Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	10000UZS
Размер	45.5KB
Покупки	2
Дата загрузки	08 Июнь 2025
Расширение	docx
Категория	Психология

Idrok patalogiyasi

O‘quv muhitini bola ehtiyojlariga moslashtirish,
Vizual va akustik stimullarni kamaytirish,
Maxsus o‘quv materiallari va vositalardan foydalanish.
4. Integratsiyalashgan ta’lim tizimi
Maxsus yordamga muhtoj bolalarni umumta’lim maktablarida qo‘llab-quvvatlash,
Individual reabilitatsiya dasturlarini joriy etish,
O‘qituvchilar va sinfdoshlarni idrok buzilishlari haqida xabardor qilish.
5. Ota-ona va oilaviy qo‘llab-quvvatlash
Idrok buzilishlari bilan og‘rigan bolalarning muvaffaqiyati ko‘pincha ota-ona va
oilaning faol ishtirokiga bog‘liq. Ota-onalarga quyidagilar tavsiya etiladi:
Bolaning o‘ziga xos xususiyatlarini tushunish,
Uy sharoitida maxsus mashqlar va treninglar o‘tkazish,
Bolani rag‘batlantirish va ijobiy motivatsiya yaratish,
Maxsus mutaxassislar bilan yaqindan hamkorlik qilish.
Oilaviy qo‘llab-quvvatlash bolaning ruhiy holatini yaxshilash, ijtimoiy moslashuv
jarayonini tezlashtirishda muhim rol o‘ynaydi.
6. Ta’lim muassasalarida qo‘llaniladigan moslashuvchan ta’lim shakllari
Idrok buzilishlari bo‘lgan bolalar uchun ta’lim jarayonini moslashtirish zarur:
O‘quv dasturlarini soddalashtirish va individuallashtirish,
Qulay o‘quv muhitini yaratish (masalan, kam shovqinli xona, yaxshi yoritilgan
joy),
Maxsus o‘quv qo‘llanmalar va visual yordamchilarni ishlatish,

16. Yusufjonova G. Bolalar psixologiyasida kuzatuv va baholash usullari. –
Toshkent, 2023.
17. Karimova D.N. Ijtimoiy psixologiya asoslari. – Toshkent: TDPU, 2019.

Idrok turlarining har biri o‘quv jarayonida muhim o‘rin tutadi. Quyida ularning
ta’limga ta’siri ko‘rsatilgan:
Ko‘rish idroki – darslikdagi rasm, sxema, grafik, chizma, harflarni o‘rganishda
asosiy manba bo‘ladi.
Eshitish idroki – o‘qituvchining tushuntirishi, darsdagi suhbat, musiqa yoki xor
darslarida asosiy rol o‘ynaydi.
Teginish idroki – mehnat, texnologiya, darsliklar bilan ishlashda amaliy
ko‘nikmalar shakllanishida muhim.
Hid va ta’m idroki – biotexnologiya, oziq-ovqat gigiyenasi, tabiiy fanlar bilan
bog‘liq bilimlarni berishda qo‘llaniladi.
Harakat idroki – jismoniy tarbiya, raqs, dramatizatsiya mashg‘ulotlarida
o‘quvchilar tanasining muvozanatini va qobiliyatlarini rivojlantirishga xizmat
qiladi.
Idrokni rivojlantirish metodlari
Quyidagi metodlar orqali idrokni samarali rivojlantirish mumkin:
Sensorli tarbiya – maktabgacha yoshdagi bolalar uchun ko‘rish, eshitish, teginish
orqali har xil predmetlar bilan ishlash.
Didaktik o‘yinlar – idrok turlarini faollashtiruvchi mashg‘ulotlar, masalan: “Kim
tezroq topsa?”, “Quloq bilan tani”, “Bir xil rangni top”.
Tasviriy san’at mashg‘ulotlari – rasm chizish, shakl yasash, maket tuzish.
Tabiiy tajribalar va kuzatishlar – iqlim, o‘simlik, hayvonot olami bilan tanishish.
Nutqiy mashqlar – tovush ajratish, fonetik tahlil, eshitilgan so‘z bo‘yicha rasm
tanlash va tasvirlash.
Bu metodlar bola faolligini oshiradi, unga predmetni ko‘p jihatdan tahlil qilish,
tafakkur bilan bog‘lash, obraz hosil qilish imkonini beradi.

4. Oilaviy qo‘llab-quvvatlash tizimini kuchaytirish — Ota-onalarga idrok
buzilishlari bo‘lgan bolalar bilan ishlash bo‘yicha konsultatsiyalar, treninglar va
metodik yordamlar ko‘rsatish kerak.
5. Innovatsion texnologiyalarni keng joriy etish — Komp’yuter o‘yinlari, interfaol
dasturlar va boshqa zamonaviy vositalardan samarali foydalanish bolalarning idrok
faoliyatini yaxshilashga xizmat qiladi.
6. Jamiyatda ijtimoiy qo‘llab-quvvatlashni rivojlantirish — Maxsus ta’lim
muassasalari, reabilitatsiya markazlari va ijtimoiy xizmat ko‘rsatish tizimlari
faoliyatini kengaytirish muhimdir.

ona va mutaxassislarning yaqindan hamkorligi, maxsus metod va terapiyalar,
shuningdek, ijtimoiy qo‘llab-quvvatlash tizimlari muhim ahamiyatga ega. Har bir
bolaning imkoniyatlari va ehtiyojlariga mos ravishda tashkil etilgan yordam uning
muvaffaqiyatli rivojlanishi va jamiyatga integratsiyasini ta’minlaydi.
Idrok buzilishlari bo‘lgan bolalarning ijtimoiy moslashuvi ularning
kelajakdagi muvaffaqiyatlari uchun muhimdir. Maxsus reabilitatsiya usullari,
psixologik qo‘llab-quvvatlash va moslashtirilgan ta’lim muhiti ularning jamiyatga
muvaffaqiyatli integratsiyasiga yordam beradi. Shu bois, kompleks yondashuv va
doimiy qo‘llab-quvvatlash zarur.

1.3. Idrok faoliyatiga ta’sir qiluvchi omillar
Inson psixikasining asosiy jarayonlaridan biri bo‘lgan idrok — tashqi
olamdagi ob’ekt va hodisalarni butunligi bilan, bevosita sezgi orqali aks ettirish
jarayonidir. Ushbu faoliyatning samarali shakllanishi ko‘plab ichki va tashqi
omillar ta’sirida yuzaga keladi. Har bir omil bolaning atrof-muhitni qanday
anglashini, tushunishini, esda saqlashini va unga munosabat bildirishini belgilaydi.
1. Biologik omillar
Idrok faoliyatining shakllanishida organizmning biologik holati muhim rol
o‘ynaydi:
Markaziy asab tizimining yetukligi – ayniqsa, miyaning bosh qismlari faoliyati
idrok tezligi va aniqligiga bevosita ta’sir qiladi.
Sensor organlarning (ko‘rish, eshitish, teginish) sog‘lomligi – ular orqali tashqi
ma’lumotlar miyaga yetkaziladi.
Irsiyat – ayrim idrok xususiyatlari, masalan, rang ajratish qobiliyati yoki mayda
harakatlarni sezish darajasi genetik omillarga bog‘liq bo‘lishi mumkin.
Tug‘ma yoki orttirilgan nuqsonlar – eshitish, ko‘rish yoki harakatlanishdagi
nuqsonlar idrokning umumiy rivojiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi.
2. Psixologik omillar
Shaxsning ichki ruhiy holati ham idrok faoliyatining samaradorligiga ta’sir qiladi:
Diqqat – kuchli va barqaror diqqatga ega bola predmetlarni aniqroq idrok qiladi.
Emotsional holat – quvonchli yoki xavotirli vaziyatda idrok sifati o‘zgaradi. Ijobiy
emotsiyalar idrokni faollashtiradi.
Motivatsiya va qiziqish – bola qiziqqan mavzu yoki predmetni yanada chuqurroq
va sinchkovlik bilan idrok qiladi.

