Dokument ma'lumotlari

Narxi 9000UZS
Hajmi 194.1KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 24 Noyabr 2025
Kengaytma docx
Bo'lim Dars ishlanmalar
Fan Odam va uning salomatligi

Sotuvchi

Sherzod Sultonov

Ro'yxatga olish sanasi 10 Iyun 2025

0 Sotish

Ichki sekretsiya bezlarining yoshga xos xususiyatlari

Sotib olish
Mavzu: Ichki sekretsiya bezlarining yoshga xos xususiyatlari Mustaqil ish KIRISH 1.BOB. Ichki sekretsiya bezlari va ularning o’rganish 1.1. Ichki sekratsiya bezlarning asosiy jihatlari 1.2. Ichki sekratsiya bezlarning ishlab chiqaradigan moddalari 2.BOB. Ichki sekretsiya bezlarning yoshga xos xususiyatlari 2.1. IChki sekretsiya bezi kasalliklari 2.2. Ichki sekretsiya bezlarining yoshining ahamiyati Xulosa Foydalanilgan aadabiyotlar KIRISH Ichki sekretsiya bezlari (yunoncha endo - ichkarida, krino - ajraladigan) bezlar bo'lib, ular chiqarish yo'llari bo'lmagan va o'zlari ishlab chiqaradigan gormonlarni bevosita qon, limfa va oraliq suyuqlikka chiqaradi. Ichki sekretsiya bezlari rivojlanishi, tuzilishi, ajralib chiqadigan gormonlarning kimyoviy tarkibi va organizmga ta'siri bilan farqlanadi, ammo ularning barchasi umumiy anatomik va fiziologik xususiyatlarga ega: - chiqarish kanallarining yo'qligi; - deyarli barcha endokrin bezlarning asosiy to'qimasi bezli epiteliydir; - bezlar limfa va qon kapillyarlarining zich tarmog'i bilan o'ralgan; - bez hujayralarida ishlab chiqarilgan gormonlar oz miqdorda hosil bo'ladi va biologik faollikni oshiradi; - ko'p sonli nerv tolalari bilan innervatsiya qilinadi, asosan avtonom nerv sistemasidan. Ichki sekretsiya bezlariga quyidagilar kiradi: gipofiz, gipotalamus, epifiz, qalqonsimon bez, paratiroid bezlari, timus bezi, oshqozon osti bezi, buyrak usti bezlari va jinsiy bezlar. Gipofiz bezi uchta lobdan iborat: oldingi (adenohipofiz), oraliq va orqa (neyrogipofiz). Old bo'lak (adenopituitar bez) boshqa endokrin bezlarning funktsiyalariga tartibga soluvchi ta'sir ko'rsatadigan tropik gormonlarni, shuningdek, oqsil sintezini va yog'larning parchalanishini kuchaytiruvchi somatotropinni (o'sish gormoni) chiqaradi. Yangi tug'ilgan chaqaloqda somatotropin kontsentratsiyasi onaga qaraganda 2-3 baravar yuqori. Tug'ilgandan keyingi 1-haftada u 50% dan ko'proq kamayadi. 3-5 yildan so'ng qondagi somatotropin darajasi kattalardagidek bo'ladi. Adenohipofizning yana bir gormoni - laktotropin yangi tug'ilgan chaqaloqda yuqori konsentratsiyalarda qayd etiladi. Birinchi yil davomida uning qondagi konsentratsiyasi pasayadi va o'smirlik davriga qadar past bo'lib qoladi. Balog'at yoshida uning konsentratsiyasi yana ortadi va qizlarda o'g'il bolalarga qaraganda kuchliroq bo'ladi. O'smirlarda laktotropin bir qator muhim funktsiyalarni bajaradi. Erkak tanasida prostata bezi va urug' pufakchalarining o'sishini rag'batlantiradi. Laktotropinning yuqori sekretsiyasi testosteron sekretsiyasining pasayishiga, gipogonadizmga va libidoning pasayishiga olib keladi. Ayol tanasida bu gormon gonadotropinlarning sekretsiyasini inhibe qiladi. Adenohipofizda qalqonsimon bezning faoliyatini tartibga soluvchi tirotropin ham ishlab chiqariladi. Tirotropin sekretsiyasining sezilarli o'sishi tug'ilishdan keyin va balog'atga etishdan oldin darhol kuzatiladi. Birinchi o'sish yangi tug'ilgan chaqaloqning yangi yashash sharoitlariga moslashishi bilan bog'liq. Ikkinchi o'sish gormonal o'zgarishlarga, shu jumladan jinsiy bezlarning ortishi funktsiyasiga mos keladi. Buyrak usti bezlarining faoliyatini tartibga soluvchi kortikotropin yangi tug'ilgan chaqaloqning qonida kattalardagi kabi konsentratsiyalarda mavjud. 10 yoshida uning konsentratsiyasi ikki baravar pasayadi va balog'at yoshidan keyin yana kattalar darajasiga etadi. Gonadotropin (follikulani ogohlantiruvchi gormon) va lutropin (luteinlashtiruvchi gormon). Yangi tug'ilgan chaqaloqda bu gormonlar kontsentratsiyasi yuqori. Tug'ilgandan keyingi 1-haftada bu gormonlar keskin pasayadi. 7-8 yoshgacha u past bo'lib qoladi. Prepubertal davrda gonadotropinlar sekretsiyasi kuchayadi. 14 yoshga kelib, ularning konsentratsiyasi 8-9 yoshga nisbatan 2-2,5 baravar ortadi. 18 yoshga kelib, kontsentratsiya kattalardagi kabi bo'ladi. Gipofiz bezining oraliq lobi teri va soch pigmentatsiyasini tartibga soluvchi melanotsitlarni ogohlantiruvchi gormon (intermedin) ishlab chiqaradi. Uning gipofiz bezida kontsentratsiyasi homila rivojlanishida ham, tug'ilgandan keyin ham ancha barqaror. Gipofiz bezining orqa qismi (neyrogipofiz) vazopressin va oksitotsin gormonlari ombori hisoblanadi. Tug'ilish vaqtida qondagi bu gormonlar miqdori yuqori bo'lib, tug'ilgandan keyin 2-22 soatdan keyin ularning konsentratsiyasi keskin kamayadi. Bolalarda tug'ilgandan keyingi birinchi oylarda vazopressinning antidiuretik funktsiyasi ahamiyatsiz bo'lib, yoshi bilan uning organizmdagi suvni ushlab turishdagi roli oshadi. Oksitotsin uchun maqsadli organlar - bachadon va sut bezlari - unga faqat balog'at yoshidan keyin javob berishni boshlaydi. Pineal bez melatonin gormonini ishlab chiqaradi. Bez intrauterin rivojlanishning 5-7 xaftaligida aniqlanadi. Sekretsiya 3-oydan boshlanadi. go'daklik davrida bezning funktsional faolligi yuqori. Ammo hayotning birinchi yilining oxirida uning tuzilishini qayta qurish sodir bo'ladi: faol parenxima hujayralari soni kamayadi va qon ta'minoti kamayadi. Bundan tashqari, yoshi bilan pineal bezning funktsional faolligi pasayadi. Agar biron sababga ko'ra bezning erta involyutsiyasi qayd etilsa, bu balog'atga etishning tezroq tezligi bilan birga keladi. Ammo shuni ta'kidlash kerakki, pineal bezning to'liq atrofiyasi hatto keksalikda ham sodir bo'lmaydi. Qalqonsimon bez qalqonsimon gormonlar - tiroksin va triiodotironin ishlab chiqaradi. Ular ontogenezning intrauterin davrida o'sish va rivojlanishni rag'batlantiradilar. Asab tizimining to'liq rivojlanishi uchun muhim. Qalqonsimon bez gormonlari issiqlik ishlab chiqarishni oshiradi va oqsillar, yog'lar va uglevodlar almashinuvini faollashtiradi. Bundan tashqari, qalqonsimon bez najas ishlab chiqaradiPrenatal davrda jinsiy bezlar va ular tomonidan aniqlangan jinsiy xususiyatlar (jinsiy organlarning turi) shakllanadi, ular asosiy jinsiy xususiyatlardir. Bolalikda rivojlanadigan birlamchi jinsiy xususiyatlar jinsiy rivojlanishni belgilaydi. Jinsiy balog'at - bu o'smirlik davrida sodir bo'lgan jadal jinsiy rivojlanish va jinsiy etuklikka erishish davri. Bu davrda ichki sekretsiya bezlari, birinchi navbatda, gipotalamus-gipofiz tizimi o'rtasidagi munosabatlar o'zgaradi: gipofiz gormonlari ta'sirida tana uzunligi o'sishi ortadi; Gipofiz bezi qalqonsimon bez faoliyatini faollashtiradi, shuning uchun, ayniqsa, qizlarda, balog'at davrida qalqonsimon bez ham sezilarli darajada oshadi. Gipofiz bezining faolligi oshishi buyrak usti bezlarining faolligini oshiradi va jinsiy bezlarning faol ishi boshlanadi. Jinsiy gormonlar sekretsiyasi kuchayishi ikkilamchi jinsiy belgilarning rivojlanishiga olib keladi - tana xususiyatlari, ovoz tembri va sut bezlari rivojlanishi. Balog'atga etish jarayoni notekis davom etadi va uni ma'lum bosqichlarga bo'lish odatiy holdir, ularning har birida asab va endokrin tartibga solish tizimlari o'rtasida o'ziga xos munosabatlar rivojlanadi. 