “Ota”deb nomlagan zoviya ya’ni xonaqihda
Shayx va shahar qozisi bilan uchrashadi. So‘ngra 3 kun jazirama sahrodan o‘tib
Xorazga keladi. Busahro hozirda ham Qozag‘iston saqlangan.
Xorazm shahri taassurotlari
Muallif Xorazmni shunday tariflaydi:” Bu turklarning katta, muhim, chiroyli,
va ulug‘vor shahri bo‘lib, ajoyib bozorlari, keng ko‘chalari, juda ko‘p imoratlari
hamda jozibador ko‘rkam joylari bor. Shaharda hayot qaynaydi. Aholi shunchalik
ko‘pki, mavjlanib turgan dengizni eslatadi”.
Shuni aytib o‘tishlik joizki, shu davrda Xorazm davlati ikkiga ajrab qolgan
edi. Markazi Urganch shahri bo‘lgan Shimoliy Xorazm. Oltin O‘rdaga, markazi
Kat shahri bo‘lgan Janubiy Xorazm Chig‘otoy Ulusi tarkibiga kirgan 18
. Bu
ma’lumot tasdig‘i o‘laroq Sayohatnoma kitobidan quyidagi jumlani keltiramiz:”Bu
shahar Sulton O‘zbek qo‘l ostoda, bu yerda uning Qutludumurod ismli ulug‘ amiri
hukmronlik qiladi. Qutludumurod 1321-yilda Xorazmga noib e’tib tayinlangan” 19
.
17
Ibn Battuta. Sayohatnoma: mas’ul muharrir va muqaddima muallifi N. Ibrohimov. T.: “Sharq”, 358-bet
18
O’zbekiston tarixi.A.Muhammadjonov. 7-sinf.T.: Sharq. 2013. 114-bet
19
Ibn Battuta. Sayohatnoma: mas’ul muharrir va muqaddima muallifi N. Ibrohimov. T.: “Sharq”, 359-bet
15

Ibn Battuta Xorazm amiri Qutludumurod Sulton Muhammad haqida yozib
shunday yozadi: “Qozi va uning yordamchilari davlat amiri qabulxonasiga kelar. U
yerda faqihlar, xattotlar, 8ta turk amiri, yozuvchilar hamda hamda amirning o‘zi
joylashgan edi. Odamlar shu mansabdorlarga o‘z azr va shikoyatlarni
yetkazishardi. Qozi va amir aniq va adolatli qaror chiqarib berishgan” 20
. Shundan
so‘ng amirni ayoli To‘rabeka haqida ma’lumot bera turib, u zoviya(xonaqoh)
qurdirgani aytadi. Bu haqida tarix darsligida mo‘g‘ullar hukmronlik qilgan davr
haqida so‘z yuritilganda quyidagi ma’lumot keladi: “Ko‘hna Urganchda Najmiddin
Kubro va To‘rabek xonim maqbaralari qad ko‘targan 21
”.
So‘zi davomida muallif “sahovatli savdogar” Aliy ibn Mansur bilan bo‘lgan
davri, uning iroqlik savdogarlar bilan Xorazmdan Chin-Mochin ya’ni Xitoyga
jo‘naganligini va qarzga botib o‘z joniga qasd qilganini keltiradi. Bu savdogarlarni
aynan Xorazmdan o‘tishligidan shuni bilsak boladiki, Xorazm va Movanaunahr
o‘sha davrda ham savdo-sotiq markazlaridan bo‘lgan.
Shundan so‘ng sayohatchi Ko‘hna Urganchdan Buxoro tarafga yo‘l oladi. 4
kunda keyin Qiyot ya’ni Kat shahriga keladi. Kat shahrida Ibn Battuta shahar
qozisi Sadr Ash-Sharia va amir bilan uchrashadi. An’anaga ko‘ra sovg‘a-salomlar
beriladi.
