Ichki sekretsiya bezlarining yoshga xos xususiyatlari

Mavzu:  Ichki sekretsiya bezlarining yoshga xos xususiyatlari
Mustaqil ish
KIRISH
1.BOB. Ichki sekretsiya bezlari va ularning o’rganish
1.1. Ichki sekratsiya bezlarning asosiy jihatlari
1.2. Ichki sekratsiya bezlarning ishlab chiqaradigan moddalari
2.BOB. Ichki sekretsiya bezlarning yoshga xos xususiyatlari
2.1. IChki sekretsiya bezi kasalliklari
2.2. Ichki sekretsiya bezlarining yoshining ahamiyati
Xulosa
Foydalanilgan aadabiyotlar KIRISH
                       Ichki sekretsiya bezlari (yunoncha endo - ichkarida, krino - ajraladigan)
bezlar   bo'lib,   ular   chiqarish   yo'llari   bo'lmagan   va   o'zlari   ishlab   chiqaradigan
gormonlarni   bevosita   qon,   limfa   va   oraliq   suyuqlikka   chiqaradi. Ichki   sekretsiya
bezlari rivojlanishi, tuzilishi, ajralib chiqadigan gormonlarning kimyoviy tarkibi va
organizmga ta'siri bilan farqlanadi, ammo ularning barchasi  umumiy anatomik va
fiziologik xususiyatlarga ega:
- chiqarish kanallarining yo'qligi;
- deyarli barcha endokrin bezlarning asosiy to'qimasi bezli epiteliydir;
- bezlar limfa va qon kapillyarlarining zich tarmog'i bilan o'ralgan;
-   bez   hujayralarida   ishlab   chiqarilgan   gormonlar   oz   miqdorda   hosil   bo'ladi   va
biologik faollikni oshiradi;
-   ko'p   sonli   nerv   tolalari   bilan   innervatsiya   qilinadi,   asosan   avtonom   nerv
sistemasidan.
Ichki   sekretsiya   bezlariga   quyidagilar   kiradi:   gipofiz,   gipotalamus,   epifiz,
qalqonsimon   bez,   paratiroid   bezlari,   timus   bezi,   oshqozon   osti   bezi,   buyrak   usti
bezlari va jinsiy bezlar.
Gipofiz   bezi   uchta   lobdan   iborat:   oldingi   (adenohipofiz),   oraliq   va   orqa
(neyrogipofiz).
Old bo'lak (adenopituitar bez) boshqa endokrin bezlarning funktsiyalariga tartibga
soluvchi   ta'sir   ko'rsatadigan   tropik   gormonlarni,   shuningdek,   oqsil   sintezini   va yog'larning   parchalanishini   kuchaytiruvchi   somatotropinni   (o'sish   gormoni)
chiqaradi.
Yangi   tug'ilgan   chaqaloqda   somatotropin   kontsentratsiyasi   onaga   qaraganda   2-3
baravar yuqori. Tug'ilgandan keyingi 1-haftada u 50% dan ko'proq kamayadi. 3-5
yildan so'ng qondagi somatotropin darajasi kattalardagidek bo'ladi.
           Adenohipofizning yana bir gormoni - laktotropin yangi tug'ilgan chaqaloqda
yuqori   konsentratsiyalarda   qayd   etiladi.   Birinchi   yil   davomida   uning   qondagi
konsentratsiyasi   pasayadi   va   o'smirlik   davriga   qadar   past   bo'lib   qoladi.   Balog'at
yoshida   uning   konsentratsiyasi   yana   ortadi   va   qizlarda   o'g'il   bolalarga   qaraganda
kuchliroq bo'ladi. O'smirlarda laktotropin bir qator muhim funktsiyalarni bajaradi.
Erkak   tanasida   prostata   bezi   va   urug'   pufakchalarining   o'sishini   rag'batlantiradi.
Laktotropinning   yuqori   sekretsiyasi   testosteron   sekretsiyasining   pasayishiga,
gipogonadizmga   va   libidoning   pasayishiga   olib   keladi.   Ayol   tanasida   bu   gormon
gonadotropinlarning sekretsiyasini inhibe qiladi.
                        Adenohipofizda   qalqonsimon   bezning   faoliyatini   tartibga   soluvchi
tirotropin   ham   ishlab   chiqariladi.   Tirotropin   sekretsiyasining   sezilarli   o'sishi
tug'ilishdan   keyin   va   balog'atga   etishdan   oldin   darhol   kuzatiladi.   Birinchi   o'sish
yangi tug'ilgan chaqaloqning yangi yashash sharoitlariga moslashishi bilan bog'liq.
Ikkinchi   o'sish   gormonal   o'zgarishlarga,   shu   jumladan   jinsiy   bezlarning   ortishi
funktsiyasiga mos keladi.                     Buyrak   usti   bezlarining   faoliyatini   tartibga   soluvchi   kortikotropin   yangi
tug'ilgan   chaqaloqning   qonida   kattalardagi   kabi   konsentratsiyalarda   mavjud.   10
yoshida   uning   konsentratsiyasi   ikki   baravar   pasayadi   va   balog'at   yoshidan   keyin
yana kattalar darajasiga etadi. Gonadotropin  (follikulani  ogohlantiruvchi  gormon)  va  lutropin  (luteinlashtiruvchi
gormon).   Yangi   tug'ilgan   chaqaloqda   bu   gormonlar   kontsentratsiyasi   yuqori.
Tug'ilgandan   keyingi   1-haftada   bu   gormonlar   keskin   pasayadi.   7-8   yoshgacha   u
past   bo'lib   qoladi.   Prepubertal   davrda   gonadotropinlar   sekretsiyasi   kuchayadi.   14
yoshga   kelib,   ularning   konsentratsiyasi   8-9   yoshga   nisbatan   2-2,5   baravar   ortadi.
18 yoshga kelib, kontsentratsiya kattalardagi kabi bo'ladi.
            Gipofiz bezining oraliq lobi teri va soch pigmentatsiyasini tartibga soluvchi
melanotsitlarni   ogohlantiruvchi   gormon   (intermedin)   ishlab   chiqaradi.   Uning
gipofiz bezida kontsentratsiyasi homila rivojlanishida ham, tug'ilgandan keyin ham
ancha barqaror.
                      Gipofiz   bezining   orqa   qismi   (neyrogipofiz)   vazopressin   va   oksitotsin
gormonlari   ombori   hisoblanadi.   Tug'ilish   vaqtida   qondagi   bu   gormonlar   miqdori
yuqori   bo'lib,   tug'ilgandan   keyin   2-22   soatdan   keyin   ularning   konsentratsiyasi
keskin kamayadi. Bolalarda tug'ilgandan keyingi birinchi oylarda vazopressinning
antidiuretik   funktsiyasi   ahamiyatsiz   bo'lib,   yoshi   bilan   uning   organizmdagi   suvni
ushlab turishdagi roli oshadi. Oksitotsin uchun maqsadli organlar - bachadon va sut
bezlari - unga faqat balog'at yoshidan keyin javob berishni boshlaydi.
 