1. Nolinchi bosqich - yangi tug'ilgan chaqaloq bosqichi. Ushbu bosqich bolaning tanasida saqlanib qolgan onalik gormonlarining mavjudligi, shuningdek, tug'ilish stressi tugaganidan keyin bolaning ichki sekretsiya bezlari faoliyatining asta-sekin regressiyasi bilan tavsiflanadi. 2. Birinchi bosqich - balog'at yoshining birinchi belgilari paydo bo'lishidan bir yil oldin bolalik davri. Bu bosqich jinsiy infantilizm bosqichi sifatida qaraladi, ya'ni. bu davrda hech narsa sodir bo'lmasligi nazarda tutilgan. Shu bilan birga, bu davrda gipofiz va jinsiy bezlar gormonlari sekretsiyasining engil va asta-sekin o'sishi sodir bo'ladi. Ushbu bosqichda endokrin tartibga solishda etakchi rol qalqonsimon bez gormonlari va o'sish gormoniga tegishli. 3 yoshdan boshlab qizlar jismoniy rivojlanish bo'yicha o'g'il bolalardan oldinda bo'lishadi va bu ularning qonida o'sish gormonining yuqori darajasi bilan birlashtiriladi. Balog'atga etishdan oldin darhol o'sish gormoni sekretsiyasi yanada kuchayadi va bu o'sish jarayonlarining tezlashishiga olib keladi - prepubertal o'sish sur'ati. Tashqi va ichki jinsiy a'zolar sezilmaydigan darajada rivojlanadi va ikkilamchi jinsiy belgilar mavjud emas. Bu bosqich qizlarda 8-10 yoshda, o'g'il bolalarda 10-13 yoshda tugaydi. Garchi bu davrda o'g'il bolalar qizlarga qaraganda bir oz sekinroq o'sadigan bo'lsa-da, bosqichning uzoq davom etishi o'g'il bolalarning balog'atga etganida qizlarga qaraganda kattaroq bo'lishiga olib keladi. 3. Ikkinchi bosqich - gipofiz bosqichi (balog'at yoshining boshlanishi). Jinsiy balog'atning boshlanishi bilan gonadotropin ingibitorining shakllanishi kamayadi va gipofiz bezi jinsiy bezlarning rivojlanishini rag'batlantiradigan ikkita muhim gonadotrop gormon - follitropin va lutropinni chiqaradi. Natijada testosteronning faol sintezi boshlanadi. Hozirgi vaqtda jinsiy bezlarning gipofiz ta'siriga sezgirligi sezilarli darajada oshadi va gipotalamus-gipofiz-gonadal tizimda samarali qayta aloqa asta-sekin o'rnatiladi. Qizlarda, xuddi shu davrda, o'sish gormoni kontsentratsiyasi o'g'il bolalarda eng yuqori bo'ladi, o'sish faolligining cho'qqisi keyinroq kuzatiladi; O'g'il bolalarda balog'at yoshi boshlanishining birinchi tashqi belgisi moyaklarning kengayishi hisoblanadi. Qizlarda balog'at yoshining birinchi belgisi sut bezlarining shishishi hisoblanadi. Balog'at yoshining bu bosqichi o'g'il bolalar uchun 11-12 yoshda, qizlar uchun 9-10 yoshda tugaydi. 4. Uchinchi bosqich - jinsiy bezlarni faollashtirish bosqichi. Ushbu bosqichda gipofiz gormonlarining jinsiy bezlarga ta'siri kuchayadi va jinsiy bezlar ko'p miqdorda jinsiy steroid gormonlarini ishlab chiqara boshlaydi. Shu bilan birga, jinsiy bezlarning o'zi va jinsiy a'zolar hajmi ortadi. Bundan tashqari, o'sish gormoni va androgenlarning birgalikdagi ta'siri ostida o'g'il bolalar juda cho'zilib ketadi. Ushbu bosqichda o'g'il bolalarda ham, qizlarda ham pubis va qo'ltiqlarda kuchli soch o'sishi kuzatiladi. Bu bosqich qizlar uchun 10-11 yoshda, o'g'il bolalar uchun esa 12-16 yoshda tugaydi. 5. To'rtinchi bosqich - maksimal steroidogenez bosqichi. Jinsiy bezlarning faoliyati maksimal darajaga etadi, buyrak usti bezlari ko'p miqdorda jinsiy steroidlarni sintez qiladi. O'g'il bolalarda o'sish gormoni yuqori darajada saqlanadi, shuning uchun ular qizlarda tez o'sishda davom etadilar, o'sish jarayonlari sekinlashadi; Birlamchi va ikkilamchi jinsiy xususiyatlar rivojlanishda davom etmoqda. O'g'il bolalarda bu bosqichda tolos mutatsiyaga (buzilish) duchor bo'ladi. 6. Beshinchi bosqich yakuniy shakllanish bosqichidir. Fiziologik jihatdan bu davr gipofiz gormonlari va periferik bezlar o'rtasida muvozanatli aloqa o'rnatilishi bilan tavsiflanadi. Bu bosqich qizlarda 11-13 yoshda, o'g'il bolalarda 15-17 yoshda boshlanadi. Ushbu bosqichda ikkilamchi jinsiy xususiyatlarning shakllanishi tugallanadi. O'g'il bolalarda bu "Odamning olma", yuz sochlari, erkaklar tipidagi pubik sochlar va qo'ltiq osti sochlarining rivojlanishini yakunlash. Spermatogenez o'zining to'liq rivojlanishiga etadi, ho'l tushlar paydo bo'ladi. Ushbu bosqichda tananing o'sishi deyarli tugaydi. Gipotalamus ikkita qarama-qarshi ta'sir qiluvchi gormon - relizing omil va somatostatinni chiqaradi, ular adenopituitar bezga yuboriladi va o'sish gormoni ishlab chiqarish va chiqarilishini tartibga soladi. O'sish gormoni bir tekis emas, balki vaqti-vaqti bilan, kun davomida 3-4 marta ajralib chiqadi. O'sish gormoni sekretsiyasining ko'payishi ro'za tutish, og'ir mushak ishi, shuningdek, chuqur uyqu paytida sodir bo'ladi. Yoshi bilan o'sish gormoni sekretsiyasi kamayadi, ammo shunga qaramay, hayot davomida to'xtamaydi. Axir, kattalarda o'sish jarayonlari davom etadi, faqat ular endi hujayralar massasi va sonining ko'payishiga olib kelmaydi, balki eskirgan, sarflangan hujayralarni yangilari bilan almashtirishni ta'minlaydi. Gipofiz bezi tomonidan chiqarilgan o'sish gormoni tana hujayralariga ikki xil ta'sir ko'rsatadi. Birinchi ta'sir hujayralar uglevodlar va yog'larning ilgari to'plangan zahiralarining parchalanishini, ularni energiya va plastik metabolizm ehtiyojlari uchun safarbar qilishni kuchaytiradi, ikkinchisi jigar ishtirokida amalga oshiriladi. Uning hujayralarida o'sish gormoni ta'sirida vositachi moddalar - somatomedinlar ishlab chiqariladi, ularning ta'siri ostida suyak o'sishi, oqsil sintezi va hujayra bo'linishi kuchayadi. Agar o'sish gormoni ishlab