20
Ibn Battuta. Sayohatnoma: mas’ul muharrir va muqaddima muallifi N. Ibrohimov. T.: “Sharq”, 362-bet
21
O’zbekiston tarixi.A.Muhammadjonov. 7-sinf.T.: Sharq. 2013. 106-bet
16

Buxoro shahriga sayohat
Xorazm yurtidan keyin sayyoh “6 kun” Buxoro tarafga yo‘l bosib Vobkent
shahriga keladi. U Vobkentdagi yil bo‘yi saqlanadiga “uzum”ni va “olu” deb
nomlangan mevalarini quritib, Hindiston, Xitoyga exsport qilinishini yozib
qoldirgan. “Olu” mevasi bu-hozirgi o‘rik mevasidir.
Vobkentdan Buxoroga1kun yurib unga kirib boradi. O‘rta asr Buxorosi
musulmon dunyosida eng dongdor shaharlardan edi. 22
Buxoroga shunday ta’rif
beradi: “Buxoro-mudarrislar imomi Abu Abdulloh Muhammad ibn Ismoil al-
Buxoriy vatanidir. Bu shahar jayhun ortidagi yurtning poytaxti edi, ammo Iroq
podsholari ajdodlari bo‘lmish lanati “totar” Chingiz uni vayron qilgan. Hozir ba’zi
birlarini istisno etganda, shahardagi masjidlar, madrasalar, va bozorlar xaroba
holida yotibdi!” Yuqorida zikr etilga “Iroqda podsholar”i chingiziylar avlodidan
bo‘lgan Xulogu asos slogan va avlodlariga me’ros qolgan “Elxoniylar” davlatidir.
Bu davlat 1258-1335-yillar mobaynida hukm surgan. Ular Ozarbayjonni o‘zlarigga
poytaxt qilib olishgan 23
.
Totarlarning kelib chiqishi va ularning Buxoro hamda boshqa
shaharlarni vayron qilishi
Chingizxon Xata (Xatay) ya’ni Yanszi daryosidan shimolroqdagi yerlarda
temirchilik qilgan. U sahiy, baquvvat, ko‘rkam odam bolgan. 24

Bu ma’lumotlar umumiy bo‘lib, ya’na bir boshqa manbada quyidagicha ta’rif
berilgan: “XIII asr boshlarida Amur daryosi yuqori qismlari bilan Xitoyning
shimoliy chegarasi o‘rtasidagi hududlarda yashagan mo‘g‘ul qabilasining
xonlaridan biri” 25
-deb Cingizxonga ta’rif beriladi.
U avval Xata podshosi so‘ng Xitoy keyin qo‘shini ko‘payib Xo‘tan, Qoshg‘ar
va Olmaliq ustidan ham qo‘li baland kelgan. Xorazmshohning o‘g‘li Jaloliddin
Sayram, Xorazm va Movanaunahr podshosi deb tariflanadi. Shu bilan birga
Sayohatnomada Chingizxondan yuborilgan savdo karvoni Xorazmshohning
rasman buyrug‘i asosida O‘tror voliysi talaydi va savdogarlarni o‘ldiradi deyilgan.
22
Ibn Battuta. Sayohatnoma: mas’ul muharrir va muqaddima muallifi N. Ibrohimov. T.: “Sharq”, 17-bet
23
Shayx M.S.Muhammad Yusuf. Islom tarixi ikkinchi juz−T.:”Hilol nashr” 2017─266-bet
24
Ibn Battuta. Sayohatnoma: mas’ul muharrir va muqaddima muallifi N. Ibrohimov. T.: “Sharq”, 366-bet
25
O’rta asrlar tarixi. U.I Semyonev. O’qituvchi nash. T.: 1973. 373-bet
17

Yuqoridagi ma’lumotni hozirgi manbalar: xarita va darsliklarga qiyoslab
ko‘radigan bo‘lsak, biroz tafovut seziladi. Xata(Xatay) ,taxminan, hozirgi
Mangoliga davlati hududiga to‘g‘ri keladi. Yanszi daryosi esa, Xitoyning markaziy
va sharqiy qismidan oqib oqib o‘tadi. Xo‘tan, Qoshg‘ar hozirgi Xitoyning
g‘arbidagi provinsiyalar, Olmaliq esa, hozigi kitoblarda keltirilyapgan Yettisuv
hududlariga to‘g‘ri keladi 26
.
