Ichki auditni tashkil etish - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	68.0KB
Xaridlar	12
Yuklab olingan sana	10 Avgust 2023
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Ichki auditni tashkil etish

Sotib olish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM
VAZIRLIGI
TOSHKENT MOLIYA INSTITUTI
SIRTQI FAKULTET
“ ” kafedrasi
“ ”
FANIDAN
KURS ISHI
MAVZU:
Ro`yxatga olish raqami
№
« » 2022 y. Bajardi:
Ilmiy rahbar:
Kurs isi himoyaga tavsiya etiladi
(etilmaydi)
« » 2022 y.
Rahbar imzosi Himoya bahosi:
Komissiya a`zolari:
___________________________
___________________________
Toshkent-2023

Reja:
Kirish
I BOB ICHKI AUDITNI TASHKIL ETISH
1.1 Ichki auditni tashkil etishning xuquqiy asoslari
1.2 Ichki audit xizmatini amaliy jihatlari
II BOB ICHKI AUDIT DAVOMIDA ANIQLANGAN KORXONA
TOMONIDAN AMALGA OSHIRILGAN MOLIYA-XO’JALIK
OPERATSIYALAR
2.1 Ichki auditni o’tkazishni rejalashtirish
2.2 Ichki audit davomida aniqlangan korxona tomonidan amalga oshirilgan
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar

Kirish
O’zbekistonda amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlar jarayonining
ustuvor yo’nalishlaridan biri – samarasiz faoliyat ko’rsatayotgan xo’jalik
yurituvchi sub’ektlarni davlat tasarrufidan chiqarish, ularni xususiylashtirish
hamda davlat tasarrufida bo’lgan, lekin investitsiyalar va zamonaviy
texnologiyalarga muhtoj yirik korxonalarni aksiyadorlik jamiyatlariga
(korporatsiyalarga) aylantirishdan iborat. Iqtisodiyotning erkin bozor
munosabatlariga o’tishi uchun yaratilayotgan qulay shart-sharoitlar natijasida
mulkchilikning turli shakllari vujudga kelib, xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning
tarkibiy tuzilmalari hamda ular o’rtasidagi xo’jalik aloqalari xalqaro miqyosda
kengaymoqda, tadbirkorlik faoliyatining barcha qatlamlarida moliyaviy va xo’jalik
faoliyati natijalaridan manfaatdorlik darajasi tubdan o’zgarmoqda.
Ichki audit deb korxonaning kuzatuv kengashiga bo’ysunadigan, ularni doimo axborot
bilan ta’minlab turadigan, moliyaviy hisobotlar ustidan doimiy nazorat olib boradigan,
korxonaning boshqarishda qabul qilinadigan iqtisodiy qarorlar chiqarishda o’z hissasini
qo’shadigan faoliyatga aytiladi.
Ichki audit xizmati deganda xo’jalik yurituvchi sub’ektlar ijroiya organi,
vakolatxonalari va filiallari tomonidan qonun hujjatlariga, ta’sis hujjatlari va boshqa
hujjatlarga rioya etilishini, buxgalteriya hisobi va moliyaviy hisobotlarda ma’lumotlarning
to’liq hamda to’g’ri aks ettirilishi ta’minlanishini, xo’jalik operatsiyalarini amalga
oshirishning belgilangan qoidalari va tartib-taomillariga rioya etilishini, aktivlarning
saqlanishini, shuningdek jamiyatni boshqarish yuzasidan qonun hujjatlarida belgilangan
talablarga rioya etilishini tekshirish va bu borada monitoring olib borish orqali xo’jalik
yurituvchi sub’ektlar ijroiya organi, vakolatxonalari va filiallari ishini nazorat qiladi
hamda baholaydi.
Ichki audit xizmatining maqsadi tashqi auditorlik faoliyatidan farqli o’laroq, ular
korxonaning moliyaviy xo’jalik faoliyatini doimiy nazorat qilish maqsadida oldiga bir
qancha maqsadlarni qo’yadi:
- Aktivlar holatining nazorati;
- Ichki tizimdagi nazorat jarayonlarini tasdiqlash;
- Ichki nazorat va axborot qayta ishlovi tizimining samarali ishlovining tahlili;

- Boshqaruvning axborot tizimi tomonidan beriladigan ma’lumotlarinnig sifatliligini
baholash.
Ichki audit xizmatining maqsadi – jamiyatning kuzatuv kengashi va aktsiyadorlarini
to’g’ri va o’z vaqtida axborot bilan taminlash, korxonaning moliyaviy xo’jalik faoliyatini
nazorat qilish, ishlab chiqarish imkoniyatlarini baholab borish hamda korxonani barqaror
faoliyat yuritishini ta’minlashdar.
Ichki audit xizmati quyidagilarga majbur:
ichki auditni amalga oshirishda boshqa qonun hujjatlari talablariga rioya
qilish; moliya va statistika hisoboti ko’rsatkichlarining ishonchliligini tekshirish;
ichki auditni amalga oshirishda olingan axborotning mahfiyligiga rioya
qilish; korxonaga uning mansabdor shaxslari va boshqa xodimlari tomonidan zarar
etkazilganidan dalolat beruvchi holatlar aniqlangan taqdirda bu haqda darhol korxonaning
kuzatuvchi kengashiga xabar berish va auditorlik hisobotida tegishli yozuvni qayd etish;
aktivlarni xatlovdan o’tkazishda va qonunda belgilangan tartibda uning o’z
vaqtida amalga oshirilishini nazorat qilishda ishtirok etish.
Ichki audit xizmati qonun hujjatlariga va korxonaning ta’sis hujjatlariga muvofiq
boshqa majburiyatlarga ham ega bo’lishi mumkin.
Ichki audit xizmati xodimlari quyidagi talablardan biriga javob berishi kerak:
Ichki auditorning malaka sertifikatiga ega bo’lish;
O’zbekiston Respublikasi oliy ta’lim muassasalarida, yoxud O’zbekiston Respublikasi
qonun hujjatlariga muvofiq O’zbekiston Respublikasidagi ta’limga tengligi e’tirof etilgan
xorijiy davlat muassasasida olingan oliy ma’lumotga, oxirgi o’n yilning kamida ikki yilida
buxgalteriya hisobi, audit, moliya yoki soliq nazorati sohasida amaliy ish stajiga (shu
jumladan, o’rindoshlik bo’yicha) ega bo’lish.
Ichki audit xizmatiga tegishli auditor sertifikatiga ega bo’lgan uning rahbari boshchilik
qiladi.

1. Ichki auditni tashkil etishning xuquqiy asoslari
Iqtisodiyotimizning hozirgi sharoitida aksiyadorlik jamiyatlari va
mas’uliyati cheklangan jamiyatlar faoliyatining yanada ravnaq topishi hamda
ularning xalqaro miqyosdagi aloqalari ko’lamining kengayishi va rivojlanib borishi
nafaqat son, balki sifat jihatidan yuqori saviyadagi audit xizmatlariga bo’lgan
talabni oshirmoqda. Ana shu talablarni ro’yobga chiqarish maqsadida O’zbekiston
Respublikasi Prezidentining 2006 yil 27 sentabrda qabul qilingan «Qimmatli
qog’ozlar bozorini yanada rivojlantirish choratadbirlari to’g’risida»gi PQ – 475-
sonli Qaroriga muvofiq 2007 yil 1 yanvaridan boshlab aktivlarining balans qiymati
1 mlrd. so’mdan ortiq bo’lgan korxonalarda Kuzatuv kengashi tomonidan
tayinlanadigan va ularga hisobot beradigan ichki audit xizmatlarining tashkil
etilishi aksiyadorlik jamiyatlarida korporativ boshqaruvni takomillashtirish hamda
aksiyadorlarning huquqlari himoya qilinishini ta’minlashga xizmat qiladi. Buni esa
korporativ boshqaruvni rivojlantirish yo’lidagi yangi pog’ona, korxona xo’jalik
faoliyatini yuqori sifat darajasiga ko’tarishda muhim omil deb qarash kerak.
Ushbu Qarorning ijrosini ta’minlash, ichki auditni tashkil etishga
qo’yiladigan yagona talablarni hamda uning ishini tashkil etishning metodologik
asoslarini belgilash maqsadida «Korxonalardagi ichki audit xizmati to’g’risida
nizom» qabul qilindi. Unga ko’ra, ichki audit – korxona boshqaruvining ijro
etuvchi organi va tarkibiy bo’linmalari tomonidan O’zbekiston Respublikasi qonun
hujjatlariga, ta’sis hujjatlari hamda ichki hujjatlarga rioya qilinishini tekshirish va
monitoring olib borish yo’li bilan ular ishini nazorat qilish va baholash,
ma’lumotlarning buxgalteriya hisobi hamda moliyaviy hisobotda aks ettirilishining
to’liqligi va ishonchliligini ta’minlash, xo’jalik operatsiyalarini amalga
oshirishning belgilangan qoidalari va taomillari, aktivlarning saqlanishi hamda
korporativ boshqarish prinsiplari joriy etilishi bo’yicha korxona tarkibiy
bo’linmasining faoliyati (ichki audit xizmati) hisoblanadi.
Asosiy maqsad – mamlakatimizda faoliyat yuritayotgan korxonalarda
buxgalteriya hisobining to’g’ri yuritilishini ta’minlash, soliqlar va boshqa majburiy
to’lovlar bo’yicha hisob-kitoblar to’g’ri yuritilishini tekshirish, mulkdorlar
manfaatini himoya qilish va boshqaruv organlari tomonidan ularning manfaatlariga