chiqarish kamaytirilsa, bola o'smaydi va mitti bo'ladi. Shu bilan birga, u normal fizikani saqlaydi. Somatomedinlar sintezidagi buzilishlar tufayli o'sish ham muddatidan oldin to'xtashi mumkin. Aksincha, bolalarda o'sish gormonining yuqori sekretsiyasi (masalan, yaxshi xulqli gipofiz shishi rivojlanishi tufayli) gigantizmga olib kelishi mumkin. Agar jinsiy gormonlar ta'sirida suyaklarning xaftaga tushadigan joylarining ossifikatsiyasi allaqachon tugaganidan keyin gipersekretiya boshlangan bo'lsa, akromegaliya hosil bo'ladi - oyoq-qo'llar, qo'llar va oyoqlar, burun, iyak va tananing boshqa terminal qismlari, shuningdek til. va ovqat hazm qilish organlari, nomutanosib ravishda uzaytiriladi. O'z vaqtida qo'llaniladigan gormonal terapiya yoki jarrohlik aralashuv kasallikning eng xavfli rivojlanishidan qochishi mumkin. Balog'at yoshining boshlanishi bilan jinsiy gormonlar o'sish jarayonlarini tartibga solishda faol ishtirok etadi. Androgenlarning anabolik ta'siri tananing barcha skelet mushaklariga ta'sir qiladi, buning natijasida erkaklardagi mushaklar ayollarga qaraganda ancha rivojlangan. Ayol estrogenlari androgenlarga qaraganda kamroq aniq anabolik ta'sirga ega. Shu sababli, balog'at yoshidagi qizlarda mushaklar va tana uzunligining o'sishi o'g'il bolalarnikiga qaraganda kamroq bo'ladi. 7. Organizmning jismoniy faoliyatga moslashuvida gormonlarning roli Gormonlar tananing jismoniy stressga moslashishida muhim rol o'ynaydi. Ichki sekretsiya bezlari ansamblida mushaklar yukiga birinchi bo'lib simpatoadrenal va gipofiz-adrenal tizimlar javob beradi. Mushaklar ishini bajarish jarayonida simpatoadrenal va gipofiz-adrenal tizimlarning yuqori darajada ishlashi bilan bir qatorda aldosteron, vazopressin va tiroksin miqdori ortadi. Keyinchalik insulin, somatotropin va glyukagonning qo'shimcha ishlab chiqarilishi faollashadi. Bunday turli xil gormonal moddalar energiya resurslarini safarbar qilish, gaz almashinuvini ta'minlash va ishlaydigan tananing to'qimalarini oziqlantirish uchun zarurdir. Mushak ishining uzoq muddat ishlashi energiya va plastik resurslarni safarbar qilishni ta'minlaydigan gormonal mexanizmlar faoliyatining pasayishiga olib keladi. Bunga parallel ravishda qonda kalsitoninning ko'payishi kuzatiladi. Bu reaktsiya tabiatda himoya bo'lib, tanani energiya va plastik zaxiralarni tanqidiy iste'mol qilishdan himoya qiladi. Tiklanish davrida gormonal moddalarning kontsentratsiyasi normallashadi. Tizimli mashqlar buyrak usti korteksining faolligini oshirishga olib keladi. Shunday qilib, sport bilan shug'ullanadigan bolalarda dam olishda steroid gormonlarining chiqarilishi yuqori bo'ladi. Biroq, hajmi va intensivligi bo'yicha haddan tashqari ko'p bo'lgan va to'liq tiklanishi fonida bajariladigan mushak yuklari buyrak usti bezlari korteksining funktsional faolligini keskin kamaytiradi. Mushak yukiga javoban adrenal korteksning faollashishi biz keksaygan sari kamayadi. Bolalarda bu o'zgarishlar kamroq adekvat va aniqroq. Jinsiy bezlarning ishi bolalar va o'smirlar uchun etarli jismoniy faoliyat bilan rag'batlantiriladi. Zaiflashtiruvchi tabiatning katta shtammlari jinsiy gormonlar ishlab chiqarishni inhibe qilishga va balog'atga etishishni kechiktirishga olib keladi, ayniqsa balog'atga etishishdan oldin jismoniy faollik kuchaygan bo'lsa. Shuning uchun o'smirlarning (ayniqsa qizlar) hayotini qo'llab-quvvatlash tizimlarida sodir bo'ladigan adaptiv o'zgarishlarni baholashda androgen funktsiyaning intensivligini hisobga olish kerak. Jismoniy ortiqcha kuchlanish bilan bog'liq gormonal funktsiyaning buzilishi yukni kamaytirish yoki uning sifat tarkibini o'zgartirish uchun signal bo'lib xizmat qilishi kerak. Dars uchun o'quv savollari: a) Darsning nazariy qismi 1. Prenatal va postnatal davrlarning barcha bosqichlarida bola tanasining o'sishi va rivojlanishi jarayonlarida gormonlarning roli. Xomilaning endokrin tizimini shakllantirishda onaning endokrin tizimining ahamiyati. 2. Gormonlarning o'sayotgan organizmning funktsiyalarini tartibga solishdagi roli. Endokrin bezlarning organizmning shakllanishiga ta'siri. 3. Gipofiz bezining morfofunksional xususiyatlari, uning effektor va tropik gormonlarining metabolik jarayonlar, o'sish jarayonlari va bola tanasining rivojlanishidagi roli. 4. Qalqonsimon bezning morfofunksional xususiyatlari, qalqonsimon bez gormonlarining bola tanasining o'sishi va jismoniy va aqliy rivojlanishi jarayonlaridagi roli. 5. Oshqozon osti bezining endokrin funktsiyalari, uning gormonlarining yangi tug'ilgan chaqaloqlar va chaqaloqlarda uglevod almashinuvini tartibga solishdagi roli. 6. Buyrak usti bezlari, jinsiy bezlarning morfofunksional xususiyatlari, ularning gormonlarining bolalar va o'smirlardagi roli. Paratiroid bezi, uning gormonlari va ontogenezdagi vazifalari. 7. Turli yoshdagi bolalarda pineal bezning gormonal funktsiyasi. Ota-onalarning endokrin tizimining bolaning rivojlanishiga ta'siri. Bolaning o'sishini endokrin nazorat qilish. b) Darsning amaliy qismi 1. “Ichki sekretsiya bezlari fiziologiyasi” mavzusidagi videofilm namoyishi. Bolalikda ichki sekretsiya bezlari funktsiyalarining buzilishi". 2. Multimedia taqdimoti bilan referat hisobotlar tayyorlash. Dars o'tkaziladigan joy Oddiy fiziologiya kafedrasining asosidir Moddiy va laboratoriya ta'minoti: Oddiy fiziologiya kafedrasining laboratoriya jihozlari - jadvallar, shaffoflar, dars mavzusi bo'yicha videofilm. Ta'lim va ta'lim maqsadlari a) umumiy maqsad: - talabalarga endokrin bezlarning yoshga bog'liq xususiyatlari, ularning gormonlari, ularning bola organizmidagi metabolik jarayonlarga ta'sir qilish mexanizmlari to'g'risidagi bilimlar tizimini pediatr kasbida qo'llashni o'rgatish. b) shaxsiy maqsadlar: - bolalarda endokrin tizimning xususiyatlari, gormonlarning bola tanasining o'sishi, rivojlanishi va shakllanishi jarayonlaridagi roli haqida nazariy bilimlar bazasini shakllantirish; - gipofiz bezining morfofunksional xususiyatlari, uning effektor va tropik gormonlarining metabolik jarayonlar, o'sish jarayonlari va bola tanasining rivojlanishidagi roli haqida nazariy bilimlar bazasini shakllantirish; - talabalarda qalqonsimon bezning morfofunksional xususiyatlari, qalqonsimon bez gormonlarining bola tanasining o'sishi va jismoniy va aqliy rivojlanishi jarayonlaridagi roli haqida g'oyalarni