Bundan tashqari, Battuta Chingizxon savdogarlarini o‘ldirilishi Xorazmshoh
buyrug‘i asosida bo‘lgan deb yozadi. Boshqa bir manbada esa, “O‘tror vosiysi
unlarni josusligini bilib, buyruqni kutib otirmay qatl etadi”-deyilgan. 27
O‘z mavzusidan chetlashmagan holatda sayyoh Chingizxonning O‘tror,
Samarqand, Buxoro,Termizni egallashini so‘ngra Xurosonni olib, Iroqdagi
Abbosiylar sulolasini ag‘darishini qo‘lyozmasiga bitib ketadi. Ibn Battuta
Buxorodagi bir necha avliyolar maqbaralari qatorida Imom al-Buxoriy qabrini
ziyorat qiladi. So‘ngra jahongashta o‘z safarini Naxshab tomon yo‘llaydi.
Naxshab shaxri haqida
Bu shahar o‘sha davrda Chig‘toy ulusi poytaxti edi. Unda Alouddin
Tarmashirin hukdor edi. Uning turkiy tilda murojat qilgani, musulmonligi, uning
taxtdan tushirilishi, sherozga ketganligi va uning o‘rniga kelgan Bazan ismli shaxs
haqida ma’lumotlar keltiradi 28
. “ Ibn Battuta Naxshabdan keyin qilgan safari
taassurotlari haqida ham yozib qoldirgan.Uning yozishicha “men Samarqandga
yo‘l oldim. Bu uning eng yirik go‘zal shaharlaridan biridir. U vodiy al-Kassarin
(Zarafshon daryosi) qirg‘og‘ida joylashgan bo‘lib, ushbu daryodan charxpalaklar
yordamida bog‘larga suv olingan. Shahar aholisi kechki namozdan keyin ushbu
daryo bo‘yiga sayr qilish uchun yig‘ilishgan. Bu yerda o‘tirish uchun taxtasupalar
va meva va boshqa yeguliklarni sotish uchun rastalar bunyod etilgan 29
.
Samarqandga safar
26
Dunyoning iqtisodi-ijtimoiy geografiyasi atlasi. 9-sinf. T.2016. 44-bet
27
O’zbekiston tarixi. A.Muhammadjonov. 7-sinf.T. Sharq. 2013. 149-bet
28
Ibn Battuta. Sayohatnoma: mas’ul muharrir va muqaddima muallifi N. Ibrohimov. T.: “Sharq”, 371-bet
29
Ibn Battutaning tarixiy geografiyaga qoshgan xissasi.Refarat.NamDU. Abdullayev Bekzod.4-bet.
18

Ibn Battuta Naxshabdan so‘ng Samarqand shahriga safar qiladi. “Samrqand
shahri xususida Ibn battutadan tashqari ibn al-Faqih, al-Istaxriy, Ibn Xurdodbeh,
Ibn Rusta, al-Ya’qubiy asrlarida ko‘plab tarixiy ma’lumotlar keltirilgan. Ushbu
asarda Samarqandning qurulish tarixi, shahar darvozalari,aholisi,savdo-sotiq, bog‘-
u bo‘stonlari, karvonsaroylari, shaharning Qutayba ibn Muslim tomonidan zabt
etilishi, Chingizxon boshchiligidagi mo‘g‘ullar istilosi bilan bog‘liq tarixiy
voqealar atroflicha tasvirlangan” 30
. Undagi “Qusam ibn Abbos (r.a) maqbaralari”ni
ziyorat qiladi. Bu mashhur obida “XI-XV asrlarda shakllangan Shohi Zinda
ansambilining takibida qurilgan” 31
.