zid harakatlar qilinishining oldini olish, bunday holatlar aniqlangan taqdirda
bu haqda mulkdorlarni xabardor etishdan iborat. Ichki audit xizmati korxona
xodimlarining o’z vazifalarini yanada samaraliroq bajarishlariga va shu bilan birga
korxonaning ichki imkoniyatlarini aniqlash hamda ulardan to’liqroq foydalanishga
yordam beradi.
Aksiyadorlik jamiyatlarini boshqarishda ichki audit xizmatining asosiy
vazifalari quyidagilar hisoblanadi:
- Kuzatuvchi kengashini ishonchli axborot bilan ta’minlashga va ichki auditni
amalga oshirish natijalari bo’yicha korxona faoliyatini takomillashtirishga doir
takliflar tayyorlash;
- korxona boshqaruv organlariga ichki audit jarayonida aniqlangan
kamchiliklarni bartaraf etish yuzasidan tavsiyalarni tezkorlik bilan kiritish,
ularning bartaraf etilishini nazorat qilish;
- boshqaruv apparatiga o’z funksiyalarini samarali bajarishi uchun auditorlik
nazorati bo’yicha tahlil materiallari, tavsiyalar va boshqa ma’lumotlarni berish
orqali yordam ko’rsatish.
Bu vazifalarni amalga oshirishda ichki audit xizmati jamiyat Kuzatuv
kengashiga bevosita bo’ysunadi. Unga ichki audit o’tkazish va uning natijalari
bo’yicha hisobot tuzishda muayyan talablar qo’yiladi. Ichki audit xizmati
xodimlari o’zlari o’tkazgan tekshirishlar natijalari buzib ko’rsatilganligi, ularga
taqdim etilgan yoki ular tomonidan xizmat vazifalarining bajarilishi munosabati
bilan o’zlariga ma’lum bo’lgan korxona sirini tashkil etuvchi axborotning
maxfiyligiga rioya qilinmaganligi uchun javobgar hisoblanadilar.
Professor A.Ibragimov ichki auditning ahamiyati va zaruriyati boshqaruv
funksiyalarini tahlil qilish bilan bog’liq deb to’g’ri ta’kidlaydi, lekin ayrimlar
ichki auditni boshqaruvdan alohida ajratib ko’radilar. Ammo ichki audit
boshqaruv nazoratining ajralmas va zarur elementlaridan biri hisoblanib, uning
ahamiyati va zaruriyati korxona boshqaruvining nazoratga bo’lgan talabidan kelib
chiqadi. Ayniqsa, ayrim yirik aksiyadorlik jamiyatlarining tarkibiy bo’linmalari,
filiallari geografik joylashishining tarqoq bo’lishi, mahalliy rahbarlarning mustaqil
qarorlar qabul qilishida ichki audit xizmatining zarurligi yaqqol ko’rinadi.
Markaziy boshqaruv apparatiga joylardagi faoliyatning holatini nazorat qilish,

qabul qilgan qarorlarni maqsadga muvofiqligini baholashda aniq ma’lumotlar
yetkazib beradi. Bu talablar esa ichki audit xizmatining quyidagi funksiyalari
orqali amalga oshiriladi:
– har yili korxonaning Kuzatuv kengashi tomonidan tasdiqlanadigan rejaga
muvofiq belgilangan yo’nalishlar bo’yicha tegishli tekshirishlar o’tkazish yo’li
bilan ichki auditni amalga oshirish (har chorakda va hisobot yili yakunlari
bo’yicha);
– tekshiruv va tahlil etish natijalariga ko’ra aniqlangan kamchiliklarni
bartaraf etish yuzasidan takliflar tayyorlash va taqdim etish, ishlab chiqarishning
ichki imkoniyatlarini aniqlash, boshqaruv samaradorligini oshirishga oid
tavsiyalar ishlab chiqish;
– tuziladigan xo’jalik shartnomalarining qonun hujjatlariga muvofiqligi
yuzasidan ekspertiza o’tkazish;
– korxonaning tarkibiy bo’linmalarining faoliyatini nazorat qilish,
buxgalteriya hisobini yuritish va moliyaviy hisobotni tuzishda metodik yordam
berish, ularga moliya, soliq, bank faoliyatiga oid qonunlar va boshqa qonun
hujjatlari masalalari bo’yicha maslahatlar berish;
– ichki nazorat faoliyati samaradorligini baholash;
– suiiste’mol qilish va gumonsirash holatlari bo’lgan taqdirda maxsus
tekshirishlar o’tkazish;
– texnik topshiriqlarni ishlab chiqish, tashqi auditorlik tashkilotlarining
takliflarini baholash hamda auditorlik tekshirishlarini o’tkazish uchun tashqi
auditorlik tashkilotini tanlash yuzasida tavsiyalar tayyorlashda korxonaning
Kuzatuvchi kengashiga ko’maklashish.
Demak, ichki audit xizmatining amalga oshiradigan funksiyalari korxonalarda
korporativ boshqaruvning muhim elementlaridan biri hisoblanib uning sifat
ko’rsatkichlarini ham ifodalaydi.
2. Ichki audit xizmatini amaliy jihatlari
Ma’lumki, auditorlik faoliyatini amalga oshirishda auditning maqsad va
vazifalari, majburiyatlari va ob’ektlari har xil ekanligini inobatga olgan holda, ular
tashqi va ichki audit xizmatiga bo’lingan.

Тashqi va ichki audit xizmati tashkil etilish uslubiyatiga ko’ra o’xshash
bo’lsada, ular o’rtasidagi farq, avvalo ularni amalga oshirishning huquqiy, tashkiliy
shakllarida namoyon bo’ladi. Bunda ichki audit doirasida aktivlar saqlanishining
to’la nazoratini o’tkazish va mulk egasining mulkiy manfaatlarini himoya qilishdan
tashqari, moliyaviy menejment sifati va siyosati ham nazorat qilinadi.
ichki audit - korxona boshqaruvining ijro etuvchi organi va tarkibiy
bo’linmalari tomonidan O’zbekiston Respublikasi qonun hujjatlariga, ta’sis
hujjatlariga va ichki hujjatlarga rioya qilinishini tekshirish va monitoring olib
borish yo’li bilan ular ishini nazorat qilish va baholash, ma’lumotlarning
buxgalteriya hisobi va moliyaviy hisobotda aks ettirilishining to’liqliligi va
ishonchliligini ta’minlash, xo’jalik operatsiyalarini amalga oshirishning
belgilangan qoidalari va taomillari, aktivlarning saqlanishi hamda korporativ
boshqarish prinsiplari joriy etilishi bo’yicha korxona tarkibiy bo’linmasining (ichki
audit xizmati) faoliyati;
ichki audit xizmati - korxona Kuzatuvchi kengashining qarori bilan tashkil
etiladigan korxonaning ichki auditni amalga oshiradigan tarkibiy bo’linmasi.
Quyidagilar ichki audit xizmatining asosiy vazifalari hisoblanadi:
kuzatuvchi kengashni ishonchli axborot bilan ta’minlash va ichki audit
amalga oshirilishi natijalari bo’yicha korxona faoliyatini takomillashtirishga doir
takliflarni tayyorlash;
ichki audit jarayonida aniqlanadigan kamchiliklarni bartaraf etish yuzasidan
korxona boshqaruv organlariga tavsiyalarni tezkorlik bilan kiritish, ularning
bartaraf etilishini nazorat qilish.
Quyidagilar ichki audit xizmatining asosiy funksiyalari hisoblanadi:
har yili korxonaning kuzatuvchi kengashi tomonidan tasdiqlanadigan rejaga
muvofiq ko’rsatilgan yo’nalishlar bo’yicha tegishli tekshirishlar o’tkazish yo’li
bilan ichki auditni amalga oshirish (har chorakda va hisobot yili yakunlari
bo’yicha);
tuziladigan xo’jalik shartnomalarining qonun hujjatlariga muvofiqligi
yuzasidan ekspertiza o’tkazish;
buxgalteriya hisobini yuritishda va moliyaviy hisobotni tuzishda korxonaning
tarkibiy bo’linmalariga metodik yordam berish, ularga moliya, soliq, bank

