II – Jahon urushi tarixshunosligi - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	25000UZS
Hajmi	80.1KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	14 Fevral 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

G'ayrat Ziyayev

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2025

102 Sotish

II – Jahon urushi tarixshunosligi

Sotib olish

II – Jahon urushi tarixshunosligi
Mundarija
Kirish ……………………………………………………………………………2-3
I BOB. II jahon urushining boshlanishini tarixshunoslar tomonidan o‘rganilishi.
1.1 Tarixshunoslikda II jahon urushining boshlanishini o‘rganilishi……………4-11
1.2 Sovet davri tarixshunoslarining II jahon urushida sovet davlatining urushga
kirishi………………………………………………………………….…………12-19
II BOB. Ikkinchi jahon urushi arafasida Osiyo mamlakatlarining siyosiy
ahvolini tarixshunoslik manbalarida o‘rganilishi.
2.1 Mustaqillik davri tarixshunosligida Ikkinchi jahon urushining boshlanishi va
O‘zbekistonning urushga tortilishi………………………………………………20-26
2.2 Xorij tadqiqotchilari nigohida II jahon urushidagi asosiy janglarni
o‘rganilishi……………………………………………………………………….27-36
Xulosa …………………………………………………………………………..37-39
Foydalanilgan adabiyotlar ……………………………………………………..…40

Kirish
Mavzuning dolzarbligi. Respublikamiz mustaqillikka erishganidan keyingi
davr mobaynida boshqa jabhalarda bo‘lgani singari tarix sohasida ham misli
ko‘rilmagan o‘zgarishlar sodir bo‘ldi.O‘zbekistonning tarixchi – olimlari jahonga yuz
tutdi. Boy hamda qiziqarli o‘tmishimiz jahon hamjamiyatini e’tiborini tortib keldi.
Dunyo olimlari dunyo mamlakatlari tarixini va diplomatik aloqalarini o‘rganish
ishtiyoqidalar. Shu nuqtayi nazardan ham mamlakatimizda dunyo mamalakatlarining
tarixi va ularni boshqa davlatlar bilan olib borgan diplomatik va o‘zaro
munosabatlarini o‘rganishga qiziqish keyingi paytlarda kuchayib bormoqda.
Bu yo‘lda o‘zbek tarixchi - olimlari dunyoning eng ilg‘or tarix maktablari
mutaxassislari bilan ilmiy hamkorliklarni yo‘lga qo‘ymoqda.Hozirda bizning
oldimizda ham dunyo mamlakatlarini tarixini mukammal o‘rganish vazifasi dolzarb
bo‘lib turibdi. Hozirgi globallashuv jarayonida xar bir davlat o‘zining tinchligi va
xavfsizligi uchun barcha imkoniyatlarini ishga solgan xolda qayg‘urmoqda. Yovuz
kuchlar biror mamlakatda beqarorlik xolatini keltirib chiqarish uchun jiddiy
sabablarni ko‘rsatish shart bo‘lmay qoldi, unga o‘zlari axd qilsa bo‘ldi, o‘sha
mamlaktda xar qanday xunrezliklarni amalga oshirmoqda desak mubolaG‘a
bo‘lmaydi. Bo‘linib bo‘lgan dunyoni gox oshkora, gox pinxona bo‘lib olish
masalasidagi hozirgi ziddiyatli xolatlarni taxlil qilish, jahon tarihini mukammal
bilishga, dunyodagi bo‘layotgan voqea va xodisalarga, yoshlarning mustaqil hayotiy
pozitsiyaga ega bo‘lishini har qachongidan ham muhim ahamiyatga ega bo‘lib
qolmoqda. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh. Mirziyoyev “O‘zlikni anglash
tarixni bilishdan boshlanadi” - degan nazariy qoidani ilgari surdi 1
. Mustaqillik tufayli
demokratiya yo‘lidan rivojlanayotgan yurtimizda tarixiy manbalarga tayangan holda,
tarixiy voqyelikni bo‘yab ko‘rsatmasdan, o‘z ko‘rinishida yoritish, uni xolis tadqiq
1
Мирзиёев Ш. М. Конун устуворлиги ва инсон манфаатларини таъминлаш - юрт тараккиёти ва халк
фаровонлигининг гарови. Тошкент.: Узбекистон. 2017. 265 B .67.