shakllantirish; - yangi tug'ilgan chaqaloqlar va chaqaloqlarda oshqozon osti bezining endokrin funktsiyasi, uning gormonlarining uglevod almashinuvini tartibga solishdagi roli haqida tasavvurlarni shakllantirish; - buyrak usti bezlari, jinsiy bezlarning morfofunksional xususiyatlari, ulardagi gormonlarning bolalar va o'smirlardagi o'rni, paratiroid bezlari va uning gormonlarining ontogenezdagi fiziologik ahamiyati haqida tasavvur hosil qilish; - turli yoshdagi bolalarda epifizning gormonal funktsiyasi, ota-onalarning endokrin tizimining bolaning rivojlanishiga ta'siri va bolaning o'sishini endokrin nazorati haqida talabalarda g'oyalarni shakllantirish. Darsning tarbiyaviy masalalarini o'rganish natijasida siz kerak BILING: tug‘ruqdan oldingi va tug‘ruqdan keyingi davrlarning barcha bosqichlarida bola tanasining o‘sishi, rivojlanishi, shakllanishi jarayonlarida gormonlarning roli, homila endokrin tizimini shakllantirish jarayonlarida onaning endokrin tizimining roli; gipofiz bezining morfofunksional xususiyatlari, uning effektor va tropik  gormonlarining metabolik jarayonlarda, o‘sish, bola organizmining rivojlanishidagi roli; qalqonsimon bezning morfofunksional xususiyatlari, uning gormonlarining bola organizmining o‘sishi va jismoniy va aqliy rivojlanishi jarayonlaridagi roli; me’da osti bezining morfofunksional xususiyatlari, uning gormonlarining yangi  tug’ilgan chaqaloqlar va chaqaloqlarda uglevod almashinuvini tartibga solishdagi roli; buyrak usti bezlari, jinsiy bezlarning morfofunksional xususiyatlari, bolalar va  o‘smirlarda ularning gormonlarining roli; turli yoshdagi bolalarda epifiz va paratiroid bezining gormonal funktsiyasi.  QAYTA BO'LISH: ma'lum bir ichki sekretsiya bezining funktsiyasi o'chirilganda bola tanasining  funktsional holatini aniqlash; bolalar qalqonsimon bezning gipo-, giperfunktsiyasini aniqlash;  ENGLIK: - ichki sekretsiya bezlarining funktsiyalarini o'rganish usullarini bilish; -bu bilimlarni pediatriya amaliyotida qo'llash uchun bolalarning metabolizmini, jismoniy, aqliy va jinsiy rivojlanishini tartibga solishda gormonlarning o'rni haqida bilim. H A B O R O M C O M P E T E N C I O N HAQIDA Fanni o'rganish jarayoni Federal davlat ta'lim standartiga muvofiq quyidagi vakolatlar elementlarini rivojlantirishga qaratilgan: a) umumiy madaniy (OK): - fiziologik jarayonlarning qonuniyatlarini bilish, kasbiy va ijtimoiy faoliyatning turli turlarida amaliy ahamiyatga ega bo'lgan tadqiqot usullaridan amaliy foydalanish asosida bolalar va o'smirlarning ijtimoiy ahamiyatga ega sog'lig'i muammolarini tahlil qilish qobiliyati va tayyorligi (OK-1); b) professional (PC): - individual organlar va tizimlarning ishlash shakllarini tahlil qilish qobiliyati va tayyorligiOdam organizmida ueh xii bez bo'ladi: 1. Tashqi sekretsiya bezlariga tetidagi ter, yog', sut, so'lak (quloq oldi, til osti va jag' osti) hamda me'da va ichak shilliq qavatidagi shira ajratuvehi bezlar kiradi. Bularda ishlab ehiqariladigan suyuqliklar tashqi muhitga chiqariladi. Shuning uehun bu bezlar tashqi sekretsiya bez/ari deb ataladi. Ba'zi olimlaming fikrieha, jigar ham eng katta tashqi sekretsiya bezi hisoblanadi, ya'ni ishlab ehiqariladigan o't suyuqlig'i iehakka quyiladi va najas bilan tashqariga ehiqariladi. 2. Ichki sekretsiya bezlari. Bular odam tanasining turli qismlarida joylashgan bo'lib, ularda ish lab ehiqariladigan suyuqliklar organizmning ichki muhitiga, ya'ni qon va limfaga quyiladi. Shuning uchun bu bezlar ichki sekretsiya bez/ari deb ataladi. lehki sekretsiya bezlariga gi pofiz, epifiz, qalqonsimon, qalqon oldi, ayrisimon, buyrak usti bezlari kiradi. Nerv sistemasi Sezgi a`zolar Ovqat hazim qilish Nafas olish Qon aylanish sistemasi Tayanch - harakatlanish sistemasi (muskul, suyak) Ayirish Ko`payish va rivojlanish Ichki sekretsiya bezlari Teri Mehmonxona 3. Aralash bezlar. Bularning to'qimasi ikki qismdan iborat. . bo'lib, bir qismida ishlab ehiqariladigan suyuqlik xuddi tashqi sekretsiya bezlariga o'xshab tashqi muhitga ehiqariladi, ikkinehi qismida ishlab ehiqariladigan suyuqlik esa xuddi iehki sekretsiya bezlari singari organizmning iehki muhitiga, ya'ni qon va limfaga quyiladi. Aralash bezlarga oshqozon osti va jinsiy bezlar kiradi (1- rasm) 1-rasm. Odam lanasidagi icbki sekrelsiya bezlarining jaylasbuvi: 1- epiftz; 2- gipoftz; 3- qaiqon oldi bezi; 4- jigar; 5- o'n ikki barmoq ichak; 6¬ buyrakning po'st qismi; 7- moyak; 8-qalqonsimon bez; 9- ayrisimon bez; 10- me'da (oshqozon); 11- buyrak usti bezi; 12- me'da osti bezi; 13- tuxumdon. Ichki sekretsiya bezlarining ahamiyati Ichki sekretsiya bezlari odam tanasining turli qismlarida joy¬lashgan bo'lib, ularda ishlab ehiqariladigan suyuqlik gormon deb ataladi. Bezlarda ishlab ehiqariladigan gormon bevosita bezning to'qimasidan o'tayotgan qon va limfaga quyiladi. lehki sekretsiya bezlarida ishlab ehiqariladigan gormonlar ni¬hoyatda oz miqdorda, ya'ni grammning milliard qismiga teng. Ammo shunga qaramay, ular odam organizmidagi bareha moddalar almashinuvi jarayonlarida, to'qima va organlar funk¬sivasininl! boshaarilishida. bolalar hamda o'smirlar organizmining o'sishi va rivojlanishida, ular balog'atga yetishida, odam nasi qol¬dirishida muhim ahamiyatga ega. Ichki sekretsiya bezlarining hammasi birga qo'shilgan holda organizmning endokrin sistemasini tashkil etadi. Bu bezlar odam tanasining turli qismlarida joylashgan bo'lsa ham, ularning funksiyasi bir-biriga chambarchas bog'liq. Shuning uchun odam organizmining endokrin sistemasini orke¬strga o'xshatish mumkin, ya'ni har qaysi bezning ish faoliyati boshqa bezlarning funksiyasi bilan chambarchas bog'liqdir. Bu bog'liqlikni gipofiz bezi boshqaradi, ya'ni uni «orkestr»ning dirijyoriga o'xshatish mumkin. Gipofiz va epifiz bezlari Gipofiz bezi. Bu no'xatsimon, massasi 0,5-0,6 g ga teng bo'lib, bosh miyaning ostki sohasida, kalla suyagining turk egarchasi deb atalgan qismida joylashgan. Gipofiz uch bo'lakdan iborat: 01¬dingi, oraliq va orqa bo'laklar (2- rasm). Gipofizning oldingi bo'lagidan olti xil: somatotrop, adreno¬kortikotrop, tireotrop, gonodotrop, laktotrop, lyuteinlovchi gormonlar ajraladi. Somatotrop gormon (STG) bolalar va o'smirlaming o'sishini, rivojlanishini, organizmda oqsillar sintezlanishini boshqaradi. Ba'zi sabablarga ko'ra bolalar va o'smirlarda bu gormon ko'p ishlab chiqarilsa, bo'y normadan ortiq o'sib ketadi. Bu holatga gigantizm, bun day odam esa gigant deb ataladi. Agar bu gormon kamroq ishlab chiqarilsa, bo'y o'sishi sekinlashadi, bunday holga nanizm deyiladi (3- rasm). Bunday bo'yi past odam gipofizar pakana deyiladi. Ularning bo'yi past bo'lsa ham aqliy faoliyati normal bo'ladi. Bo'y o'sishi to'xtagan katta odamlarda somatotrop gormoni ko'p isWab chiqarilsa, akromegaliya kasalligi sodir bo'ladi. Bunda odamning burni, labi, iyagi, tili, qo'l va oyoq panja¬larining hajmi kattalashadi. . Adrenokortikotrop gormon buyrak usti bezining ishini bosh¬qaradi, ya'ni kortikosteroid gormon ishlab chiqarilishini tartibga soladi. 