Ichki nazorat tizimini baxolash - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	293.9KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	03 Iyun 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Nurali Axmedov

Ro'yxatga olish sanasi 24 Oktyabr 2024

12 Sotish

Ichki nazorat tizimini baxolash

Sotib olish

Ichki nazorat tizimini baxolash
Mundarija
Kirish………………………………………………………….…………….……..3
I-Bob Ichki nazorat tizimining nazariy meyoriy asoslari
1.1 Ichki nazorat tizimining nazariy masalalari.... ................................................. .. 5
1.2 Ichki nazorat tizimining huquqiy asoslari ………………………….…..……..14
1.3 Korxonalarda ichki nazoratning xisobot shakillarini xalqaro standartlarga
muvofiq baxolash …………………………………………………………………20
II-Bob Ichki nazorat tizimini baxolashda xalqaro talablardan foydalanish
2.1 Ichki nazorat tizimini baxolashda xalqaro standartlar………………………..23
2.2 Ichki nazorat tizimini baxolashda xalqaro talablardan
foydalanish………………………………………………………………...……..28
Xulosa ………………………………………………...………………………….31
Foydalanilgan adabiyotlar…………………………………………...………….35
1

Kirish
Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning
moliyaviy holati to’g’risidagi ishonchli ma’lumotlarga ega bo’lishning asosiy
quroli bu ichki auditdir. Mamlakatimizda, mustaqil davlat sifatida olib
borilayotgan islohatlar o’zining ijobiy natijalarini ko’rsat moqda, xo’jalik
yurituvchi sub’ektlar texnik va texnologik yangilashni jadallashtirish va uni
kulamini kengaytirish o’ziga xos richak vazifasini o’tamoqda. Shu xususida
O’zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti I.A.Karimovning ushbu fikrini
eslatib o’tish o’rinlidir: «2013 yil va yaqin kelajakka mo’ljallangan
dasturimizni amalga oshirishda iqtisodiyotimiz va uning etakchi tarmoqlarini
modernizatsiya qilish, texnik hamda texnologik yangilashni jadallashtirish va
uning ko’lamini kengaytirish, ishlab chiqarishni diversifikatsiya qilish
markaziy o’rin tutishi darkor. Bu borada 2013 yil uchun ishlab chiqilgan va
370 dan ortiq strategik muhim loyihani amalga oshirishni ko’zda tutadigan
Investitsiya dasturi g’oyat muhim ahamiyat kasb etadi. Ushbu maqsadlar
uchun ajratilayotgan 13 milliard dollarning 75 foizini ichki manbalar
hisobidan moliyalashtiriladigan mablag’lar, qolgan qismini jalb etiladigan xorijiy
investitsiyalar tashkil etadi. Ishlab chiqarish qurilishi uchun mo’ljallanayotgan
jami investitsiyalarning qariyb to’rtdan uch qismini yangi ishlab chiqarish
korxonalarini barpo etish, rekonstruktsiya va modernizatsiya qilish uchun
yo’naltirishga to’g’ri kelmoqda.Investitsiya dasturini amalga oshirishda
O’zbekiston Tiklanish va taraqqiyot jamg’armasi tobora muhim o’rin tutmoqda.
2013 yilda faqat Jamg’arma mablag’lari hisobidan qiymati 780 million dollarlik
34 tadan ortiq muhim loyiha, birinchi navbatda, xorijiy sheriklar bilan hamkorlikda
barpo etilayotgan ob’ektlarni moliyalashtirish rejalashtirilmoqda».Korxona ichki
auditi nazoratning bir shakli sifatida bozor munosobatlariga asoslangan tizimga
mos keladi. Korxonaning turli xalkaro tashkilotlarda faol qatnashishi, jahon
iqtisodiyot hamjamiyatiga qo’shilishi jarayonida iqtisodiy ko’rsatkichlarni
xorijiy mezonlarga taqqoslanishi ichki auditning uslubiy tamoyillarini jahon
amaliyotida qabul qilingan standartlar talabiga javob berishini ta’minlashni talab
etmoqda. Iqtisodiyotini modernizatsiyalash
sharoitida korxonaning hisobotni ichki audit yordamida tasdiqlashning roli va
ahamiyati ham oshadi, bu axborotlar investitsiya va moliyaviy faoliyatda turli
bitimlar tuzish chog’ida boshqaruvga doir qarorlar qabul qilish uchun ham
asos bo’ladi.
Iqtisodiyotni rivojlantirishda uning infratuzilmalaridan biri bo’lgan
korxonalarda ichki auditorlik faoliyatini mujassamlashtirishda ichki audit
faoliyatini kompyuterlashtirish ishlarini ishlab chiqish va uni tadbiq qilish muhim
ahamiyatga ega va bu masalalar bilan Respublikamizdagi va xorijiy etuk oliml ar
shug’ullanishmoqda.
2

1. Ichki nazorat tizimining nazariy meyoriy asoslari
Ichki nazorat tizimi va ichki auditning farqi quyidagicha: ichki nazorat
korxonaning o’z maqsadiga erishishida doimiy ravishda faoliyat olib boradi. Ichki
audit esa, ichki nazoratning bir elementi hisoblanadi. Ichki audit korxonaning ichki
nazoratini kuchaytirish maqsadida tashkil etiladi. Shu jihat bilan ichki audit
xizmati va ichki nazorat tizimi bir-biridan farqlanadi.
Birinchi navbatda ichki nazorat tizimiga qo’yilgan asosiy talablarni ko’rib
o’tamiz:
1. Har bir sub’ektning nazorat ostida bo’lishi. Korxonada faoliyat
ko’rsatib kelayotgan xar bir sub’ekt nazorat ostida bo’lishi kerak. Har bir
sub’ektning biriqtirilgan ishni bajarishi boshqa sub’ektlar tomonidan tekshirilishi,
lavozim majburiyatida qayd etilishi lozim. Bir qator sub’ektlar tomondan ichki
nazoratning qanday darajada olib borilayotganligini va holati, avvalo korxona
rahbari qiziqishi lozim. Shuning uchun ham bu kabi sub’ektlar faoliyatining
nazorati, korxona rahbari har xil turdagi ekspertlar yoki tashqi audit xizmatidan
foydalanish mumkin.
2. Birinchi darajali nazoratni bir kishiga yuklamaslik. Bu holat, ya’ni
nazoratni bir kishiga yuklash, o’z faoliyatini suiste’mol qilish yoki boshqa noxush
oqibatlarga olib kelishi mumkin.
3. Ma’muriyatni manfaatdor bo’lishi. Ichki nazorat tizimining amal
qilishi boshqaruvning mansabdor shaxslarini halolligisiz, yetarli tartibdagi
manfaatdorligisiz va qatnashishisiz samarali bo’la olmaydi.
4. Ichki nazorat sub’ektlarining vakolatliligi, vijdonli ekanligi va
halolligi. Agar xizmat qilish funktsiyalariga nazorat qilishni amalga oshiradigan
qiladigan korxona xodimlari, ushbu sanab o’tilgan tavsiflarga ega bo’lmasa, unda
ichki nazorat tizimida xatto ideal ravishda tashkil etilgan ham samarali bo’la
olmaydi.
5. Ichki nazorat uslubiyatining qabul qila olinadigan darajaligi
(qo’llanish mumkinligi). Tekshiruv maqsadi, vazifasi va oqilona bo’lishi lozim.
Nazorat funktsiyasining taqsimlanishi, ichki nazorat tizimi va qo’llaniladigan
metodlar maqsadga muvofiq bo’lishi kerak.
6. Ustuvorlik. Oddiy (joriy ravishda amalga oshiriladigan) katta
axamiyatga ega bo’lmagan muomalalar (masalan, miqdori mahalliy nizomlar bilan
tasdiqlanganmaydigan xarajatlar) ustidan mutlaq nazoratni o’rnatish maqsadga
muvofiq emas va u faqatgina eng muxim bo’lmagan masalalardan kuchni
chalg’itishga olib keladi. Strategik axamiyatga ega bo’lgan soxalarda esa, garchand
ushbu soxa “xarajatlar-natija” tamoyili bo’yicha o’lchanishi juda qiyin bo’lsada, bu
soxa ustidan nazorat o’rnatilishi lozim deb hisoblanadi.
7. Optimal markazlashtirish (tashkily tuzilmaning adekvatligi, mos
kelishi). Ichki nazorat doimiy harakatda bo’lishi, barqarorlik, uzluksizlik talablari
asosida tashkil etilishi bu korxona tarkibiy tuzilishini optimal darajada tashkil
etilganligini hamda ichki nazorat tizimi korxonaning hajmi va murakkablik
darajasiga javob berishi lozim. Har bir tizimda o’ziga xos kamchiliklar mavjud.
Masalan, ma’lumotning sekin harakati, qarorning kech qabul qilinishi yoki yuqori
3