                              Pineal   bez   melatonin   gormonini   ishlab   chiqaradi.   Bez   intrauterin
rivojlanishning   5-7   xaftaligida   aniqlanadi.   Sekretsiya   3-oydan   boshlanadi.
go'daklik   davrida   bezning   funktsional   faolligi   yuqori.   Ammo   hayotning   birinchi
yilining   oxirida   uning   tuzilishini   qayta   qurish   sodir   bo'ladi:   faol   parenxima
hujayralari soni kamayadi va qon ta'minoti kamayadi. Bundan tashqari, yoshi bilan
pineal bezning funktsional faolligi pasayadi. Agar biron sababga ko'ra bezning erta
involyutsiyasi qayd etilsa, bu balog'atga etishning tezroq tezligi bilan birga keladi.
Ammo   shuni   ta'kidlash   kerakki,   pineal   bezning   to'liq   atrofiyasi   hatto   keksalikda
ham sodir bo'lmaydi. Qalqonsimon   bez   qalqonsimon   gormonlar   -   tiroksin   va   triiodotironin   ishlab
chiqaradi.   Ular   ontogenezning   intrauterin   davrida   o'sish   va   rivojlanishni
rag'batlantiradilar. Asab tizimining to'liq rivojlanishi  uchun muhim. Qalqonsimon
bez   gormonlari   issiqlik   ishlab   chiqarishni   oshiradi   va   oqsillar,   yog'lar   va
uglevodlar   almashinuvini   faollashtiradi.   Bundan   tashqari,   qalqonsimon   bez   najas
ishlab   chiqaradiPrenatal   davrda  jinsiy   bezlar   va  ular   tomonidan   aniqlangan   jinsiy
xususiyatlar   (jinsiy   organlarning   turi)   shakllanadi,   ular   asosiy   jinsiy
xususiyatlardir.   Bolalikda   rivojlanadigan   birlamchi   jinsiy   xususiyatlar   jinsiy
rivojlanishni belgilaydi.
           Jinsiy balog'at - bu o'smirlik davrida sodir bo'lgan jadal jinsiy rivojlanish va
jinsiy etuklikka erishish davri.                Bu davrda ichki sekretsiya bezlari, birinchi navbatda, gipotalamus-gipofiz
tizimi o'rtasidagi munosabatlar o'zgaradi: gipofiz gormonlari ta'sirida tana uzunligi
o'sishi   ortadi;   Gipofiz   bezi   qalqonsimon   bez   faoliyatini   faollashtiradi,   shuning
uchun, ayniqsa, qizlarda, balog'at davrida qalqonsimon bez ham sezilarli darajada
oshadi. Gipofiz bezining faolligi oshishi buyrak usti bezlarining faolligini oshiradi
va jinsiy bezlarning faol ishi boshlanadi. Jinsiy gormonlar sekretsiyasi kuchayishi
ikkilamchi   jinsiy   belgilarning  rivojlanishiga   olib   keladi   -   tana  xususiyatlari,   ovoz
tembri va sut bezlari rivojlanishi.
                   Balog'atga etish jarayoni notekis davom etadi va uni ma'lum bosqichlarga
bo'lish odatiy holdir, ularning har birida asab va endokrin tartibga solish tizimlari
o'rtasida o'ziga xos munosabatlar rivojlanadi.
1. Nolinchi   bosqich  -  yangi   tug'ilgan  chaqaloq  bosqichi.  Ushbu  bosqich  bolaning
tanasida   saqlanib   qolgan   onalik   gormonlarining   mavjudligi,   shuningdek,   tug'ilish
stressi tugaganidan keyin bolaning ichki sekretsiya bezlari faoliyatining asta-sekin
regressiyasi bilan tavsiflanadi.
2. Birinchi bosqich - balog'at yoshining birinchi belgilari paydo bo'lishidan bir yil
oldin bolalik davri. Bu bosqich jinsiy infantilizm bosqichi  sifatida qaraladi, ya'ni.
bu davrda hech narsa sodir bo'lmasligi nazarda tutilgan. Shu bilan birga, bu davrda
gipofiz va jinsiy bezlar gormonlari sekretsiyasining engil va asta-sekin o'sishi sodir
bo'ladi.
Ushbu   bosqichda   endokrin   tartibga   solishda   etakchi   rol   qalqonsimon   bez
gormonlari   va   o'sish   gormoniga   tegishli.   3   yoshdan   boshlab   qizlar   jismoniy
rivojlanish bo'yicha o'g'il bolalardan oldinda bo'lishadi va bu ularning qonida o'sish
gormonining yuqori darajasi  bilan birlashtiriladi. Balog'atga etishdan oldin darhol
o'sish   gormoni   sekretsiyasi   yanada   kuchayadi   va   bu   o'sish   jarayonlarining
tezlashishiga  olib  keladi  -   prepubertal  o'sish  sur'ati.   Tashqi   va  ichki   jinsiy  a'zolar sezilmaydigan darajada rivojlanadi va ikkilamchi jinsiy belgilar mavjud emas. Bu
bosqich   qizlarda   8-10   yoshda,   o'g'il   bolalarda   10-13   yoshda   tugaydi.   Garchi   bu
davrda   o'g'il   bolalar   qizlarga   qaraganda   bir   oz   sekinroq   o'sadigan   bo'lsa-da,
bosqichning   uzoq   davom   etishi   o'g'il   bolalarning   balog'atga   etganida   qizlarga
qaraganda kattaroq bo'lishiga olib keladi.
3.   Ikkinchi   bosqich   -   gipofiz   bosqichi   (balog'at   yoshining   boshlanishi).   Jinsiy
balog'atning   boshlanishi   bilan   gonadotropin   ingibitorining   shakllanishi   kamayadi
va   gipofiz   bezi   jinsiy   bezlarning   rivojlanishini   rag'batlantiradigan   ikkita   muhim
gonadotrop   gormon   -   follitropin   va   lutropinni   chiqaradi.   Natijada   testosteronning
faol sintezi boshlanadi. Hozirgi vaqtda jinsiy bezlarning gipofiz ta'siriga sezgirligi
sezilarli   darajada   oshadi   va   gipotalamus-gipofiz-gonadal   tizimda   samarali   qayta
aloqa   asta-sekin   o'rnatiladi.   Qizlarda,   xuddi   shu   davrda,   o'sish   gormoni
kontsentratsiyasi   o'g'il   bolalarda   eng   yuqori   bo'ladi,   o'sish   faolligining   cho'qqisi
keyinroq kuzatiladi; O'g'il bolalarda balog'at yoshi boshlanishining birinchi tashqi
belgisi moyaklarning kengayishi  hisoblanadi. Qizlarda balog'at yoshining birinchi
belgisi  sut  bezlarining shishishi  hisoblanadi. Balog'at  yoshining bu bosqichi  o'g'il
bolalar uchun 11-12 yoshda, qizlar uchun 9-10 yoshda tugaydi.
4.   Uchinchi   bosqich   -   jinsiy   bezlarni   faollashtirish   bosqichi.   Ushbu   bosqichda
gipofiz   gormonlarining   jinsiy   bezlarga   ta'siri   kuchayadi   va   jinsiy   bezlar   ko'p
miqdorda   jinsiy   steroid   gormonlarini   ishlab   chiqara   boshlaydi.   Shu   bilan   birga,
jinsiy bezlarning o'zi va jinsiy a'zolar hajmi ortadi. Bundan tashqari, o'sish gormoni
va   androgenlarning   birgalikdagi   ta'siri   ostida   o'g'il   bolalar   juda   cho'zilib   ketadi.
Ushbu   bosqichda   o'g'il   bolalarda   ham,   qizlarda   ham   pubis   va   qo'ltiqlarda   kuchli
soch o'sishi kuzatiladi. Bu bosqich qizlar uchun 10-11 yoshda, o'g'il bolalar uchun
esa 12-16 yoshda tugaydi.
5. To'rtinchi bosqich - maksimal steroidogenez bosqichi. Jinsiy bezlarning faoliyati
maksimal   darajaga   etadi,   buyrak   usti   bezlari   ko'p   miqdorda   jinsiy   steroidlarni sintez   qiladi.   O'g'il   bolalarda   o'sish   gormoni   yuqori   darajada   saqlanadi,   shuning
uchun   ular   qizlarda   tez   o'sishda   davom   etadilar,   o'sish   jarayonlari   sekinlashadi;
Birlamchi   va   ikkilamchi   jinsiy   xususiyatlar   rivojlanishda   davom   etmoqda.   O'g'il
bolalarda bu bosqichda tolos mutatsiyaga (buzilish) duchor bo'ladi.
6. Beshinchi bosqich yakuniy shakllanish bosqichidir. Fiziologik jihatdan bu davr
gipofiz gormonlari va periferik bezlar o'rtasida muvozanatli aloqa o'rnatilishi bilan
tavsiflanadi.   Bu   bosqich   qizlarda   11-13   yoshda,   o'g'il   bolalarda   15-17   yoshda
boshlanadi.   Ushbu   bosqichda   ikkilamchi   jinsiy   xususiyatlarning   shakllanishi
tugallanadi.   O'g'il   bolalarda   bu   "Odamning   olma",   yuz   sochlari,   erkaklar   tipidagi
pubik sochlar va qo'ltiq osti sochlarining rivojlanishini yakunlash. Spermatogenez
o'zining   to'liq   rivojlanishiga   etadi,   ho'l   tushlar   paydo   bo'ladi.   Ushbu   bosqichda
tananing   o'sishi   deyarli   tugaydi.   Gipotalamus   ikkita   qarama-qarshi   ta'sir   qiluvchi
gormon   -   relizing   omil   va   somatostatinni   chiqaradi,   ular   adenopituitar   bezga
yuboriladi   va   o'sish   gormoni   ishlab   chiqarish   va   chiqarilishini   tartibga   soladi.
O'sish   gormoni   bir   tekis   emas,   balki   vaqti-vaqti   bilan,   kun   davomida   3-4   marta
ajralib   chiqadi.   O'sish   gormoni   sekretsiyasining   ko'payishi   ro'za   tutish,   og'ir
mushak   ishi,   shuningdek,   chuqur   uyqu   paytida   sodir   bo'ladi.   Yoshi   bilan   o'sish
gormoni   sekretsiyasi   kamayadi,   ammo   shunga   qaramay,   hayot   davomida
to'xtamaydi.   Axir,   kattalarda   o'sish   jarayonlari   davom   etadi,   faqat   ular   endi
hujayralar   massasi   va   sonining   ko'payishiga   olib   kelmaydi,   balki   eskirgan,
sarflangan hujayralarni yangilari bilan almashtirishni ta'minlaydi.
                Gipofiz bezi tomonidan chiqarilgan o'sish gormoni tana hujayralariga ikki
xil   ta'sir   ko'rsatadi.   Birinchi   ta'sir   hujayralar   uglevodlar   va   yog'larning   ilgari
to'plangan   zahiralarining   parchalanishini,   ularni   energiya   va   plastik   metabolizm
ehtiyojlari uchun safarbar qilishni kuchaytiradi, ikkinchisi jigar ishtirokida amalga