2-rasm. Gipofiz bezi: J- gipofizning arqa ba'lagi; 2- gipofizning aldingi ba'Jagi; 3- miyaning qadoqsimon tanasi; 4-epifiz. 3-rasm. Gipofiz bezidan somalo¬lrop; gormon ko'p isblanib cbiqqanda odam bo'yining normadan ortiqcha o'sishi - gigantizm, bu gormon kam bosh bo'lganda bo'y o'smay qolisbi ¬nanizm holatining ko'rinishi. Tireotrop gormon qalqonsimon bezning ishini, ya'ni undan tiroksin gormoni ishlab chiqarilishini boshqaradi. Gonadotrop gormon erkaklar va ayollarning jinsiy bezlari funksiyasini boshqaradi, o'smirlarda esa balog'atga yetish belgilari paydo bo'lishida ishtirok etadi. Laktotrop gormon ayollarda sut bezlarining funksiyasini bosh qaradi. Lyuteinlovchi gormon homilador ayollarda homilaning normal rivojlanishini boshqaradi. Gipofizning oraliq bo'lagidan intermedin gormoni ajraladi. U terida pigment hosil bo'lishini boshqaradi. Gi pofizning orqa bo'lagidan ikkita gormon ajraladi (oksitotsin va vazopressin). Oksitotsin gormoni homilador ayollarda bacha¬don Ihuskullarining qisqarishini kuchaytirib, tug'ish jarayonini osonlashtiradi. Vazopressin, ya'ni antidiuretik gormon (AD G) organizmda suv almashinuvini boshqaradi, ya'ni u buyrakning egri-bugri kalavasimon kanalchalarida birlamchi siydikning 98,5¬99% i qonga qayta so'rilishini (reabsorbsiya jarayonini) boshqaradi. Bu gormon kam hosil bo'lsa, buyrak kanalchalarida birlamchi siydikning qonga so'rilish jarayoni buziladi. Natijada qandsiz diabet kasalligi sodir bo'ladi. Bu kasallikda odam ko'p suv iste'mol qiladi va ko'p siydik ajratadi (bir kecha-kunduzda 5-10 l va undan ko'p). Shuni alohida ta'kidlash kerakki, gipofiz organizmdagi bar¬cha ichki sekretsiya bezlarining ishini tartibga soluvchi hukmron bez bo'lishi bilan birga, uning funksiyasi markaziy nerv sistemasi tomonidan, ya'ni oraliq miyadajoylashgan gipotalamusdan aj¬raladigan neyrogormonlar orqali boshqariladi. Epifiz bezi. Epifiz bosh miyaning asosida, ya'ni o'rta miya sohasida joylashgan bo'lib, uning massasi 0,2 g. Unda melatonin gormoni ishlab chiqariladi. Bu gormon gi pofizning oraliq bo'lagidan ajraladigan intermidin gormoni singari, odam organizmida pigment almashinuvini boshqarishda ishtirok etadi. Bundan tashqari, epifizdan ajraladigan gormon gi pofizning gonadotrop funksiyasini tormozlab, bolada vaqtidan ilgari balog'atga yetish jarayonini susaytiradi. Epifizning funksiyasi bola 7 yoshga kirguncha kuchayib bora¬di, undan keyin uning faoliyati asta-sekin pasayib, balog'atga yet ish davri oldidan butunlay to'xtaydi. Agar bu bezning funksiyasi oldinroq pasaysa, gi pofizning gonadotrop funksiyasi kuchayib ketib, bolada vaqtidan ilgari balog'atga yet ish belgilari paydo bo'ladi. Qalqonsimon, qalqonsimon bez oldi va ayrisimon bezlar Qalqonsimon bez. Bu bez bo'yinning oldingi qismida joylash¬gan bo'lib, hiqildoqni oldingi va yon tomonlaridan yopib turadi. Uning massasi chaqaloqda 1 g, 5-10 yoshli bolalarda 10 g, kat¬talarda 25-30 g gacha bo'ladi (4- rasm). Qalqonsimon bez tiroksin gormonini ishlab chiqaradi. Tiroksinning 65% dan ko'prog'i yod moddasidan iborat. Bu gormon organizmda moddalar almashinuvi jarayoni normal o'tishida muhim rol o'ynaydi. U yurak ishining gumoral yo'l bilan boshqari¬lishida ishtirok etadi. Tiroksin bolalarning o'sishi va rivojlanishida, nerv sistemasi funksiyasining normal takomillashuvida katta ahamiyatga ega. Qalqonsimon bez funksiyasining susayishi gipotireoz deb ata¬ladi. U yosh bolalarda ham, kattalarda ham og'ir kasallikka sabab bo'ladi. Gipotireoz, ya'ni qalqonsimon bez funksiyasining pasayishi bola tug'ilgandan keyin turli yosWarda va, hatto, katta odamda ham ayrim sabablarga ko'ra yuzaga kelishi mumkin. Bunday odamda terining quruqlashganligi, ich qotishi, hatto issiq vaqtda ham sovqotish, doimo bo'shashganlik, kunduzlari ham uyqusirash kabi belgilarni aniqlash mumkin. Kasallikning og'ir ko'rinishlarida bemorning tanasi shishadi, aqliy faoliyati zaiflashadi, ya'ni esda saqlash, o'zlashtirish qobiliyati pasayadi. Bolalar va kattalarda kasallikning yuqorida qayd etilgan belgi¬lari sezilsa, endokrinolog shifokorga murojaat etish zarur. Endemik buqoq. Ba'zi joylarda, ayniqsa, buloq suvidan foydalaniladigan joylarda suv va tuproq tarkibida yod moddasi kam bo 'Iadi. Shuning uchun bu joylarda yashovchi aholi o'rtasida endemik buqoq ko'p uchraydi. Bu kasallikda qalqonsimon bezning hajmi kattalashib, bo'yinning oldingi qismida shish (buqoq) hosil bo'ladi. Uning hajmi yong'oqdan to katta choynakkacha bo'lishi mumkin. Ural, Kavkaz, Tyanshan va Pomir tog'lari, Farg'ona vodiy¬sining ayrim tumanlarida ilgarilari endemik buqoq ko'p tarqalgan edi. Ichiladigan suvga va tuzga kaliy yodid qo'shilishi va maktab o'quvchilariga antistrumin dorisi berilishi natijasida keyingi yillarda buqoq kasalligi kamaydi. Tireotoksikoz qalqonsimon bez funksiyasining oshishi, tiroksin gormoni normadan ko'p sintezlanishi natijasida sodir bo'ladigan kasallikdir. Uni aniqlagan olimning nomi bilan Bazedov kasalligi deb ham yuritiladi. Bu kasallikda qalqonsimon bezning hajmi kattalashib, ba'zan bo'yinning oldingi sohasi bo'rtib chi¬qadi. Bemorda ko'zning chaqchayishi, ko'p terlash, asabiylashish, uyqusizlik, ozish, yurak o'ynash holatlari sodir bo'ladi (5- rasm). Kasallik o'z vaqtida davolanmasa, bemor asabiylashadi, juda ozib ketadi. Kasallikning og'ir turida bemor jarrohlik yo'li bilan davolanadi (qalqonsimon bezning bir qismi olib tashlanadi). 