“Samarqandda bunyod etilgan turli memoriy obidalarni sayyoh shunday
tariflagan. “Daryo qirg‘og‘ida ulkan saroy va binolar bunyod etilgan va ular
Samarqand ahlining naqadar usta me’morligidan dalolat beradi. Bu yerda shahar
devori yoki darvozalar yo‘q. Shahar ichida bog‘lar juda ko‘p . Samarqand ahli
x orijliklarga nisbatan mehmondo‘z kishilardir”.
Samarqanddan Xurosonga safar bayoni
Ibn Battuta Samarqanddan keyin Termizga, undan esa Jayhun daryosi orqali
Xuroson ga o‘tadi. Termiz haqida shunday yozadi:” Termiz-chiroyli imoratlari va
bozorlar ko‘p yirik shahar, uni boshdan-oyoq anhorlar kesib o‘tadi, bog‘lari ham
juda ko‘p…Eski Termiz Jayhun sohilida qurilgan edi. Chingiz uni vayron etgandan
so‘ng yangi shahar daryodan ikki mil narida bunyod etildi”.
Termizdan chiqqandan keyin Balx shahriga boradi. Balxni bunday tariflaydi:”
Balz shahri talon-taroj qilinib, aholisi shaharni tashlab ketgan ekann. Ammo
shaharning go‘zal imoratlari yaxshi saqlanib qolganligi uchun uzoqdan korgan
odam bu yerda odam yashaydi deb o‘ylaydi” 32
. Muallif Balxni masjid,
madrasalarini dizaynini maqtab tariflaydi, uni lanati Chingiz vayron qilganini aytib
o‘tib, imoratlarni Marokashdagi imoratlarga qiyoslaydi.
Jahongashta sayyoh Balxdan chiqib, 7 kun Ko‘histon to‘g‘laridan oshib
Hirotga yetadi. Xaritaga e’tibor qratadigan bo‘lsak, bu tog‘ Hidukush tog‘idir 33
. U
30
Ibn Battuta. Sayohatnoma: mas’ul muharrir va muqaddima muallifi N. Ibrohimov. T.:“Sharq”, 17-bet
31
O’z.ME. Samarqanddagi tarixiy obidalar va muzeylari bo’yicha exskursiya matnlari. 2010
32
Ibn Battuta. Sayohatnoma: mas’ul muharrir va muqaddima muallifi N. Ibrohimov. T.: “Sharq”, 380-bet
33
Dunyoning iqtisodi-ijtimoiy geografiyasi atlasi. 9-sinf. T.2016. 3-bet
19

“Hirot-Xurosonng eng yirik shaharlaridan biridir. Xurosonda to‘rtta katta shahar
bo‘lib, Hirot va Nishopur obod shaharlar, Balx bilan Marv vayronaga aylangan
joylar ekan. Hirot-aholisi ko‘p, katta shahar, odamlari taqvodor va pokdoman. Ular
Abu Hanifa (r.a) mazhabida ekanlar. Bu shahar har qanday gunoh ishlardan
mutlaqo holi ekan”,-deydi 34
.
Muallifning yozganlaridan ko‘rinadiki, u qayerga sayohat qilsa, o‘sha yerning
umumiy tarifi, tabiati, mashg‘uloti, siyosiy holat, hukmdori, xalqning unga
munosabatini ochib o‘tishga harakat qilar edi. Xususan, Hirot shahri haqida yozar
ekan uning hukmdori Husayn, mardligi, uning ikki marta urushda mo‘jizaviy
ravishda erishgan g‘alabasi: biri-isyonkor Xalilni, ikkinchisi-rofiziylar sultini
Mas’udni yengani haqida ma’lumotlar berib o‘tgan. Rofiziylar─shia yo‘nalishida
gi oqim bo‘lib, ular o‘sha davrda Bayhaq va Sabzavor shahrining tog‘larig chiqib
qaroqchilik, talonchilik, bosqinchilik qilib, yashirinib yurar edilar. Ular o‘z
tarafdorlarini ko‘paytirib, odamlarni o‘z mazhabiga o‘tkaza boshlaydi va Saraxs,
Zova, Tus kabi shaharlarni egallaydi. Ular Aliy Muso ar-Rizo sharafiga Mashhad
deb atalgan shaharda xalifalikni e’lon qiladilar. Sozi davomida Battuta hurmatli,
mo‘tabar, taqvodor fahih Mavlono Nizomuddin to‘g‘risida ham ma’lumotlar berib
o‘tadi.