oshiriladi.   Uning   hujayralarida   o'sish   gormoni   ta'sirida   vositachi   moddalar   -
somatomedinlar ishlab chiqariladi, ularning ta'siri ostida suyak o'sishi, oqsil sintezi va   hujayra   bo'linishi   kuchayadi.
Agar o'sish  gormoni  ishlab chiqarish kamaytirilsa, bola o'smaydi  va mitti  bo'ladi.
Shu bilan birga, u normal fizikani saqlaydi. Somatomedinlar sintezidagi buzilishlar
tufayli  o'sish  ham  muddatidan  oldin to'xtashi  mumkin. Aksincha,  bolalarda  o'sish
gormonining yuqori sekretsiyasi (masalan, yaxshi xulqli gipofiz shishi rivojlanishi
tufayli)   gigantizmga   olib   kelishi   mumkin.   Agar   jinsiy   gormonlar   ta'sirida
suyaklarning xaftaga tushadigan joylarining ossifikatsiyasi allaqachon tugaganidan
keyin   gipersekretiya   boshlangan   bo'lsa,   akromegaliya   hosil   bo'ladi   -   oyoq-qo'llar,
qo'llar   va   oyoqlar,   burun,   iyak   va   tananing   boshqa   terminal   qismlari,   shuningdek
til. va ovqat hazm qilish organlari, nomutanosib ravishda uzaytiriladi. O'z vaqtida
qo'llaniladigan gormonal terapiya yoki jarrohlik aralashuv kasallikning eng xavfli
rivojlanishidan qochishi mumkin.
Balog'at  yoshining  boshlanishi  bilan  jinsiy  gormonlar  o'sish   jarayonlarini   tartibga
solishda faol ishtirok etadi. Androgenlarning anabolik ta'siri tananing barcha skelet
mushaklariga   ta'sir   qiladi,   buning   natijasida   erkaklardagi   mushaklar   ayollarga
qaraganda   ancha   rivojlangan.   Ayol   estrogenlari   androgenlarga   qaraganda   kamroq aniq   anabolik   ta'sirga   ega.   Shu   sababli,   balog'at   yoshidagi   qizlarda   mushaklar   va
tana uzunligining o'sishi o'g'il bolalarnikiga qaraganda kamroq bo'ladi.
7. Organizmning jismoniy faoliyatga moslashuvida gormonlarning roli
Gormonlar   tananing   jismoniy   stressga   moslashishida   muhim   rol   o'ynaydi.   Ichki
sekretsiya  bezlari   ansamblida  mushaklar   yukiga birinchi  bo'lib  simpatoadrenal   va
gipofiz-adrenal   tizimlar   javob   beradi.   Mushaklar   ishini   bajarish   jarayonida
simpatoadrenal   va   gipofiz-adrenal   tizimlarning   yuqori   darajada   ishlashi   bilan   bir
qatorda   aldosteron,   vazopressin   va   tiroksin   miqdori   ortadi.   Keyinchalik   insulin,
somatotropin va glyukagonning qo'shimcha ishlab chiqarilishi faollashadi. Bunday
turli xil gormonal moddalar energiya resurslarini safarbar qilish, gaz almashinuvini
ta'minlash   va   ishlaydigan   tananing   to'qimalarini   oziqlantirish   uchun   zarurdir.
Mushak   ishining   uzoq   muddat   ishlashi   energiya   va   plastik   resurslarni   safarbar
qilishni   ta'minlaydigan   gormonal   mexanizmlar   faoliyatining   pasayishiga   olib
keladi.   Bunga   parallel   ravishda   qonda   kalsitoninning   ko'payishi   kuzatiladi.   Bu
reaktsiya   tabiatda   himoya   bo'lib,   tanani   energiya   va   plastik   zaxiralarni   tanqidiy
iste'mol   qilishdan   himoya   qiladi.   Tiklanish   davrida   gormonal   moddalarning
kontsentratsiyasi normallashadi.
Tizimli   mashqlar   buyrak   usti   korteksining   faolligini   oshirishga   olib   keladi.
Shunday   qilib,   sport   bilan   shug'ullanadigan   bolalarda   dam   olishda   steroid
gormonlarining   chiqarilishi   yuqori   bo'ladi.   Biroq,   hajmi   va   intensivligi   bo'yicha
haddan   tashqari   ko'p   bo'lgan   va   to'liq   tiklanishi   fonida   bajariladigan   mushak
yuklari   buyrak  usti   bezlari  korteksining  funktsional  faolligini  keskin  kamaytiradi.
Mushak   yukiga   javoban   adrenal   korteksning   faollashishi   biz   keksaygan   sari
kamayadi. Bolalarda bu o'zgarishlar kamroq adekvat va aniqroq.
Jinsiy   bezlarning   ishi   bolalar   va   o'smirlar   uchun   etarli   jismoniy   faoliyat   bilan
rag'batlantiriladi.   Zaiflashtiruvchi   tabiatning   katta   shtammlari   jinsiy   gormonlar ishlab   chiqarishni   inhibe   qilishga   va   balog'atga   etishishni   kechiktirishga   olib
keladi, ayniqsa balog'atga etishishdan oldin jismoniy faollik kuchaygan bo'lsa.
Shuning   uchun   o'smirlarning   (ayniqsa   qizlar)   hayotini   qo'llab-quvvatlash
tizimlarida   sodir   bo'ladigan   adaptiv   o'zgarishlarni   baholashda   androgen
funktsiyaning   intensivligini   hisobga   olish   kerak.   Jismoniy   ortiqcha   kuchlanish
bilan bog'liq gormonal  funktsiyaning buzilishi  yukni  kamaytirish yoki  uning sifat
tarkibini   o'zgartirish   uchun   signal   bo'lib   xizmat   qilishi   kerak.   Dars   uchun   o'quv
savollari:
a) Darsning nazariy qismi
1. Prenatal va postnatal davrlarning barcha bosqichlarida bola tanasining o'sishi va
rivojlanishi   jarayonlarida   gormonlarning   roli.   Xomilaning   endokrin   tizimini
shakllantirishda onaning endokrin tizimining ahamiyati.
2. Gormonlarning o'sayotgan organizmning funktsiyalarini tartibga solishdagi roli.
Endokrin bezlarning organizmning shakllanishiga ta'siri.
3.   Gipofiz   bezining   morfofunksional   xususiyatlari,   uning   effektor   va   tropik
gormonlarining   metabolik   jarayonlar,   o'sish   jarayonlari   va   bola   tanasining
rivojlanishidagi roli.
4.   Qalqonsimon   bezning   morfofunksional   xususiyatlari,   qalqonsimon   bez
gormonlarining   bola   tanasining   o'sishi   va   jismoniy   va   aqliy   rivojlanishi
jarayonlaridagi roli.
  5.   Oshqozon   osti   bezining   endokrin   funktsiyalari,   uning   gormonlarining   yangi
tug'ilgan   chaqaloqlar   va   chaqaloqlarda   uglevod   almashinuvini   tartibga   solishdagi
roli.
6.   Buyrak   usti   bezlari,   jinsiy   bezlarning   morfofunksional   xususiyatlari,   ularning
gormonlarining bolalar va o'smirlardagi roli. Paratiroid bezi, uning gormonlari va
ontogenezdagi vazifalari.
7.   Turli   yoshdagi   bolalarda   pineal   bezning   gormonal   funktsiyasi.   Ota-onalarning
endokrin   tizimining   bolaning   rivojlanishiga   ta'siri.   Bolaning   o'sishini   endokrin
nazorat qilish. b) Darsning amaliy qismi
1.   “Ichki   sekretsiya   bezlari   fiziologiyasi”   mavzusidagi   videofilm   namoyishi.
Bolalikda ichki sekretsiya bezlari funktsiyalarining buzilishi".
2. Multimedia taqdimoti bilan referat hisobotlar tayyorlash.
Dars o'tkaziladigan joy Oddiy fiziologiya kafedrasining asosidir
Moddiy   va   laboratoriya   ta'minoti:   Oddiy   fiziologiya   kafedrasining   laboratoriya
jihozlari - jadvallar, shaffoflar, dars mavzusi bo'yicha videofilm.
Ta'lim va ta'lim maqsadlari
a) umumiy maqsad:
-   talabalarga   endokrin   bezlarning   yoshga   bog'liq   xususiyatlari,   ularning
gormonlari,   ularning   bola   organizmidagi   metabolik   jarayonlarga   ta'sir   qilish
mexanizmlari to'g'risidagi bilimlar tizimini pediatr kasbida qo'llashni o'rgatish.
b) shaxsiy maqsadlar:
- bolalarda endokrin tizimning xususiyatlari, gormonlarning bola tanasining o'sishi,
rivojlanishi   va   shakllanishi   jarayonlaridagi   roli   haqida   nazariy   bilimlar   bazasini
shakllantirish;
-   gipofiz   bezining   morfofunksional   xususiyatlari,   uning   effektor   va   tropik
gormonlarining   metabolik   jarayonlar,   o'sish   jarayonlari   va   bola   tanasining
rivojlanishidagi roli haqida nazariy bilimlar bazasini shakllantirish;
- talabalarda qalqonsimon bezning morfofunksional xususiyatlari, qalqonsimon bez
gormonlarining   bola   tanasining   o'sishi   va   jismoniy   va   aqliy   rivojlanishi
jarayonlaridagi roli haqida g'oyalarni shakllantirish;
-   yangi   tug'ilgan   chaqaloqlar   va   chaqaloqlarda   oshqozon   osti   bezining   endokrin
funktsiyasi,   uning   gormonlarining   uglevod   almashinuvini   tartibga   solishdagi   roli
haqida tasavvurlarni shakllantirish;
-   buyrak   usti   bezlari,   jinsiy   bezlarning   morfofunksional   xususiyatlari,   ulardagi
gormonlarning   bolalar   va   o'smirlardagi   o'rni,   paratiroid   bezlari   va   uning
gormonlarining ontogenezdagi fiziologik ahamiyati haqida tasavvur hosil qilish; - turli yoshdagi bolalarda epifizning gormonal funktsiyasi, ota-onalarning endokrin
tizimining   bolaning   rivojlanishiga   ta'siri   va   bolaning   o'sishini   endokrin   nazorati
haqida talabalarda g'oyalarni shakllantirish.
Darsning tarbiyaviy masalalarini o'rganish natijasida siz kerak
BILING:
  tug‘ruqdan   oldingi   va   tug‘ruqdan   keyingi   davrlarning   barcha   bosqichlarida   bola
tanasining   o‘sishi,   rivojlanishi,   shakllanishi   jarayonlarida   gormonlarning   roli,
homila endokrin tizimini  shakllantirish jarayonlarida onaning endokrin tizimining
roli;
gipofiz   bezining   morfofunksional   xususiyatlari,   uning   effektor   va   tropik