qonunlari va boshqa qonun hujjatlari masalalari bo’yicha maslahatlar berish;
texnik topshiriqlarni ishlab chiqishda, tashqi auditorlik tashkilotlarining
takliflarini baholashda hamda auditorlik tekshirishlarini o’tkazish uchun tashqi
auditorlik tashkilotini tanlashda tavsiyalarni tayyorlashda korxonaning kuzatuvchi
kengashiga ko’maklashish.
Ichki audit xizmati quyidagi huquqlarga egadir:
ichki auditni amalga oshirish davomida paydo bo’ladigan masalalar bo’yicha
korxonaning hujjatlarini (rahbarning buyruqlari, farmoyishlari, boshqaruv
organlari qarorlari, ma’lumotnomalar, hisob-kitoblar, zarur hujjatlarning
tasdiqlangan nusxalari va boshqa hujjatlarni), korxona mansabdor va mas’ul
shaxslaridan og’zaki va yozma tushuntirishlar olish;
ichki auditni o’tkazishga ko’maklashish uchun korxonaning tegishli
mutaxassislarini jalb etish.
Ichki audit xizmati quyidagilarga majbur:
ichki auditni amalga oshirishda qonun hujjatlari talablariga rioya qilish;
belgilangan talablarga muvofiq hisobotlar tuzish;
moliya va statistika hisoboti ko’rsatkichlarining ishonchliligini tekshirish;
ichki auditni amalga oshirishda olingan axborotning mahfiyligiga rioya qilish;
korxonaga uning mansabdor shaxslari va boshqa xodimlari tomonidan zarar
yetkazilganidan dalolat beruvchi holatlar aniqlangan taqdirda bu haqda darhol
korxonaning kuzatuvchi kengashiga xabar berish va auditorlik hisobotida tegishli
yozuvni qayd etish;
aktivlarni xatlovdan o’tkazishda va qonunda belgilangan tartibda uning o’z
vaqtida amalga oshirilishini nazorat qilishda ishtirok etish.
Ichki audit xizmati qonun hujjatlariga va korxonaning ta’sis hujjatlariga
muvofiq boshqa majburiyatlarga ham ega bo’lishi mumkin.
Ichki audit xizmati xodimlari quyidagi talablardan biriga javob berishi
kerak: auditorning malaka sertifikatiga ega bo’lish;
O’zbekiston Respublikasi oliy ta’lim muassasalarida, yoxud O’zbekiston
Respublikasi qonun hujjatlariga muvofiq O’zbekiston Respublikasidagi ta’limga
tengligi e’tirof etilgan xorijiy davlat muassasasida olingan oliy ma’lumotga, oxirgi
o’n yilning kamida ikki yilida buxgalteriya hisobi, audit, moliya yoki soliq nazorati

sohasida amaliy ish stajiga (shu jumladan, o’rindoshlik bo’yicha) ega bo’lish.
Тashqi va ichki audit xizmatining tavsif jihatdan farqlanishi
Farq qiluvchi
belgilari Ichki audit xizmati Тashqi audit
Maqsadi
bo’yicha Korxona rahbariyati tomonidan
belgilanadi Moliyaviy hisobotlarning
haqqoniyligini baholash va
amaldagi qonunchilikka
rioya
etilayotganligini tasdiqlash
Qo’yilgan
vazifalarga
ko’ra Korxona bo’limlari yoki
korxonaning talabiga ko’ra
korxona kengashi va
boshqaruvchisi tomonidan
belgilanadi Mustaqil tomonlar o’rtasidagi
shartnomaga asosan korxona va
auditorlik tashkiloti
Javobgarligi
bo’yicha Majburiyatni bajarganligi uchun
rahbariyat oldida Mijoz va huquqiy-me’yoriy
hujjatlarda ko’rsatilgan uchinchi
shaxslar oldida
Ob’ekti
bo’yicha Boshqaruvning alohida
funksional masalalarini yechish,
korxonaning axborot tizimini
ishlab chiqish va tekshirish Korxonaning hisob tizimi va
moliyaviy hisobotlarini tekshirish
Sub’ekti
bo’yicha Korxona rahbariyatiga
bo’ysunuvchi va shtat
tarkibidagi xodimlar Auditorlik faoliyatini amalga
oshirish litsenziyasiga ega bo’lgan
yuridik shaxs
Huquqiy
jihatlari
bo’yicha Mustaqil belgilanadi Umumqabul qilingan auditorlik
standartlari bilan belgilanadi
Faoliyat turi
bo’yicha Ijro faoliyati Тadbirkorlik faoliyati

O’zaro
munosabat
bo’yicha Korxona rahbariyatiga
bo’ysunishi va undan
mustaqilligi Тeng huquqli sherikchilik,
mustaqillik
Хizmatlar
uchun haq
to’lash
prinsiplariga
ko’ra SHtat jadvaliga asosan
ish haqi Haqni mijoz–korxona yoki uning
roziligiga ko’ra auditorlik
xulosasini olishga ehtiyoji bo’lgan
organ to’laydi
Uslubiy jihatlari Uslubiy jihatlari bir xil, ammo qo’yilgan maqsadlari turlichaligidan
kelib chiqib har xil nisbatlarda qo’llaniladi
Hisobotning
taqdim etilishi
bo’yicha Korxona egasi va boshqaruv
organiga Auditorlik xulosaning yakuniy
qismi nashr ettirilishi mumkin,
tahliliy qismi mijozga topshiriladi
Ichki audit xizmati tashqi auditdan 2 ta asosiy farqli jihati bilan ajralib turadi.
Birinchidan, tashqi audit korxonaning moliyaviy hujjatlari to’g’riligini
tasdiqlashga asoslanadi. Ichki audit esa asosiy e’tiborni korxonaning mavjud
nazorat tizimini va uning turli bo’linmalaridagi ishlab chiqarish, marketing,
savdosotiq, moliya va boshqalarning holatini aniqlashga qaratadi.
Ikkinchidan, tashqi audit, birinchi navbatda, korxona mijozlari bo’lmish
iste’molchi, kreditor, soliq organlarining qiziqishlarini inobatga oladi. Ichki audit,
birinchi navbatda, korxona boshqaruvi qiziqishlariga qaratilgan bo’lib, uning
samarali tizimi tashqi auditga ketadigan xarajatlarni qisman kamaytirishga ham
xizmat qiladi.
Aslida ichki audit xizmati o’tgan XX asrning 30-yillarida AQSHda yuzaga
kelib, bu xizmat turi keyinchalik Yaponiya va G’arbiy Yevropa mamlakatlarida
keng tarqalgan.
O’zida 160 davlatdan 93 ming odamni birlashtirgan Хalqaro Ichki
Auditorlar Instituti keltirgan ta’rifga ko’ra, “ichki audit – korxona tomonidan
uning o’z faoliyatini tekshirish va baholash maqsadida tashkil etilgan xizmatdir. U
mustaqil va ob’ektiv maslahatlar berish asosidagi faoliyat hisoblanib, korxonaning
o’z oldiga qo’ygan maqsadiga erishishga yordam beradi va bunda ichki audit

xizmatidan nazorat, korporativ boshqaruv tamoyillarini joriy etish hamdaa uning
samaradorligiga baho berishda foydalanadi”.

Demak, ichki audit biznes maqsadlarni ro’yobga chiqarishga imkon beruvchi
faoliyatining hozirgi holatini aniqlash va uni rivojlantirish maqsadida tashkil
qilinadi.
Ichki audit bo’limi boshlig’i korxona rahbariga faoliyat natijalari haqida
hisobot berish, tasdiqlash uchun o’z faoliyatini olib borish rejasini, uni amalga
oshirish tartibini ma’lum qilishi, tekshiruv paytida reja o’zgargan taqdirda bu
o’zgarishlar haqida ma’lumot berib turishi kerak.
Ma’lumotlar to’plash jarayonida bo’ladigan ayrim cheklovlar haqida ham
ma’lumot berishi kerak.
Ichki audit bo’yicha hisobot quyidagilarni o’z ichiga oladi:
– ichki audit maqsadi;
– majburiyat va huquqlari;
– reja bajarilishi;
– yuqori darajali tavakkalchilik;
– nazorat va korporativ boshqaruv muammolari;
– rahbariyatga kerakli boshqa ma’lumotlar.
Korporativ boshqaruv sharoitida ichki audit xizmatining roli doimo ortib
boraveradi. Bunday korxonalarda ichki audit xizmati: Kuzatuv kengashi bilan
tekshirish rejasini muhokama qilish; auditning natijalari haqida hisobot tayyorlash;
korporativ boshqaruv qoidalariga asosan nazoratni olib borish; ichki nazorat tizimi
samaradorligi haqida hisobot tayyorlash; tashqi audit tekshiruvini o’tkazishga
yordam berish; Direktorlar kengashiga taqdim etilayotgan hisobotlarni tekshirish
va ularga o’z fikrini bildirish; korxona rahbariyatining faoliyati haqida hisobotlar
tayyorlash; korxonaning korporativ maqsadlarga erishish darajasini baholash
jarayonlarida muhim ahamiyat kasb etadi.
SHuni alohida ta’kidlash kerakki, korxonaning maqsadi ish samaradorligini
oshiruvchi hamda xatolarga vaqtida barham beruvchi tizim yaratishdir. Binobarin,
eng yaxshi tashkil qilingan ichki nazorat tizimi ham o’z samaradorligini vaqti-vaqti
bilan baholab borishi kerak. Bu maqsadga erishishda ichki audit xizmati alohida
o’rin tutadi.
Ichki audit ichki nazorat tizimining samaradorligi va ishonchliligiga baho
beradi, ichki auditorlar esa ushbu baholashni professional olib boruvchi shaxslar