Ibn Battuta Hirotdan so‘ng Jom keyin Tus shahriga boradi. Tus shahri haqida
shunday deydi:” bu-Xurosonning eng yirik va muhim shaharlaridan biri bolib,
olamga mashhur imom Abu Homid G‘azzoliy (r.a) vatanidir. Bu yerdan Mashhad
ar-Rizo shahriga bordik. Mazkur shahar amirul-mo‘minin Aliy ibn Abu Tolibning
o‘g‘li shahid imom Husaynning o‘g‘li Aliy Zaynul-obiddinning o‘g‘li Muhammad
al-Boqirning o‘g‘li Ja’far as-Sodiqning o‘g‘li Aliy ibn Muso al-Kozimning
sharafiga shunday nomlangan, raziyallohu anhum 35
!
Undan keyin u Xurosonning to‘rt poytaxt shaharlaridan biri-Nishopurga safar
qiladi. Bu shaharni Kichik Damashq deb nomlashlarini, undan to‘rt daryo kesib
o‘tishini, bozorlari kengva chiroyliligini, bozor o‘rtasida joylashgan jomesini, unga
yopishgan to‘rtta madrasa, madrasalar orasidagi suvga to‘la anhorlarni keltirib
34
Ibn Battuta. Sayohatnoma: mas’ul muharrir va muqaddima muallifi N. Ibrohimov. T.: “Sharq”, 381-bet
35
Ibn Battuta. Sayohatnoma: mas’ul muharrir va muqaddima muallifi N. Ibrohimov. T.: “Sharq”, 388-bet
20

o‘tgan. Nishopurdan so‘ng, Bistom shahriga yo‘l oladi. Sayyoh Nishopurdan
yo‘lga chiqqanda Hindikush tog‘iga yo‘liqadi. U bu tog‘ nomini ma’nosi-
“hindlarni o‘ldiruvchi” ekanligini aytadi. Tog‘dan o‘tib Panjhir ya’ni Beshtog‘ga
to‘xtaydi va u Chingiz vayron qilmasdan oldin obod shahar bo‘lganligini
Badaxshon to‘g‘idan “la’l”,”javohirlarga boy daryo oqqanligini aytadi. Ibn Battuta
Bistomdan Charxga, Charxdan G‘aznaga, G‘aznadan Kobulga qo‘nadi.
1333-yilning yozini Ibn Battuta shimoli-sharqiy Eron va Afg‘oniston bo‘ylab
sayohat qilish bilan o‘tkazgan va Nishopur, Mashhad, Jom, Bistom va Kobul
shaharlarida bo‘lgan. Hindikush tog‘laridan oshib o‘tgan sayyoh sav do karvoni
bilan G‘azna orqali Hindistonga yo‘l olgan va nihoyat, 1333- yilning 12-sentabr
oyida u Hind daryosini kechib o‘tib, bir umr orzu qilgan mamlakati Hindiston
tuprog‘iga yetib kelgan. Shu bilan mashhur jahongashtaning O‘rta Osiyoga
sayohati nihoyasiga yetadi.
Dehli sultonligida Ibn Battuta sulton Muhammad Tug‘loq xizmatiga kirgan.