2. 1 – 3 yosh
Bola predmetlarni ushlab ko‘rishga, ularni og‘ziga solib sinab ko‘rishga harakat
qiladi. Bu davrda ko‘proq harakat idroki va tegish idroki rivojlanadi. Bola ranglar,
shakllar, tovushlar farqini sezishni o‘rganadi.
3. 3 – 6 yosh (maktabgacha yosh)
Bu bosqichda idrokning barqarorligi, aniqligi va faolligi kuchayadi. Bola ranglarni
nomlab bera oladi, tovush manbaini aniqlaydi, shakllarni solishtiradi. Eshitish va
ko‘rish idroki asosida nutq va tafakkur faol rivojlanadi. Didaktik o‘yinlar, rasm
chizish, musiqaga raqsga tushish bu davrda foydalidir
4. 6 – 10 yosh (kichik maktab yoshi)
Idrok yanada ongli va mustaqil xarakter kasb etadi. Bola diqqatini bir obyektga
uzoqroq vaqt jamlay oladi, detallarni tahlil qiladi, ularni guruhlaydi, tartiblashni
boshlaydi. Bu davrda mavhum va ijtimoiy idrok shakllana boshlaydi.
Pedagogik ahamiyati Pedagoglar va psixologlar uchun har bir idrok turining
rivojlanish bosqichlarini bilish — bola bilan individual ishlash, uni to‘g‘ri
baholash va o‘qitish metodikasini tanlashda muhim ahamiyat kasb etadi. Ayniqsa
idrokdagi buzilishlar (patologiyalar) mavjud bo‘lsa, ular qaysi analizatorga bog‘liq
ekanini aniqlash korreksion ishlar samaradorligini oshiradi.
Idrok turlarining o‘zaro aloqasi
Idrok turlari bir-biridan mustaqil faoliyat yuritmaydi. Ular o‘zaro
integratsiyalashgan holatda ishlaydi. Masalan, bola biror predmetni tanish uchun
ko‘rish va teginish idroklaridan bir vaqtda foydalanadi. Musiqa darsida eshitish,
harakat (kinaestetik), hissiy idroklar birgalikda faoliyat yuritadi. Shuning uchun
idrok turlarini alohida-alohida emas, balki kompleks yondashuv asosida
rivojlantirish muhimdir.
Idrok turlarining ta’limdagi roli

Gipesteziya – sezgirlik pasaygan, bola kuchli stimullarga ham befarq bo‘ladi.
Bu holatlar asosan nevrologik kasalliklar yoki rivojlanishdagi kechikishlar bilan
bog‘liq bo‘ladi.
3. Perseveratsiya (takrorlovchi idrok)
Bunda bola bir marta idrok qilgan narsani boshqa kontekstdan ajratmaydi.
Masalan, bir marta ko‘rgan rasmini keyinroq boshqa rasmlarda ham “xuddi o‘sha”
deb o‘ylaydi.
4. Dispraksiya va apraxiya
Bu holatda bola o‘z tana harakatlari yoki predmetlar bilan harakatlarni idrok qila
olmaydi. Masalan:
Qo‘lini ko‘rsat deb aytilsa, boshqa tana a’zosini ko‘rsatadi.
O‘yinchoqdan qanday foydalanishni idrok eta olmaydi.
5. Fazoviy idrokning buzilishi
Bunday bolalar makonda yo‘nalishni aniqlashda qiynaladilar, chap-o‘ng, yuqori-
past, orqa-oldni farqlay olmaydilar. Bu muammo o‘qish va yozishda xatolarga olib
keladi (masalan, harflarni teskari yozish, satrni yo‘qotish).
6. Tushunish va ajratishdagi murakkabliklar
Ba’zi bolalarda ayrim tovushlar, ranglar yoki shakllarni farqlash qiyin kechadi. Bu
holat:
Rasm tanlashda noaniqliklar,
So‘zlarni noto‘g‘ri eshitish yoki tushunish,
Sifatlar bo‘yicha ajratishda qiynalishga olib keladi.
7. Diskriminatsiya buzilishi

Shaxsiy gigiyena – xonadagi yorug‘lik, tozalik, havo aylanishi idrok jarayoniga
bevosita ta’sir ko‘rsatadi.
6. Nevropsixologik omillar
Idrok faoliyatining shakllanishi va barqarorligi markaziy asab tizimining
funktsional yetukligiga bevosita bog‘liq. Shuning uchun nevropsixologik omillar
ham idrokka sezilarli darajada ta’sir ko‘rsatadi:
Chap va o‘ng yarim sharlar faoliyati muvozanatda bo‘lmagan hollarda, bola idrok
qilayotgan axborotni to‘g‘ri qayta ishlay olmaydi.
Assotsiativ sohalarning sustligi natijasida bola ko‘rgan yoki eshitgan hodisalarni
bir-biriga bog‘lashda qiynaladi.
Harakat va sezgi markazlari o‘rtasidagi muvofiqlikning yo‘qligi natijasida, fazoviy
va vizual idrokda muammolar yuzaga keladi (masalan, makonda joylashuvni
aniqlay olmaslik).
Bu omillar ayniqsa erta bolalik davrida sezilarli bo‘ladi, chunki bu davr idrok
faoliyatining shakllanishi uchun eng muhim bosqich hisoblanadi.
7. Rivojlanish muhitining sifati
Bolaning idrok faoliyati uning yashash va o‘sish muhitiga juda bog‘liq. Muhit boy
bo‘lsa – ya’ni bola ko‘p turdagi rang, tovush, predmet, odamlar, kitoblar,
o‘yinchoqlar bilan muomala qilsa – idrok organlari ko‘proq faollik ko‘rsatadi. Bu
quyidagi afzalliklarga olib keladi:
Fazoviy tafakkur va ob’ektlarni ajrata olish qobiliyati kuchayadi.
Sensor differensiyatsiya (farqlash) ko‘nikmalari shakllanadi.
Qiyoslash va umumlashtirish qobiliyati rivojlanadi.
Aksincha, monoton, bir xil ma’lumotlar bilan to‘yingan muhitda bola idrok
jihatidan sust rivojlanadi.