hisoblanadi. Boshqacha qilib aytganda, ichki audit korxona xo’jalik faoliyatining
barcha sohalarini mustaqil baholash funksiyasini amalga oshiradi va korxona
boshqaruviga joriy nazorat tizimining ishonchliligini isbotlab beradi.
Ichki audit xizmati korxonada yangi loyihalar ishga tushirilayotganda ichki
va tashqi tavakkalchiliklar mavjudligini tahlil qilish, tavakkalchiliklarni
minimallashtirish yo’lini topish, yuz berishi mumkin bo’lgan yo’qotishlarni
kamaytirish ishlarida ham faol ishtirok etishi kerak.
Ichki auditorlar korxonada mablag’larning ishlatilganligini, har xil loyiha va
dasturlar bo’yicha monitoring hamda moliyaviy, boshqaruv va soliq hisobini
tashkil qilishni, uning ishonchliligi va o’z vaqtidaligini ta’minlashni tekshirib
turadi. Ichki auditorlar korxonaning boshqa korxona va tashkilotlar bilan
tuzilayotgan xo’jalik shartnomalari va tomonlarning majburiyatlari qonun
hujjatlariga muvofiqligini ekspertizadan o’tkazish hamda unga baho berish orqali
nazorat tizimiga ko’maklashadi.
Albatta, bu ishlarni tashkil etishda ichki audit xizmati korxona xodimlariga
o’zi amalga oshirayotgan faoliyatning zarurligi va foydaliligini isbotlay bilishi
kerak. Buning uchun esa ichki audit xizmati bo’yicha faoliyat ko’rsatayotgan
mutaxassis tashkilotni va boshqaruv tamoyillarini bilishi, shuningdek buxgalteriya
hisobi, moliya, huquq, soliqqa tortish, savdosotiq, axborot texnologiyalari bo’yicha
asosiy bilimlarga ega bo’lishi kerak. Yuqoridagi barcha sohalar bo’yicha
mutaxassis bo’lish shart emas. Soha tanlash ixtiyoriy bo’lib, ichki audit bo’limida
shu sohalardan biri bo’yicha malakali auditor mutaxassis bo’lsa, shuning o’zi
kifoya.
SHunga ko’ra, agar audit o’tkazishda u yoki bu murakkab maxsus soha
bo’yicha chuqur bilimlar zarur bo’lib qolsa, auditorlar tashqi mutaxassislarni,
misol uchun, professional baholovchilar, statistlar, muhandislar, quruvchilar,
geologlar va boshqalarni jalb qilishi mumkin. Auditorlar yakka holda yoki talab
qilingan soha bo’yicha chuqur bilimga ega bo’lgan xodimlardan tuzilgan guruh
holida ishlashlari mumkin. Misol uchun, katta kapital qo’yilmalar auditida qurilish,
huquq, buxgalteriya hisobi sohalarida yetarli bilimlarga ega auditorlar kerak
bo’ladi. Auditor o’z faoliyatini talab darjasida yuritishi uchun quyidagi
professional sifatlarga ega bo’lishi kerak: har xil odamlar bilan muloqotga

kirisha bilish, o’z

fikrini aniq ayta olish va o’z nuqtai nazarini himoya qila bilish, baholash va
muhokama qilishda nihoyatda extiyotkor bo’lish, to’g’rilik, tartiblilik va ishini
rejalashtira bilish.
Mamlakatimizda ichki audit xizmatini tashkil qilishning o’ziga xos
xususiyatlari mavjud. Ichki audit Kuzatuv kengashi tomonidan tasdiqlangan biznes
reja bajarilishini; korporativ boshqaruv tamoyillariga rioya qilinishini; buxgalteriya
hisobi va moliyaviy hisob holatini; soliqlar va boshqa majburiy to’lovlar to’g’ri
hisoblab chiqilishi va to’lanishini shu bilan birga umuman ichki nazoratning
holatini tekshiradi va ularning monitoringini olib boradi. Ana shundagina
mamlakatimiz amaliyoti rivojlangan davlatlar amaliyotiga yaqinlashadi va xalqaro
standart talablariga javob bera oladi.
Fikrimizcha, ichki audit xizmati bo’limini tuzishda korxona rahbariyati, eng
avvalo, uning mustaqillik darajasini belgilashi, ya’ni ichki audit xizmati rahbari va
uning xodimlarini lavozimga tayinlash va egallab turgan lavozimidan ozod etish,
korxona Kuzatuv kengashi qarorlariga binoan ularga ish haqi miqdorini va boshqa
to’lovlarni belgilashi kerak. CHunki ichki audit xizmati faoliyatining samaradorligi
aynan uning mustaqillik darajasiga bog’liq. shuningdek bunda bir narsani
unutmaslik kerakki, ichki auditning mutlaq mustaqillikka erishishi ham to’g’ri
bo’lmaydi, chunki ichki auditorlar korxona xodimlari hisoblanadi va bu ular
faoliyatining ob’ektivligiga bevosita ta’sir qiladi.
1. Ichki auditni o’tkazishni rejalashtirish
Ichki auditning xalqaro standartlarida aytilishicha, ichki auditor mustaqilligi
– bu unga qo’yilgan majburiyatlarni erkin va ob’ektiv bajarish hamda o’z fikrini
xolisona bayon etish imkoniyatidir. Mustaqillikka ichki auditning o’ziga xos
tashkiliy maqomi yordamida erishiladi. Bunda ichki audit xizmati rahbari auditor
faoliyati mustaqilligini ta’minlovchi va auditorlik tavsiyalarining bajarilishi
bo’yicha aynan bir xil choralarni belgilovchi shaxsga bevosita bo’ysunishi kerak.
Ob’ektivlik esa auditorning o’z ishini halol va vijdonan bajarish hamda audit
tekshiruvidan ko’zlangan maqsadni aniq amalga oshirish qobiliyatidir.
“Mustaqillik” va “Ob’ektivlik” tushunchalari ma’no jihatidan bir-biriga
yaqin bo’lsada, birinchisi, tashkiliy ma’noda, ikkinchisi esa ichki auditorning
professional sifatidir. Har ikkala tushuncha o’zaro bog’liq, chunki ichki audit

xizmatining mustaqillik darajasi ichki auditorlarning ob’ektivligiga ancha ta’sir
ko’rsatadi.
Ichki auditorlarning ob’ektivligi darajasi, albatta, ularning professional
tayyorgarligiga bog’liq. Auditorlar zarur bilim va mahoratga ega bo’lishlari,
shuningdek o’z fikrlarini himoya qila bilishlari, muammoning mohiyatini aniqlay
olishlari kerak. Bunday sifatlarning bo’lmasligi esa auditorlarning o’z
ob’ektivligini saqlay olmasligiga olib keladi. Bu narsa quyidagi salbiy oqibatlarga
olib kelishi mumkin:
– ba’zi-bir tavakkalchilik asosida qilinadigan ishlar yoki muammolar
aniqlanmay qolishi yoki ularga yetarli darajada e’tibor qaratilmasligi;
– ichki auditorga yuqori malakali mutaxassis sifatida qaramaslik.
Fikrimizcha, bunday muammolarning oldini olish uchun ichki audit xizmati
xodimlari biz yuqorida ta’kidlab o’tgan va bilishi lozim bo’lgan bilimlardan
tashqari yana quyidagi bilimlarga ega bo’lishlari kerak:
a) huquq, moliya, iqtisod yoki auditorlik bilimiga;
b) korxona boshqaruviga oid bilimga;
v) menejerlik ishi bo’yicha tajribaga;
g) turli soha (ishlab chiqarish, marketing, savdosotiq, axborot
texnologiyalari va boshqalar) bo’yicha bilimlarga.
Auditor qanchalik puxta bilimga ega bo’lishidan qat’i nazar, ichki audit
xizmatiga bevosita bog’liq bo’lmagan sohada konsalting xizmatlari
ko’rsatayotganda ehtiyotkor bo’lishi kerak. Bunday vaziyatda ham ichki
auditorning ob’ektivligi masalasi yuzaga keladi. Aksariyat xorijiy mamlakatlarda
ichki auditor uchun kompaniya doirasida ichki auditdan tashqari boshqa faoliyat
yuritishi qonun bilan taqiqlanganligi ham bejiz emas.
Хulosa qilib aytganda, mamlakatimizda faoliyat yuritayotgan xo’jalik
yurituvchi subektlarda ichki auditni tashkil qilish uchun ichki audit xizmati
xodimlari puxta bilimga ega bo’lish, amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlarni
chuqur tushunib yetishdan tashqari yana quyidagi asosiy talablarga javob berishlari
kerak:
– auditorning malaka sertifikatiga;