va quyi o’rindagilarning e’tiborining bir biriga mos kelmasligi. Har bir variantning
kuchli va kuchsiz tomonlarini baholash lozim.
8. Yagonalashgan javobgarlik. Har bir nazorat faqatgina bitta
javobgarlik markazi uchun biriktirilishi lozim. Ma’suliyatsizlikdan kechish
maqsadida aloxida bir funktsiyani ikkita yoki bir nechta javobgarlik markazlariga
biriktirib qo’ymaslik kerak. Ammo bir nechta nazorat qilish funktsiyalarini bitta
javobgarlik markaziga biriktirib qo’shimcha ruxsat etiladi.
Misol
Bosh buxgalterning alohida nazorat funktsiyasi bo’lib amalga oshirilgan
xo’jalik muomalalari O’zbekiston Respublika qonunchiligi talablariga mos
kelishini nazorat qilish hisoblanadi. Bosh buxgalter qonunchilik xolatlari buzilishi
to’g’risidagi ma’lumotlarni raxbariyatga yetkazmaganligi uchun javogarlikka
tortilishi lozim. Ichki auditorning nazorat funktsiyasi esa bunday hollarda,
buxgalter tomonidan o’z nazorat funktsiyalarining sifatli bajarilishi ustidan
tekshirishlarni amalga oshirib borish hisoblanadi. Auditor aks ettirilgan xo’jalik
muomalarini baholaydi, biroq u buxgalteriya hisobida qonun buzilishini
aniqlamaganligi uchun javobgarlikka tortilishi mumkun.
9. Funktsional o’rin almashish . Ichki nazoratning aloxida
sub’yektlarning va vaqtinchalik chiqib ketishi nazorat qilish amallarining uzilib
qolishiga olib kelmasligi zarur. Buning uchun, o’z navbatida, har bir xodim (ichki
nazorat sub’yektga) o’zidan yuqori turuvchi, o’zidan quyi turuvchi va o’z
darajasidagi bir yoki ikkita xodimning nazorat qilish ishlarini bajara olishi lozim,
bu esa ularning chiqib ketishi davrida nazorat qilish ob’yekti bilan mos bo’lgan
aloqa yo’qotmasligining oldini olishga imkoniyat yaratadi.
10. Qat’iy belgilanganlik. Ichki nazorat tizimining amal qilish
samaradorligi korxonada nazorat tizimining qat’iy belgilangan qoidaga qay
darajada bo’ysunishiga bog’liq. Albatta, hamma narsani nazoratga olish qiyin, bu
vaziyatda nazoratni o’rnatish uchun qat’iy qaror qabul qilishga to’g’ri keladi.
11. O’zaro hamkorlik va muvofiqlashtirish. Nazorat tashkil etilishi
jarayonida, korxonaning barcha bo’limlarining aniq hamkorligi asosida amalga
oshirilishi lozim.
12. Fayl va aktivlarga ruxsatsiz kirishga yo’l qo’yilmaslik.
Ma’lumotlarga ruxsatsiz kirishga to’sqinlik qilish va nazoratni o’rnatish uchun
quyidagi choralarni ko’rish lozim:
-binoga ruxsatsiz kirmaslik (qo’riqlash, ruxsat berish rejimi,
signalizatsiya, kuzatuv tizimini yo’lga qo’yish);
-kompyuter va boshqa ma’lumotlar bazasiga ruxsatsiz kirilishiga
(kompyuter tizimini parollash) hamda texnik vositalar orqali
ma’lumotlarning chetga chiqishiga yo’l qo’ymaslik (eshitish va kuzatuv
moslamalarini hamda fotoaparatning ruxsatsiz olib kirilishi);
-korxonaning xo’jalik sirlarini xodimlar tomonidan olinishida
belgilangan tartibda ruxsatnoma olish orqali berilishini yo’lga qo’yish. Bunda
korxonaning tijorat sirlarini ng chetga chiqishini oldi olinadi.
4

14. Fayl va aktivlarning xavfsizligi. Tabiiy ofat xodisalari ro’y berishi
mumkin bo’lgan xollarda eng muximroq bo’lgan xujjatlarni yonmaydigan
seyflarda saqlash, o’t o’chirish moslamalariga ega bo’lishi, yong’in paytida
xarakatlanish tartibini aniqlab beradigan kerakli qo’llanmalar bo’lishi kerak.
Elektr tizimining uzilishi yoki texnika tizimining ishdan chiqishini hisobga
olgan holatda, kerakli ma’lumotlar va fayllarni qo’shimcha xotirada saqlab
borish va zaxira elektr ta’minoti bilan ta’minlash lozim.
15. Xo’jalik muomalalarini ketma-ketligi maxsus sxemalar asosida
faoliyatni qat’iy belgilab berish. Bu kabi sxemalar bo’limlarning javobgarligi,
ruxsat etilgan faoliyatlar bo’yicha, nazorat jarayonini hamda har bir
faoliyatning qoidalari bo’yicha ma’lumotni o’z ichiga olgan bo’lishi lozim.
Sxemadagi ma’lumotlar tushunarli holatda bo’lishi lozim va bu holatda
ma’lumotni xodimlarga o’z vaqtida yetkazib berib turish zarur hisoblanadi.
16. Hisobga olish va nazorat qilish tizimiga yangi axborot
texnologiyalarini jalb qilish. Korp o rativ turdagi yirik iqtisodiy salohiyatga ega
bo’lgan yirik korxonalar, yangi va sifatli dasturlar bilan ta’minlangan
texnologiyalarga bosqichma - bosqich o’tish maq s adga muvofiqdir. Bu holat
quyidagilarga yordam beradi:
-mijozlar talablarini bajarish quvvatidagi muammolarni hal etish;
-xodimlarning faoliyat tizimidagi salohiyatini oshiradi;
-korxonaning boshqarish rejimini real masshtabdagi vaqtda amalga
oshirishini ta’minlaydi;
-tarmoqlar o’rtasidagi o’zaro aloqadagi faoliyatni amalga oshirilish
samarasini oshiradi;
-ma’lumotlarni kompyuter tizimiga qo’l bilan kiritilishida yo’l qo’yiladigan
kamchiliklarni bartaraf etadi.
17. Nazorat faoliyatini amalga oshirilishining hujjat bilan tasdiqlanishi.
Muhim nazorat faoliyatini amalga oshiruvchi har bir mas’ul shaxs nazoratni
amalga oshirilayotganligini tasdiqlash maqsadida muntazam ravishda yozma
shaklda imzo bilan tasdiqlagan holatda hisobot berib borishi lozim. Bu kabi
hisobot belgilangan muvofiqlashtiruvchi markazga taqdim etilishi lozim. Hisobotni
tekshirgan shaxs tomonidan ushbu hisobot tekshirilganligini tasdiqlash maqsadida
imzo qo’yilishi lozim. Bu qoidaning amalga oshirilishi ichki nazoratning har bir
pog’onasi nazoratini tekshirib borish imkonini beradi.
18. Ichki nazoratchilarning majburiyatlarini doimiy ravishda qayta
taqsimlash Nazoratning samaradorligini oshirish hamda o’z vazifalarini
suiste’mol qilinishini oldini olish maqsadida xodimlar o’rtasidagi majburiyatlar
qayta taqsimlanib borilishi lozim.
Buxgalter majburiyatlarining doimiy ravishda qayta taqsimlanishi
quyidagilarga yordam beradi:
-buxgalter tomonidan har bir faoliyatning o’zaro nazorati tufayli
kamchiliklarning yuzaga kelishi ehtimoli kamayadi;
5