Foydalanilgan adabiyotlar
1. Mirziyoyev Sh.M. Yangi O‘zbekiston strategiyasi. – Toshkent: “O‘zbekiston”,
2022.
2. Mirziyoyev Sh.M. Inson qadri uchun. – Toshkent: “O‘zbekiston”, 2021.
3. Mirziyoyev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini
birgalikda barpo etamiz. – Toshkent, 2017.
4. Amonov S.A. Umumiy psixologiya. – Toshkent: TDPU nashriyoti, 2019.
5. Azizxo‘jaeva N.N. Pedagogik texnologiyalar va pedagogik mahorat. – Toshkent:
“Fan va texnologiya”, 2020.
6. O‘rinboyeva S.B. Maxsus pedagogika asoslari. – Toshkent: “Ilm ziyo”, 2018.
7. Mahmudova G.T. Kognitiv rivojlanish va idrok psixologiyasi. – Toshkent:
“O‘qituvchi”, 2021.
8. Normurodov B. Rivojlanishida nuqsoni bo‘lgan bolalar psixologiyasi. –
Toshkent: “Fan”, 2017.
9. Egamberdiyeva M. Logopediya asoslari. – Toshkent, 2016.
10. Zokirova M.X. Pedagogik psixologiya. – Toshkent: “Ilm ziyo”, 2022.
11. www.president.uz – O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining rasmiy sayti.
12. www.lex.uz – O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari ma’lumotlari milliy
bazasi
13. www.ziyonet.uz – Ta’lim va fan axborot portali.
14. www.edu.uz – O‘zbekiston Respublikasi Oliy ta’lim, fan va innovatsiyalar
vazirligi rasmiy sayti
15. www.psychologytoday.com – Psixologik tadqiqotlar va maqolalar manbasi.

Maxsus reabilitatsiya mashqlari orqali bolalar idrok qobiliyatlarini tiklashga
harakat qiladilar. Ushbu mashqlar:
Qo‘l va ko‘z muvofiqligini oshirish uchun harakatlarni boshqarish,
Ob’ektlarni aniqlash va tasniflash,
Harakat va sezgi idrokini mustahkamlash.
Reabilitatsiya mashqlari odatda mutaxassis (psixolog, logoped, defectolog)
nazorati ostida olib boriladi.
8. Komp’yuter texnologiyalaridan foydalanish
So‘nggi yillarda idrok buzilishlari bilan kurashishda interfaol ta’lim dasturlari va
o‘yinlar keng qo‘llanilmoqda. Komp’yuter dasturlari yordamida:
Vizual va audial idrokni rivojlantirish,
Diqqatni jamlash,
Xotira va tafakkurni mustahkamlash mumkin.
Bunday usullar bolalar uchun qiziqarli va motivatsiyani oshiruvchi omil
hisoblanadi.
9. Psixologik trening va terapiya
Psixologik treninglar orqali bolaning ijtimoiy ko‘nikmalari va o‘zini anglash
qobiliyati oshiriladi. Bunday treninglarda:
O‘zini ifoda etish,
Boshqalar bilan samarali muloqot qilish,
Stress va bezovtalikni boshqarish usullari o‘rgatiladi.
Idrok buzilishlari ko‘pincha psixologik holat bilan chambarchas bog‘liq bo‘lgani
uchun, bunday treninglar muhim hisoblanadi.

Fiziologik asoslari
Idrokning fiziologik asoslari I.P. Pavlov ta’limoti asosida tushuntiriladi. Uning
fikriga ko‘ra, har qanday psixik hodisa, jumladan idrok, shartli va shartsiz
reflekslar asosida shakllanadi. Idrok analizatorlar (ko‘rish, eshitish, hid, ta’m,
teginish) orqali tashqi muhitdan keladigan ma’lumotlarni qabul qiladi. Bu
ma’lumotlar markaziy asab tizimi, ayniqsa bosh miya po‘stida qayta ishlanadi va u
orqali obrazlar shakllanadi.
Masalan:
Ko‘rish analizatori – ensa qismini;
Eshitish analizatori – chakka qismini;
Hid va ta’m analizatorlari – burun va og‘iz sohalarini;
Tegish analizatori – tepa sohasini qamrab oladi.
Bosh miyaning ushbu sohalari o‘zaro integratsiyalashgan holda faoliyat
yuritadi va idrokning to‘g‘ri shakllanishiga xizmat qiladi. Aynan shu hududlardagi
rivojlanish yoki shikastlanishlar idrokning buzilishiga olib keladi.
Idrokning ijtimoiy-psixologik xususiyatlari
Idrok faqat biologik emas, balki ijtimoiy-psixologik hodisa hamdir. Inson o‘z
idroki orqali nafaqat narsalarni, balki boshqa odamlarning holatini, yuz ifodalarini,
mimikasi, ovozi, harakatini ham tushunadi. Bu esa kommunikativ idrok (insonni
idrok qilish) deb ataladi va bolalarning ijtimoiy moslashuviga bevosita ta’sir
ko‘rsatadi.
Mashhur rus olimi L.S. Vygotskiy idrokning rivojlanishida ijtimoiy muhit va
tilning rolini alohida ta’kidlagan. Uning fikricha, bola dunyoni idrok qilishni
atrofidagi kattalar yordamida o‘rganadi. Kattalar yordamida shakllangan tashqi
harakatlar asta-sekin ichki, ya’ni ongli faoliyatga aylanadi. 2
2
L.S.Vygotskiy

1.2. Idrok turlari va ularning rivojlanish bosqichlari
Inson idroki — bu murakkab va ko‘p qirrali psixik jarayon bo‘lib, uning bir
qancha turlari mavjud. Har bir idrok turi ma’lum bir analizatorga asoslanadi va
atrof-muhitni o‘ziga xos tarzda aks ettiradi. Turli idrok turlarining rivojlanishi
bolaning har tomonlama yetuk shaxs bo‘lib shakllanishida muhim o‘rin tutadi.
Idrok turlari
1. Ko‘rish idroki (vizual idrok)
Bu – predmetlar, ularning shakli, rangi, kattaligi, joylashuvi kabi xususiyatlarni
ko‘z orqali qabul qilish jarayonidir. Bola makon, rang, harakat va shakllarni aynan
ko‘rish idroki orqali o‘rganadi. Vizual idrok ayniqsa maktabgacha yoshdagi
bolalarda faol rivojlanadi. Rasm chizish, konstruksiyalar yasash, mozaika to‘plash
kabi mashg‘ulotlar bu idrokni shakllantirishda yordam beradi.
2. Eshitish idroki (audial idrok)
Ovozlar, tovushlar, nutq, musiqa kabi eshitiladigan ma’lumotlar orqali shakllanadi.
Eshitish idroki bola nutqining rivojlanishi, savod o‘rganishi, yozma va og‘zaki
muloqotda muhim ahamiyatga ega. Eshitish idroki yetarlicha rivojlanmagan
bolalarda nutq buzilishlari (dislaliya, disleksiya) kuzatilishi mumkin.
3. Teginish idroki (taktil idrok)
Bu – narsa va predmetlarning fakturasi, silliqligi, qattiqligi, harorati va boshqa
jismoniy xususiyatlarini qo‘l yoki teri orqali qabul qilishdir. Ko‘zi ojiz yoki past
ko‘ruvga ega bolalarda bu idrok asosiy manba hisoblanadi. Bu idrok turini
rivojlantirish uchun sensorli o‘yinlar, konstruktiv faoliyat va faol harakatli
mashg‘ulotlar muhimdir.