Sayyoh Hindistonda sakkiz yil yashab, dastlab qozi, so‘ng faqix lavozimlarida
faoliyat olib borgan.
21

2.2. O‘rta Osiyo xalqlari hayotining asarda yoritilishi.
Bu asarda yuqorida takidlab o‘tganimizdek etnografiyaga oid bo‘lgan
qimmatli ma’lumotlar keltirib o‘tilgan. Masalan: Xorazm shaharida bolganda u
yerda ko‘rgan-kechirganlaridan kelib chiqib quyidagiga o‘xshash ta’riflarni berib
otadi. “Xorazm yonidan Jayhun daryosi oqib o‘tadi. Bu jannatdan boshlanadigan
to‘rt daryodan biridir. Daryo Itil kabi muzlaydi. Yozda Termizgacha suzib borib, u
yerdan bug‘doy va suli olib keladilar” 36
.
Bunda o‘sha davrda ichki hududlar doirasida ham savdoni rivojlanganini
ko‘rishimiz munkin. Din va diniy ulomolardan yaxshi xabari bo‘lgan Ibn Battuta
Xorazmdagi yirik diniy ulomolari haqida so‘z yuritadi va ularning talimotida
islomdagi buzilgan aqidaviy yo‘nalish-“mutaziliya”ning qarashlari ustunligini
aytadi. Musulmon sayyoh Xorazmdan chiqaverishdagi biz zoviya ya’ni xonaqoh
eng buyuk allomalardan biri Najmiddin Kubro qabri ustida qurilganligini aytadi.
«Men bu shaharda (Xivada) bo‘lgan vaqtda… qozi Abu Hafs Umar …uyiga
tashrif buyurdim va qabulxonasiga qadam ranjida qildim. Bu go‘zal va keng xona
bo‘lib, chiroyli gilamlar bilan bezatilgan, devorlari mato bilan qoplangan qa tor tok -
cha larning har biriga oltin suvi yuritil gan kumush idishlar va iroqiy ko‘zalar quyil -
gan edi. Odatda mam lakatning fuqarolari o‘z uylarini ana shunday tarzda
bezatadilar» 37
.
Ib n Ba t t ut a es da l i kl ar i d an
«Butun dunyo bo‘ylab qilgan sayohatim davomida men xorazmliklardan
ko‘ra, xushxulq va oliyjanob, ajnabiylarga nisbatan mehribon, mehmondo‘st
odamlarni uchratmagan edim».
Ibn Battuta Xorazmda dasturxonga tortilgan meva-cheva, yeguliklar haqida
quyidagilarni yozadi:
«…taomlar: qovurilgan tovuq, turna va kaptar jo‘jalari, yog‘liq somsalar,
shirin kulchalar va turfa shirinliklar qo‘yilgan patnislar keltirishdi. Yana boshqa
patnislar ham olib kelishdi. Ularda anor donalari, uzum va ajoyib qovunlar bor edi.
36
Ibn Battuta. Sayohatnoma: mas’ul muharrir va muqaddima muallifi N. Ibrohimov. T.: “Sharq”, 360-bet
37
Ibn Battuta. Sayohatnoma: mas’ul muharrir va muqaddima muallifi N. Ibrohimov. T.: “Sharq”, 361-bet
22

Tozalangan anor donalari ichiga tilla qoshiqlar solingan oltin va kumush
idishlarda, bir qismi esa iroqiy shisha idishlarda tortildi».
Quyidagi fikrlar orqali saroy ichki muhiti va davlat boshliqlarini qanday
bo‘lganini tasavvur qilish munkin.
«Qozi bilan amirlarning qarorlari aniq va adolatli bo‘ladi. Chunki ularni
ma’lum bir tomonning tarafini olishda ayblasholmaydi, bular pora ham olmaydi».
Ibn Battuta Samarqand shahriga tashrif buyuganda shahar aholisi haqida
quyidagicha yozadi.