gormonlarining   metabolik   jarayonlarda,   o‘sish,   bola   organizmining
rivojlanishidagi roli; qalqonsimon   bezning   morfofunksional   xususiyatlari,   uning   gormonlarining   bola
organizmining   o‘sishi   va   jismoniy   va   aqliy   rivojlanishi   jarayonlaridagi   roli;
me’da   osti   bezining   morfofunksional   xususiyatlari,   uning   gormonlarining   yangi

tug’ilgan   chaqaloqlar   va   chaqaloqlarda   uglevod   almashinuvini   tartibga   solishdagi
roli;
buyrak   usti   bezlari,   jinsiy   bezlarning   morfofunksional   xususiyatlari,   bolalar   va

o‘smirlarda ularning gormonlarining roli;
 turli yoshdagi bolalarda epifiz va paratiroid bezining gormonal funktsiyasi.

QAYTA BO'LISH:
  ma'lum   bir   ichki   sekretsiya   bezining   funktsiyasi   o'chirilganda   bola   tanasining

funktsional holatini aniqlash;
bolalar qalqonsimon bezning gipo-, giperfunktsiyasini aniqlash;

ENGLIK: - ichki sekretsiya bezlarining funktsiyalarini o'rganish usullarini bilish;
-bu   bilimlarni   pediatriya   amaliyotida   qo'llash   uchun   bolalarning   metabolizmini,
jismoniy, aqliy va jinsiy rivojlanishini tartibga solishda gormonlarning o'rni haqida
bilim.
H A B O R O M C O M P E T E N C I O N HAQIDA
Fanni   o'rganish   jarayoni   Federal   davlat   ta'lim   standartiga   muvofiq   quyidagi
vakolatlar elementlarini rivojlantirishga qaratilgan:
 a) umumiy madaniy (OK):
-   fiziologik   jarayonlarning   qonuniyatlarini   bilish,   kasbiy   va   ijtimoiy   faoliyatning
turli   turlarida   amaliy   ahamiyatga   ega   bo'lgan   tadqiqot   usullaridan   amaliy
foydalanish   asosida   bolalar   va   o'smirlarning   ijtimoiy   ahamiyatga   ega   sog'lig'i
muammolarini tahlil qilish qobiliyati va tayyorligi (OK-1);
b) professional (PC):
-   individual   organlar   va   tizimlarning   ishlash   shakllarini   tahlil   qilish   qobiliyati   va
tayyorligiOdam organizmida ueh xii bez bo'ladi:
1.  Tashqi   sekretsiya   bezlariga   tetidagi   ter,   yog',  sut,   so'lak   (quloq   oldi,   til   osti   va
jag'   osti)   hamda   me'da   va   ichak   shilliq   qavatidagi   shira   ajratuvehi   bezlar   kiradi.
Bularda   ishlab   ehiqariladigan   suyuqliklar   tashqi   muhitga   chiqariladi.   Shuning
uehun   bu   bezlar   tashqi   sekretsiya   bez/ari   deb   ataladi.   Ba'zi   olimlaming   fikrieha,
jigar   ham  eng  katta  tashqi   sekretsiya  bezi   hisoblanadi,  ya'ni   ishlab  ehiqariladigan
o't suyuqlig'i iehakka quyiladi va najas bilan tashqariga ehiqariladi.
2.   Ichki   sekretsiya   bezlari.   Bular   odam   tanasining   turli   qismlarida   joylashgan
bo'lib, ularda ish lab ehiqariladigan suyuqliklar organizmning ichki muhitiga, ya'ni
qon   va   limfaga   quyiladi.   Shuning   uchun   bu   bezlar   ichki   sekretsiya   bez/ari   deb
ataladi.   lehki   sekretsiya   bezlariga   gi   pofiz,   epifiz,   qalqonsimon,   qalqon   oldi,
ayrisimon, buyrak usti bezlari kiradi.
 
Nerv sistemasi
  Sezgi a`zolar
 
Ovqat hazim qilish
 
Nafas olish
 
Qon aylanish sistemasi
 
Tayanch - harakatlanish sistemasi (muskul, suyak)
 
Ayirish
 
Ko`payish va rivojlanish
 
Ichki sekretsiya bezlari
Teri
Mehmonxona
   
 
3. Aralash bezlar. Bularning to'qimasi ikki qismdan iborat.
. bo'lib, bir qismida ishlab ehiqariladigan suyuqlik xuddi tashqi sekretsiya bezlariga
o'xshab tashqi muhitga ehiqariladi, ikkinehi qismida ishlab ehiqariladigan suyuqlik
esa   xuddi   iehki   sekretsiya   bezlari   singari   organizmning   iehki   muhitiga,   ya'ni   qon
va   limfaga   quyiladi.   Aralash   bezlarga   oshqozon   osti   va   jinsiy   bezlar   kiradi   (1-
rasm)
1-rasm. Odam lanasidagi icbki sekrelsiya bezlarining jaylasbuvi:
1-   epiftz;   2-   gipoftz;   3-   qaiqon   oldi   bezi;   4-   jigar;   5-   o'n   ikki   barmoq   ichak;   6¬
buyrakning po'st qismi; 7- moyak; 8-qalqonsimon bez; 9- ayrisimon bez; 10- me'da
(oshqozon); 11- buyrak usti bezi; 12- me'da osti bezi; 13- tuxumdon.
Ichki sekretsiya bezlarining ahamiyati Ichki sekretsiya bezlari odam tanasining turli qismlarida joy¬lashgan bo'lib, ularda
ishlab ehiqariladigan suyuqlik gormon deb ataladi. Bezlarda ishlab ehiqariladigan
gormon bevosita bezning to'qimasidan o'tayotgan qon va limfaga quyiladi.
lehki   sekretsiya   bezlarida   ishlab   ehiqariladigan   gormonlar   ni¬hoyatda   oz
miqdorda,   ya'ni   grammning   milliard   qismiga   teng.   Ammo   shunga   qaramay,   ular
odam   organizmidagi   bareha   moddalar   almashinuvi   jarayonlarida,   to'qima   va
organlar   funk¬sivasininl!   boshaarilishida.   bolalar   hamda   o'smirlar   organizmining
o'sishi va rivojlanishida, ular balog'atga yetishida, odam nasi qol¬dirishida muhim
ahamiyatga   ega.   Ichki   sekretsiya   bezlarining   hammasi   birga   qo'shilgan   holda
organizmning   endokrin   sistemasini   tashkil   etadi.   Bu   bezlar   odam   tanasining   turli
qismlarida   joylashgan   bo'lsa   ham,   ularning   funksiyasi   bir-biriga   chambarchas
bog'liq.   Shuning   uchun   odam   organizmining   endokrin   sistemasini   orke¬strga
o'xshatish   mumkin,   ya'ni   har   qaysi   bezning   ish   faoliyati   boshqa   bezlarning
funksiyasi   bilan   chambarchas   bog'liqdir.   Bu   bog'liqlikni   gipofiz   bezi   boshqaradi,
ya'ni uni «orkestr»ning dirijyoriga o'xshatish mumkin.
Gipofiz va epifiz bezlari
Gipofiz   bezi.   Bu   no'xatsimon,   massasi   0,5-0,6   g   ga   teng   bo'lib,   bosh   miyaning
ostki   sohasida,   kalla   suyagining   turk   egarchasi   deb   atalgan   qismida   joylashgan.
Gipofiz uch bo'lakdan iborat: 01¬dingi, oraliq va orqa bo'laklar (2- rasm).
Gipofizning  oldingi  bo'lagidan  olti  xil:   somatotrop, adreno¬kortikotrop, tireotrop,
gonodotrop, laktotrop, lyuteinlovchi gormonlar ajraladi.
Somatotrop   gormon   (STG)   bolalar   va   o'smirlaming   o'sishini,   rivojlanishini,
organizmda   oqsillar   sintezlanishini   boshqaradi.   Ba'zi   sabablarga   ko'ra   bolalar   va
o'smirlarda bu gormon ko'p ishlab chiqarilsa, bo'y normadan ortiq o'sib ketadi. Bu
holatga gigantizm, bun day odam esa gigant deb ataladi. Agar bu gormon kamroq
ishlab   chiqarilsa,   bo'y   o'sishi   sekinlashadi,   bunday   holga   nanizm   deyiladi   (3-
rasm).   Bunday   bo'yi   past   odam   gipofizar   pakana   deyiladi.   Ularning   bo'yi   past
bo'lsa   ham   aqliy   faoliyati   normal   bo'ladi.   Bo'y   o'sishi   to'xtagan   katta   odamlarda
somatotrop   gormoni   ko'p   isWab   chiqarilsa,   akromegaliya   kasalligi   sodir   bo'ladi. Bunda   odamning   burni,   labi,   iyagi,   tili,   qo'l   va   oyoq   panja¬larining   hajmi
kattalashadi.
.   Adrenokortikotrop   gormon   buyrak   usti   bezining   ishini   bosh¬qaradi,   ya'ni
kortikosteroid gormon ishlab chiqarilishini tartibga soladi.
 