10. Hamkorlikda ishlash (multi-distsiplinar yondashuv)
Idrok buzilishlari murakkab holatlar bo‘lgani uchun, ular bilan ishlashda
pedagoglar, psixologlar, logopedlar, nevrologlar va ota-onalar o‘rtasida yaqin
hamkorlik zarur. Bunday yondashuv:
Diagnostikani aniqroq qilish,
Individual reabilitatsiya dasturini ishlab chiqish,
Bola rivojini kompleks tarzda qo‘llab-quvvatlash imkonini beradi.
Idrok buzilishlari bilan kurashish uchun metodlar ko‘p qirrali va individual
bo‘lishi kerak. Zamonaviy metodologiyalar va texnologiyalar yordamida,
shuningdek, ijtimoiy va psixologik qo‘llab-quvvatlashni hisobga olgan holda,
idrokni tiklash va rivojlantirish jarayoni samarali bo‘ladi. Har bir bola uchun
shaxsiy yondashuvni yaratish esa muvaffaqiyat kalitidir.

8. Axborot hajmi va idrok yuklamasi
Bugungi raqamli texnologiyalar davrida bolalarning idrokiga tushayotgan axborot
hajmi sezilarli darajada ortgan. Ko‘p hollarda bu:
Bola idrokining haddan tashqari charchashiga,
Diqqatning tarqoqligiga,
Tezda qiziqishni yo‘qotishiga,
Idrokning yuzaki, chuqurlashtirilmagan shakllanishiga olib keladi.
Shuning uchun ota-onalar va pedagoglar axborot yuklamasini yoshga mos ravishda
me’yorda taqsimlashi lozim.
9. Shaxslararo munosabatlar va ijtimoiy o‘zaro ta’sir
Bolaning tengdoshlari va kattalar bilan olib boradigan ijtimoiy muloqoti ham idrok
rivojida muhim omil hisoblanadi:
Muloqot jarayonida bola yangi axborot oladi, tushunmayotgan narsani
tushuntirishga intiladi.
Atrofdagilarning fikri, ifodasi orqali o‘z idrokini qayta ko‘rib chiqadi,
mukammallashtiradi. Hamkorlikdagi o‘yinlar, guruhli topshiriqlar kollektiv idrok
shakllanishini rag‘batlantiradi. Bu omillar bola shaxsining ijtimoiylashuvi va
idrokiy tafakkurining shakllanishida markaziy o‘rin egallaydi.
Idrokning to‘laqonli shakllanishi bir qator murakkab omillarning uyg‘unligi
natijasidir. Bu omillar har doim ham mustaqil emas, ular bir-biri bilan
chambarchas bog‘liq va birgalikda bola psixikasining rivojlanishiga ta’sir etadi.
Shu bois, idrok faoliyatini rivojlantirishda har tomonlama yondashuv, ya’ni
biologik, psixologik va pedagogik yondashuvlarning birgalikdagi qo‘llanilishi
muhim ahamiyat kasb etadi. Idrok — murakkab, ko‘p qirrali psixik jarayon bo‘lib,
uning to‘laqonli shakllanishiga biologik, psixologik, pedagogik, ijtimoiy va

Xulosa
Idrok patologiyasi mavzusi bugungi kunda juda dolzarb va ahamiyatlidir,
chunki idrok buzilishlari bolaning ta’lim olish, ijtimoiylashish va kundalik hayotda
muvaffaqiyat qozonishiga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi. Kurs ishida idrok
buzilishlarining turlari, ularning sabablari va idrok faoliyatiga ta’sir qiluvchi
omillar chuqur tahlil qilindi. Shuningdek, idrok buzilishlari bo‘lgan bolalar bilan
ishlashning samarali metod va yondashuvlari, ularning ijtimoiy moslashuvi va
reabilitatsiya jarayonlari ko‘rib chiqildi.
Tadqiqotdan ko‘rinib turibdiki, idrok buzilishlarini aniqlash va davolashda
individual yondashuv muhim ahamiyatga ega. Ota-ona, pedagog va
mutaxassislarning hamkorligi, maxsus ta’lim va reabilitatsiya dasturlarining
qo‘llanilishi bolaning rivojlanishida hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Zamonaviy
pedagogik va psixologik usullar, shuningdek, komp’yuter texnologiyalari idrok
faoliyatini tiklash va yaxshilashda samarali vositalar sifatida xizmat qiladi.
Idrok buzilishlari bilan kurashishda nafaqat bolaning o‘zi, balki atrofidagi
muhit va jamiyatning qo‘llab-quvvatlashi ham muhimdir. Shuning uchun
kompleks va integratsiyalashgan yondashuvlarni rivojlantirish zarur.
Takliflar
1. Idrok buzilishlarini erta aniqlash va profilaktika qilish tizimini takomillashtirish
— Maktabgacha va boshlang‘ich ta’lim muassasalarida muntazam idrok
tekshiruvlari o‘tkazilishi lozim.
2. Mutaxassislar malakasini oshirish — Pedagoglar, psixologlar va reabilitatsiya
mutaxassislari uchun maxsus treninglar, seminarlar va kurslar tashkil etilishi zarur.
3. Individual reabilitatsiya dasturlarini ishlab chiqish va joriy etish — Har bir
bolaning ehtiyojiga mos keladigan reabilitatsiya va ta’lim dasturlari ishlab
chiqilishi lozim.

Diskriminatsiya — idrok qobiliyatining ayrim elementlarni ajratib olishdagi
qiyinchiliklari bilan bog‘liq. Masalan, bolalar shakl, rang, tovushlar orasidagi
farqlarni aniq ajrata olmasliklari mumkin. Bu holat, ayniqsa, o‘qish va yozishni
o‘rganish jarayonida muammolar tug‘diradi.
Ranglarni noto‘g‘ri farqlash (masalan, qizil va yashil rangni aralashtirish),
Shakllarni ajrata olmaslik (masalan, doira va ovalni chalkashtirish),
So‘zlar yoki tovushlarni noto‘g‘ri idrok etish (masalan, “b” va “p” tovushlarini
aralashtirish).
8. Idrokdagi sekinlashish (bradilidrok)
Ba’zi bolalarda idrok jarayoni sekin kechadi, ya’ni ular atrofdagi predmet yoki
hodisalarni kech idrok qiladi. Bu holat o‘qish, yozish, matematik tushunchalarni
o‘zlashtirishda kechikishlarga olib keladi.
Vaziyatlarni kech anglash,
Qiyin topshiriqlarni bajarishda ko‘p vaqt sarflash,
Yangi ma’lumotlarni eslab qolishda qiyinchiliklar.
9. Idrokning fragmentatsiyasi
Bu holatda bola atrofdagi predmet yoki hodisalarni butunlikda emas, balki faqat
alohida qismlarini ko‘radi. Misol uchun, ular yuzning ayrim qismlariga e’tibor
beradi, lekin yuz ifodalarini to‘liq tushunmaydi.
Butun tasvirni qabul qila olmaslik,
Ko‘rgazmali materiallarni noto‘g‘ri tushunish,
Noaniq va chalg‘ituvchi idrok natijalari.
10. Idrokning faollik darajasining buzilishi