-bitta uchaskada ishlash orqali bir xil ishdan toliqishni oldini oladi va
buxgalter ishining samarasini oshiradi;
-buxgalteriya xodimlarining uddaburonligini oshiradi.
Misol
Buxgalteriyaning bir-biriga teng bo’ladigan xodimlarining majburiyatlarini
har yili qayta taqsimlash maqsadga muvofiqdir. Har xil uchastkalarga ishga
o’tkazish buxgalterning o’z malakasini yuqori darajada ushlab turishiga yordam
beradi. Agar buxgalterga yangi uchastkada qo’shimcha bilimni o’rganish to’g’ri
kelsa, bunda arzimagan xarajat bilan bu xodimlar o’zaro aloqador va xo’jalik
ishlarini amalga oshirishda yanada epchilroq xodimga aylanadi.
19. Har tomonlama oshiriladigan nazorat. Korxonaning boshqaruvi va
uning rivoji uchun har bir tarmoqning har tomonlama nazorati muhimdir.
Tekshiruv tadbirini rejalashtirishda, iqtisodiy, yuridik, ilmiy-texnikaviy hamda
ijtimoiy bo’limlarini har tomonlama o’rganish lozim. Yo’riqnomani noto’g’ri
tushunish, muhokamalarda xatolik, shaxsning beparvoligi, javobgar shaxsning
parishonxotirligi yoki charchaganligi, jamoa o’rtasida kelishmovchiliklar, o’z
lavozimini suiste’mol qilish va odobsizlik qilish hammasi ichki audit menejeri yoki
xodimlar bo’limi e’tiborida bo’lishi lozim.
Misol
Buxgalteriya biror-bir xodimning ish faoliyat sifatini tekshirish
kutilmaganda tekshirganida o’tkazish, o’sha xodimga psixologik tomondan yomon
ta’sir ko’rsatadi va o’zaro kelishmovchilik yuzaga kelishiga asos bo’ladi. Har bir
xodimning o’ziga xos xarakterga egaligi tufayli, ish jarayonida nizoning yuzaga
kelishi xodimning asabiylashishiga olib keladi, natijada esa xodimning ishga
bo’lgan e’tiborini kuchsizlantiradi va ishda yuz beradigan xatoliklarning
oshishiga sabab bo’ladi.
20. Nazorat qilish obektlarning o’zaro bog’liqligini tushunish. Agar biror-bir
ob’ektning nazoratida oqsoqlik yuzaga kelsa, bevosita muammoni yuzaga keltirgan
vaziyat bilan ish olib boorish lozim. Bunday yondashish oqsoqlikning yuzaga
kelishi sababini aniqlash hamda kelgusida takrorlanmasligini ta’minlaydi.
Tekshiruv jarayonida ichki audit tomonidan, komp’yuter xotiralariga saqlab
qo’yilgan buxgalteriya muomalalar pul harakatlari noto’g’ri hisob raqamlarda aks
ettirilganligi aniqlansa, bu holatda quyidagi choralar amalga oshiriladi:
a) buxgalteriya hisobi shakli bo’yicha yo’l qo’yilgan kamchiliklarni aniqlash
hamda ularni bartaraf etish;
b) amaliy buxgalteriya dasturining sifati yoki hajmi, dastur-texnika
kompleksiga baho berish;
v) xatoni e’tibordan chetda qoldirgan buxgalterning professional bilimiga
baho berish.
21. O ldindan o’tkaziladigan nazoratning ustuvorligi . Boshqarilayotgan
ob’ektning ahvolining yomonlashuvi yoki oqsoqlanishi borasida tekshiruvning
boshlang’ich bosqichlarida ogohlantirishi lozim. Bu holat nazoratdagi ob’ektning
6

talab qilingan axvolga olib kelishda yuzaga kelishi mumkin bo’lgan yo’qotishlar
va xarajatlarning oldini olishda yordam beradi.
22. Oldingi tekshiruvda kamchiliklar bo’yicha aniqlangan ma’lumotlardan
foydalanish. Har bir nazorat jarayonida oldingi tekshiruvda aniqlangan
kamchiliklardan foydalanish, ushbu kamchiliklarning qaytarilmasligini
ta’minlaydi.
23. Rivojlanish va takomillashtirishning uzluksizligi. Vaqt o’tishi bilan
hattoki boshqaruvning ilg’or usul lar i ham eskirib boradi. Ichki nazorat tizimini
shunday tashkil etishi kerakki, u korxona faoliyatining ichki va tashqi o’zgarishlari
natijasida yuzaga kelishi mumkin bo’lgan yangi muammolarni hal etishda
moslashuvchan bo’lishi kerak hamda korxonaning kengayishida
zamonaviylashishini ta’minlab berishi kerak.
Korxonada ichki audit tizimining muvaffaqiyatli faoliyatini ta’minlashning
asosiy yo’li quyida keltirilgan tamoyillarga rioya qilishdadir:
1. Mas’uliyatlilik tamoyili: Korxonada faoliyat olib boruvchi har bir
ichki audit xodimi o’z faoliyatini olib borishda iqtisodiy, ma’muriy va intizomiy
mas’uliyatni his qilishi kerak. Agar xodim tomonidan mas’uliyat his qilinmasa,
nazorat talab darajasida olib borilmaydi.
2. Muvozanatni ushlab turish tamoyili. Yuqoridagilardan kelib chiqib,
korxonaning nazorat funktsiyasi qanday tarzda olib borilishi, resurslar bilan
ta’minlanishi va bajarilishi bo’yicha auditor tomonidan buyruq berilmasligi lozim.
Nazorat sub’ektlari tomonidan majburiyatlar korxonaning ish hajmi va
imkoniyatidan kelib chiqib belgilanishi lozim.
3. Yuzaga kelgan kamchiliklar bo’yicha o’z vaqtida ma’lumot berish.
Yuzaga kelgan kamchiliklar bo’yicha ma’lumot, ushbu kamchiliklar bo’yicha
qisqa vaqt ichida qaror qabul qilish vakolatiga ega kishiga o’z vaqtida etkazilishi
lozim. Agar ma’lumot kechiqtirilsa, salbiy oqibatlarga olib keladi. Dastlabki
nazoratda oqibatlarning yuzaga kelish ehtimoli bo’yicha malumot o’z vaqtida
etkazilmasa, bu nazoratni amalga oshirilishidan ma’no qolmaydi.
4. Nazoratga oluvchi va nazoratga olingan tizimning mutanosibligi:
Ichki audit tizimining murakkablik darajasi nazoratdagi tizimning murakkablik
darajasiga mutanosib bo’lishi kerak, ya’ni ob’ekt bo’yicha tekshiruvni
muvaffaqiyatli olib borish uchun ichki audit shu darajada murakkab bo’lishi lozim.
5. Butlik tamoyili: Har xil turdagi ob’ektlar bir-biriga aloqador bo’lgan
ichki auditni o’ziga qamrab olgan bo’lishi kerak, ya’ni audit tor doiradagi ob’ektlar
bilangina chegaralanmasligi kerak.
6. Javobgarlikning taqsimlanish tamoyili: Xodimlar o’rtasida vazifalar
shunday taqsimlanishi kerakki, bir xodimga bir vaqtning o’zida quyidagi vazifalar
yuklatilmasligi kerak: belgilangan aktivlar bo’yicha operatsiyalarga ruxsat berish,
berilgan operatsiyalarni ro’yxatga olish, operatsiyalar bo’lganligini ta’minlash
hamda ularni inventarizatsiyadan o’tkazish. Salbiy oqibatlar yuzaga kelmasligini
oldini olish maqsadida bu funktsiyalarni bir necha xodimlar o’rtasida taqsimlash
lozim.
7. Ruxsat berish hamda ma’qullash tamoyili: Har bir xo’jalik
7

operatsiyalarining amalga oshirilishida vakolatli shaxs tomonidan ruxsat berilishi
rasmiy ravishda ta’minlangan bo’lishi kerak. Rasmiy ruxsat bu umumiy turdagi
xo’jalik operatsiyalar yoki aniq bir operatsiya bo’yicha rasmiy qaror hisoblanadi.
Rasmiy ma’qullash bu boshqaruv tomonidan berilgan ruxsatidir. Yuqorida qayd
etilgan tamoyillarning barchasi bir-biriga bog’liqdir, ularning birikishi aniq bir
vaziyatdan kelib chiqadi
Ichki nazorat tizimini tashkil qilish maqsadini amalga oshirish uchun alohida
topshiriq lozim bo’ladi. Tashkilot rahbari ichki nazorat tizimini tashkil qilish
va etarli darajada ushlab turishi uchun quyidagilarni amalga oshirishi zarur:
- buxgalteriya hisobotida nimaiki kiritilishi lozim bo’lsa barchasi kiritilishi
kerak, shu bilan birga to’g’ri aniqlangan, klassifikatsiyalangan, to’g’ri
baholangan va aniq yuritilgan;
- buxgalteriya hisoboti tashkilot to’g’risida to’laligicha to’g’ri va obektiv baho
berishi kerak;
- tashkilot mablag’i qonunsiz o’zlashtirilgan yoki samarasiz
foydalanilgan bo’lmasligi kerak;
- har qanday chetga og’ishlar o’z vaqtida aniqlanishi, tahlil kilinishi va
ayibdorlar javobgarlikka tortilishi kerak;
- ichki hisobot tezlik bilan kerakli shaxslarga etkazilishi, ma’suliyati
yuklatilgan shaxslar boshqaruv qarorini qabul qilishi kerak.
Ichki audit etarli darajada bo’lishiga erishishning asosiy mezonlari
quyidagilardir:
- tashkiliy tuzulishning samaraliligi:
- amalga oshirilayotgan tadbirlarning buxgalteriya siyosatiga mos bo’lishi:
- aktivlar saqlanishiga qaratilgan tadbirlarning majburiyligi:
- samarali ichki-audit dasturi.
8