4-rasm. 1- qalqonsimon bel; 2- ayrisimon bez. 5-rasm. 8 yoshli o'g'it bolada tireotoksikol (Baledov) kasalligining ko'rinishi; kO'llari chaqchay¬gan, qalqonsimon beli kattalashgan, o'zi ozg'in. Qizlar balog'atga yetishi davrida (12-15 yoshda) qalqonsimon bezning funksiyasi ma'lum darajada kuchayadi. Shuning uchun ularda tireotoksikoz holatining yengil ko'rinishlari yuzaga kelishi murnkin, ya'ni tez jaW chiqishi, uyquning buzilishi, ishtahaning pasayishi, terlash, ayniqsa, qo'l kaftining ko'p terlashi va hokazo. Bunday vaqtda ko'proq ochiq havoda sayr qilish, aqliy mehnatni kamay¬tirish tavsiya etiladi, bu holat dorisiz asta-sekin o'tib ketadi. Qalqonsimon bez oldi bezi. Bu bez to'rtta bo'lib, qalqonsimon bezning orqa yuzasiga yopishib turadi. Ulaming umumiy og'irligi 10-12 mg ni tashkil qiladi. Qalqonsimon bez oldi bezidan paratireoidin yoki paratgormon ishlanib chiqadi. Bu gormon odam organizmida kalsiy-fosfor almashinuvini tartibga solib turadi. Gormon kam ishlab chiqaril¬sa, nerv-muskul sistemasining qo'zg'aluvchanligi ortib, odamning qovoqlari, lablari pirpirab uchadi, qo'llari qaltiraydi. Gormon juda kamayib ketsa, soch to'kiladi, suyaklar yumshab, egiluv¬chan, mo'rt bo'lib qoladi, nerv-muskul sistemasining qo'zg'aluvchanligi ortib ketib, odam tanasining umumiy qaltirashi, ya'ni tutqanoq (Ietaniya) holati yuzaga keladi. Qalqonsimon bez oldi bezlarining funksiyasi ortib, paratgor¬mon ish lab chiqarilishi ko'paysa, nerv-muskul sistemasining qo'zg'aluvchanligi pasayib, tana muskullari bo'shashib qoladi, odam umumiy holsizlanadi, tez charchaydi. Ayrisimon bez. Bu bez to'sh suyagining orqa yuzasida joylashgan. Uning massasi chaqaloqlarda 12 g bo'lib, to balog'atga yetish dav¬rigacha - 14-15 yoshgacha kattalashib, 30-40 g ga yetadi. So'ngra bezning hajmi asta-sekin kichiklasha boradi va II yog' moddasiga aylanadi, 25 yoshda bezning og'irligi 25 g gacha kamayadi, 60 yoshda 15 g, 70 yoshda 6 g bo'ladi. Ayrisimon bez timozin gormonini ishlab chiqaradi. U bolalarning o'sishiga ijobiy ta'sir ko'rsatadi, jinsiy bezlar funksiyasini pasaytirib, bolada balog'atga yetishni susaytiradi. Bundan tashqari, timozin limfositlar hosil bo'lishini kuchaytirib, organizmning immunitet xususiyatini oshiradi. Balog'atga et ish davridan (14-15 yosh) bosh lab jinsiy bez¬laming funksiyasi kuchayadi, ayrisimon bezning funksiyasi esa susaya boshlaydi. Ba'zi sabablarga ko'ra, ayrisimon bezning funksiyasi balog'atga yet ish davridan oldin pasaysa, jinsiy bez¬laming funksiyasi kuchayadi va balog'at yoshiga yetmagan bolada vaqtidan ilgari balog'atga yetish belgilari paydo bo'ladi, ya'ni 8¬ 10 yoshli bolaning soqoli chiqadi, qizlarning ko'krak bezi kattalashadi va hokazo. Bunday holatlarda zudlik bilan endokrinolog shifokorga murojaat qilish kerak. Buyrak usti, me'da osti va jinsi bezlar Buyrak us!i bezlari. Bu bezlar ikkita bo'lib, nomiga monand o'ng va chap buyraklarning ustki qismida joylashadi (6- rasm). Ularning birgalikdagi og'irligi 10-20 g. Buyrak usti bezlari ikki qavatdan: ustki - po'slloq va ichki - miya qavatdan iborat Buyrak usti bezlarining ustki po'stloq qavatida uch guruh kortiko¬steroid gormonlar ish lab chiqariladi: I. Mineralokortikoid gormoni organizmda mineral tuzlar almashi¬nuvi boshqarilishida ishtirok etadi. 2. Glyukokortikoid gormoni organizmda oqsil va uglevod almashi¬nuvini boshqarishda ishtirok etadi. Ular ta'sirida qonda qand, jigarda glikogen miqdori ortadi. Bundan tashqari bu gormonJar odamda aller¬gik reaksiya va yallig'lanish jarayoni yuzaga kelishini susaytiradi. Shuning uchun bu gormonlardan tayyorlangan dorilar (prednizolon, gidrokortizon va boshqalar) allergiya kasalliklarida hamda og'ir o'tadigan turli xii xastaliklami davolashda ishlatiladi. 3. Androgen va esterogen gormonlari erkaklar va ayollaming jinsiy bezlari funksiyasini kuchaytiradi. Buyrak usti bezlarining ichki - miya qismida noradrenalin va adrenalin gormonlari ishlab chiqariladi. Bu ikkala gormonning ta'siri bir xil bo'lganligi uchun ular birgalikda katexolamin deb ham yuritiladi. Bu gormonlar arterial qon bosimini oshiradi, yurak qisqarishini tezlashtiradi, to'qimalarda moddalar almashinuvini kuchaytiradi. Odam hayajonlanganda, achchiqlanganda, qo'rq¬qanda katexolamin hosil bo'lishi kuchayadi. Shuning uchun bun¬day holatlarda odamning arterial qon bosimi ortadi, teridagi qon tomirlari torayadi va rangi oqarib, yurak urishi tezlashadi. Odam qattiq ta'sirlanib, stress holati yuzaga kelganda buyrak usti bezlari¬ning funksiyasi kuchayadi, uning po'stloq va miya qismlarida gormonlar ko'p hosil bo'ladi. Buning natijasida organizmning noqulay ta'sirga nisbatan chidamliligi ortadi. Shunday qilib, buyrak usti bezlari organizmni himoya qilishda ishtirok etadi. Buyrak usti bezining ichki qavatida adrenalin ishlanib chiqi¬shi kamaysa, Addison, ya'ni bronza kasalligi yuzaga keladi. Bu ka¬sallikka chalingan odam terisi bronza rangiga o'xshab qoladi, muskullari bo'shashadi, ozadi, qon bosimi pasayadi, tez charchaydi, jismoniy ish qobiliyati pasayadi. Buyrak usti bezining shish kasalligida (gipernefroma), uning tashqi - po'stloq qavatida ishlab chiqariladigan androgen gor¬moni ko'p hosil bo'ladi. Natijada yosh bolada balog'atga yetish bel¬gilari paydo bo'ladi. Ba'zan keksaygan ayollaming bu bezida shish paydo bo'lsa, ularning iyagida soqol o'sadi, ovozi erkakJarnikiga o'xshab qoladi. Bemor jarrohlik yo'li bilan davolanadi. Me'da osti bezi. Bu bez me'daning pastki va orqa sohasida bi¬rinchi bel umurtqasi ro'parasida joylashgan bo'lib, uzunJigi 16¬20 sm, massasi 70-80 g. Me'da osti bezi aralash bez bo'lib, to'qimasining 98-99% i tashqi sekretsiya funksiyasini bajarib, ovqat hazm qilishda ishtirok etuvchi fermentlarni ishlab chiqara¬di. Bez to'qimasining 1-2% i, ya'ni Langergans orolchasi deb ataluvchi qismi ichki sekretsiya funksiyasini bajaradi.Bezning Langergans orolchasida glyukagon, insulin, gastrin gormonlari ishlab chiqariladi. Glyukagon gormoni jigar va mus¬kullarda zahira holda to'plangan glikogen moddasini parchalab, glyukozaga aylantiradi va u qonga o'tib miya, yurak hamda boshqa organlarning hujayralariga oziq modda sifatida o'zlashtiriladi. 