4. Hid idroki (olfaktor idrok)
Tabiiy va sun’iy hidlarni farqlashga asoslangan idrok turidir. Hid orqali xavfni
sezish, ovqatni ajratish, atrofdagi muhitga moslashish shakllanadi. Bola
kichikligidan boshlab har xil hidlarni ajrata oladi, bu esa uning emotsional holatiga
ham ta’sir qiladi.
5. Ta’m idroki (gustator idrok)
Ovqat va ichimliklarning nordon, achchiq, sho‘r, shirin kabi ta’mini anglashdir. Bu
idrok ham emotsional va fiziologik jihatdan muhim bo‘lib, bolaning oziqlanish
madaniyati shakllanishida o‘rin tutadi.
6. Harakat (kinaestetik) idroki
Inson tanasining harakati, mushaklar tarangligi, muvozanat va pozitsiyasini
anglashga bog‘liq. Bu idrok sport, raqs, yozuv, chizish kabi ko‘nikmalarda faol
qatnashadi. Ayniqsa maktabgacha yoshdagi bolalarda harakat orqali o‘rganish
asosiy o‘rin tutadi.
7. Vaqt va makonni idrok qilish
Bu – hodisalar ketma-ketligi, ularning davomiyligi va fazodagi joylashuvini
anglash. Bu idrok turi bolaning fikrlashi, rejalashtirishi va harakatlarini
muvofiqlashtirishda muhim.
Idrokning rivojlanish bosqichlari
Bolaning idrok faoliyati yoshga qarab murakkablashib boradi. Quyida bu
rivojlanish bosqichlari keltirilgan:
1. 0 – 1 yosh
Idrok reflektor asosda sodir bo‘ladi. Bola kuchli yorug‘lik, ovoz, issiqlik va
sovuqqa javob beradi. Shaxsiy tajriba hali shakllanmagan, idrok beqaror va qisqa
muddatli bo‘ladi.

Idrok turlarining rivojlanishida oilaning o‘rni
Bolada idrokning sog‘lom shakllanishi faqat bog‘cha yoki maktab faoliyatiga
emas, balki oila muhitiga ham bevosita bog‘liq. Uyda ota-onaning bola bilan
muloqoti, o‘yin o‘ynashi, kitob o‘qib berishi, sayr qilish, birgalikda rasm chizish
kabi mashg‘ulotlar bolaning idrokini rivojlantiradi. Teskari holatda esa –
e’tiborsizlik, shovqinli muhit, haddan ortiq texnologiyadan foydalanish (telefon,
televizor) idrokning passivlashuviga sabab bo‘ladi.
Ijtimoiy-pedagogik ahamiyati
Bugungi zamonaviy ta’limda shaxsga yo‘naltirilgan yondashuv asosida har
bir bolaning individual imkoniyatlari hisobga olinmoqda. Shu nuqtayi nazardan
qaralganda, idrok turlarining to‘g‘ri shakllanishi o‘quv muvaffaqiyati, muloqot
qobiliyati, mustaqil fikrlash va emotsional barqarorlikni ta’minlovchi asosiy psixik
jarayon hisoblanadi. Ayniqsa, idrok patologiyalari aniqlangan bolalar bilan alohida
diagnostika va korreksion ishlash muhim.
Idrok turlari o‘ziga xos analizatorlarga bog‘liq bo‘lib, bola rivojlanishining
turli bosqichlarida har xil shaklda rivojlanadi. Ularning har birini to‘g‘ri
rivojlantirish bola psixikasining barqaror va sog‘lom shakllanishi uchun zarur. Shu
bilan birga, idrok turlaridagi buzilishlarni erta aniqlash, ularni bartaraf etish
yo‘llarini ishlab chiqish dolzarb ilmiy-amaliy vazifa sifatida muhim ahamiyatga
ega. Idrok turlari bolaning atrof-muhitni to‘liq va har tomonlama anglashida
beqiyos rol o‘ynaydi. Ularning rivojlanish bosqichlarini va didaktik metodlarni
chuqur o‘rganish, psixolog-pedagoglar uchun har bir bola bilan individual
yondashuvda muhim ilmiy-amaliy asos yaratadi. Shu bois, ta’lim tizimida idrok
faoliyatini aniqlash, baholash va rivojlantirish dolzarb masala hisoblanadi.

2. Idrok patologiyalarining turlarini aniqlash va ularning xususiyatlarini yoritish.
3. Idrok patologiyasiga ega bolalar bilan ishlashda qo‘llaniladigan psixologik
metodlarni o‘rganish.
Kurs ishining obyekti:
Rivojlanishida idrok buzilishlari kuzatilgan maktabgacha va kichik maktab
yoshidagi bolalar.
Kurs ishining predmeti:
Idrok patologiyalarining psixologik tahlili va ularni bartaraf etish usullari.
Metodologik asoslari:
Kurs ishida zamonaviy psixologiya, defektologiya, pedagogika fanlarining ilg‘or
nazariy yondashuvlari, shuningdek, Prezident qarorlari, O‘zbekiston Respublikasi
Ta’lim to‘g‘risidagi qonunlari, Xalq ta’limi va Sog‘liqni saqlash vazirliklari
tomonidan tasdiqlangan me’yoriy hujjatlar asos bo‘lib xizmat qiladi. Shuningdek,
V.S. Muxina, L.S. Vygotskiy, A.R. Luriya, G. Zaysev kabi mutaxassislarning
ilmiy ishlanmalaridan foydalaniladi.
Kurs ishining tuzilishi: Kurs ishi kirish, ikki bob, xulosa va foydalanilgan
adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.

Mundarija:
Kirish………………………………………………………………………………3
I BOB. IDROK VA UNING RIVOJLANISHINING NAZARIY ASOSLARI..5
1.1. Idrokning psixologik va fiziologik asoslari……………………………………5
1.2. Idrok turlari va ularning rivojlanish bosqichlari ………………………………8
1.3. Idrok faoliyatiga ta’sir qiluvchi omillar ……………………………..………13
II BOB. Idrokdagi buzilishlarga ega bolalar bilan ishlash metodikasi…….18
2.1. Idrok buzilishlarining turlari va ularning psixologik tavsifi…………….……18
2.2.Idrok buzilishlari bo‘lgan bolalar bilan ishlash metodlari va
yondashuvlar…………………………..……………………………………....…21
2.3. Idrok buzilishlari bo‘lgan bolalarning ijtimoiy moslashuvi va reabilitatsiya
usullari……………………………………………………………………….…..25
Xulosa…………………………………………………………………………….29
Foydalanilgan adabiyotlar …………………………………………………….31