1- chizma. Ichki audit xizmatining tavsiflanishi 1
1.2 Ichki nazorat tizimining nazariy masalalari
Ichki nazorat tizimi quyidagi omillar ta’siri ostida bo’ladi:
 Boshqaruvning ichki nazoratga bo’lgan munosabati;
 Korxona faoliyatining ichki sharoitlari, uning hajmi, ko’lami va
faoliyat turi;
 Uning soni va hududiy jihatdan har xil joylashganligi, uning bir qismli
yoki shuba korxonalariga ega bo’lishi;
 Maqsad va vazifalarining strategik o’rnatilganligi;
 Faoliyatning mexanizatsiyalashganligi va kompyuterlashganligi
darajasi;
 Resurs bilan ta’minlanganligi;
 Xodimlar tarkibining bilim darajasi;
Ichki nazorat quyidagicha tashkil etilishi mumkin:
a) yillik hisobotni tasdiqlash maqsadida yig’ilgan aktsiyadorlar
yig’ilishida saylangan taftish komissiyasi shaklida;
b) bevosita rahbarga buysunuvchi ichki audit bo’limi shaklida
c) nazorat guruxi shaklida
d) inventarizatsiya bo’limi shaklida;
e) ichki audit tekshiruvini o’tkazish uchun auditorlik tashkiloti bilan
shartnoma shaklida bo’lishi mumkin.
Savol: korxona rahbariga yoki boshqaruviga ichki audit kerakmi?
Korxonalarda hozirda an’anaga ko’ra faoliyat ko’rsatayotgan ichki nazorat xizmati
1
Tulaxodja е va M.M. «Audit» (darslik). Toshk е nt Davlat iqtisodiyot univ е rsit е ti. Iqtisodiyot, 2010 y. – 456-b.
9Ichki auditning asosiy tavsiflari
Mustaqillik va ob’ektivlik
Xo’jalik yurituvchi sub’ekt
faoliyatini rivojlantirish
Kafolat va maslahatlar berish

va nazorat-taftish xizmati foydaliroqmi? (shuni ta’kidlash keraki hozirda G’arb
mamlakatlari korxonalarning amaliyotida ichki audit xizmati ko’proq tarqalgan;
ichki nazorat xizmati kam qo’llaniladi va nazorat-taftish xizmati esa umuman
qo’llanilmaydi.
Korxonaga nechta nazorat organi kerakligi va qaysi biri muhimroq
ekanligini korxona rahbari va menejeri aniqlaydi. Qaror qabul qilishda
korxonaning nazorat bo’limi muhim ahamiyatga egadir, agar ichki nazorat yoki
risklarni boshqarish tizimi to’g’ri yo’lga qo’yilmagan yoki samarasiz ishlayotgan
bo’lsa, ichki audit faoliyatning maydoni keskin torayib boradi, chunki uning
vazifasi ichki nazorat tizimining samarani baholashdan iboratdir. Bu holatda
korxona menejerining asosiy vazifasi korxonada nazorat tizimini takomillashtirish
hisoblanadi.
Taftish. Korxonada ichki nazorat tizimini ishlab chiqish jarayoni murakkab
va uzoq vaqtni oladi hamda korxonada nazorat taftish bo’limi tashkil etilishi
zaruriyati tug’iladi, bu holatda nazorat-taftish xizmati xatoliklarni yoki lavozimni
suiste’mol qilinishi xolatlari yuzaga kelishini aniqlaydi. Shuni ta’kidlash joizki,
taftish faoliyati amalga oshirib bo’lingan faoliyat ustidan o’tkaziladi. Ichki audit
esa korxonaning umumiy istiqbolini ko’ra oladi va kelgusida bo’lishi mumkin
bo’lgan hodisalarni tahlil qiladi. Boshqacha qilib aytganda, taftish ishlari bo’lib
o’tgan kamchiliklar bo’yicha xulosa beradi, ichki audit esa imkoniyatni baholaydi
hamda yuzaga kelishi mumkin bo’lgan riskni kamaytirishga hamda salbiy
oqibatlarga olib kelmaslikni oldini olish bo’yicha takliflar beradi.
Yuqoridagilardan xulosa qilib shuni ta’kidlash joizki, korxonada ichki taftish
tizimining mavjudligi ichki auditning keragi yo’q degan fikrni inkor etadi.
Shtat bo’yicha ichki audit xizmati. Ichki audit xizmatining korxona
rahbarlariga bo’ysunishiga har xil yondashiladi. Eng yaxshi yo’l ichki audit
xizmati boshlig’ining kuzatuv kengashi bo’ysunishidir. Aynan shunday yondashish
zamonaviy korporativ boshqaruv tamoyillariga to’g’ri keladi. Bu vaziyatda ichki
audit tizimining ijro boshqaruvidan mustaqilligi ancha oshadi. Bu holatda ichki
audit xizmati salohiyatidan maksimal darajada foydalanish imkonini beradi. Har
xil sabablarga ko’ra bu variantni amalga oshirish imkoni bo’lmasa, ichki audit
xizmati direktorlar kengashiga bo’ysunadi.
Ichki audit xizmatining tarkibiy tuzilishi va xodimlari soniga aniq bir
cheklov berilmagan, bu quyidagi omillarga ko’ra har xil bo’ladi: birinchi omil bu
korxonaning ichki audit oldiga qo’ygan vazifasi. Ikkinchi omil bu ichki audit
xizmatining tuzilishiga ta’sir etuvchi omillar, korxonaning xar xil turdagi risklarga
duch kelganligi. Uchinchi omil korxonada nazorat tizimining yetukligi.
To’rtinchidan, korxona shohobchalarining ko’pligi va har xil joyda joylashganligi.
Ichki audit xizmati tizimini ishlab chiqishdan oldin, avvalo ichki audit
xizmatining ob’ektivligini hamda erkinligini ta’minlash lozim. Sho’’balari ko’p va
har xil joyda joylashgan xolding kompaniyalari uchun markazlashgan ichki audit
xizmati to’g’ri keladi. Uning xodimlari hududiy holatda korxonaning bosh ofisida
yoki sho’’ba korxonalarida joylashishi mumkin. Ammo nima bo’lganda ham ular
funktsional ravishda korxonaning rahbariga bo’ysunadi. Ichki audit xizmati
10

ishchilarning markazlashgan strukturasi korxonaning qaysi bir filial yoki
sho’’basida joylashmasin, korxonaning ichki audit xizmati boshlig’iga yoki
korxona rahbariga bo’ysunadi. Bu turdagi korxonalarga boshqaruv kuchsizlanish
ehtimoli yuzaga keladi hamda ichki audit xizmatining erkinligi va ob’ektivligida
yuzaga kelish mumkin bo’lgan riskni kamaytiradi.
Autsorsing va kosorsing. Ichki audit tekshiruvidan tashqari tekshiruvchi,
chetdan audit tekshiruvi bo’yicha shug’ulanuvchi korxonani jalb qilgan holda yoki
tashqi maslahatchi jalb qilish orqali amalga oshirish ham mumkin. Bu autsorsing
variantidir, ammo korxonaning ichki audit masalalarini tashqi audit hal etishiga
tavsiya etilmaydi. Yana kosorsing varianti ham mavjud bo’lib bunda korxona ichki
audit xizmati tizimini tashkil etishi va ba’zi hollarda tashqi ekspert korxonalarini
yoki tashqi maslahatchilarni jalb qilish mumkin. Autsorsing va kosorsindan
foydalanishning afzalligi quyidagicha:
- Har xil doiradagi ekspertlar xizmatidan foydalanish;
- Yuqori malakali audit xodimlari xizmatidan foydalanish;
- Audit resurslarini jalb qilishda tanlay olish.
Autsorsing va kosorsingdan foydalanish ko’pgina korxonalarga ma’qul
keladi, chunki ko’pgina yirik va kichik korxonalar o’zining shaxsiy audit xizmati
tizimini tashkil eta olmaydi Ichki audit tizimini tashkil etish qo’shimcha
xodimlarini jalb etish, ularga sharoitlar yaratishni talab etadi. Bu esa korxonaga
moliyaviy zarar keltiradi.
Tashqi va ichki nazorat bir - biriga bog’liqligi nazoratni yagona tizim
ekanligini bildiradi. Shu bilan birga tashqi va ichki nazorat o’rtasida
quyidagi
farqlar mavjud.
1. Nazoratni majburiyligi. O’zbekiston Respublikasining «Buxgalteriya
hisobi to’g’risida»gi Qonuniga asosan tashkilotlar yillik buxgalteriya hisoboti
bilan
auditorlik xulosasi topshirilishi kerak.
Qolgan holatlarda auditorlik tekshiruvlari tashqi nazorat bo’lganligi uchun
ixtiyoriydir. Buni korxona rahbarining qaroriga asosan o’tkaziladi.
Ichki nazorat har bir korxona uchun uni tashkiliy - xuquqiy formasiga,
mulkchiligidan qat’iy nazar, hajmiga va tarmoqqa bo’ysinishidan qat’iy
nazar
majburiy.
2. Nazoratni tashkil kilish maksadi. Tashqi auditni maqsadi -
tashkilotning buxgalteriya hisobini, xisobot ko’rsatkichlarini tashqi
foydalanuvchilar uchun ishonchliligini tasdiqlash. Auditor tekshirishni
yakunlab auditorlik xulosasini bersa maqsadga erishilgan bo’ladi. Ichki nazoratni
maqsadi -korxonaning barcha xodimlarini o’zlariga birkitilgan vazifalariga amal
qilishlarini ta’minlash. Ichki nazoratni maqsadiga erishishi doimiy.
11