«…Samarqand juda yirik va g‘oyat go‘zal shahar. U Vodiy al- Qassarin
(hozirgi Zarafshon) daryosining qirg‘og‘ida joylashgan. Charxpalaklar bog‘larni
sug‘orish uchun daryodan yuqoriga suv yetkazib beradi. Shahar aholisi sayr qilish
uchun xufton namozidan so‘ng daryo bo‘yiga kelishadi. Daryo qirg‘og‘ida
shunday ulkan saroylar va binolar qad ko‘tarib turadiki, ular Samarqand
aholisining yuksak mahorat sohibi ekanligidan dalolat beradi» 38
.
38
geografiya.uz/dunyoni-urganish/374-ibn-batuta.html
23

XULOSA
Xulosa qilib aytganda, inson o‘zi qiziqqan, xohlagan va foydali deb bilgan
ishini qilishni erta-kechi yo‘q. Faqat bu maqsadiga erishish uchun biroz jiddi-jahd
qilishi lozimdir. Bunga yaqqol misol tariqasida Ibn Battuta hayoti va uning qilgan
ishlarini keltirishlik kifoyadir. Ibn Battuta, aslida, o‘rta hol faqih oilasida tug‘ilgan.
U ilm olish niyati bilan Makka shahriga kelgan. Otasi o‘g‘li o‘z kasbini davom
ettirishini xohlasa-da, u o‘zining azaliy orzusi va maqsadi bolgan dunyoni sayohat
qilish, Hindistonda bolish niyatidan vos kechmadi va bunga erishdi.
Hisob-kitoblarga ko‘ra, o‘zining 28 yillik sayohatlari davomi da Ibn Battuta
dunyoning uch qit`asidagi bir necha yuz shaharlarda bo‘lib, 120 ming kilometrdan
ortiq masofani bosib o‘tgan. Bunday masofani esa hozirgi vaqtda bosib o‘tishga
har qanday tadqiqotchi hatto, zamonaviy texnika vositalaridan foydalangan
taqdirda ham qodir bo‘lavermaydi. U “sayohati davomida 60 dan ortiq hukmdor,
bundan bir necha barobar ko‘proq vazir, voliy va davlat arboblari bilan tanishgan
Ibn Battuta sayohatnomasida shaxsan tanigan yoki qabrlarini ziyorat qilgan 2000
dan ortiq kishi haqida so‘z yuritadi” 39
. Shu bilan o‘zi shohidi bo‘lgan narsalardan
bir ajoyib asar-“Sayohatnomani” yozdi.
Muallifning yozganlaridan ko‘rinadiki, u qayerga sayohat qilsa, o‘sha yerning
umumiy tarifi, tabiat-yu ob-havosi, aholi mashg‘uloti, rivojlangan mashhur
sohalari, arxitekturasi, siyosiy holati, davlat hukmdori, xalqning kayfiyati, diniy-
ijtimoiy hayotini va o‘sha xalq o‘zini qanday kutib olganigacha ochib berishga
harakat qilgan. Men bu zot hayoti, ijodini ozroq o‘rganish va bular asosida “kurs
ishi” yozish mobaynida shunday xulosaga keldimki, diniy sohani: shariat, fiqh,
aqida, kalom, hadisshunoslik kabi ilmlarni yaxshi egallagan tarixchi tarixiy voqea-
hodisalarni to‘g‘ri tahlil qila oladi va xulosalar chiqaradi. O‘sha davrda yuzaga
kelgan turli muxolifatchi sekta va oqimlarni qaysi g‘oyaviy yo‘nalishlarga xizmat
qilayotganini to‘g‘ri anglaydi. Ana shunda tarixchi qarama-qarshiliklar sabab-
oqibatlarini yoki birlashtiruvchi kuchlarni aniq ko‘rsata oladi.