II BOB. Idrokdagi buzilishlarga ega bolalar bilan ishlash metodikasi
2.1. Idrok buzilishlarining turlari va ularning psixologik tavsifi
Inson psixikasi, xususan idrok jarayoni normal rivojlanmay qolgan hollarda
idrok buzilishlari yuzaga keladi. Bunday holatlar tug‘ma yoki orttirilgan sabablar
ta’sirida ro‘y beradi va bola shaxsining intellektual, emotsional hamda ijtimoiy
rivojlanishiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Ushbu buzilishlarni o‘z vaqtida aniqlash va
psixokorreksion ishlarni yo‘lga qo‘yish juda muhim.
Idrok buzilishlari quyidagi turlarga bo‘linadi:
1. Agnoziya
Agnoziya — bu subyektda ko‘rish, eshitish yoki sezish tizimi to‘g‘ri ishlayotgan
bo‘lsa-da, idrokning noto‘g‘ri kechishidir. Bunday bolalar:
Obyektlarni ko‘radi, biroq ularni aniqlay olmaydi,
Biror narsani eshitadi, lekin tanimaydi,
Tanasining o‘ziga tegishli qismlarini farqlay olmaydi.
Turlari:
Vizuallig agnoziya – predmet yoki rasmlarni ko‘rib, ularni tanimaydi.
Taktik agnoziya – teginish orqali predmetlarni aniqlay olmaydi.
Audial agnoziya – tanish tovushlarni (masalan, onaning ovozi) eshitgan holda tan
olmaydi.
2. Giperesteziya va gipesteziya
Bu ikki holat idrok sezgirligining me’yordan chetga chiqishi bilan tavsiflanadi:
Giperesteziya – idrok haddan ortiq sezgir bo‘ladi, bola har qanday tovush,
yorug‘lik, hidga haddan ziyod reaksiya bildiradi.

madaniy omillar baravar ta’sir etadi. Bu omillar o‘zaro chambarchas bog‘liq holda
bola idrokini shakllantiradi yoki, aksincha, to‘siq bo‘lishi mumkin. Shu bois, har
bir bola bilan ishlashda uning individual xususiyatlarini, yashash muhitini,
psixofiziologik holatini chuqur tahlil qilish va idrok rivoji uchun qulay shart-
sharoitlar yaratish dolzarb vazifa hisoblanadi.

Sinfdagi boshqa o‘quvchilar bilan do‘stona munosabatlarni rag‘batlantirish.
Bu yondashuv bolalarning o‘zini ishonchli his qilishiga yordam beradi va ularning
o‘qishga qiziqishini oshiradi.
7. Qo‘shimcha terapevtik yondashuvlar
Idrok buzilishlarini davolashda qo‘shimcha terapevtik usullar ham qo‘llaniladi:
Musiqa terapiyasi – bolalarda ruhiy holatni barqarorlashtirish, idrokni
stimulyatsiya qilish uchun ishlatiladi,
San’at terapiyasi – rasm chizish, loy bilan ishlash kabi faoliyatlar orqali o‘zini
ifoda etishni o‘rgatadi,
Harakat terapiyasi – jismoniy harakatlar va o‘yinlar orqali idrok va koordinatsiyani
yaxshilaydi.
Bu usullar bolaning umumiy rivojlanishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi va psixologik
muvozanatni saqlashga yordam beradi.
8. Ijtimoiy qo‘llab-quvvatlash tizimlari
Jamiyatda idrok buzilishlari bo‘lgan bolalarga yordam beradigan turli tashkilotlar,
markazlar faoliyat yuritadi. Bu tizimlar:
Maxsus ta’lim va reabilitatsiya markazlari,
Psixologik va pedagogik konsultatsiya punktlari,
O‘quv va o‘yin markazlari,
Ijtimoiy xizmat ko‘rsatish muassasalari.
Bunday tashkilotlar bolalar va ularning oilalariga malakali yordam ko‘rsatib, idrok
buzilishlari bilan kurashish jarayonini samarali qiladi.
Idrok buzilishlari bo‘lgan bolalarning ijtimoiy moslashuvi va reabilitatsiya jarayoni
murakkab va ko‘p bosqichli jarayondir. Bu jarayonda individual yondashuv, ota-

2.2. Idrok buzilishlari bo‘lgan bolalar bilan ishlash metodlari va
yondashuvlar
Idrok buzilishlariga ega bolalar bilan samarali ishlash maxsus metodik
yondashuvlarni talab qiladi. Ushbu yondashuvlar bolalarning idrok qobiliyatlarini
tiklash, rivojlantirish va ularning ijtimoiy moslashuvini yaxshilashga qaratilgan.
Quyida asosiy metodlar va yondashuvlar keltirilgan.
1. Individual yondashuv
Har bir bola idrokdagi buzilishlar darajasi va turi bo‘yicha individual
xususiyatlarga ega. Shu sababli, pedagog va psixologlar shaxsga yo‘naltirilgan
individual reja asosida ishlashi muhimdir. Bu yondashuv:
Bolaning imkoniyatlarini aniq baholash,
Kuchli va zaif tomonlarini aniqlash,
Maxsus mashqlar va treninglarni ishlab chiqishni o‘z ichiga oladi.
2. Sensor stimulyatsiya usullari
Idrok faoliyatini yaxshilash uchun sezgi organlarini rag‘batlantirish zarur. Sensor
stimulyatsiya quyidagi shakllarda amalga oshiriladi:
Vizual stimulyatsiya – rangli predmetlar, chiroqlar bilan ishlash,
Taktik stimulyatsiya – turli yuzalarni teginish orqali idrokni rivojlantirish,
Audial stimulyatsiya – tovushli o‘yinlar va mashqlar.
Bu usullar bolaning idrok organlarini faol ishlashiga yordam beradi.
3. Kognitiv treninglar
Kognitiv treninglar – idrok, e’tibor, xotira va tafakkurni rivojlantirishga
yo‘naltirilgan maxsus mashqlardir. Masalan:
Shakllarni va ranglarni ajratish,

2.3. Idrok buzilishlari bo‘lgan bolalarning ijtimoiy moslashuvi va
reabilitatsiya usullari
Idrok buzilishlari bo‘lgan bolalarning ijtimoiy moslashuvi ularning atrof-
muhit bilan muvaffaqiyatli munosabatda bo‘lish qobiliyatiga bog‘liq. Bu jarayon
nafaqat idrokni rivojlantirish, balki bola o‘zini boshqalar bilan teng huquqli his
qilishi uchun zarur ijtimoiy ko‘nikmalarni shakllantirishni ham o‘z ichiga oladi.
Ijtimoiy moslashuvdagi qiyinchiliklar
Kommunikatsiya muammolari: Bolalar o‘z his-tuyg‘ularini to‘g‘ri ifoda eta
olmasligi yoki boshqalarning tuyg‘ularini tushunishda qiynalishi mumkin.
O‘yin va jamoaviy faoliyatlarda ishtirok etishdagi qiyinchiliklar: Idrok buzilishi
ularning boshqalar bilan hamkorlik qilishiga halaqit beradi.
Emotsional stress va o‘zini past baholash: Bunday bolalar ko‘pincha o‘zlarini
boshqalardan kamroq his qilishlari mumkin.
Reabilitatsiya usullari
1. Ijtimoiy ko‘nikmalarni rivojlantirish treninglari
Bolalarga o‘z his-tuyg‘ularini anglash va ifoda etishni o‘rgatish,
Muloqot qoidalarini o‘rgatish,
Jamoaviy o‘yinlarda hamkorlik qilish ko‘nikmalarini shakllantirish.
2. Psixoterapiya va emotsional qo‘llab-quvvatlash
Stressni boshqarish usullarini o‘rgatish,
O‘ziga ishonchni oshirish uchun psixologik mashg‘ulotlar,
Oilaviy terapiya orqali ota-ona bilan hamkorlikni mustahkamlash.
3. Atrof-muhitni moslashtirish