– O’zbekiston Respublikasi oliy ta’lim muassasalarida yoxud O’zbekiston
Respublikasi qonun hujjatlariga muvofiq O’zbekiston Respublikasidagi ta’limga
tengligi e’tirof etilgan xorijiy davlat muassasasida olingan oliy ma’lumotga, oxirgi
o’n yilning kamida ikki yilida buxgalteriya hisobi, audit, moliya yoki soliq nazorati
sohasidagi amaliy ish stajiga (shu jumladan, o’rindoshlik bo’yicha) ega bo’lish.
Ichki audit xizmati xodimlari xo’jalik yurituvchi sub’ektning Kuzatuv
kengashi tomonidan har yili attestatsiyadan o’tkazilishi va muntazam ravishda
ularning malakasini oshirib turilishi kerak.
SHu bilan birga, xo’jalik yurituvchi sub’ektlar faoliyatining samaradorligini
ta’minlashda ichki audit xizmatining o’rni nihoyatda katta ekanligiga shubha
bo’lmasada, ichki auditni joriy etishda bir qator hal etilishi lozim bo’lgan masalalar
mavjud. Bular jumlasiga: ichki audit tizimining ilmiy-metodik asoslarini
shakllantirish; Хalqaro Ichki Auditorlik uyushmasi bilan yaqin hamkorlik qilish;
ichki auditorlik standartlarini va ichki auditorlik odobini ishlab chiqish hamda uni
amalda tatbiq etish kiradi. Bu esa mamlakatimizda joriy etilayotgan ichki audit
tizimini takomillashtirish uchun katta turtki bo’ladi. SHunday qilib, ichki audit
aksiyadorlik jamiyatlari hamda xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning boshqa tarkibiy
tuzilmalari faoliyatida korporativ boshqaruv tamoyillariga rioya qilinishini,
buxgalteriya hisobi yuritish va moliyaviy hisobot tuzishni, soliqlar va boshqa
majburiy to’lovlar to’g’ri hisoblab chiqilishi va to’lanishini tartibga solib turadi.
Bu esa barcha mavjud resurslardan oqilona foydalangan holda iqtisodiy
samaradorlikka erishishni, mehnat qilayotgan jamoaning o’sib borayotgan moddiy
va ma’naviy ehtiyojlarini to’laroq qondirishni, shu bilan birga mamlakatimiz
iqtisodiyotining tobora rivojlanib borishini ta’minlaydi.
Ichki auditga qo’yiladigan talablar.
Ichki audit xizmati xodimlari soni ichki audit maqsadlariga samarali
erishish va uning vazifalarini hal etish uchun yetarli bo’lishi kerak.
Ichki audit xizmati shtatida quyidagilar bo’lishi kerak:
aktivlarining balans qiymati 1 mlrd. so’mdan 10 mlrd. so’mgachani tashkil
etadigan korxonalarda - kamida ikki nafar sertifikatsiyalangan auditor;

aktivlarining balans qiymati 10 mlrd. so’mdan 50 mlrd. so’mgachani
tashkil etadigan korxonalarda - kamida uch nafar sertifikatsiyalangan auditor;
aktivlarining balans qiymati 50 mlrd. so’mdan ortiqni tashkil etadigan
korxonalarda - kamida to’rt nafar sertifikatsiyalangan auditor.
Ichki audit xizmatiga tegishli auditor sertifikatiga ega bo’lgan uning rahbari
boshchilik qiladi.
Har yili ichki audit xizmati rahbari ichki audit xizmati xarajatlarining yillik
smetasini tuzadi va uni tasdiqlash uchun korxonaning kuzatuvchi kengashiga
taqdim etadi.
Ichki audit xizmati xodimlarining kasb darajasi tegishli litsenziyaga ega
bo’lgan ta’lim muassasalarida muntazamlilik asosida ularning malakasini oshirish
vositasida saqlanishi kerak.
Ichki audit xizmati xodimlari korxona kuzatuvchi kengashi tomonidan har yili
attestatsiyadan o’tkazilishi kerak.
Quyidagilar ichki audit xizmati mustaqilligining asosiy shartlari hisoblanadi:
ichki audit xizmati rahbarini va uning xodimlarini lavozimga tayinlash va
egallab turgan lavozimidan ozod etish, korxona kuzatuvchi kengashining qarorlari
bo’yicha ularga ish haqi miqdorini va boshqa to’lovlarni belgilash;
korxona kuzatuvchi kengashiga bevosita bo’ysunish.
Ichki audit:
tasdiqlangan biznes-reja bajarilishini;
korporativ boshqarish prinsiplariga rioya qilinishini;
buxgalteriya hisobi va moliyaviy hisobning holatini;
soliqlar va boshqa majburiy to’lovlar to’g’ri hisoblab chiqilishi va
to’lanishini; moliya-xo’jalik faoliyatini amalga oshirishda
qonun hujjatlariga rioya
etilishini;
aktivlarning holatini;
ichki nazoratning holatini tekshirish va ularning monitoringini olib borish
yo’li bilan faqat ichki audit xizmati xodimlari tomonidan amalga oshiriladi.

Kuzatuvchi kengash tomonidan korxona ixtisosidan kelib chiqib qonun
hujjatlariga muvofiq tekshirishni o’tkazishning boshqa yo’nalishlari belgilanishi
mumkin.
O’tkazilgan tekshirishlar natijalari bo’yicha bevosita uni o’tkazgan xodim
(xodimlar) tomonidan imzolanadigan tegishli hisobotlar tuziladi.
Bunda:
a) biznes-reja bajarilishini tekshirish natijalari to’g’risidagi hisobot
quyidagilarni o’z ichiga olishi kerak:
uning bajarilishining miqdor va sifat ko’rsatkichlari tahlili;
uning bajarilishi ta’minlanmagan taqdirda aybdor mansabdor shaxslar shaxsan
ko’rsatilgan holda aniqlangan sabablar bayoni;
b) korporativ boshqarish prinsiplariga rioya qilishni tekshirish natijalari
to’g’risidagi hisobot quyidagilarni o’z ichiga olishi kerak:
korxona boshqaruv organlari tomonidan qabul qilinadigan qarorlarning
samaraliligi, uning qatnashchilari (muassislar)ning qonuniy huquq va
manfaatlariga rioya etilishi tahlili;
korporativ boshqarish sohasida qonun hujjatlari buzilishi holatlari bayoni
(ta’sis hujjatlariga rioya qilish, umumiy yig’ilishlar va korxona boshqaruv
organlari majlislari o’tkazilishi, dividendlar to’g’ri hisoblanishi va o’z vaqtida
to’lanishi va hokazolar);
v) korxonaning buxgalteriya hisobi va moliya hisoboti holatini tekshirish
natijalari to’g’risidagi hisobot quyidagilarni o’z ichiga olishi kerak:
buxgalteriya hisobini yuritish va moliya hisobotini tuzishning belgilangan
tartibiga rioya qilinishini baholash;
aniqlangan buxgalteriya hisobotini yuritish va moliyaviy hisobotni
tayyorlashning belgilangan tartibi buzilishining tavsifi;
g) soliqlar va boshqa majburiy to’lovlar to’g’ri hisoblanishi va to’lanishini
tekshirish natijalari to’g’risidagi hisobot quyidagilarni o’z ichiga olishi kerak:
tuzilgan va tegishli organlarga taqdim etilgan soliqlar va majburiy to’lovlar
hisob-kitobi to’g’riligini baholash;

soliqlar va majburiy to’lovlarni hisoblash va to’lashning belgilangan tartibi
buzilishi holatlarini, soliq solinadigan bazani belgilashda chetga chiqishlarni bayon
qilish;
d) moliya-xo’jalik operatsiyalarini amalga oshirishda korxona tomonidan
qonun hujjatlariga rioya qilinishini tekshirish natijalari to’g’risidagi hisobot
quyidagilarni o’z ichiga olishi kerak:
korxona tomonidan amalga oshirilgan moliya-xo’jalik operatsiyalarining
qonun hujjatlariga muvofiqligini baholash;
ichki audit davomida aniqlangan korxona tomonidan amalga oshirilgan
moliya- xo’jalik operatsiyalarining qonun hujjatlariga nomuvofiqligini bayon
qilish;
ye) ichki nazoratning holatini tekshirish natijalari to’g’risidagi hisobot
quyidagilarni o’z ichiga olishi kerak:
ichki nazorat tizimini va uning faoliyat ko’rsatishidagi mavjud kamchiliklarni
bayon etish;
korxona tarkibiy bo’linmalaridagi ijro intizomining holati to’g’risidagi
ma’lumotlar, uning aniq xodimlari ishidagi mavjud kamchiliklar.
Aktivlarning holatini tekshirish natijalari aktivlarni xatlovdan o’tkazishning
asoslanishini hamda ularning harakati, amalda mavjudligi va saqlanishi
to’g’risidagi ma’lumotlarni o’z ichiga olishi kerak.
shuningdek o’tkaziladigan tekshirishlar bo’yicha barcha hisobotlarda korxona
ijro etuvchi organi va uning tarkibiy bo’linmalari faoliyati baholanishini,
aniqlangan chetga chiqishlar va qonunni buzishlarni bartaraf etishga doir
tavsiyalarni, tasdiqlaydigan hujjatlarning to’liq paketini o’z ichiga oladigan
yakuniy qism bo’lishi kerak.
O’tkazilgan ichki audit yakunlari bo’yicha, ichki audit rahbari tomonidan
imzolanadigan yig’ma hisobot tuziladi.
Yig’ma hisobot:
tahliliy qismni;
yakuniy qismni;
tasdiqlaydigan hujjatlarning to’liq paketini o’z ichiga olishi kerak.