2-rasm. Gipofiz bezi: J- gipofizning arqa ba'lagi; 2- gipofizning aldingi ba'Jagi; 3-
miyaning qadoqsimon tanasi; 4-epifiz.
    3-rasm. Gipofiz bezidan somalo¬lrop; gormon ko'p isblanib cbiqqanda
odam   bo'yining   normadan   ortiqcha   o'sishi   -   gigantizm,   bu   gormon   kam   bosh
bo'lganda   bo'y   o'smay   qolisbi   ¬nanizm   holatining   ko'rinishi.
Tireotrop gormon qalqonsimon bezning ishini, ya'ni undan tiroksin gormoni ishlab
chiqarilishini boshqaradi. Gonadotrop gormon erkaklar va ayollarning jinsiy bezlari funksiyasini boshqaradi,
o'smirlarda esa balog'atga yetish belgilari paydo bo'lishida ishtirok etadi.
Laktotrop gormon ayollarda sut bezlarining funksiyasini bosh qaradi.
Lyuteinlovchi   gormon   homilador   ayollarda   homilaning   normal   rivojlanishini
boshqaradi.
Gipofizning oraliq bo'lagidan intermedin gormoni ajraladi. U terida pigment hosil
bo'lishini boshqaradi.
Gi   pofizning   orqa   bo'lagidan   ikkita   gormon   ajraladi   (oksitotsin   va   vazopressin).
Oksitotsin   gormoni   homilador   ayollarda   bacha¬don   Ihuskullarining   qisqarishini
kuchaytirib,   tug'ish   jarayonini   osonlashtiradi.   Vazopressin,   ya'ni   antidiuretik
gormon   (AD   G)   organizmda   suv   almashinuvini   boshqaradi,   ya'ni   u   buyrakning
egri-bugri   kalavasimon   kanalchalarida   birlamchi   siydikning   98,5¬99%   i   qonga
qayta   so'rilishini   (reabsorbsiya   jarayonini)   boshqaradi.   Bu   gormon   kam   hosil
bo'lsa,   buyrak   kanalchalarida   birlamchi   siydikning   qonga   so'rilish   jarayoni
buziladi.  Natijada   qandsiz   diabet   kasalligi   sodir   bo'ladi.  Bu   kasallikda   odam   ko'p
suv   iste'mol   qiladi   va   ko'p   siydik   ajratadi   (bir   kecha-kunduzda   5-10   l   va   undan
ko'p).
Shuni   alohida   ta'kidlash   kerakki,   gipofiz   organizmdagi   bar¬cha   ichki   sekretsiya
bezlarining   ishini   tartibga   soluvchi   hukmron   bez   bo'lishi   bilan   birga,   uning
funksiyasi   markaziy   nerv   sistemasi   tomonidan,   ya'ni   oraliq   miyadajoylashgan
gipotalamusdan aj¬raladigan neyrogormonlar orqali boshqariladi.
Epifiz   bezi.   Epifiz   bosh   miyaning   asosida,   ya'ni   o'rta   miya   sohasida   joylashgan
bo'lib, uning massasi 0,2 g. Unda melatonin gormoni ishlab chiqariladi. Bu gormon
gi   pofizning   oraliq   bo'lagidan   ajraladigan   intermidin   gormoni   singari,   odam
organizmida pigment  almashinuvini boshqarishda ishtirok etadi. Bundan tashqari,
epifizdan   ajraladigan   gormon   gi   pofizning   gonadotrop   funksiyasini   tormozlab,
bolada vaqtidan ilgari balog'atga yetish jarayonini susaytiradi.
Epifizning   funksiyasi   bola   7   yoshga   kirguncha   kuchayib   bora¬di,   undan   keyin
uning   faoliyati   asta-sekin   pasayib,   balog'atga   yet   ish   davri   oldidan   butunlay
to'xtaydi.   Agar   bu   bezning   funksiyasi   oldinroq   pasaysa,   gi   pofizning   gonadotrop funksiyasi kuchayib ketib, bolada vaqtidan ilgari balog'atga yet ish belgilari paydo
bo'ladi.
Qalqonsimon, qalqonsimon bez oldi va ayrisimon bezlar
Qalqonsimon   bez.   Bu   bez   bo'yinning   oldingi   qismida   joylash¬gan   bo'lib,
hiqildoqni oldingi va yon tomonlaridan yopib turadi. Uning massasi chaqaloqda 1
g, 5-10 yoshli bolalarda 10 g, kat¬talarda 25-30 g gacha bo'ladi (4- rasm).
Qalqonsimon   bez   tiroksin   gormonini   ishlab   chiqaradi.   Tiroksinning   65%   dan
ko'prog'i   yod   moddasidan   iborat.   Bu   gormon   organizmda   moddalar   almashinuvi
jarayoni normal o'tishida muhim rol o'ynaydi. U yurak ishining gumoral yo'l bilan
boshqari¬lishida ishtirok etadi. Tiroksin bolalarning o'sishi va rivojlanishida, nerv
sistemasi funksiyasining normal takomillashuvida katta ahamiyatga ega.
Qalqonsimon   bez   funksiyasining   susayishi   gipotireoz   deb   ata¬ladi.   U   yosh
bolalarda ham, kattalarda ham og'ir kasallikka sabab bo'ladi.
Gipotireoz,   ya'ni   qalqonsimon   bez   funksiyasining   pasayishi   bola   tug'ilgandan
keyin turli  yosWarda va, hatto, katta odamda ham  ayrim  sabablarga ko'ra yuzaga
kelishi mumkin. Bunday odamda terining quruqlashganligi, ich qotishi, hatto issiq
vaqtda   ham   sovqotish,   doimo   bo'shashganlik,   kunduzlari   ham   uyqusirash   kabi
belgilarni   aniqlash   mumkin.   Kasallikning   og'ir   ko'rinishlarida   bemorning   tanasi
shishadi,   aqliy   faoliyati   zaiflashadi,   ya'ni   esda   saqlash,   o'zlashtirish   qobiliyati
pasayadi.
Bolalar   va   kattalarda   kasallikning   yuqorida   qayd   etilgan   belgi¬lari   sezilsa,
endokrinolog shifokorga murojaat etish zarur.
Endemik buqoq. Ba'zi  joylarda, ayniqsa,  buloq suvidan foydalaniladigan joylarda
suv va tuproq tarkibida yod moddasi kam bo 'Iadi.
Shuning uchun bu joylarda yashovchi aholi o'rtasida endemik buqoq ko'p uchraydi.
Bu kasallikda qalqonsimon bezning hajmi kattalashib, bo'yinning oldingi  qismida
shish (buqoq) hosil bo'ladi.
Uning hajmi yong'oqdan to katta choynakkacha bo'lishi mumkin.
Ural,   Kavkaz,   Tyanshan   va   Pomir   tog'lari,   Farg'ona   vodiy¬sining   ayrim
tumanlarida   ilgarilari   endemik   buqoq   ko'p   tarqalgan   edi.   Ichiladigan   suvga   va tuzga  kaliy  yodid  qo'shilishi   va  maktab  o'quvchilariga  antistrumin  dorisi  berilishi
natijasida keyingi yillarda buqoq kasalligi kamaydi.
Tireotoksikoz qalqonsimon bez funksiyasining oshishi, tiroksin gormoni normadan
ko'p   sintezlanishi   natijasida   sodir   bo'ladigan   kasallikdir.   Uni   aniqlagan   olimning
nomi   bilan   Bazedov   kasalligi   deb   ham   yuritiladi.   Bu   kasallikda   qalqonsimon
bezning   hajmi   kattalashib,   ba'zan   bo'yinning   oldingi   sohasi   bo'rtib   chi¬qadi.
Bemorda   ko'zning   chaqchayishi,   ko'p   terlash,   asabiylashish,   uyqusizlik,   ozish,
yurak o'ynash holatlari sodir bo'ladi (5- rasm).
Kasallik   o'z   vaqtida   davolanmasa,   bemor   asabiylashadi,   juda   ozib   ketadi.
Kasallikning   og'ir   turida   bemor   jarrohlik   yo'li   bilan   davolanadi   (qalqonsimon
bezning bir qismi olib tashlanadi).
 