Kirish
Bugungi kunda inson salomatligi va uning to‘laqonli rivojlanishini
ta’minlash davlat siyosatining ustuvor yo‘nalishlaridan biriga aylangan.
Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev ta’kidlaganidek: “Yosh avlodni sog‘lom va
barkamol qilib voyaga yetkazish – bu jamiyatning eng muhim vazifasidir.” 1
Shu
nuqtai nazardan, bola psixikasining sog‘lom shakllanishi va psixik rivojlanishdagi
og‘ishlarni erta aniqlash muhim ahamiyat kasb etadi.
Psixologik rivojlanishning eng muhim ko‘rsatkichlaridan biri bu – idrokdir. Idrok
orqali inson atrof-muhitdagi narsalarni anglaydi, ularni tahlil qiladi, xulosa
chiqaradi va muomala qiladi. Ammo ayrim bolalarda idrok jarayonida buzilishlar –
idrok patologiyalari kuzatiladi. Bu holatlar bola intellektual, hissiy va ijtimoiy
rivojlanishiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Shuning uchun ham idrok patologiyalarini
o‘z vaqtida aniqlash, ularni o‘rganish va korreksion chora-tadbirlar ishlab chiqish
dolzarb masalalardan biri hisoblanadi.
Respublikamizda ixtisoslashgan maktabgacha va maktab ta’limi muassasalarida
nogironligi bor bolalarning psixologik-pedagogik rivojlanishiga alohida e’tibor
qaratilmoqda. “Yangi O‘zbekiston – inson qadri ulug‘langan jamiyatdir” degan
tamoyil asosida har bir bola individual yondashuv asosida qo‘llab-
quvvatlanmoqda. Ushbu tamoyil idrokdagi buzilishlarga ega bolalarning to‘laqonli
rivojlanishida muhim omil bo‘lib xizmat qilmoqda.
Kurs ishining maqsadi :
Idrok patologiyalarining turlari, ularning kelib chiqish sabablari, psixologik
xususiyatlari va korreksion yondashuv usullarini o‘rganish.
Kurs ishining vazifalari:
1. Idrok tushunchasining psixologik asoslarini tahlil qilish.
1
Sh.M.Mirziyoyev

I BOB. IDROK VA UNING RIVOJLANISHINING NAZARIY ASOSLARI
1.1. Idrokning psixologik va fiziologik asoslari
Inson psixikasi rivojida idrok muhim o‘rin egallaydi. Idrok — bu tashqi
olamdagi predmet va hodisalarni ularning yaxlit shaklida aks ettirish jarayonidir. U
sezgilar asosida yuzaga keladi, lekin undan farqli ravishda, idrok predmetlarni bir
butun holatda, ularning xususiyatlari, shakli, rangi, o‘lchami, joylashuvi va boshqa
belgilarini uyg‘un holda anglashni ta’minlaydi.
Psixologik nuqtai nazardan qaralganda, idrok faqat passiv qabul qilish emas,
balki faol, ongli tahlil va solishtirish asosidagi murakkab jarayon bo‘lib, unda
avvalgi tajriba, diqqat, xotira, tafakkur va tasavvur faol qatnashadi. Masalan, bola
biror narsani ko‘rganida u uni faqat ko‘rmaydi, balki o‘zining avvalgi bilimi
asosida uni tanib oladi, taqqoslaydi va xulosa chiqaradi. Shu bois idrok, bilish
jarayonining boshqa bosqichlari bilan chambarchas bog‘liqdir.
Fiziologik jihatdan idrok bosh miya faoliyati bilan uzviy bog‘liq. Akademik I.P.
Pavlovning reflekslar haqidagi ta’limotiga ko‘ra, idrok shartli reflektor jarayonlar
asosida shakllanadi. Tashqi ta’sirlar (yorug‘lik, tovush, harorat va boshqalar) sezgi
organlari orqali miyaga uzatiladi va u yerda muayyan analizatorlar tomonidan
qayta ishlanadi. Bu jarayonda ayniqsa bosh miya po‘stining katta yarim sharlari,
ayniqsa ensa (vizual idrok), chakka (eshitish idroki), tepa (kinaestetik idrok)
sohalari faol ishtirok etadi.
Bolalik davrida idrok asta-sekin rivojlanadi. Yangi tug‘ilgan chaqaloq faqat
kuchli sezgilarga javob qaytara olsa, maktabgacha yoshdagi bola allaqachon
predmetlarni tanib olish, guruhlash, farqlash kabi murakkab idrokiy harakatlarga
qodir bo‘ladi. Bu rivojlanish bolaning harakatlari, muloqoti, o‘yin faoliyati orqali
kuchayadi.

Ba’zi bolalarda idrok faolligi juda past yoki juda yuqori bo‘lishi mumkin. Past
faollik bolada passivlik, qiziqishning yo‘qligi bilan namoyon bo‘lsa, yuqori faollik
esa bolani haddan tashqari ortiqcha stimullarga reaksiya ko‘rsatishga olib keladi.
Passiv idrok bolada o‘zlashtirish va faoliyatga qiziqishning pasayishiga olib keladi,
Ortga faollik esa tashvish, bezovtalik va haddan tashqari chalg‘itilish holatlariga
sabab bo‘ladi.
Idrok buzilishlari ko‘p xilma-xildir va ular bolaning kundalik hayoti va
o‘rganish jarayonida turli qiyinchiliklarga olib keladi. Shu bois, idrok buzilishlarini
aniqlash va ularni davolash metodlarini ishlab chiqish pedagog va psixologlarning
asosiy vazifalaridan biridir. Buning uchun har bir bolaning shaxsiy xususiyatlari,
buzilish turi va og‘irligi hisobga olinishi lozim.
Idrokdagi buzilishlar bolaning borliqni to‘g‘ri qabul qilmasligi, uni tahlil
qilish va qayta ishlash jarayonlarining buzilishi bilan tavsiflanadi. Bu holatlar erta
yoshda aniqlansa, maxsus pedagogik va psixologik metodlar yordamida tuzatish,
idrokni rivojlantirish choralari ko‘riladi. Har bir buzilish turi alohida yondashuv va
metodikani talab qiladi.