3. Axborotlardan foydalanuvchilar. O’tkazilgan tashqi audit axboroti
natijalaridan foydalanuvchilar tashqi foydalanuvchilar.
O’tkazilgan ichki nazoratni axborotlari ichki foydalanuvchilar uchun
tayyorlanadi,
xususan tashkilot boshqaruvchisi va menejerlar uchun.
4. Tanlash erkinligi. Mustaqil tashqi audit auditorlik faoliyati to’g’risidagi
qonun asosida tashkil qilinib, uning asosiy tamoyillari, maqsadi, izlanish
tartibi,
auditorlik dalillarini to’plash, natijalarni yoritish, tekshirilayotgan
tashkilot rahbari
bilan birgalikda ish olib borish ko’rsatilgan. Tashqi nazorat ma’lum bir
ma’noda
markazlashtirilgan va belgilab qo’yilgan.
Ichki nazorat tashkilot boshqaruvining maqsadi va vazifalaridan kelib
chiqqan holda tashkil qilinadi. Davlat tomonidan ichki nazoratni asosiy
yo’nalishigina belgilab beriladi - xatlovdan o’tkazish tartibi,
xujjatlashtirishni
tashkillashtirish qoidalari, analitik hisobni yuritish tavsiyalari, boshqaruv
lavozim
majburiyatlarini aniqlash va boshqalar.
12

2-chizma. Ichki nazorat usullari 2
1.3 Korxonalarda ichki nazoratning hisobot shakillarini xalqaro
sta ndartlarga muvofiq baxolash
Korxonalarda samarali faoliyat yurituvchi ichki audit xizmatini tashkil qilish
– murakkab, ko’p bosqichli jarayondir va uning quyidagi bosqichlarini keltirib
o’tish mumkin:
1. Tanqidiy fikrlash va korxona faoliyati turlari bo’yicha uning oldiga
qo’ygan maqsadlari, strategiyasi, taktikasi, uning imkoniyatlari va tashkiliy
tuzilishi bilan tanishib chiqish;
2. Korxonaning yangicha ishlash konsepsiyasini yaratish va uni korxona
ichki qonunlari bilan meyoriy xujjatlari tasdiqlash. Ushbu yangicha ishlash uslubi
korxonaning maqsadlaridan, faoliyat ko’rsatish sohasi va imkoniyatlaridan kelib
chiqqan holda uning yanada rivojlanishi, taraqqiy etishi, belgilangan maqsadlarga
erishishi, bozorda yanada mustahkam o’rin egallashi uchun xizmat qilishi lozim.
Bu konsepsiyalar taskilotning moliyaviy, texnologik, innovatsion, investitsion,
hisob va kadrlar siyosatida aks etishi lozim. Bu kabi qoidalar chuqur tahliliy
amallar, etarli darajada hisob-kitoblar o’tkazilgandan so’ng, ko’rib chiqilgan
variantlar ichida eng maqbuli tanlangan holda amalga kiritilishi lozim bo’ladi.
Ushbu konsepsiyaning korxona ichki qoidalari bilan mustahkamlanishi korxona
moliyaviy-xo’jalik faoliyatini belgilangan omillar asosida joriy va kelajakdagi
faoliyatini nazorat qilishga asos bo’ladi.
3. Mavjud boshqaruv tizimining samaradorligini aniqlash va uni
yaxshilash bo’yicha chora-tadbirlar ishlab chiqish. Boshqaruv tuzilmasi bo’yicha
nizom ishlab chiqish va unda har bir bo’g’im bo’yicha boshqaruv, funksional,
uslubiy bo’ysinish qoidalarini yaratish, kim kimga bo’ysunish kerakligini aniq
2
Tulaxodja е va M.M. «Audit» (darslik). Toshk е nt Davlat iqtisodiyot univ е rsit е ti. Iqtisodiyot, 2010 y. – 446-b.
13Ic
h
k
i n
a
z
o
ra
t u
s
u
lla
ri
Vazifalarni
tao’simlanishi
Mustao’il tekshirish
tizimi
Nazorat va o’¤rio’lashni
tabiiy usuli
Xujjatli tekshirish
Ma’sulyatni tasdio’lash tizimi

ko’rsatish, ularning bir-birlari oldidagi huquq va majburiyatlarini aniq belgilanishi
talab etiladi. Xuddi shu talablarga korxonaning boshqa filiallari (bo’limlari,
guruhlari) ham xodimlar ish taqsimoti jarayonida amal qilishi kerak bo’ladi. Har
bir xodim huquq va majburiyatlarini aniq belgilovchi lavozim ko’rsatmalarini
ishlab chiqish, shtatlar ro’yxati, hujjatlashtirish rejalari va hujjatlar aylanishi aniq
qonun qoidalarini ishlab chiqish lozim. Bunday jiddiy qoidalarsiz grafigini
korxona barcha bo’limlarida etarli darajada ichki nazoratni o’rnatish juda mushkul.
4. Korxonada ma’lum bir moliyaviy va xo’jalik muomalalari bo’yicha
aniq ichki nazorat uslubini yaratish. Bu xodimlarning o’zaro ichki nazorat tizmida
qatnashishi, resurslardan samarali foydalanish va boshqaruv qarorlarini qabul
qlishida axborotning xaqqoniyligini to’g’ri baholashga yordam beradi.
5. Ichki audit bo’limini tashkil etish.
Umumiy tarzda ichki audit bo’limini tashkil etishda quyidagi asosiy
bosqichlardan foydalanish taklif etiladi:
1) ichki audit bo’limini tashkil etishdan maqsadni va u amalga oshirishi
lozim bo’lgan ishlarni korxona oldiga qo’ygan maqsaddan chetga chiqmagan holda
aniq qilib belgilab qo’yish lozim;
2) belgilangan maqsadga erishish uchun asosiy funksiyalarini aniqlab olish;
3) bir xil turdagi funksiyalarni guruhlarga ajratish va u asosida ushbu
funksiyalarni bajarishga qaratilgan bo’lim birliklarini shakllantirish;
4) har bir tashkiliy tuzilma huquq va majburiyatlarini belgilab beruvchi
o’zaro aloqalar sxemasini yaratish hamda buni lavozim ko’rsatmalari va ichki audit
xizmati yo’riqnomasida qonuniylashtirib qo’yish;
5) yuqorida ko’rsatilgan tarkibiy birliklarni bir joyga jamlash – ichki audit
bo’limi, korxona maqsadlaridan, vazifa va funktsiyalaridan kelib chiqqan holda
uning maqomini belgilash va ichki audit bo’limi yo’riqnomasini ishlab chiqish va
tasdiqlash;
6) ichki audit bo’limini korxonaning boshqa ma’muriy bo’linmalari bilan
integratsiyalashtirish;
7) ichki audit bo’limining ichki standartlarini va axloq kodeksini ishlab
chiqish;
8) ichki audit bo’limining strategik rejalarini ishlab chiqish;
9) hisobot topshirish tizimini tashkil etish;
10) mustaqil audit xizmati bilan hamkorlik qilish to’g’risida
yo’riqnomani qabul qilish.
Ichki audit bo’limini tashkil etishda ichki audit xodimlar tarkibini aniqlash
zarur bo’ladi.
Filiallari ko’p va uzoqda joylashgan bo’limlari mavjud yirik korxona ichki
audit bo’limi xodimlari quyidagi tarkibdan iborat bo’lishi lozim:
14

1. Bo’lim mudiri. Bu lavozimga yuqori malakali, iqtisodiy yoki yuridik
oliy ma’lumotga ega, malakali auditor yoki malakali buxgalter sertifikatiga ega
shaxslarni tayinlash maqsadga muvofiq;
2. Bosh korxona bilan hisob-kitoblar bo’yicha mutaxassis;
3. Filiallar hisobotlarini hujjatli tekshirish bo’yicha mutaxassis;
4. Hududiy buxgalter-uslubiyotchilar;
5. Soliq bo’yicha mutaxassis;
6. Huquqshunos;
7. Moliyaviy tahlil bo’yicha mutaxassis.
Ichki audit xodimlari o’z sohalariga mos ravishda ma’lumotga ega
bo’lishlari lozim. Ichki audit xizmati lozim paytda ekspert xizmatidan foydalana
olish imkoniyatiga ega bo’lishi kerak.
II-Bob Ichki nazorat tiziming xalqaro talablari
2.1 Ichki nazorat tizimining xalqaro talablari
Umumiy qoidalar
1.1. Ichki audit xizmati to’g’risidagi mazkur Nizom (keyingi o’rinlarda -
Nizom deb ataladi) O’zbekiston Respublikasi qonunchiligiga, Kompaniya
Nizomiga, Direktorlar kengashi to’g’risidagi Nizomga (keyingi o’rinlarda -
Direktorlar kengashi deb ataladi), Kuzatuvchi kengash to’g’risidagi Nizomga
muvofiq va shuningdek, korporativ boshqaruvning ilg’or tajribasiga asosan ishlab
chiqilgan.
1.2. Mazkur Nizom Kompaniyaning ichki audit xizmatining (keyingi
o’rinlarda - IAX deb ataladi) rolini va vazifalarini, uning xodimlariping
majburiyatlari va vakolatlarini hamda shuningdek, IAKning bo’ysunishini belgilab
beradi.
1.3. Kompaniyaiiig ichki audit xizmati Kompaniyadagi va uning sho’’ba
va qaram xo’jalik jamiyatlarining ichki nazorati tizimi va risklarni boshqarishning
samaradorligini oshirishga imkoniyat tug’dirish uchun mo’ljallangan.
1.4. Ichki audit xizmati Kompaniyaning bo’linmalarida hamda uning
sho’ba va qaram jamiyatlarida ichki auditorlik tekshiruvlarini amalga oshiradi va
boshqa auditorlik topshiriqlarini bajaradi.
1.5. Ichki audit xizmati Kompaniyaning tarkibiy jihatdan bo’linmasi
bo’lib hisoblanadi. Ichki audit xizmati Kompaniya filiallarida, sho’ba va qaram
xo’jalik jamiyatlarida bo’linmalarini shakllantirishi mumkin. Bunday holatda
filiallar, sho’ba va qaram xo’jalik jamiyatlaridagi ichki audit xizmati bo’linmalari
funktsional jihatdan Kompaniyaning ichki audit xizmati Rahbariga hisobot
beruvchi xisoblanadi hamda unga bo’ysunadi.
15