4-rasm. 1- qalqonsimon bel; 2- ayrisimon bez.   5-rasm.
8   yoshli   o'g'it   bolada   tireotoksikol   (Baledov)   kasalligining   ko'rinishi;   kO'llari
chaqchay¬gan, qalqonsimon beli kattalashgan, o'zi ozg'in.
Qizlar   balog'atga   yetishi   davrida  (12-15  yoshda)   qalqonsimon   bezning   funksiyasi
ma'lum darajada kuchayadi. Shuning uchun ularda tireotoksikoz holatining yengil
ko'rinishlari   yuzaga   kelishi   murnkin,   ya'ni   tez   jaW   chiqishi,   uyquning   buzilishi,
ishtahaning   pasayishi,   terlash,   ayniqsa,   qo'l   kaftining   ko'p   terlashi   va   hokazo.
Bunday   vaqtda   ko'proq   ochiq   havoda   sayr   qilish,   aqliy   mehnatni   kamay¬tirish
tavsiya etiladi, bu holat dorisiz asta-sekin o'tib ketadi.
Qalqonsimon   bez   oldi   bezi.   Bu   bez   to'rtta   bo'lib,   qalqonsimon   bezning   orqa
yuzasiga yopishib turadi. Ulaming umumiy og'irligi 10-12 mg ni tashkil qiladi.
Qalqonsimon bez oldi bezidan paratireoidin yoki paratgormon ishlanib chiqadi. Bu
gormon   odam   organizmida   kalsiy-fosfor   almashinuvini   tartibga   solib   turadi.
Gormon   kam   ishlab   chiqaril¬sa,   nerv-muskul   sistemasining   qo'zg'aluvchanligi
ortib, odamning qovoqlari, lablari pirpirab uchadi, qo'llari qaltiraydi. Gormon juda
kamayib ketsa, soch to'kiladi, suyaklar yumshab, egiluv¬chan, mo'rt bo'lib qoladi,
nerv-muskul sistemasining qo'zg'aluvchanligi ortib ketib, odam tanasining umumiy
qaltirashi, ya'ni tutqanoq (Ietaniya) holati yuzaga keladi. Qalqonsimon   bez   oldi   bezlarining   funksiyasi   ortib,   paratgor¬mon   ish   lab
chiqarilishi   ko'paysa,   nerv-muskul   sistemasining   qo'zg'aluvchanligi   pasayib,   tana
muskullari bo'shashib qoladi, odam umumiy holsizlanadi, tez charchaydi.
Ayrisimon bez. Bu bez to'sh suyagining orqa yuzasida joylashgan. Uning massasi
chaqaloqlarda   12   g   bo'lib,   to   balog'atga   yetish   dav¬rigacha   -   14-15   yoshgacha
kattalashib, 30-40 g ga yetadi. So'ngra bezning hajmi asta-sekin kichiklasha boradi
va II yog' moddasiga aylanadi, 25 yoshda bezning og'irligi 25 g gacha kamayadi,
60 yoshda 15 g, 70 yoshda 6 g bo'ladi.
Ayrisimon bez timozin gormonini  ishlab chiqaradi. U bolalarning o'sishiga  ijobiy
ta'sir   ko'rsatadi,   jinsiy   bezlar   funksiyasini   pasaytirib,   bolada   balog'atga   yetishni
susaytiradi.   Bundan   tashqari,   timozin   limfositlar   hosil   bo'lishini   kuchaytirib,
organizmning immunitet xususiyatini oshiradi.
Balog'atga   et   ish   davridan   (14-15   yosh)   bosh   lab   jinsiy   bez¬laming   funksiyasi
kuchayadi,   ayrisimon   bezning   funksiyasi   esa   susaya   boshlaydi.   Ba'zi   sabablarga
ko'ra,   ayrisimon   bezning   funksiyasi   balog'atga   yet   ish   davridan   oldin   pasaysa,
jinsiy   bez¬laming   funksiyasi   kuchayadi   va   balog'at   yoshiga   yetmagan   bolada
vaqtidan ilgari balog'atga yetish belgilari paydo bo'ladi, ya'ni 8¬ 10 yoshli bolaning
soqoli  chiqadi, qizlarning ko'krak bezi  kattalashadi  va hokazo. Bunday holatlarda
zudlik bilan endokrinolog shifokorga murojaat qilish kerak.
Buyrak usti, me'da osti va jinsi bezlar
Buyrak   us!i   bezlari.   Bu   bezlar   ikkita   bo'lib,   nomiga   monand   o'ng   va   chap
buyraklarning   ustki   qismida   joylashadi   (6-   rasm).   Ularning   birgalikdagi   og'irligi
10-20   g.   Buyrak   usti   bezlari   ikki   qavatdan:   ustki   -   po'slloq   va   ichki   -   miya
qavatdan   iborat   Buyrak   usti   bezlarining   ustki   po'stloq   qavatida   uch   guruh
kortiko¬steroid gormonlar ish lab chiqariladi:
I.   Mineralokortikoid   gormoni   organizmda   mineral   tuzlar   almashi¬nuvi
boshqarilishida ishtirok etadi.
2.   Glyukokortikoid   gormoni   organizmda   oqsil   va   uglevod   almashi¬nuvini
boshqarishda   ishtirok   etadi.   Ular   ta'sirida   qonda   qand,   jigarda   glikogen   miqdori
ortadi.   Bundan   tashqari   bu   gormonJar   odamda   aller¬gik   reaksiya   va   yallig'lanish jarayoni   yuzaga   kelishini   susaytiradi.   Shuning   uchun   bu   gormonlardan
tayyorlangan   dorilar   (prednizolon,   gidrokortizon   va   boshqalar)   allergiya
kasalliklarida hamda og'ir o'tadigan turli xii xastaliklami davolashda ishlatiladi.
3.   Androgen   va   esterogen   gormonlari   erkaklar   va   ayollaming   jinsiy   bezlari
funksiyasini kuchaytiradi.
Buyrak usti bezlarining ichki - miya qismida noradrenalin va adrenalin gormonlari
ishlab   chiqariladi.   Bu   ikkala   gormonning   ta'siri   bir   xil   bo'lganligi   uchun   ular
birgalikda   katexolamin   deb   ham   yuritiladi.   Bu   gormonlar   arterial   qon   bosimini
oshiradi,   yurak   qisqarishini   tezlashtiradi,   to'qimalarda   moddalar   almashinuvini
kuchaytiradi.  Odam   hayajonlanganda,   achchiqlanganda,   qo'rq¬qanda   katexolamin
hosil bo'lishi kuchayadi. Shuning uchun bun¬day holatlarda odamning arterial qon
bosimi   ortadi,   teridagi   qon   tomirlari   torayadi   va   rangi   oqarib,   yurak   urishi
tezlashadi.   Odam   qattiq   ta'sirlanib,   stress   holati   yuzaga   kelganda   buyrak   usti
bezlari¬ning   funksiyasi   kuchayadi,   uning   po'stloq   va   miya   qismlarida   gormonlar
ko'p hosil bo'ladi.
Buning   natijasida   organizmning   noqulay   ta'sirga   nisbatan   chidamliligi   ortadi.
Shunday qilib, buyrak usti bezlari organizmni himoya qilishda ishtirok etadi.
Buyrak   usti   bezining   ichki   qavatida   adrenalin   ishlanib   chiqi¬shi   kamaysa,
Addison,   ya'ni   bronza   kasalligi   yuzaga   keladi.   Bu   ka¬sallikka   chalingan   odam
terisi   bronza   rangiga   o'xshab   qoladi,   muskullari   bo'shashadi,   ozadi,   qon   bosimi
pasayadi, tez charchaydi, jismoniy ish qobiliyati pasayadi.
Buyrak   usti   bezining   shish   kasalligida   (gipernefroma),   uning   tashqi   -   po'stloq
qavatida ishlab chiqariladigan androgen gor¬moni ko'p hosil bo'ladi. Natijada yosh
bolada balog'atga yetish bel¬gilari paydo bo'ladi. Ba'zan keksaygan ayollaming bu