Idrokning rivojlanish bosqichlari
Idrok bolaning yoshiga qarab asta-sekin shakllanadi:
0-1 yosh – sezgi darajasida idrok shakllanadi, bolaning asosiy reaktsiyasi
refleksivdir.
1-3 yosh – predmetga nisbatan qiziqish ortadi, unga e’tibor berish, uni ajratish,
ushlab ko‘rish orqali idrok rivojlanadi.
3-6 yosh – idrokdagi faollik ortadi, predmetlarni farqlash, xususiyatlarini bilish,
guruhlash boshlanadi.
6-10 yosh – idrok tafakkur bilan bog‘lanadi, mavhumlik elementlari paydo bo‘ladi,
o‘quv faoliyati bilan integratsiyalanadi.
Shunday qilib, idrok bu – insonning ongli bilish faoliyati bo‘lib, u o‘zining
psixologik mexanizmlari va murakkab fiziologik jarayonlari orqali shakllanadi.
Ushbu bilimlarni chuqur o‘rganish, ayniqsa, idrokdagi og‘ishlar bilan bog‘liq
holatlarda, samarali korreksion yordamni tashkil etishda muhim ahamiyatga ega.
Idrok – bu insonning real voqelikni anglash vositasi bo‘lib, u psixologik va
fiziologik jihatdan murakkab, ko‘p bosqichli jarayon hisoblanadi. Idrokning to‘g‘ri
shakllanishi bolaning keyingi bilish faoliyati, tafakkuri va shaxsiy rivojiga
mustahkam zamin yaratadi. Shu sababli idrokdagi buzilishlar (patologiyalar)ni o‘z
vaqtida aniqlash va ularning oldini olish psixologik-pedagogik faoliyatning muhim
yo‘nalishlaridan biri bo‘lib qolmoqda.

Nutq rivoji – nutqi boy bo‘lgan bolalar predmetlar va hodisalarni aniqlab, ularni
tavsiflab bera olish qobiliyatiga ega bo‘ladilar.
3. Pedagogik omillar
Ta’lim jarayonidagi metodlar, o‘qituvchining yondashuvi ham idrok faoliyatiga
bevosita ta’sir ko‘rsatadi:
Vizual (ko‘rgazmali) vositalardan foydalanish – rasmlar, maketlar, diagrammalar
idrokni jonlantiradi.
Didaktik o‘yinlar – ayniqsa maktabgacha yoshdagi bolalarda idrokni
rivojlantirishning samarali vositasidir.
Individual yondashuv – har bir bolaning idrok xususiyatlariga mos tarzda
topshiriqlar tanlanishi zarur.
Muloqot sifati – o‘qituvchi va bola o‘rtasidagi iliq, ishonchli munosabat idrok
faoliyatini faollashtiradi.
4. Ijtimoiy va madaniy omillar
Oilaviy muhit – ota-onaning e’tiborli, mehribon bo‘lishi, bolaga vaqt ajratishi
idrokni rivojlantiradi.
Madaniy muhit – bola qanday asarlarni ko‘radi, qanday so‘zlarni eshitadi, qanday
joylarga boradi – bularning barchasi uning idrok doirasini kengaytiradi.
Atrof-muhitdagi stimullar xilma-xilligi – musiqa, tabiat, texnika, kitoblar bilan
o‘ralgan muhit bola idrokining turfa jihatdan shakllanishiga zamin yaratadi.
5. Tibbiy va gigiyenik omillar
Sog‘liq holati – jismoniy kasalliklar, charchoq, uyqu yetishmasligi idrok faolligini
pasaytiradi.
Oziqlanish – to‘g‘ri va sifatli ovqatlanish miya faoliyatining barqaror ishlashi
uchun muhim.

Shu bilan birga, ayrim bolalarda idrok jarayonining buzilishi kuzatiladi.
Bunday patologik holatlar idrok tezligining pasayishi, detallarni anglab yetishdagi
qiyinchilik, predmetni noto‘g‘ri tanish kabi belgilar orqali namoyon bo‘ladi. Ushbu
buzilishlar ko‘pincha miya faoliyatidagi o‘zgarishlar, tug‘ma yoki orttirilgan asab
tizimi shikastlanishlari, psixologik-ijtimoiy omillar ta’sirida yuzaga keladi.
Idrok – bu tashqi dunyo obyektlari va hodisalarining inson ongida ularning
yaxlit, to‘liq shaklida aks etishidir. Psixologiyada idrok sezgi organlari orqali
olinadigan tasavvurlarni birlashtirib, bir butun obraz hosil qilish jarayoni sifatida
qaraladi. Idrok sezgi, e’tibor, xotira, tafakkur va tasavvur kabi boshqa bilish
jarayonlari bilan uzviy bog‘langan
Idrok faqat passiv qabul qilish emas, balki faol, ongli, maqsadga
yo‘naltirilgan jarayondir. Inson atrof-muhitdan kelayotgan axborotni oddiygina
sezibgina qolmaydi, balki uni tahlil qiladi, taqqoslaydi, guruhlaydi va shu asosda
real obrazni shakllantiradi. Shuning uchun idrokda avvalgi tajriba, shaxsiy ehtiyoj,
motivatsiya, hissiy holat kabi sub’ektiv omillar muhim rol o‘ynaydi.
Idrok quyidagi asosiy xususiyatlarga ega:
Yaxlitlik – inson narsa yoki hodisani alohida bo‘laklar emas, balki umumiy holatda
qabul qiladi.
Mazmunlilik – idrok doimo shaxsning avvalgi tajribasi va bilimlari bilan bog‘liq
holda namoyon bo‘ladi.
Strukturaviylik – idrok obyektning asosiy xususiyatlariga yo‘naltiriladi va uni
muhim belgilar asosida tashkil etadi.
Faollik – idrok faol bilish jarayonidir, u tashqi ta’sirga passiv reaksiya emas.
Idrokning shakllanishida harakatlar, amaliy faoliyat, suhbat, o‘yin va ta’lim muhim
o‘rin tutadi. Ayniqsa maktabgacha va kichik maktab yoshidagi bolalarda idrok
faoliyati o‘yin orqali rivojlanadi.

Oddiy va murakkab rasmlarni tahlil qilish,
Ma’lumotlarni eslab qolish va taqqoslash.
Bu mashqlar idrokning sifatini oshirishga xizmat qiladi.
4. O‘yinlar orqali ta’lim
O‘yinlar bola uchun tabiiy va qulay o‘rganish muhitidir. Maxsus pedagogik
o‘yinlar:
Ijtimoiy ko‘nikmalarni shakllantiradi,
Idrok jarayonlarini faol qiladi,
Diqqat va xotirani mustahkamlaydi.
Masalan, rangli bloklar bilan o‘ynash, boshqotirmalar yechish, “top va ko‘rsat”
o‘yinlari.
5. Ijtimoiy va emotsional qo‘llab-quvvatlash
Idrokdagi buzilishlar ko‘pincha bolaning o‘ziga bo‘lgan ishonchini pasaytiradi.
Shu sababli, ota-ona va muallimlarning ijobiy munosabati, sabr-toqat bilan
yondashuvi katta ahamiyatga ega. Bolaga muvaffaqiyatli ishlar uchun rag‘bat
berish, kichik yutuqlarni nishonlash motivatsiyani oshiradi.
6. Multisensor yondashuv
Multisensor yondashuv — bu bir nechta sezgi tizimlarini bir vaqtning o‘zida
rag‘batlantirish orqali idrokni yaxshilash usuli. Misol uchun, bolaga bir predmetni
ko‘rsatib, unga tegib ko‘rishga, tovushini eshitishga, hidini sezishga imkon
beriladi. Bu usul bolalarda idrok jarayonini integratsiyalash va yaxlitlashtirishga
xizmat qiladi.
7. Reabilitatsiya mashqlari

Купить