1.6. Kuzatuvchi kengash IAXning tashkiliy tuzilmasini , byudjetini,
faoliyati rejasini tasdiqlab beradi.
1.7. O’zining faoliyatida IAX mustaqillik, haqqoniylik, tegishli vakolatga
egalik va ishga nisbatan profsssional yondashuv kabi tamoyillar va shuningdek,
Ichki auditning xalqaro professional standartlari hamda Ichki auditorlar
professional tashkilotlarinnng axloq Kodekslariga amal qiladi .
2. Ichki audit xizmatinnng funktsiyalari
2.1. IAX Kompaniyaning na uning sho’ba va qaram jamiyatlarning ichki
nazorat tizimining samaradorligini baholashni o’tkazadi h amda baholash natijalari
bo’yicha tegishli ravishdagi tavsiyalarni ishlab chiqadi. Mazkur baholash
quyidagi yo’nalishlar bo’yicha amalga oshiriladi:
-moliyaviy - xo’jalik faoliyatining samaradorligi va natijaviyligi;
- aktivlarning saqlanishi;
-hisobotning (tashqi va ichki) haqkoniyligi;
- faoliyatning qonunchilik me’yorlariga, ichki tashkiliy - farmoyish
hujjatlari va standartlarga muvofiqligi.
2.2. IAX Kompaniyaning va uning sho’ba va qaram jamiyatlarning risklar
boshqarish tizimining samaradorligini baholaydi hamda baholash natijalari
bo’yicha tegishli ravishda, tavsiyalar ishlab chiqadi.
2.3. IAX Kompaniyaning va uning sho’ba va qaram jamiyatlarning
axborot tizimlarining (keyingi o’rinlarda - AT - axborot tizimlari deb ataladi)
xavfsizligi va samaradorligi baholanishini o’tkazadi.
2.4. IAX Kompaniyaning va uning sho’ba va qaram jamiyatlarning
menejmentiga o’tkazilgan audit tekshiruvlari natijalari bo’yicha chora-tadbirlar
(tuzatuvchi hatti-harakatlar) rejasini ishlab chiqishda maslahatlar beradi,
shuningdek, chora-tadbirlar bajarilishining nazoratini amalga oshiradi.
2.5. IAX Kompaniyaning va uning sho’ba va qaram jamiyatlarning
menejmentiga mazkur Nizomda belgilanganidek, IAXning vakolatiga kiradigan
masalalar bo’yicha (shu jumladan, ichki nazorat tizimini hamda risklarni
boshqarish tizimini tashkil etish masalalari bo’yicha) maslahatlar beradi.
2.6. IAX Kuzatuvchi kengash, Kompaniyaning va uning sho’ba va qaram
jamiyatlarning ijro etuvchi organlari talabnomasi bo’yicha maxsus loyihalarni
bajaradi, shu jumladan, suiiste’molliklarning va Kompaniyaning ish hulqi-atvori
Kodeks buzulishining tergov qilinishida qatnashadi.
2.7. IAX Kuzatuvchi kengashning topshirig’i bo’yicha boshqa vazifalarni
ham bajaradi va boshqa loyihalarda ham qatnashadi.
3. Bo’ysunishi va mustaqillikning ta’minlanishi
3.1. Ichki audit xizmatini ichki audit xizmati boshlig’i boshqarib boradi.
3.2. IAXning mustaqilligi va haqqoniyligini ta’minlash maqsadida ichki
audit xizmatining boshlig’i Kuzatuvchi kengashning raisiga bo’ysunadi. IAXning
direktori IAXning ishini tashkil etish va qo’yilgan masalalarni bajarish uchun
Kuzatuvchi kengash oldida javobgar bo’lib hisoblanadi.
3.3. Kompaniyaning Kuzatuvchi kengashi ichki audit xizmatining
boshlig’ini ishga tayinlash/ishdan bo’shatish to’g’risidagi qarorlar, mehnat
16

shartnomasining shartlarini aniqlash, mehnat haqi, mukofotlar (bonuslar), undirib
olishlarning darajasini aniqlash masalalari bo’yicha Direktorlar kengashiga
tavsiyalarini ishlab chiqadi va unga etkazadi.
3.4. Ichki audit xizmati boshlig’i har yili audit bo’yicha Qo’mita e’tiboriga
IAXning tashkiliy tuzilmasi va byudjeti hamda IAXning faoliyat rejasi bo’yicha
takliflarni kiritib turadi.
3.5. Ichki audit xizmati boshlig’i Kuzatuvchi kengashga quyidagi
ma’lumotlarga ega bo’lgan IAX ishining natijalari bo’yicha har choraklik va har
yillik hisobotlarini takdim etib turadi:
- IAX faoliyatining tasdiqlangan rejasi bajarilishi to’grisida;
- ichki nazorat risklarni boshqarish tizimining muhim darajadagi
risklari, kamchiliklari hamda menejmentning ularni bartaraf etish bo’yicha tegishli
rejalari to’grisida;
- o’tkazilgan auditorlik tekshiruvlari natijalari bo’yicha amalga
oshiriladigan chora-tadbirlar (tuzatuvchi amallar)ning menejment tomonidan
bajarilishi natijalari to’grisida;
- ichki audit xizmatining oldiga qo’yilgan vazifalarii samarali
bajarilishida to’sqinlik qiladigan ahamiyatli darajadagi cheklovlar to’g’risida.
4. Vakolatlar
4.1. Ichki audit xizmatining boshlig’i quyidagi iakolatlarga ega:
- Kuzatuvchi kengashning Raisiga bevosita murojaat qil i shiga;
- Kompaniya va uning ShQJlarining mansabdor shaxslaridan o’z
lavozim majburiyatlarini bajarishi uchun zarur bo’lgan qar qaiday ma’lumotlar va
materiallarni talab qilib olishga;
- Kompaniya va uning ShQJlarining ijro etuvchi organlari qarorlari va
loyihalari, faoliyatning joriy xamda is tiqbolli rejalari bilan tanishib olishga;
- Kuzatuvchi kengash va Bosh direktor e’tiboriga amal qilayotgan
tizimlar, jarayonlar, standartlar, faoliyatini yuritish usullarini takomillashtirish
bo’yicha takliflar, shuningdek, IAXning vakolatiga kiruvchi har qanday savollar
bo’yicha sharhlarni etkazib berishga;
- Kuzatuvchi kengashning raisi bilan kelishilgan holda auditorlik
topshiriklarni bajarishda qatnashishga Kompaniya bo’linmalari xodimlari,
shuningdek, boshqa tashqi ekspertlarni jalb etish.
4.2. Ichki audit xizmati xodimlari quyidagi huquqlarga ega:
- Kompaniyaning, uning ShQJlarining mansabdor shaxslaridan
Kompaniya va uning ShQJlarining har qanday aktivlari, hujjatlari, buxgalteriya
hisobi yozuvlari hamda faoliyat to’g’risida boshqa ma’lumotlarni so’rashga va
ulardan to’sqinliksiz foydalanishga, hujjatlardan nusxalar olishga;
- auditorlik topshiriqlarni bajarish doirasida Kompaniya va uning
ShQJlarining mansabdor shaxslari va xodimlari bilan jonli muloqot o’tkazishga;
- auditorlik topshiriklarini bajarish jarayonida so’raladigan har qanday
hujjatlarni o’rganish hamda baholash, ushbu hujjatlar nusxalarini va/yoki tegishli
bo’lgan ma’lumotni ichki audit xizmati boshlig’iga yo’naltirishga;
17