bezida   shish   paydo   bo'lsa,   ularning   iyagida   soqol   o'sadi,   ovozi   erkakJarnikiga
o'xshab qoladi. Bemor jarrohlik yo'li bilan davolanadi.
Me'da osti bezi. Bu bez me'daning pastki va orqa sohasida bi¬rinchi bel umurtqasi
ro'parasida joylashgan bo'lib, uzunJigi 16¬20 sm, massasi 70-80 g. Me'da osti bezi
aralash   bez   bo'lib,   to'qimasining   98-99%   i   tashqi   sekretsiya   funksiyasini   bajarib,
ovqat   hazm   qilishda   ishtirok   etuvchi   fermentlarni   ishlab   chiqara¬di.   Bez to'qimasining   1-2%   i,   ya'ni   Langergans   orolchasi   deb   ataluvchi   qismi   ichki
sekretsiya   funksiyasini   bajaradi.Bezning   Langergans   orolchasida   glyukagon,
insulin,   gastrin   gormonlari   ishlab   chiqariladi.   Glyukagon   gormoni   jigar   va
mus¬kullarda   zahira   holda   to'plangan   glikogen   moddasini   parchalab,   glyukozaga
aylantiradi va u qonga o'tib miya, yurak hamda boshqa organlarning hujayralariga
oziq modda sifatida o'zlashtiriladi.
6-rasm.
1- buyrak us!; bez;; 2-buyrak.
In¬sulin   gormoni   qondagi   qand   moddasining   ortiqcha   qismi   jigar   va   muskul
to'qimalarida   glikogen   moddasi   sifatida   zahira   holda   to'planishini   ta'minlaydi.
Gastrin  gormoni   qon   orqali   me'daning   ferment   ajratish   funksiyasini   boshqarishda
ishtirok etadi.
Me'da   osti   bezining   insulin   ishlab   chiqarish   funksiyasi   alohida   ahamiyatga   ega,
chunki   bezning   bu   funksiyasining   buzilishi   aholi   orasida   ko'p   tarqalgan   qandli
diabet   kasalligi   kelib   chiqishiga   sabab   bo'ladi.   Bu   surunkali   kasallik   bo'lib,   uzoq
yillar, aksariyat hollarda umr bo'yi davom etadi. Bu kasallikda me'da osti bezining
insulin   ishJab   chiqarish   funksiyasi   buzilishi   tufayli,   organizmga   kerakli   bo'lgan
insulin   gormoni   bezdan   qonga   o'tmay   qoladi.   Buning   oqibatida   organizmda
uglevodlar almashinuvi buziladi, ya'ni ovqat bilan iste'mol qilingan uglevodlarning
parchalanishidan   hosil   bo'lgan   qand   (glyukoza)   insulin   ta'sirida   glikogenga
aylanmay,   uning   qondagi   miqdori   ortib   ketadi.   Sog'lom   odam   qonida   qandning
normal miqdori 80-120 mg % bo'ladi, qandli diabet kasalligida esa uning miqdori
150-250 mg % ga ko'tariJib, undan ham ortib ketishi mumkin.
Qondagi   qandning   miqdori   normal   bo'lganda,   u   buyrak   or¬qali   siydik   bilan
tashqariga   chiqarilmaydi,   ya'ni   sog'lom   odamning   siydigida   qand   mutlaqo
bo'lmaydi. Qonda qandning miqdori 140¬150 mg % dan oshaversa, u siydik bilan
tashqariga   chiqarila   bosh   laydi.   Bunday   bemorlar   tez   chanqaydi   va   ko'p   suv
iste'mol   qiladi.   Iste'mol   qilingan   ovqat   tarkibidagi   uglevodlar   hujayra   va
to'qi¬malarda   o'zlashtirilmasdan,   siydik   bilan   tashqariga   chiqib   ketishi   tufayli bemor tez och qoladi va tez-tez ovqat iste'mol  qilishga majbur bo'ladi. Aks holda
teri   ostidagi   zahira   yog'   moddalari   par¬chalanib,   glyukozaga   aylanadi,   hatto
hujayra va to'qimalar tarki¬bidagi  oqsil, yog' moddalari  ham  glyukozaga aylanib,
qonga o'tadi va undan siydik bilan tashqariga chiqariladi. Buning oqibatida bemor
ozadi, kuchsizlanadi, ish qobiliyati pasayadi.
1921-1922-yillarda kanadalik olimlar Banting va Best sigir va cho'chqaning me'da
osti   bezidagi   Langergans   orolchalari   hujay¬ralaridan   maxsus   preparat   tayyorlab,
uni  insulin deb atadilar. Insulin hozirgi  paytda  qandli  diabet  kasalligiga  uchragan
bemorlami davolashda keng qo'llanilmoqda
Jinsiy   bezlar.   Erkaklarning   jinsiy   bezlariga   bir   juft   moyaklar   (urug'don),   moyak
ortig'i,   prostata   bezi   kiradi.  Moyaklar   elli   ps¬simon   bo'lib,   massasi   katta  odamda
20-36   g   bo'ladi.   Ularda   erkaklik   jinsiy   hujayralari   (spermatozoidlar)   va   erkaklik
jinsiy   gormoni   (testosteron)   ishlab   chiqariladi.   Moyaklarning   bu   fun¬ksiyasi
o'smirlik davrida (12-15 yosh) boshlanadi va keksayish davriga qadar davom etadi.
..aestosteron   gormoni   o'smirlarda   balog'atga   yetish   belgilari   yuza¬ga   kelishiga
ta'sir   ko'rsatadi,   ya'ni   soqol-mo'ylov   o'sishi,   qo'ltiq   osti   va   qov   sohasida   jun
chiqishi, ovozning o'zgarishi kabilar...
Ba'zi   kasalliklar   (tepki,   gri   pp,   angina   kabilar)   oqibatida   moyak   yallig'lanishi
mumkin.   Buni   o'z   vaqtida   davolamaslik   moyaklar¬ning   spermatozoid   va
testosteron   ishlab   chiqarish   funksiyasi   buzi¬lishiga   sabab   bo'ladi.   Bu   kasallik
bolalik   davrida   sodir   bo'lsa,   o'smir¬lik   davrida   balog'atga   yetish   belgilari   yuzaga
kelishini   kechiktiradi   va   hatto   kelajakda   farzand   ko'rish   qobiliyati   yo'qolishi
mumkin.
Ayollarning   jinsiy   bezlariga   bir   juft   tuxumdon   kiradi.   Tuxum¬donlar   kichik
chanoq bo'shlig'ida joylashgan bo'lib, katta yoshli ayollarda ularning massasi 5-6 g
bo'ladi.   Tuxumdon   bacha¬donning   orqa   qismiga   yopishib   turadi.   Tuxumdonda
jinsiy gormonlar  (progesteron,  esteron, estereol, estradiol)  ishlab  chi¬qariladi. Bu
gormonlar   bevosita   qonga   quyiladi.   Ular   qiz   bolaning   o'smirlik   davridan   ish   lab
chiqarila boshlaydi va unda ikkilamchi, ya'ni ayollik jinsiy belgilari hosil bo'lishini
ta'minlaydi. Bundan tashqari, tuxumdonlarda pufakchalar to'plami - follikulalar bo'ladi. Ularda
jinsiy hujayralar (tuxum hujayralar) paydo bo'ladi va yetiladi. Follikulalar qiz bola
tug'iImasdan   uning   embrional   rivojlanish   davridayoq   paydo   bo'ladi.   Qizning
tug'ilish   paytida   uning   tUXUmdonidagi   follikulalarning   soni   yuz   mingdan
ortiqroq, lekin yetil¬magan holda bo'ladi. Ular qiz bola balog'atga yetishi davridan
boshlab keksalik davrigacha (o'rtacha 50 yoshgacha) birin-ketin yetiladi. Ayolning
butun umri davomida uning tuxumdonidagi yuz ming follikuladan o'rtacha 500 tasi
yetiladi.
 