Yig’ma hisobotning tahliliy qismi ichki audit xodimlari tomonidan
o’tkazilgan tekshirishlar natijalari to’g’risidagi umumlashtirilgan axborotni o’z
ichiga olishi kerak.
Hisobotning yakuniy qismi:
korxonaning ijro etuvchi organi va tarkibiy bo’linmalari faoliyatiga,
shuningdek likvidligiga umumiy bahoni;
aniqlangan chetga chiqishlar va qonunni buzishlarni bartaraf etish bo’yicha
ichki audit xizmatining tavsiyalarini hamda korxonaning moliya-xo’jalik faoliyati
samaradorligini oshirishga, korporativ boshqarishni takomillashtirishga doir
umumlashtirilgan takliflarni o’z ichiga olishi kerak.
Yig’ma hisobot ichki audit yakunlangandan keyin 10 kun mobaynida
tugallanishi zarur.
Yig’ma hisobotlar bevosita korxonaning kuzatuvchi kengashiga uning ko’rib
chiqishi va keyinchalik tasdiqlashi uchun taqdim etilishi kerak. Hisobotlar
nusxalari tasdiqlangandan keyin korxona ijro etuvchi organiga taqdim etilishi
kerak.
Korxonaning ijro etuvchi organi ichki audit natijasida aniqlangan
kamchiliklarni bartaraf etish choratadbirlarini ko’rishi shart.
Ichki audit xizmati tekshirish davomida aniqlangan qonun buzilishlarini
bartaraf etish, shuningdek umuman korxonaning moliya-xo’jalik faoliyati
samaradorligini oshirish bo’yicha choratadbirlarning o’z vaqtida va zarur darajada
bajarilishi ustidan nazorat o’rnatishi kerak.
Ichki audit xizmati xodimlari:
o’zlari o’tkazgan tekshirishlar natijalari buzib ko’rsatilganligi;
ularga taqdim etilgan yoki ular tomonidan xizmat vazifalarining bajarilishi
munosabati bilan ularga ma’lum bo’lgan korxonaning sirini tashkil etadigan
axborotning mahfiyligiga rioya qilinmaganligi;
olingan hujjatlarning saqlanishi va qaytarilishi ta’minlanishi uchun javob
beradilar.

Ichki audit xizmati auditorlik tekshirishlari davomida aniqlangan qonunni
buzishlarni bartaraf etish va korxonaning moliya-xo’jalik faoliyati samaradorligini
oshirish yuzasidan ko’rilgan choratadbirlarga baho berilishi uchun javob beradi.
Korxonaning kuzatuvchi kengashi har chorakda ichki audit xizmatining
tekshirishlar natijalari to’g’risidagi hisobotini eshitadi, aniqlangan kamchiliklarni
bartaraf etish va korxonaning moliya-xo’jalik faoliyati samaradorligini oshirish
yuzasidan choratadbirlar ko’radi.
Ichki audit xizmati xodimlarini sertifikatlash tartibi. Ichki auditor
sertifikati – ichki audit xizmatida faoliyat olib borish uchun ichki auditorning
professional malakasini tasdiqlovchi hujjat.
Sertifikat da’vogar tomonidan malaka imtihoni (bundan keyingi o’rinlarda
imtihon deb yuritiladi) muvaffaqiyatli topshirilgan taqdirda, auditorlarning
respublika professional jamoat birlashmalari (bundan keyingi o’rinlarda
auditorlarning jamoat birlashmalari deb yuritiladi) tomonidan besh yil muddatga
beriladi.
Sertifikat egasi sertifikat olingan yildan keyingi yildan boshlab har yili
malaka oshirish kurslaridan o’tishi shart.
Imtihon o’tkazuvchi komissiya (bundan keyingi o’rinlarda komissiya deb
yuritiladi) tarkibiga O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi va auditorlarning
jamoat birlashmalari vakillari, zaruriyat bo’lganda, buxgalteriya hisobi, audit, soliq
solish va xo’jalik huquqi sohalarining yetakchi mutaxassislari kiritiladi.
Komissiya auditorlarning jamoat birlashmalari tomonidan O’zbekiston
Respublikasi Moliya vazirligi bilan kelishilgan holda kamida beshta a’zodan, shu
jumladan komissiya raisidan iborat tarkibda tuziladi.
Sertifikat olish, amal qilishini uzaytirish, qayta rasmiylashtirish, shuningdek
uning dublikatini berish haqidagi arizani ko’rib chiqish uchun da’vogar (sertifikat
egasi) tomonidan belgilangan miqdorlarda yig’im to’lanadi. Yig’im auditorlarning
jamoat birlashmalari hisob raqamiga o’tkaziladi
va imtihonlarni tashkil qilish va o’tkazish, sertifikatlarni rasmiylashtirish bilan
bog’liq xarajatlarni qoplash uchun ishlatiladi. Yig’im to’lash uchun bank
rekvizitlari

to’g’risidagi ma’lumotlar auditorlarning jamoat birlashmalari veb-saytlariga
joylashtiriladi .
Auditorlarning jamoat birlashmalari huzuridagi auditorlarni tayyorlash
markazlari – auditorlarni o’qitish va malakasini oshirish uchun litsenziyaga ega
bo’lgan, faqat auditorlarning jamoat birlashmalari tomonidan ta’sis etiladigan
nodavlat ta’lim muassasasi (bundan keyingi o’rinlarda o’quv markazlari deb
yuritiladi).
O’quv markazlari:
auditorlarning jamoat birlashmalari tomonidan O’zbekiston Respublikasi
Moliya vazirligi bilan birgalikda tasdiqlangan ichki auditorlarni tayyorlash dasturi
(bundan keyingi o’rinlarda tayyorlov dasturi deb yuritiladi) bo’yicha 80 soatli
maxsus o’quv kurslarni hamda ichki auditorlar uchun malaka oshirish dasturi
bo’yicha 20 soatli kurslarni tashkil etadi;
sertifikat blankasiga sertifikat egasining har yili malaka oshirish kursini
o’taganligini tasdiqlovchi yozuv kiritadi;
O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligiga har chorakda, keyingi oyning
10-sanasidan kechiktirmay sertifikat egasining malaka oshirish kursini o’taganligi
to’g’risida axborot taqdim etadi.
Auditorlarning jamoat birlashmalari:
imtihon o’tkazishni tashkil qiladi, shuningdek o’zlarining veb-saytlariga
imtihon o’tkazish sanasi, vaqti va joyi to’g’risidagi axborotni joylashtiradi;
tayyorlov dasturi asosida test savollarini va javob variantlarini tuzadi hamda
ularni imtihon o’tkazish sanasidan yigirma kun oldin O’zbekiston Respublikasi
Moliya vazirligiga taqdim etadi;
o’quv markazlarida o’quv jarayoni tayyorlov va malaka oshirish dasturlari
asosida tashkil etilganligini nazorat qiladi;
da’vogarlarni imtihonga qo’yish yoki rad etish to’g’risida qaror qabul qiladi;
O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligiga imtihon o’tkazilgan sanadan
boshlab o’n besh kundan kechiktirmay imtihon natijalari bo’yicha da’vogarlarga
berilgan sertifikatlar to’g’risida axborot taqdim etadi.

Sertifikat olish uchun imtihonga quyidagi malaka talablariga javob beradigan
da’vogarlar (bundan keyingi o’rinlarda da’vogar deb yuritiladi) qo’yiladi:
1) oliy iqtisodiy ma’lumotga, shuningdek xorijiy davlatning oliy ta’lim
muassasalari tomonidan berilgan va qonun hujjatlariga muvofiq O’zbekiston
Respublikasidagi oliy ta’limga ekvivalent deb e’tirof etilgan oliy iqtisodiy
ma’lumotga hamda oliy ta’lim muassasini tugallaganidan so’ng oxirgi o’n yilning
kamida ikki yilida buxgalteriya hisobi, audit, soliq maslahati, moliya yoki soliq
nazorati sohasida yoxud shu sohalarda dars berish bo’yicha amaliy ish stajiga (shu
jumladan o’rindoshlik bo’yicha) ega bo’lish;
iqtisodiy bo’lmagan oliy ma’lumotga, shuningdek xorijiy davlatning oliy
ta’lim muassasalari tomonidan berilgan va qonun hujjatlariga muvofiq O’zbekiston
Respublikasidagi oliy ta’limga ekvivalent deb e’tirof etilgan iqtisodiy bo’lmagan
oliy ma’lumotga hamda oliy ta’lim muassasini tugallaganidan so’ng oxirgi o’n yil
ichida kamida uch yillik auditor, auditor yordamchisi, buxgalter, revizor, soliq
maslahatchisi, soliq inspektori, ichki auditor xizmati xodimi sifatida ish stajiga
(shu jumladan, o’rindoshlik asosida) ega bo’lish;
2) o’quv markazlarida maxsus tayyorlov kursini o’taganlik.
Quyidagi sertifikatlardan biriga ega bo’lgan da’vogarlarga maxsus tayyorlov
kursini o’tamagan bo’lsa ham imtihon topshirishga ruxsat beriladi:
auditorning malaka sertifikati (ariza berilgan sanada mazkur sertifikatning
amal qilish muddati tugashiga 6 oydan ko’p vaqt qolgan bo’lsa);
soliq maslahatchisi malaka sertifikati;
buxgalter xalqaro sertifikati (SAR – Sertifikatlangan buxgalter-amaliyotchi,
CIPA – Sertifikatlangan xalqaro professional buxgalter va boshqalar), buxgalter
xalqaro sertifikati olingan yildan keyingi yildan boshlab, har yili malaka
oshirganligini tasdiqlovchi guvohnoma mavjud bo’lsa.
Imtihonda ishtirok etish uchun auditorlarning jamoat birlashmalaridan biriga
da’vogar tomonidan belgilangan shakldagi arizaga ilova qilingan holda quyidagi
hujjatlar taqdim etiladi:
belgilangan shaklga muvofiq to’ldirilgan anketa;