- o’tkazilgan auditorlik tekshiruvi natijalari bo’yicha korxona
menejmenti tomonidan amalga oshiriladigan chora-tadbirlar (tuzatuvchi amallar)
bajarilishining monitoringini amalga oshirishga;
- Ichki audit xizmatining boshlig’i e’tiboriga amal qilayotgan tizimlar,
jarayonlar, standart (andoza)lar, faoliyatni yuritish usullarini takomillashtirish
bo’yicha takliflar, shuningdek, mazkur Nizomda belgilanganidek, IAXning
vakolatiga kiruvchi har qanday savollar bo’yicha sharhlarni etkazib berishga.
2.2 Ichki nazorat tizimini baxolashda xalqaro standartlar
Kompaniyaning Kuzatuvchi kengashi ichki audit xizmati faoliyatining har
yillik baholanishini o’tkazadi.
5.1. Ichki audit xizmatining boshlig’i ichki audit xizmati ish sifatini
ta’minlash dasturini ishlab chiqadi va tatbiq etadi. Bunday dastur o’z navbatida,
joriy monitoringni, shuningdek, ichki audit sifatining davriy ichki va tashqi
baholanishini o’tkazishni o’z ichiga oladi.
5.2. Ichki auditning sifatini tashqi baholash mustaqil tashqi ekspertlarni
jalb etib, besh yilda bir marotabadan kam bo’lmagan holda amalga oshiriladi. Ichki
audit xizmati boshlig’i baholashning natijalarini Kuzatuvchi kengash e’tiboriga
takdim etadi.
6. Yakuniy qoidalar
6.1. Ichki audit xizmati boshlig’i mazkur Nizomga o’zgartirishlar va
qo’shimchalar kiritish zaruriyati to’g’risidagi masalalarni har yili ko’rib chiqadi.
6.2. Nizomni, shuningdek, unga o’zgartirishlar va qo’shimchalar kiritishni
Kuzatuvchi kengash tasdiqlaydi.
6.3. Agar mazkur Nizomning me’yorlari Nizomning talablari bilan zid
keladigan holatda Nizomdagi me’yorlar ustunlikka ega hisoblanadi.
5. Ichki audit bo’limining korxonaning boshqa bo’limlari bilan o’zaro
aloqadorligi
Hozirgi zamon sharoitida ichki auditga tegishli ba’zi vazifalar turli xil
bo’limlar va rahbarlarga yuklatib qo’yilgan. Ammo bu bo’limlar nazorat
funktsiyasini qoniqarli va to’laligicha bajara olmaydilar. Bu esa korxonaning
yuqori risk bilan ishlayotganligidan dalolat beradi. Soliq organlari korxona
moliyaviy-ho’jalik faoliyatidan kamchiliklar topgan va sanktsiya qo’llangan holda,
korxona juda katta zarar ko’radi va bu narsa uning kelajakda hamkorlari bilan
ishlashida salbiy ta’sir ko’rsatmay qolmaydi.
Ichki audit bo’limi tizimli tarzda boshqaruvning barcha ob’yektlarini nazorat
qilib boradi va standartlardan, shu jumladan korxona oldiga qo’ygan maqsadlardan
og’ishishlar kuzatilgan taqdirda, ularni boshqaruvga ma’lum qiladi va tezkor tarzda
bu xatoliklar oldi olinadi.
Ichki audit bo’limining korxonaning boshqa bo’limlari bilan o’zaro
aloqadorligi
18

Bo’lim
nomlanishi O’zaro aloqadorligi elementlari
1 2
Direktorat Ichki audit bo’limi rahbariyatdan buyruqlar, farmoyishlar,
ko’rsatmalar, rejalar oladi va shu bilan birga ularning
bajarilishi bo’yicha hisobotlar topshiradi, korxona faoliyatga
baxo, taklif va xulosalar beradi.
Ta’minot va
saqlash bo’limi Ichki audit bo’limi moddiy-texnik holatini tekshiradi, TMZ
sotib olish bo’yicha tuzilgan shartnomalar samaradorligi
bilan tanishib chiqadi, ishlab chiqarishga berilgan materiallar
hisobotlarini o’rganib chiqadi, qabul qilish va hisobdan
chiqarish dalolatnomalarini tekshiradi, TMZ qabul qilinishi
qonuniyligini nazorat qiladi.
Omborxona Ichki audit bo’limi TMZ harakatini, kirim va chiqim o’z
vaqtida hisobda aks ettirilganligini, material hisobotlarni,
yuk xatlarini, hisob-fakturalarni, moddiy javobgarlik
to’g’risidagi shartnomaning tuzilganligi, saqlash
me’yorlariga rioya qilinganligini nazorat qlilib boradi
Ishlab chiqarish
tsexlari Ichki audit bo’limi ishlab chiqarish hisobotlarini, xom
ashyoni ishlab chiqarishga berilganligini tasdiqlovchi yuk
xatlari, reja va haqiqatda ishlab chiqarilayotgan tayyor
mahsulot miqdorini nazorat qiladi. Xarajatlarni mahsulot
tannarxiga to’g’ri olib borilayotganligini, texnik ko’rik va
sifat qayd qilish jurnallari to’ldirilishini tekshiradi va ishlab
chiqarish faoliyatiga baho beradi.
Rejalashtirish
bo’limi Ichki audit bo’limi me’yorlar o’rnatilganligini, ishlab
chiqarish, moliyaviy va tijorat faoliyatida rejadagi ishlar
bajarilayotganligini to’g’risidagi hisobotlarni, ishlab
chiqarilayotgan mahsulotlar bo’yicha sotish narxining
rejalashtirilganligi, shtatlar jadvalining mavjudligini nazorat
qiladi.
Buxgalteriya
hisobi bo’limi Ichki audit bo’limi buxgalteriya, moliyaviy va statisika
hisobotlaridagi ma’lumotlar haqqoniyligini tekshiradi,
debitor va kreditorlar, byudjet va byudjetdan tashqari
jamg’armalar bo’yicha hisobotlarini tekshiradi va boshqalar.
Tahlil va inventarizatsiya materiallarini taqdim etadi. Soliq
qonunchiligida buxgalteriya sohasiga taalluqli o’zgarishlar,
19

yangiliklar bilan tanishtirib boradi.
Auditorlik tekshiruvi moliyaviy hisobot va boshqa moliyaviy axborot
to’g’riligi va qonun hujjatlariga mosligini aniqlash maqsadida xo’jalik
yurituvchi sub’ektning moiyaviy hisobotini hamda u bilan bog’liq moliyaviy
axborotni auditorlar tomonidan tekshirishdir. 3
Ichki auditorlar ham buxgalteriya
hisobini va moliyaviy hisobot hamda moliyaviy axborotlarni qonun hujjatlar
asosida tekshirib, yo’l qo’yilgan kamchiliklarni bartaraf etgan holda korxonani
samarali faoliyat yuritishini ta’minlaydi.
Xulosa va takliflar
Ushbu kurs ishimizda keltirilgan mavzudagi jumlalarni tahlil qilish
orqalishuni takidalshimiz mumkinki moliyaviy hisobot auditini to’g’ri tashkil
qilish va ulardagi ma’lumotlarni haqqoniyligini tekshirish O’zbekiston
iqtisodiyotiga ta’siri bayon qilib berilgan. Shuningdek, mamlakatimiz xo’jalik
sube’ktlarida moliyaviy hisobot auditini to’g’ri tashkil qilinishi va amaliy
tahlil qilish natijasida ularning moliyaviy faoliyatini yanada mustaxkamlash
chora tadbirlari kurs ishimizning dolzarbligini belgilab beradi. Auditning paydo
bo’lishi va rivojlanishi hamda auditorlik tashkiloti yuqori sifatli professional
xizmat ko’rsatishga erishishi uchun o’z faoliyatini shunday tashkil etishi
kerak-ki, uning ish bajarish yoki xizmat ko’rsatishda qatnashayotgan
xodimlari quyidagi talablarga javob berishi lozim:
halollik va haqqoniylik;
professional kompetentlilik va zarur tajriba hamda malakaga egalik;
professional axloq normalariga rioya qilish va belgilangan standartlar (shu
jumladan korxonadagi ham) talablarini bajarish;
o’z professional majburiyatlarini bajarish chog’ida xodimlarga ma’lum bo’lgan
axborotlarni maxfiy (sir) tutish printsipiga rioya qilish va hokazo.
Mijoz-korxona rahbariyati shartnoma asosida professional xizmatlar
ko’rsatayotgan auditorlar faoliyati ustidan joriy nazorat o’rnatishi va
ko’rsatiladigan xizmatlar sifatiga ta’sir etuvchi muammolar yuzaga kelganda
ularga ma’lum qilishi mumkin.
3
“Auditorlik faoliyati to’g’risida”gi O’zbekiston Respublikasi qonuni (yangi tahriri) №734-XII, 09.12.1992 y.
20