6-rasm. 1- buyrak us!; bez;; 2-buyrak. In¬sulin gormoni qondagi qand moddasining ortiqcha qismi jigar va muskul to'qimalarida glikogen moddasi sifatida zahira holda to'planishini ta'minlaydi. Gastrin gormoni qon orqali me'daning ferment ajratish funksiyasini boshqarishda ishtirok etadi. Me'da osti bezining insulin ishlab chiqarish funksiyasi alohida ahamiyatga ega, chunki bezning bu funksiyasining buzilishi aholi orasida ko'p tarqalgan qandli diabet kasalligi kelib chiqishiga sabab bo'ladi. Bu surunkali kasallik bo'lib, uzoq yillar, aksariyat hollarda umr bo'yi davom etadi. Bu kasallikda me'da osti bezining insulin ishJab chiqarish funksiyasi buzilishi tufayli, organizmga kerakli bo'lgan insulin gormoni bezdan qonga o'tmay qoladi. Buning oqibatida organizmda uglevodlar almashinuvi buziladi, ya'ni ovqat bilan iste'mol qilingan uglevodlarning parchalanishidan hosil bo'lgan qand (glyukoza) insulin ta'sirida glikogenga aylanmay, uning qondagi miqdori ortib ketadi. Sog'lom odam qonida qandning normal miqdori 80-120 mg % bo'ladi, qandli diabet kasalligida esa uning miqdori 150-250 mg % ga ko'tariJib, undan ham ortib ketishi mumkin. Qondagi qandning miqdori normal bo'lganda, u buyrak or¬qali siydik bilan tashqariga chiqarilmaydi, ya'ni sog'lom odamning siydigida qand mutlaqo bo'lmaydi. Qonda qandning miqdori 140¬150 mg % dan oshaversa, u siydik bilan tashqariga chiqarila bosh laydi. Bunday bemorlar tez chanqaydi va ko'p suv iste'mol qiladi. Iste'mol qilingan ovqat tarkibidagi uglevodlar hujayra va to'qi¬malarda o'zlashtirilmasdan, siydik bilan tashqariga chiqib ketishi tufayli bemor tez och qoladi va tez-tez ovqat iste'mol qilishga majbur bo'ladi. Aks holda teri ostidagi zahira yog' moddalari par¬chalanib, glyukozaga aylanadi, hatto hujayra va to'qimalar tarki¬bidagi oqsil, yog' moddalari ham glyukozaga aylanib, qonga o'tadi va undan siydik bilan tashqariga chiqariladi. Buning oqibatida bemor ozadi, kuchsizlanadi, ish qobiliyati pasayadi. 1921-1922-yillarda kanadalik olimlar Banting va Best sigir va cho'chqaning me'da osti bezidagi Langergans orolchalari hujay¬ralaridan maxsus preparat tayyorlab, uni insulin deb atadilar. Insulin hozirgi paytda qandli diabet kasalligiga uchragan bemorlami davolashda keng qo'llanilmoqda Jinsiy bezlar. Erkaklarning jinsiy bezlariga bir juft moyaklar (urug'don), moyak ortig'i, prostata bezi kiradi. Moyaklar elli ps¬simon bo'lib, massasi katta odamda 20-36 g bo'ladi. Ularda erkaklik jinsiy hujayralari (spermatozoidlar) va erkaklik jinsiy gormoni (testosteron) ishlab chiqariladi. Moyaklarning bu fun¬ksiyasi o'smirlik davrida (12-15 yosh) boshlanadi va keksayish davriga qadar davom etadi. ..aestosteron gormoni o'smirlarda balog'atga yetish belgilari yuza¬ga kelishiga ta'sir ko'rsatadi, ya'ni soqol-mo'ylov o'sishi, qo'ltiq osti va qov sohasida jun chiqishi, ovozning o'zgarishi kabilar... Ba'zi kasalliklar (tepki, gri pp, angina kabilar) oqibatida moyak yallig'lanishi mumkin. Buni o'z vaqtida davolamaslik moyaklar¬ning spermatozoid va testosteron ishlab chiqarish funksiyasi buzi¬lishiga sabab bo'ladi. Bu kasallik bolalik davrida sodir bo'lsa, o'smir¬lik davrida balog'atga yetish belgilari yuzaga kelishini kechiktiradi va hatto kelajakda farzand ko'rish qobiliyati yo'qolishi mumkin. Ayollarning jinsiy bezlariga bir juft tuxumdon kiradi. Tuxum¬donlar kichik chanoq bo'shlig'ida joylashgan bo'lib, katta yoshli ayollarda ularning massasi 5-6 g bo'ladi. Tuxumdon bacha¬donning orqa qismiga yopishib turadi. Tuxumdonda jinsiy gormonlar (progesteron, esteron, estereol, estradiol) ishlab chi¬qariladi. Bu gormonlar bevosita qonga quyiladi. Ular qiz bolaning o'smirlik davridan ish lab chiqarila boshlaydi va unda ikkilamchi, ya'ni ayollik jinsiy belgilari hosil bo'lishini ta'minlaydi. Bundan tashqari, tuxumdonlarda pufakchalar to'plami - follikulalar bo'ladi. Ularda jinsiy hujayralar (tuxum hujayralar) paydo bo'ladi va yetiladi. Follikulalar qiz bola tug'iImasdan uning embrional rivojlanish davridayoq paydo bo'ladi. Qizning tug'ilish paytida uning tUXUmdonidagi follikulalarning soni yuz mingdan ortiqroq, lekin yetil¬magan holda bo'ladi. Ular qiz bola balog'atga yetishi davridan boshlab keksalik davrigacha (o'rtacha 50 yoshgacha) birin-ketin yetiladi. Ayolning butun umri davomida uning tuxumdonidagi yuz ming follikuladan o'rtacha 500 tasi yetiladi. Tuxum hujayra odam organizmidagi barcha hujayralaming eng kattasi. U yumaIoq bo'lib, diametri 0,2 rnm(fuxum hujayra qiz bolaning 12-13 yoshida yetila boshlaydi. Har oyda tuxumdondagi bitta follikula yetilib yoriladi va undan tuxum hujayra chiqadi. Bu jarayon ovulyatsiya deb ataladi:7Tuxum hujayra bachadon naychasiga, undan bachadon bo'shlig'iga o'tadi. Bachadon ichki gavati galinlashadi (Agar tuhum uruglanmasa u yoriladi. Bacha donning galinlashgan ichki qarat to'gimasi titilib gon ogish, ya'ni hayz ko'rish yuzaga keladi. Hayz ko'rish har 21- 24-28-30 kunlarda takrorlanib, 3-5 kun.davom etadi. Hayz ko'rish 12-13 yoshdan boshIab to keksayguncha, ya'ni klimaks davrigacha (50 yosh atrofida) davom etadi.) Tez-tez shamollasll, angina, gripp kabi kasalliklar tuxum¬donning yallig'lanishiga sabab bo'ladi. Kasallik o'z vaqtida davo¬lanmasa, tuxumdonning funksiyasi buziladi, ayolda farzand ko'rish xususiyati yo'qolishiga sabab bo'ladi. Har xil turdagi signal beruvchi moddalarni chiqaradigan hujayralar hamda inkretor bezlar gormonlar orqali ko'plab hujayrali organizmdagi turli metabolik jarayonlar va organ funktsiyalarini tartibga soluvchi organ tizimiga birlashtiriladi. Gormonlar atrof-muhitdagi yonidagi hujayralarga to'g'ridan-to'g'ri parakrin ta'sir ko'rsatadigan yoki endokrin qon oqimiga chiqarilgandan so'ng, maqsadli hujayralarga yetib boradigan xabarchilar hisoblanadi. Gormonlar hujayra membranasida yoki hujayraning sitozolida ma'lum gormon retseptorlari mavjud bo'lsa, hujayradan tashqari signal beruvchi moddalar sifatida ta'sir ko'rsatadi. Endokrinologiyaning tibbiy ixtisosligini endokrin tizimning buzilishi yoki endokrinopatiyalar egallaydi. Gipotalamus [ tahrir | manbasini tahrirlash ] gipotalamus va gipofiz Gipotalamus, o'rta miyaning kichik maydoni hisoblanadi, uni endokrin tizim bilan bog'laydi. Portal vena tizimi orqali u gipofiz bezi bilan aloqada bo'lib, uning gormonlarini chiqarishni tartibga soladi. Xulosa qilib aytganda, u tana haroratini, yurak urishini va buyraklar faoliyatini, shuningdek, ochlik va chanqoqlikni, uyqu ritmini va jinsiy aloqani tartibga soluvchi vositadir. Gipofiz bezi [ tahrir | manbasini tahrirlash ] Endokrin tizimdagi asosiy bez no'xat kattaligidagi gipofiz bezi bo'lib, u o'rta kranial chuqurchada suyak bo'shlig'ida joylashgan va endokrin tizimning ko'p qismini boshqaradi. U gormonlar tizimining markazi bo'lib, boshqa