pasport nusxasi;
oliy ma’lumot to’g’risidagi diplomning notarial yoki uni bergan oliy ta’lim
muassasi tomonidan tasdiqlangan nusxasi;
mehnat daftarchasidan notarius yoki ish beruvchi tomonidan tasdiqlangan
ko’chirma;
ikkita fotosurat (3 x 4 sm o’lchamda);
maxsus tayyorlov kursini o’taganligi to’g’risidagi guvohnomaning asl nusxasi
yoki auditor yoki soliq maslahatchisi malaka sertifikatining nusxasi yoxud
buxgalter xalqaro sertifikatini olgan yildan keyingi yildan boshlab, buxgalter
xalqaro sertifikati egasining har yili malaka oshirganligini tasdiqlovchi
guvohnomaning va buxgalter xalqaro sertifikatining notarial yoki sertifikat bergan
tashkilot tomonidan tasdiqlangan nusxasi;
arizani ko’rib chiqish uchun eng kam ish haqining bir baravari miqdorida
yig’im to’langanligi to’g’risida bank to’lov hujjati.
Maxsus tayyorlov kursini tugatgan sanadan boshlab hujjatlarni topshirish
sanasigacha bo’lgan vaqt oralig’i bir yildan ko’p bo’lmaganda guvohnoma haqiqiy
hisoblanadi.
Da’vogar taqdim etgan arizasidan voz kechgan taqdirda, to’langan yig’im
unga qaytarib berilmaydi.
Hujjatlar da’vogar tomonidan shaxsan yoki pochta orqali taqdim etiladi.
Auditorlarning jamoat birlashmalari ariza kelib tushgan kundan boshlab
uch kun ichida quyidagi qarorlardan birini qabul qiladi:
imtihon topshirishga ruxsat berish to’g’risida;
imtihon topshirishga ruxsat berishni rad etish to’g’risida.
Da’vogarga quyidagi hollarda imtihon topshirishga ruxsat berilmaydi:
belgilangan malaka talablariga javob bermasa;
hujjatlar belgilangan tartibda rasmiylashtirilmagan holda taqdim qilinganda
yoki to’liq taqdim etilmaganda.
Imtihon topshirishga ruxsat berishni rad etish to’g’risida qaror qabul
qilinganda, qabul qilingan qaror to’g’risidagi xabarnoma rad etish asoslari

ko’rsatilgan holda auditorlarning jamoat birlashmalari tomonidan da’vogarning
anketasida ko’rsatilgan manzilga yoki uning elektron manziliga yuboriladi.
Rad etish uchun asos bo’lgan kamchiliklarni bartaraf etish uchun da’vogarga
o’n kun muddat beriladi.
Hujjatlar uch kun ichida qayta ko’rib chiqiladi. Belgilangan muddatda
kamchiliklar bartaraf etilgan holda taqdim etilgan arizani ko’rib chiqqanlik uchun
yig’im undirilmaydi.
Rad etish uchun asos bo’lgan kamchiliklar o’n kun ichida bartaraf etilmagan
taqdirda, da’vogarning arizasi yangidan taqdim etilgan deb hisoblanadi.
Imtihon topshiradigan da’vogarlarning tasdiqlangan ro’yxati auditorlarning
jamoat birlashmalari tomonidan komissiyaga topshiriladi.
Guruhlarning shakllanishiga (kamida 10 kishi va ko’pi bilan 20 kishi) qarab
imtihon o’tkaziladi. Guruhlar da’vogarlarning arizalarini ro’yxatga olish ketma-
ketligida shakllantiriladi.
Auditorlarning jamoat birlashmalari imtihon topshirishga ruxsat berilgan
da’vogarlarga imtihon o’tkaziladigan sanadan kamida o’n besh kun oldin imtihon
o’tkazish sanasi, vaqti va joyi to’g’risidagi xabarnomani auditorlarning jamoat
birlashmalari veb-saytlariga joylashtiradi hamda da’vogarning anketada
ko’rsatilgan manziliga pochta orqali yoki elektron xabar ko’rinishida yuboradi.
Auditorlarning jamoat birlashmalari imtihon
o’tkazishda: da’vogarlarni ro’yxatdan o’tkazadi;
imtihon o’tkazish uchun jihozlangan xonani zaruriy texnik vositalar bilan
ta’minlaydi;
imtihon o’tkazish bilan bog’liq bo’lgan hujjatlar va materiallar saqlanishini
ta’minlaydi;
imtihon o’tkazish uchun zarur bo’lgan boshqa harakatlarni amalga oshiradi.
Da’vogarlar imtihon topshirishga pasporti bilan kiritiladi. Pasporti bo’lmagan
yoki imtihonga kechikkan da’vogarlar imtihonga kelmagan deb hisoblanadi hamda
imtihon topshirishga ruxsat berilgan navbatdagi shaxslar ro’yxatiga kiritiladi.

Da’vogar auditorlarning jamoat birlashmalariga hujjatlarni topshirgan
sanadan boshlab ikki marotaba imtihon topshirishga kelmagan taqdirda, da’vogar
tomonidan taqdim qilingan hujjatlar qaytarib yuboriladi. Hujjatlar qayta taqdim
etilishi mumkin.
Imtihon uch soat ichida yozma shaklda test o’tkazish yo’li bilan o’tkaziladi.
Har bir da’vogar tomonidan ro’yxat raqami, test savollari hamda maxsus test
blankalari olinadi (bundan keyingi o’rinlarda test blankasi deb yuritiladi).
Komissiya raisi tomonidan imzo qo’yilmagan test blankasi haqiqiy
hisoblanmaydi.
Тest savollari auditorlarning jamoat birlashmalari taqdim etgan savollar
asosida O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan shakllantiriladi.
Тest savollari qonun hujjatlariga kiritilgan o’zgartirish va qo’shimchalar
hisobga olingan holda vaqti-vaqti bilan qayta ko’rib chiqiladi.
Imtihon savollari tayyorlov dasturi bo’yicha tuziladigan 60 ta test savolidan
iborat bo’ladi.
Da’vogarga har bir to’g’ri javob uchun 1 ball, noto’g’ri javob uchun yoki
javob bo’lmasa 0 ball qo’yiladi.
Тest natijalarini ijobiy deb tan olish uchun asos bo’lib hisoblanadigan to’g’ri
javoblar miqdori imtihon testlaridagi mavjud savollar miqdorining kamida 75
foizini tashkil etishi kerak.
Begona shaxslarning imtihonda qatnashishiga ruxsat etilmaydi.
Imtihon o’tkazishga ajratilgan vaqt tugagach, da’vogar test blankasini test
savollari bilan birga komissiyaga topshiradi. Тest blankasida da’vogarning ro’yxat
raqamidan tashqari axborotlar (da’vogarning ismi, familiyasi, otasining ismi,
shuningdek da’vogarning shaxsini aniqlash imkonini beradigan boshqa biror bir
belgi) bo’lmasligi lozim. Ushbu talablarni buzgan da’vogar imtihon topshirmagan
deb hisoblanadi.
Imtihon o’tkazilayotganda da’vogarga quyidagilar taqiqlanadi:
normativ-huquqiy hujjatlar, o’quv va maxsus adabiyotlardan
foydalanish; uyali aloqa telefonlari yoki boshqa texnik vositalardan
foydalanish;

o’zaro gaplashish, yordam hamda maslahat va tushuntirishlar berish;
test savollarini auditoriyadan olib chiqish.
Ushbu talablarni buzgan da’vogarlar dalolatnoma rasmiylashtirilgan holda
auditoriyadan chiqarib yuboriladi va imtihon topshiraolmagan deb hisoblanadi.
Imtihon natijalari komissiya tomonidan imtihon o’tkazilgandan so’ng ikki
kun ichida e’lon qilinadi.
Imtihon topshiraolmagan da’vogarlarga yig’im qaytarib berilmaydi.
Imtihon topshirish natijalari salbiy baholangan da’vogarning hujjatlari
qaytarib yuboriladi.
Imtihon topshiraolmagan da’vogarlar imtihon topshirish uchun hujjatlarni
qayta taqdim etishga haqlidir.
Imtihonda ishtirok etish uchun da’vogarlar tomonidan berilgan ariza va unga
ilova qilingan hujjatlar hamda komissiyaning yig’ilish bayonnomalari besh yil
mobaynida auditorlarning jamoat birlashmalarida saqlanadi.
Imtihon natijalari salbiy baholangan da’vogarlar natijalar e’lon qilingan
sanadan boshlab o’ttiz kalendar kun mobaynida tegishli auditorlarning jamoat
birlashmasiga yozma ravishda apellyatsiya shikoyati berish huquqiga ega.
Apellyatsiya komissiyasining tarkibi va ish tartibi auditorlarning jamoat
birlashmalari tomonidan belgilanadi.
Berilgan apellyatsiya shikoyati apellyatsiya komissiyasi tomonidan bir hafta
ichida ko’rib chiqiladi va qabul qilingan qaror to’g’risida ariza beruvchi yozma
ravishda xabardor qilinadi. Ariza beruvchi apellyatsiya shikoyatining ko’rib
chiqilishida ishtirok etish huquqiga ega.
Apellyatsiya shikoyatini ko’rib chiqish natijalari bo’yicha quyidagi
qarorlardan biri qabul qilinadi:
imtihon natijalarini o’zgarishsiz qoldirish va apellyatsiya shikoyatini
qanoatlantirishni rad etish to’g’risida;
ariza beruvchining imtihon natijalarini bekor qilish va qayta imtihon tayinlash
to’g’risida;
imtihon natijalarini o’zgartirish va ijobiy baholash to’g’risida.