Ta’kidlash, joizki odatda buyurtmachi auditorlik tashkilotiga murojat qilganida
bitta emas, balki bir necha xizmatni olishni hohlaydi. Shuning uchun ayrim
xizmat turlarini alohida ko’rib chiqishimiz mumkin. Bu holatlar albatta auditorlik
faoliyatini vazifalarini bajarishda auditorlik tamoyillarini mustaxkamligini
ta’minlaydi.Xo’jalik yurituvchi sub’ektlar o’z faoliyatini amalga oshirish
jarayonida bir qator omillarning ijobiy va salbiy ta’siri ostida bo’ladi.
Omillarning salbiy ta’siri birgalikda ijobiy ta’sirni yo’qqa chiqarishi va aksincha
bo’lishi mumkin.
Xo’jalik sub’ekti faoliyat sohasini belgilab beruvchi ushbu omillarga
moslashishga majburdir. Omillarning har qanday tavsifi muayyan maqsadlarga
xizmat qiladi. Bozor sharoitlarida korxona bir vaqtning o’zida iqtisodiy
munosabatlarning ham sub’ekti, ham ob’ekti bo’lib harakat qiladi, tegishlicha,
u turli omillarning dinamikasiga ta’sir qilish imkoniyatlariga ega. Shundan
kelib chiqib, korxonalarning boshqaruv xodimlari ishini tashkil qilishga,
ularning kasbiy mahoratiga bog’liq ichki omillar ta’sirida dinamik rivojlanishi
tendentsiyalarini e’tibor qaratilsa, xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning moliyaviy
barqarorligining ichki omillariga aktivlarning holati va ularning
aylanuvchanligini, moliyaviy resurslarning tarkibi va nisbatini, moliyaviy
resurslarning paydo bo’lishi manbalarini kiritadi.
Ichki audit xizmatini tashkil etish va uni takomillashtirish quyidagi xulosa va
takliflarga keltirib o’tdik:
- Xo’jalik yurituvchi sub’ektlarda ichki auditning maqsadi,
korxonaxodimlarining qonuniy va me’yoriy hujjatlarga va kasb faoliyati
standartlariga rioya etishni nazorat qilish, tomonlar manfaatlari o’rtasidagi
nizolarni bartaraf etish, xo’jalik yurituvchi sub’ekt amalga oshirayotgan
operatsiyalarning xususiyatlari va qo’lamlariga mos ishonchlilikni ta’minlash
hamda xo’jalik yurituvchi sub’ekt faoliyatidagi xatarlarni kamaytirish yo’llaridan
iboratdir.
- Aktsiyadorlik jamiyatlarida barcha aktsiyadorlarni huquqlarini tengligini
ta’minlagan holda, ularga xizmat qiladigan ichki audit xizmati xodimlarining
ob’ektivligi va mustaqilligini ta’minlash lozim.
- Mulkdorlar va investorlarni qiziqtirgan bir savol mavjud bu ham bo’lsa,
moddiy boyliklarining ahvoli va ulardan samarali foydalanilayotganligi, eng
keraklisi undan qancha daromad olayotganligi qiziqtiradi. Ushbu holatdan
kelib chiqib, ichki audit o’z tekshirishlari natijasini doimiy ravishda
investorlarga ham oshkor etib borishi lozim, bu esa aktsiyadorlarning
axborotlar olishini ta’minlaydi.
21

- Ichki audit xizmati xodimlarini doimiy va barqaror ishlash uchun kuzatuv
kengashi tomonidan imtihonlar, seminarlar va kerak bo’lsa o’zaro bahs
munozaralar olib borishni tashkil etish, ichki auditor tomonidan aniqlangan
kamchiliklar va suistimolliklardan kelib chiqib, ularga moddiy jihatdan
rag’batlantirishlar olib borish va shu asosda kuzatuv kengashi tomonidan
fond ajratilishi maqsadga muvofiq bo’lar edi.
- Aktsiyadorlik jamiyatlarida ichki nazorat tizimini samarali yuritilishida ichki
audit xizmatining ko’lamini oshirish va uni baholash, ular tomonidan diomiy
nazoratda turishini ta’minlash zarur.
- Ichki auditorlik standartlarini hamda ichki auditorlarning axloqiy talabini
me’yoriy xujjatlarga mos kelgan holda ishlab chiqish va amalda tadbiq etish
lozim.
Xulosa sifatida shuni ta’kidlash joizki, yuqorida keltirilgan aktsiyadorlarni
huquqini ham himoya qilishda muhim omil bo’lib xizmat qiladi.
Aktsiyadorlik jamiyatlarida ichki audit xizmatini mukammal joriy etsak,
korxonalarning moliyaviy xo’jalik faoliyatini to’g’ri va ishonarli yuritish,
aktsiyadorlarga dividend to’lash tizimi, qimmatli qog’ozlar bozorini
takomillashtirish, korxonalarningmoliyaviy barqarorlikka erishishi hamda
mamlakatimizda aktsiyadorlik jamiyatlarining samarali faoliyat yuritishida
xizmat qiladi.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
22

I. O’zbekiston Respublikasi qonunlari. O’zbekiston Respublikasi Prezident
farmonlari va qarorlari, Vazirlar Mahkamasining qarorlari, O’zbekiston
Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning asarlari
1. O’zbekiston Respublikasi Konctitutsiyasi. - T.: O’zbekiston, 2017.
2. O’zbekiston Respublikasi Soliq kodeksi. – T.: Adolat, 2019.
3. O’zbekiston Respublikasining “Auditorlik faoliyati to’g’risida”gi Qonuni
(yangi tahriri) 2000 y. 26 may.
4. O’zbekiston Respublikasining «Buxgalteriya hisobi to’g’risida»gi Qonuni -
Toshkent 1996 y. 30 avgust.
5. O’zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidentining 2007 yil 4 apreldagi
”Auditorlik tashkilotlari faoliyatini yanada takomillashtirish hamda ular
ko’rsatayotgan xizmatlar sifati uchun javobgarlikni oshirish to’g’risida”gi PQ–
615-sonli Qarori;
6. O’zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidentining 2008 yil 2 iyuldagi
”Auditorlik tashkilotlarining moliyaviy barqarorligini oshirish yuzasidan
qo’shimcha chora tadbirlar to’g’risida”gi PQ–907-sonli Qarori.
7. O’zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligi tomonidan tasdiqlangan 5-sonli
«Audit ishi sifatini nazorat qilish» nomli AFMS1999yil 4 avgust.
8. Karimov I.A. Bank tizimi, pul muomalasi, kredit, investitsiya va moliyaviy
barqarorlik to’g’risida. - T.: O’zbekiston, 2005.
II. Asosiy va qo’shimcha adabiyotlar.
11. Бюджетный контроль и аудит: Учебное пособие/ А.К.Ибрагимов.,
Сугирбаев Б.Б., - Ташкент, 2010 – 192 с.
12. Гетокова Л.М., Скородoов В.А., Чепик Н.А. Аудит и сопутствующие
услуги: Учебное пособие. – СПб.: Изд-во СПбГУЭФ, 2010. -208 с.
13. Do'smuratov R.D.Audit. O'quv qo'llanma ( I qism). / R.D. Do'smuratov, Sh.
Fayziyev. - Т.: "IQTISOD-MOLIYA", 2008. - 178 с
14. Do'stmuratov R.D. Audit. O'quv qo'llanma. ( II qism)./ R.D. Do'stmuratov,
Sh. Fayziyev. - Т.: "IQTISOD-MOLIYA", 2008. - 256 с
15. Do’smuratov R.D. Audit asoslari. -T.: O’zbekiston milliy
entsiklopediyasi. 2003.-612 b.
16. Жминько С. Внутренний аудит. – Ростов н/Д: “Феникс ”, 2008 г. –316
стр.
23

17. Камышанов П.И. Современная бухгалтерия и аудит на предприятиях и в
банках-М.: 2000. 380 с.
18. Ковалева О.В., Константинов Ю.П. «Аудит. Организация аудиторской
деятельности. Методика проведения аудиторской проверки» М.:
«ПРИОР» 1999 272с.
19. Подольский В., Савин А. Сотникова Л. Международные и
внутрифирменные стандарты аудиторской деятельности. Учебное пособие. –
М.: “ИНФРА – М ”, 2010 г. – 302 стр.
20. Пугачев В.В. Внутренний аудит и контроль. Организация внутреннего
аудита в условиях экономического кризиса. Учебник. – М.: “Дело и Сервис
”, 2010 г. – 224 стр.
21. Практический аудит. Учебное пособие / Под ред Н.Д. Бровкиной, М.В.
Мельник. – М.: “ИНФРА – М ”, 2008 г. – 205 стр.
22. Практический аудит/ С.М. Бычкова, Т.Ю. Фомина; под ред. С.М.
Бычкова. – 3-е изд. перераб. и доп. – М.: Эксмо, 2009. -176 с. –
(Настольная книга специалиста)
23. Рогуленко Т. М Основы аудита. Учебник. – М.: “МПСИ ”, 2010 г. -
512 стр.
24. Суйц В. Аудит. Учебное пособие. – М.: “КНОРУС ”, 2010 г. – 168 стр.
25. Савин А.А., Савина А.А., Аудит налогообложение: Учебное пособие. –
М.: Вузовский учебник, 2010. – 381 с.
26. Tulaxodjaеva M.M. «Audit» (darslik). Toshkеnt Davlat iqtisodiyot
univеrsitеti. Iqtisodiyot, 2010 y. – 456-b.
III. Internet saytlari
http://www.iasc.org.uk
http://www.aicpa.org/index.htm
http://www.uza.uz
http://www.uzbekistan.uz
http://www.accountingweb.com
http://www.ziyonet.uz
http://www.mf.uz
http://www.tfi.uz
24

http://www.lex.uz
25

Ichki nazorat tizimini baxolash

Sotib olish