39
Ibn Battuta. Sayohatnoma: mas’ul muharrir va muqaddima muallifi N. Ibrohimov. T.: “Sharq”, 323-bet
24

Xulosa qismida biroz o‘z shaxsiy fikrlarimizga suyongan holda bir necha
taklif va mulohazalar berib o‘tamiz:
-Yurtimizdagi “tarixiy geografiya” darsligi yaxshi yozilmagan. Mintaqa
tarixchilarimiz ushbu asarni yanada chuqurroq o‘rganib, tarix darsliklarimizni
bundagi ma’lumotlar bilan boyitsinlar;
-Kitob ichidagi qisqa-qisqa voqealik-hikoyalarni olib maqolalar tarzida
gazeta-jurnallarga nashga chiqarib xalqga yetkazsak;
-Keltirilgan joylarni “tarixiy geografik” jihatdan solishtirib o‘rganib, xaritalar
tuzsak;
-Qiziqarli tarixiy voqealigi asosida vidiofilmlar tayyorlab televidiniya orqali
namoyish etsak.
U O‘rta asrlardagi hayotini tadqiq etish borasidagi cheksiz xizmatlari bois,
Ibn Battuta bilan nafaqat marokashliklar, balki butun musulmon mamlakatlari ahli
faxrlanadi. Shu bois, buyuk sayyohning nomi turli ob’ektlarda abadiylashtirilgan.
Jumladan, Birlashgan Arab Amirliklarining Dubay shahridagi eng yirik savdo
markazlaridan biriga Ibn Bat tuta nomi berilgan. Savdo markazi bir vaqtlar sayyoh
borgan yerlar: Andalusiya, Shimoliy Afrika, Eron, Xitoy va Hindiston nomlari
bilan atalgan. Savdo markaziga kiraverishda esa Ibn Battutaning katta portreti
o‘rnatilgan bo‘lib, tagida arab va ingliz tillarida sayyoh to‘g‘risida ma’lumotlar
yozilgan.
Biz bu ishda asarda keltirilgan ma’lumotlarni qo‘shimcha adabiyotlarga
solishtirib yanada kengaytirishga harakat qildik. Agar siz buni o‘qib biror
qo‘shimcha ma’lumot olib, u sizga foyda keltirsa, bu bizning yutig‘imiz.
25

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
Rahbariy adabiyotlar:
1. Karimov I. A. Yuksak ma’naviyat - yengilmas kuch. - Toshkent:
Ma’naviyat, 2008. - B. 97.
2. Sh.M.Mirziyoyevning “Erkin va farovon demokratik O zbekiston davlatiniʻ
birgalikda barpo etamiz”- T.: 2016,-B.5
Manba va Adabiyotlar:
1. Dunyoning iqtisodi-ijtimoiy geografiyasi atlasi. 9-sinf. T.2016. 3-bet
2. “Jahon adabiyoti” jurnali, 2011 yil, 10-son . N. Ibrohimov
3. Ibn Battuta. Sayohatnoma: mas’ul muharrir va muqaddima muallifi N.
Ibrohimov. T.:“Sharq”, 380-bet
4. Ibn Battutaning tarixiy geografiyaga qoshgan xissasi.Refarat.NamDU.
Abdullayev Bekzod.4-bet.
5. O’rta asrlar tarixi. U.I Semyonev. O’qituvchi nash. T.: 1973. 373-bet
6. O’z.ME. Samarqanddagi tarixiy obidalar va muzeylari bo’yicha exskursiya
matnlari. 2010
7. O’zbekiston tarixi. A.Muhammadjonov. 7-sinf.T. Sharq. 2013. 149-bet
8. Shayx M.S.Muhammad Yusuf. Islom tarixi ikkinchi juz−T.:”Hilol nashr”
2017-266-bet
Internet saytlar
1. ZiyoNET.uz
2. Geo olamiga sayohat geografiya.uz;
3. geografiya.uz/dunyoni-urganish/374-ibn-batuta.html ;
4. Arxiv.uz
26

IBN BATTUTA VA UNING “SAYOHATNOMA” ASARI haqida

Sotib olish