 
 
 
Tuxum hujayra odam organizmidagi barcha hujayralaming eng kattasi. U yumaIoq
bo'lib,   diametri   0,2   rnm(fuxum   hujayra   qiz   bolaning   12-13   yoshida   yetila
boshlaydi. Har oyda tuxumdondagi bitta follikula yetilib yoriladi va undan tuxum
hujayra   chiqadi.   Bu   jarayon   ovulyatsiya   deb   ataladi:7Tuxum   hujayra   bachadon
naychasiga, undan bachadon bo'shlig'iga o'tadi. Bachadon ichki gavati galinlashadi
(Agar   tuhum   uruglanmasa   u   yoriladi.   Bacha   donning   galinlashgan   ichki   qarat
to'gimasi  titilib  gon  ogish,  ya'ni   hayz  ko'rish  yuzaga   keladi.  Hayz  ko'rish   har  21-
24-28-30 kunlarda takrorlanib, 3-5 kun.davom  etadi. Hayz ko'rish  12-13 yoshdan
boshIab   to   keksayguncha,   ya'ni   klimaks   davrigacha   (50   yosh   atrofida)   davom
etadi.)
Tez-tez shamollasll, angina, gripp kabi kasalliklar tuxum¬donning yallig'lanishiga
sabab   bo'ladi.   Kasallik   o'z   vaqtida   davo¬lanmasa,   tuxumdonning   funksiyasi
buziladi,   ayolda   farzand   ko'rish   xususiyati   yo'qolishiga   sabab   bo'ladi.   Har   xil
turdagi signal beruvchi moddalarni chiqaradigan hujayralar hamda   inkretor   bezlar
gormonlar   orqali   ko'plab   hujayrali   organizmdagi   turli   metabolik   jarayonlar   va
organ   funktsiyalarini   tartibga   soluvchi   organ   tizimiga   birlashtiriladi.   Gormonlar
atrof-muhitdagi yonidagi hujayralarga to'g'ridan-to'g'ri parakrin ta'sir ko'rsatadigan
yoki   endokrin   qon   oqimiga   chiqarilgandan   so'ng,   maqsadli   hujayralarga   yetib
boradigan xabarchilar hisoblanadi. Gormonlar   hujayra   membranasida   yoki   hujayraning   sitozolida   ma'lum   gormon
retseptorlari  mavjud bo'lsa,  hujayradan tashqari  signal  beruvchi  moddalar  sifatida
ta'sir ko'rsatadi.
Endokrinologiyaning   tibbiy   ixtisosligini   endokrin   tizimning   buzilishi
yoki   endokrinopatiyalar   egallaydi.
Gipotalamus
[ tahrir   |   manbasini tahrirlash ]
gipotalamus va gipofiz
Gipotalamus, o'rta miyaning kichik maydoni hisoblanadi, uni endokrin tizim bilan
bog'laydi.   Portal   vena   tizimi   orqali   u   gipofiz   bezi   bilan   aloqada   bo'lib,   uning
gormonlarini   chiqarishni   tartibga   soladi.  Xulosa   qilib  aytganda,  u  tana  haroratini,
yurak  urishini  va  buyraklar  faoliyatini, shuningdek,  ochlik va chanqoqlikni, uyqu
ritmini va jinsiy aloqani tartibga soluvchi vositadir.
Gipofiz bezi
[ tahrir   |   manbasini tahrirlash ]
Endokrin   tizimdagi   asosiy   bez   no'xat   kattaligidagi   gipofiz   bezi   bo'lib,   u   o'rta
kranial   chuqurchada   suyak   bo'shlig'ida   joylashgan   va   endokrin   tizimning   ko'p
qismini   boshqaradi.   U   gormonlar   tizimining   markazi   bo'lib,   boshqa   endokrin
organlardan   ustundir.   O'z   gormonlarini   ishlab   chiqarishdan   tashqari,   u   boshqa
endokrin bezlarning gormonlarini ishlab chiqarishga ham ta'sir qiladi.
Gipofiz   bezi   mustaqil   ravishda   ishlaydigan   ikkita   yarmidan   iborat:   orqa   gipofiz
(neyrogipofiz) va oldingi gipofiz (adenopituitar).
Orqa   gipofiz   bezi   gipofiz   sopi   orqali   gipotalamus   bilan   bevosita   bog'langan.
Tarixiy   jihatdan   gipotalamusning   bir   qismi   (ya'ni   miya)   u   yerda   hosil   bo lgan   vaʻ
umumiy asab aloqasi orqali unga etkazilgan gormonlarni saqlaydi.
Oldingi   gipofiz   bezi   bevosita   gipotalamus   bilan   bog'langan.   Anterior   lobda
to'g'ridan-to'g'ri   tana   to'qimalariga   va   boshqa   bezlarga   ta'sir   qiluvchi   turli   xil gormonlar   ishlab   chiqariladi.   Ular   gipotalamusda   hosil   bo lgan   va   maxsus   tomirʻ
orqali   oldingi   lobga   etib   boradigan   omillar   tomonidan   nazorat   qilinadi.   Bundan
tashqari,   oldingi   lob   qondagi   gormonlarning   yuqori   darajasiga   mustaqil   ravishda
reaksiyaga kirishadi.
Oshqozon osti bezi
[ tahrir   |   manbasini tahrirlash ]
Ovqat hazm qilish tizimidagi endokrin bezlar
Qorinning   yuqori   qismida   oshqozon   orqasida   joylashgan   oshqozon   osti
bezi   endokrin va   ekzokrin   qismdan iborat yagona bez hisoblanadi.   U   asosan ikkita
organdan   iborat.   Endokrin   qismi   -   Langergans   orolchalari
-   insulin   va   glyukagon   ishlab chiqaradi.
Gipotalamus   ikkita   qarama-qarshi   ta'sir   qiluvchi   gormon   -   relizing   omil   va
somatostatinni   chiqaradi,   ular   adenopituitar   bezga   yuboriladi   va   o'sish   gormoni
ishlab   chiqarish   va   chiqarilishini   tartibga   soladi.   O'sish   gormoni   bir   tekis   emas,
balki   vaqti-vaqti   bilan,   kun   davomida   3-4   marta   ajralib   chiqadi.   O'sish   gormoni
sekretsiyasining ko'payishi ro'za tutish, og'ir mushak ishi, shuningdek, chuqur uyqu
paytida   sodir   bo'ladi.   Yoshi   bilan   o'sish   gormoni   sekretsiyasi   kamayadi,   ammo
shunga   qaramay,   hayot   davomida   to'xtamaydi.   Axir,   kattalarda   o'sish   jarayonlari
davom   etadi,   faqat   ular   endi   hujayralar   massasi   va   sonining   ko'payishiga   olib
kelmaydi,   balki   eskirgan,   sarflangan   hujayralarni   yangilari   bilan   almashtirishni
ta'minlaydi.
Gipofiz bezi tomonidan chiqarilgan o'sish gormoni tana hujayralariga ikki xil ta'sir
ko'rsatadi.   Birinchi   ta'sir   hujayralar   uglevodlar   va   yog'larning   ilgari   to'plangan
zahiralarining   parchalanishini,   ularni   energiya   va   plastik   metabolizm   ehtiyojlari
uchun safarbar qilishni kuchaytiradi, ikkinchisi jigar ishtirokida amalga oshiriladi. Uning hujayralarida o'sish  gormoni ta'sirida vositachi moddalar - somatomedinlar
ishlab   chiqariladi,   ularning   ta'siri   ostida   suyak   o'sishi,   oqsil   sintezi   va   hujayra
bo'linishi kuchayadi.
Agar o'sish  gormoni  ishlab chiqarish kamaytirilsa, bola o'smaydi  va mitti  bo'ladi.
Shu bilan birga, u normal fizikani saqlaydi. Somatomedinlar sintezidagi buzilishlar
tufayli  o'sish  ham  muddatidan  oldin to'xtashi  mumkin. Aksincha,  bolalarda  o'sish
gormonining yuqori sekretsiyasi (masalan, yaxshi xulqli gipofiz shishi rivojlanishi
tufayli)   gigantizmga   olib   kelishi   mumkin.   Agar   jinsiy   gormonlar   ta'sirida
suyaklarning xaftaga tushadigan joylarining ossifikatsiyasi allaqachon tugaganidan
keyin   gipersekretiya   boshlangan   bo'lsa,   akromegaliya   hosil   bo'ladi   -   oyoq-qo'llar,
qo'llar   va   oyoqlar,   burun,   iyak   va   tananing   boshqa   terminal   qismlari,   shuningdek
til. va ovqat hazm qilish organlari, nomutanosib ravishda uzaytiriladi. O'z vaqtida
qo'llaniladigan gormonal terapiya yoki jarrohlik aralashuv kasallikning eng xavfli
rivojlanishidan qochishi mumkin.
Balog'at  yoshining  boshlanishi  bilan  jinsiy  gormonlar  o'sish   jarayonlarini   tartibga
solishda faol ishtirok etadi. Androgenlarning anabolik ta'siri tananing barcha skelet
mushaklariga   ta'sir   qiladi,   buning   natijasida   erkaklardagi   mushaklar   ayollarga
qaraganda   ancha   rivojlangan.   Ayol   estrogenlari   androgenlarga   qaraganda   kamroq
aniq   anabolik   ta'sirga   ega.   Shu   sababli,   balog'at   yoshidagi   qizlarda   mushaklar   va
tana uzunligining o'sishi o'g'il bolalarnikiga qaraganda kamroq bo'ladi.
7. Organizmning jismoniy faoliyatga moslashuvida gormonlarning roli
Gormonlar   tananing   jismoniy   stressga   moslashishida   muhim   rol   o'ynaydi.   Ichki
sekretsiya  bezlari   ansamblida  mushaklar   yukiga birinchi  bo'lib  simpatoadrenal   va
gipofiz-adrenal   tizimlar   javob   beradi.   Mushaklar   ishini   bajarish   jarayonida
simpatoadrenal   va   gipofiz-adrenal   tizimlarning   yuqori   darajada   ishlashi   bilan   bir
qatorda   aldosteron,   vazopressin   va   tiroksin   miqdori   ortadi.   Keyinchalik   insulin,
somatotropin va glyukagonning qo'shimcha ishlab chiqarilishi faollashadi. Bunday turli xil gormonal moddalar energiya resurslarini safarbar qilish, gaz almashinuvini
ta'minlash   va   ishlaydigan   tananing   to'qimalarini   oziqlantirish   uchun   zarurdir.
Mushak   ishining   uzoq   muddat   ishlashi   energiya   va   plastik   resurslarni   safarbar
qilishni   ta'minlaydigan   gormonal   mexanizmlar   faoliyatining   pasayishiga   olib
keladi.   Bunga   parallel   ravishda   qonda   kalsitoninning   ko'payishi   kuzatiladi.   Bu
reaktsiya   tabiatda   himoya   bo'lib,   tanani   energiya   va   plastik   zaxiralarni   tanqidiy
iste'mol   qilishdan   himoya   qiladi.   Tiklanish   davrida   gormonal   moddalarning
kontsentratsiyasi normallashadi.
Tizimli   mashqlar   buyrak   usti   korteksining   faolligini   oshirishga   olib   keladi.
Shunday   qilib,   sport   bilan   shug'ullanadigan   bolalarda   dam   olishda   steroid
gormonlarining   chiqarilishi   yuqori   bo'ladi.   Biroq,   hajmi   va   intensivligi   bo'yicha
haddan   tashqari   ko'p   bo'lgan   va   to'liq   tiklanishi   fonida   bajariladigan   mushak
yuklari   buyrak  usti   bezlari  korteksining  funktsional  faolligini  keskin  kamaytiradi.
Mushak   yukiga   javoban   adrenal   korteksning   faollashishi   biz   keksaygan   sari
kamayadi. Bolalarda bu o'zgarishlar kamroq adekvat va aniqroq.
Jinsiy   bezlarning   ishi   bolalar   va   o'smirlar   uchun   etarli   jismoniy   faoliyat   bilan
rag'batlantiriladi.   Zaiflashtiruvchi   tabiatning   katta   shtammlari   jinsiy   gormonlar
ishlab   chiqarishni   inhibe   qilishga   va   balog'atga   etishishni   kechiktirishga   olib
keladi, ayniqsa balog'atga etishishdan oldin jismoniy faollik kuchaygan bo'lsa.
Shuning   uchun   o'smirlarning   (ayniqsa   qizlar)   hayotini   qo'llab-quvvatlash
tizimlarida   sodir   bo'ladigan   adaptiv   o'zgarishlarni   baholashda   androgen
funktsiyaning   intensivligini   hisobga   olish   kerak.   Jismoniy   ortiqcha   kuchlanish
bilan bog'liq gormonal  funktsiyaning buzilishi  yukni  kamaytirish yoki  uning sifat
tarkibini o'zgartirish uchun signal bo'lib xizmat qilishi kerak.

Ichki sekretsiya bezlarining yoshga xos xususiyatlari