endokrin organlardan ustundir. O'z gormonlarini ishlab chiqarishdan tashqari, u boshqa endokrin bezlarning gormonlarini ishlab chiqarishga ham ta'sir qiladi. Gipofiz bezi mustaqil ravishda ishlaydigan ikkita yarmidan iborat: orqa gipofiz (neyrogipofiz) va oldingi gipofiz (adenopituitar). Orqa gipofiz bezi gipofiz sopi orqali gipotalamus bilan bevosita bog'langan. Tarixiy jihatdan gipotalamusning bir qismi (ya'ni miya) u yerda hosil bo lgan vaʻ umumiy asab aloqasi orqali unga etkazilgan gormonlarni saqlaydi. Oldingi gipofiz bezi bevosita gipotalamus bilan bog'langan. Anterior lobda to'g'ridan-to'g'ri tana to'qimalariga va boshqa bezlarga ta'sir qiluvchi turli xil gormonlar ishlab chiqariladi. Ular gipotalamusda hosil bo lgan va maxsus tomirʻ orqali oldingi lobga etib boradigan omillar tomonidan nazorat qilinadi. Bundan tashqari, oldingi lob qondagi gormonlarning yuqori darajasiga mustaqil ravishda reaksiyaga kirishadi. Oshqozon osti bezi [ tahrir | manbasini tahrirlash ] Ovqat hazm qilish tizimidagi endokrin bezlar Qorinning yuqori qismida oshqozon orqasida joylashgan oshqozon osti bezi endokrin va ekzokrin qismdan iborat yagona bez hisoblanadi. U asosan ikkita organdan iborat. Endokrin qismi - Langergans orolchalari - insulin va glyukagon ishlab chiqaradi. Gipotalamus ikkita qarama-qarshi ta'sir qiluvchi gormon - relizing omil va somatostatinni chiqaradi, ular adenopituitar bezga yuboriladi va o'sish gormoni ishlab chiqarish va chiqarilishini tartibga soladi. O'sish gormoni bir tekis emas, balki vaqti-vaqti bilan, kun davomida 3-4 marta ajralib chiqadi. O'sish gormoni sekretsiyasining ko'payishi ro'za tutish, og'ir mushak ishi, shuningdek, chuqur uyqu paytida sodir bo'ladi. Yoshi bilan o'sish gormoni sekretsiyasi kamayadi, ammo shunga qaramay, hayot davomida to'xtamaydi. Axir, kattalarda o'sish jarayonlari davom etadi, faqat ular endi hujayralar massasi va sonining ko'payishiga olib kelmaydi, balki eskirgan, sarflangan hujayralarni yangilari bilan almashtirishni ta'minlaydi. Gipofiz bezi tomonidan chiqarilgan o'sish gormoni tana hujayralariga ikki xil ta'sir ko'rsatadi. Birinchi ta'sir hujayralar uglevodlar va yog'larning ilgari to'plangan zahiralarining parchalanishini, ularni energiya va plastik metabolizm ehtiyojlari uchun safarbar qilishni kuchaytiradi, ikkinchisi jigar ishtirokida amalga oshiriladi. Uning hujayralarida o'sish gormoni ta'sirida vositachi moddalar - somatomedinlar ishlab chiqariladi, ularning ta'siri ostida suyak o'sishi, oqsil sintezi va hujayra bo'linishi kuchayadi. Agar o'sish gormoni ishlab chiqarish kamaytirilsa, bola o'smaydi va mitti bo'ladi. Shu bilan birga, u normal fizikani saqlaydi. Somatomedinlar sintezidagi buzilishlar tufayli o'sish ham muddatidan oldin to'xtashi mumkin. Aksincha, bolalarda o'sish gormonining yuqori sekretsiyasi (masalan, yaxshi xulqli gipofiz shishi rivojlanishi tufayli) gigantizmga olib kelishi mumkin. Agar jinsiy gormonlar ta'sirida suyaklarning xaftaga tushadigan joylarining ossifikatsiyasi allaqachon tugaganidan keyin gipersekretiya boshlangan bo'lsa, akromegaliya hosil bo'ladi - oyoq-qo'llar, qo'llar va oyoqlar, burun, iyak va tananing boshqa terminal qismlari, shuningdek til. va ovqat hazm qilish organlari, nomutanosib ravishda uzaytiriladi. O'z vaqtida qo'llaniladigan gormonal terapiya yoki jarrohlik aralashuv kasallikning eng xavfli rivojlanishidan qochishi mumkin. Balog'at yoshining boshlanishi bilan jinsiy gormonlar o'sish jarayonlarini tartibga solishda faol ishtirok etadi. Androgenlarning anabolik ta'siri tananing barcha skelet mushaklariga ta'sir qiladi, buning natijasida erkaklardagi mushaklar ayollarga qaraganda ancha rivojlangan. Ayol estrogenlari androgenlarga qaraganda kamroq aniq anabolik ta'sirga ega. Shu sababli, balog'at yoshidagi qizlarda mushaklar va tana uzunligining o'sishi o'g'il bolalarnikiga qaraganda kamroq bo'ladi. 7. Organizmning jismoniy faoliyatga moslashuvida gormonlarning roli Gormonlar tananing jismoniy stressga moslashishida muhim rol o'ynaydi. Ichki sekretsiya bezlari ansamblida mushaklar yukiga birinchi bo'lib simpatoadrenal va gipofiz-adrenal tizimlar javob beradi. Mushaklar ishini bajarish jarayonida simpatoadrenal va gipofiz-adrenal tizimlarning yuqori darajada ishlashi bilan bir qatorda aldosteron, vazopressin va tiroksin miqdori ortadi. Keyinchalik insulin, somatotropin va glyukagonning qo'shimcha ishlab chiqarilishi faollashadi. Bunday turli xil gormonal moddalar energiya resurslarini safarbar qilish, gaz almashinuvini ta'minlash va ishlaydigan tananing to'qimalarini oziqlantirish uchun zarurdir. Mushak ishining uzoq muddat ishlashi energiya va plastik resurslarni safarbar qilishni ta'minlaydigan gormonal mexanizmlar faoliyatining pasayishiga olib keladi. Bunga parallel ravishda qonda kalsitoninning ko'payishi kuzatiladi. Bu reaktsiya tabiatda himoya bo'lib, tanani energiya va plastik zaxiralarni tanqidiy iste'mol qilishdan himoya qiladi. Tiklanish davrida gormonal moddalarning kontsentratsiyasi normallashadi. Tizimli mashqlar buyrak usti korteksining faolligini oshirishga olib keladi. Shunday qilib, sport bilan shug'ullanadigan bolalarda dam olishda steroid gormonlarining chiqarilishi yuqori bo'ladi. Biroq, hajmi va intensivligi bo'yicha haddan tashqari ko'p bo'lgan va to'liq tiklanishi fonida bajariladigan mushak yuklari buyrak usti bezlari korteksining funktsional faolligini keskin kamaytiradi. Mushak yukiga javoban adrenal korteksning faollashishi biz keksaygan sari kamayadi. Bolalarda bu o'zgarishlar kamroq adekvat va aniqroq. Jinsiy bezlarning ishi bolalar va o'smirlar uchun etarli jismoniy faoliyat bilan rag'batlantiriladi. Zaiflashtiruvchi tabiatning katta shtammlari jinsiy gormonlar ishlab chiqarishni inhibe qilishga va balog'atga etishishni kechiktirishga olib keladi, ayniqsa balog'atga etishishdan oldin jismoniy faollik kuchaygan bo'lsa. Shuning uchun o'smirlarning (ayniqsa qizlar) hayotini qo'llab-quvvatlash tizimlarida sodir bo'ladigan adaptiv o'zgarishlarni baholashda androgen funktsiyaning intensivligini hisobga olish kerak. Jismoniy ortiqcha kuchlanish bilan bog'liq gormonal funktsiyaning buzilishi yukni kamaytirish yoki uning sifat tarkibini o'zgartirish uchun signal bo'lib xizmat qilishi kerak.

Ichki sekretsiya bezlarining yoshga xos xususiyatlari

Sotib olish