Imtihon natijalarini o’zgarishsiz qoldirish va apellyatsiya shikoyatini
qanoatlantirishni rad etish to’g’risidagi qaror quyidagi hollarda qabul qilinadi:
apellyatsiya shikoyatida keltirilgan dalillar tasdiqlanmasa;
apellyatsiya shikoyati nazarda tutilgan muddat mobaynida taqdim etilmagan
bo’lsa.
Ariza beruvchining imtihon natijalarini bekor qilish va qayta imtihon
tayinlash to’g’risidagi qaror imtihon Nizom talablarini buzgan holda o’tkazilganda
qabul qilinadi. Bunday hollarda ariza beruvchidan yig’im undirilmaydi.
Imtihon natijalarini o’zgartirish va ijobiy baholash to’g’risidagi qaror imtihon
savollari bo’yicha berilgan javoblar noto’g’ri baholanganda va to’g’ri javoblar
miqdori belgilangan talabiga muvofiq kelgan hollarda qabul qilinadi.
Apellyatsiya komissiyasining apellyatsiya shikoyatini ko’rib chiqish natijalari
bo’yicha qabul qilgan qarori ustidan qonun hujjatlarida belgilangan tartibda sudga
shikoyat qilinishi mumkin.

Xulosa
Ichki audit xizmati tashqi auditdan 2 ta asosiy farqli jihati bilan ajralib turadi.
Birinchidan, tashqi audit korxonaning moliyaviy hujjatlari to’g’riligini
tasdiqlashga asoslanadi. Ichki audit esa asosiy e’tiborni korxonaning mavjud
nazorat tizimini va uning turli bo’linmalaridagi ishlab chiqarish, marketing,
savdosotiq, moliya va boshqalarning holatini aniqlashga qaratadi.
Ikkinchidan, tashqi audit, birinchi navbatda, korxona mijozlari bo’lmish
iste’molchi, kreditor, soliq organlarining qiziqishlarini inobatga oladi. Ichki audit,
birinchi navbatda, korxona boshqaruvi qiziqishlariga qaratilgan bo’lib, uning
samarali tizimi tashqi auditga ketadigan xarajatlarni qisman kamaytirishga ham
xizmat qiladi.
Aslida ichki audit xizmati o’tgan XX asrning 30-yillarida AQSHda yuzaga kelib, bu
xizmat turi keyinchalik Yaponiya va G’arbiy Yevropa mamlakatlarida keng tarqalgan.
Auditorlik faoliyati natijalari bo’yicha rahbariyatga davriy ravishda hisobotlar taqdim
etiladi, unda bajarilgan ishlar audit bo’limi vazifalari va auditorlik tekshiruvining kalendar
grafiklari bilan qiyoslanadi, xarajatlar smetasi ijrosi tahlil qilinadi, asosiy
chetlashishlarning sabablari izohlanadi va qanday zaruriy choralar qo’llash lozimligi
ko’rsatiladi.
Ichki audit xizmati hisobotiga odatda quyidagi ma’lumotlar kiritiladi:
– mazkur audit maqsadi va xarakteri;
– u qamrab olgan davr;
– ixtiyoriy cheklovlarni o’z ichiga olgan audit ko’lami;
– ichki auditorlarning nasl-nomasi, lavozimlar, ish joylari, auditorning malakaviy
seotifikati mavjudligi, ichki audit o’tkazish jarayonida majburiyatlar ko’rsatilgan holda
ichki audit guruhlari tarkibi;
– mazkur audit jarayonida qo’llanilgan professional standartlar, qarorlar, qoidalar va
metodik ko’rsatmalar;
– rahbarlar, mutaxassislar hamda boshqa tekshiruv sub’ektlarining mutanosib vazifa va
majburiyatlari ko’rsatilgan holda tekshiruv ob’ektlari;
– mazkur audit maqsadlari uchun foydalanilgan mezonlar va bu mezonlarning
maqbulligiga taalluqli tekshiruv ob’ektining rahbariyat bilan ixtiyoriy kelishmovchiliklari;

– audit yakunlari bo’yicha qilingan xulosalar;
– aniqlangan kamchiliklarni bartaraf etish bo’yicha tavsiyalar (ushbu xulosa audit
yakuni bo’yicha tayyorlanadigan barcha qaydlar uchun majburiy hisoblanmaydi);
– tekshiruv ob’ekti rahbarining mulohazalari (agar ular berilgan bo’lsa), jumladan
tekshirish natijalarida aniqlangan kamchiliklarni va ixtiyoriy kelishmovchiliklarni bartaraf
etish bo’yicha rejalashtirilgan choralar;
– mazkur audit erishishi ko’zlangan maqsadlarning har biriga aloqador natijalar
bo’yicha chiqarilgan xulosalar.
Ichki audit uchun maxsus ishlab chiqilgan hisobot shakli mavjud emas va audit hamda
taftishning mahalliy yoki xorij amaliyotida qo’llanilayotgan hisobot shakllaridan yuzaki
foydalanish mumkin emas.
Ichki auditorlar ko’plab hisobotlarni audit dasturlari bajarilishi bo’yicha auditorlar
hisobotlariga asoslangan holda hamda umumiy rejaga muvofiqlikda har bir auditorlik
topshirig’i bo’yicha tuzadilar, masala n:
* moliyaviy-xo’jalik faoliyati bo’yicha davriy nazorat doirasida filial tekshiruvi haqida
ichki audit xizmati hisoboti. Tuzilishi va mazmuniga ko’ra
“audit o’tkazish natijalari bo’yicha iqtisodiy sub’ektlar rahbariyatiga auditorning
yozma axboroti” qoidasi (standarti) da keltirilgan tashqi audit uchun hisobotga talablardan
foydalanish mumkin;
* tashkilot va filiallar moliyaviy va xo’jalik faoliyati bo’yicha umumiy yoki alohida
masalalar bo’yicha ma’lumotnoma va tahliliy hisobotlar, masalan, alohida topshiriqlar:
iqtisodiy va investitsion loyihalarni baholash, iqtisodiy xavfsizlikni baholash, buxgalteriya
hisobi tizimi yoki umuman ichki nazorat tizimini baholash kabilar bo’yicha tahliliy
hisobotlar;

Foydalanilgan adabiyotlar.
1. O zbekistonʼ Respublikasininі Konstitutsiyasi.-T.:"O zbekiston", ʼ 2022.-72 b.
2. O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020 yil 12 maydagi “2020 —
2025 yillarga moijallangan 0`zbekiston Respublikasining bank tizimini isloh
qilish strategiyasi to`g`risida”gi PF-5992-sonli Farmoni.
3. O`zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh. Mirziyoyevning “2022 — 2026-
yillarga mo`ljallangan yangi o`zbekistonning taraqqiyot strategiyasi
to`g`risida”gi 28.01.2022 yildagi PF-60-sonli farmoni.
4. O zbekiston
ʼ Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoevning Oliy Majlisga
va O zbekiston xalqiga Murojaatnomasida iqtisodiy islohotlarni izchil
ʼ
davom ettirish asosida 2021 yilda strategik maqsadlarga erishish yuzasidan
amalga oshiriladigan ustuvor yo nalishlarni keng jamoatchilik orasida
ʼ
targ ib qilish
ʼ bo yicha ʼ ilmiy-ommabop risola. - T.: «Ma naviyat», ʼ 2021. -
248 bet.
5. Xalqaro moliya munosabatlari: Darslik / J.X. Ataniyazov; - T.: "Iqtisod-
Moliya", 2020. - 612 b.
6. Xalqaro moliya institutlari: O`quv qo`llanma / J. X. Ataniyazov, F.
A. Hamidova, M. B. Pulatova; - T.: « Iqtisod-Moliya », 2020. - 186
b.
7. J. Ataniyazov, E. Alimardonov, F. Hamidova. Xalqaro moliya bozori
tahlili. (O`quv qo`llanma). - T.: «Nihol print» OK, 2021. - 180 b.
8. Xalqaro valyuta-kredit munosabatlari (1-qism). Darslik / J. X. Ataniyazov,
N. X. Jumayev, E. D. Alimardonov; - T.: « Iqtisod-Moliya », 2020. - 186 b.
9. Moliyaviy tahlil. Darslik, M.Y. Raximov, N.N. Kalandarova; - T.: "Iqtisod-
Moliya", 2019. 736 bet.
bazasi Internet saytlari.
www.gov.uz – O`zbekiston Respublikasi Davlat hokimiyati portal
www.soliq.uz – O`zbekiston Respublikasi Davlat soliq qo`mitasi
www.lex.uz – O zbekiston
ʻ Respublikasi Qonun hujjatlari ma`lumotlari
milliy
www.mf.uz - O`zbekiston Respublikasi moliya vazirligi

w
w
w
.
s
t
a
t
.
u
z

Ichki auditni tashkil etish

Sotib olish