etishga sharoit yaratildi. Shu munosabat bilan yurtimizda tarix faniga alohida e’tibor
qaratilib, nafaqat Vatan tarixi, shuningdek Jahon tarixini o‘rganish alohida ahamiyat
kasb etmoqda. Chunki, jahon tarixida ro‘y bergan va ro‘y berayotgan siyosiy,
iqtisodiy-ijtimoiy o‘zgarishlar, globallashuv sharoitida O‘zbekistonga o‘z ta’sirini
o‘tkazmay qolmaydi. Zero, O‘zbekiston tarixi - Jahon tarixining ajralmas qismidir.
Mavzuning obyekti: II – Jahon urushini tarixshunoslikda o‘rganilishi.
Mavuning predmeti: II – Jahon urushidni tarixshunos tadqiqotchilarning
tarixiga oid materaillar, manbalar, arxiv hujjatlari, maqolalar orqali o‘rgnish.
Mavzuning maqsadi: II – Jahon urushini tarixshunoslikda o‘rganishni maqsad
etib bergiladik.
Mavzuning vazifasi: etib quyidagilar bergilandi
- Tarixshunoslikda II jahon urushini paydo bo‘lishi va urushining boshlanishini
o‘rganilishi yoritib berish;
- Sovet davri tarixshunoslarining II jahon urushida sovet davlatining urushga
kirishi ro‘lini o‘rganish;
- Ikkinchi jahon urushi arafasida Osiyo mamlakatlarining siyosiy ahvolini
tarixshunoslik manbalarida o‘rganilishi;
- Mustaqillik davri tarixshunosligida Ikkinchi jahon urushining boshlanishini
tahlil qilish;
- Xorij tadqiqotchilari nigohida Ikkinchi jаhоn urushi аrаfаsidа Yaqin vа O‘rtа
Shаrqdа хаlqаrо munоsаbаtlаrning o‘rganilishi.
Kurs ishining tarkibiy tuzilishi kirish, ikkita bob, to‘rtta paragraf, xulosa va
foydalanilgan adabiyotlardan iborat
I BOB. II jahon urushining boshlanishini tarixshunoslar tomonidan o‘rganilishi.

1.1 Tarixshunoslikda II jahon urushini paydo bo‘lishi va urushining
boshlanishini o‘rganilishi
Germaniyada davlat tepasiga fashistlarning kelishi bilan Yevropadagi siyosiy
vaziyat keskin o‘zgardi.Gitler va boshqa gitlerchi rahbarlarning ,,marksizmni bu yerda
va butun dunyoda quritish” to‘g‘risidagi da’volari uning obro‘sini Yevropa
jamoatchiligi oldida behad oshirdi va unga G‘arb taraqqiyoti uchun kurashchi tojini
kiydirdi. G‘arb davlatlari fashistlarni SSSR bilan harbiy qarshilikka kirishishga
undadilar. Biroq, Gitler oldin Reyn viloyatini, so‘ngra Avstriya, Sudet va, nihoyat,
Chexoslovakiyani bosib oldi. Shu taxlit Yevropada birinchi urush o‘chog‘i
alangalandi. Gitler katta urush boshlash yo‘liga tushdi. Ikkinchi urush o‘chog‘i Uzoq
Sharqda yuzaga keldi. Yaponiya hukumat doiralarida yapon militarizmi agressiyasini
shimolga, sovet Primoryesi, Sibir, Xitoy va Mongoliya tomonga rivojlantirish
tarafdori bo‘lgan kuchlarning qo‘li baland keldi.1931-yili Manjuriyani bosib oldi.
Rus tarixchisi F. Nofikningyozgan “ СССР и проблемы безопасности и
сотрудничества в Европе // Советская внешняя политика в годы холодной
войны ” asarida keltirilishicha “1938-yil yozida yapon harbiylari SSSRga qarshi
jiddiy avantyura uyushtirdilar. Yapon qo‘shini qismlari sovet chegarasini Hasan ko‘li
yaqinida buzib o‘tdi, biroq ayovsiz janglar natijasida ular Manjuriya hududiga
chekinishga majbur bo‘ldilar. Sovet diplomatiyasi 1933-yili Yevropada kollektiv
xavfsizlikni qaror topdirish kampaniyasini boshladi. Uning mohiyati har bir
qatnashchi umumiy xavfsizlik uchun teng javobgar bo‘lgan o‘zaro yordam
to‘G‘risidagi mintaqaviy bitimlarni tuzishdan iborat edi. Bu G‘oyaning amalga
oshirilishi kollektiv harakatlar bilan urushning oldini olish imkonini berardi” 1
. Sovet
hukumatining diplomatik tashabbusi ma’lum darajada muvaffaqiyat qozondi. 1935-yil
2-mayda Parijda SSSR va Fransiya o‘rtasida o‘zaro yordam ko‘rsatish to‘g‘risidagi
bitim imzolandi. Ikki hafta o‘tib xuddi shunday bitim Sovet Ittifoqi va
1
Новик Ф. И. СССР и проблемы безопасности и сотрудничества в Европе // Советская внешняя политика в годы
холодной войны. 1945-1995 гг. – М., 1995. C .80.

Chexoslovakiya o‘rtasida tuzildi, biroq u SSSRning Chexoslovakiyaga faqat Fransiya
Chexoslovakiyaga nisbatan o‘z majburiyatini bajargan taqdirda- gina yordam
berishini ko‘zda tutardi. Sovet Ittifoqi Italiyaning Efiopiyaga qarshi agressiyasini
keskin qoraladi, ispan xalqini Franko tuzumiga qarshi kurashda qo‘llab-quvvatladi,
Ispaniyaning respublikachi hukumatiga oziq-ovqat, dori-darmon, kiyim-kechak va
qurol-yaroG‘ yuborib turdi. Ko‘ngillilar – uchuvchi, tankchi, artilleriyachi va
dengizchilar - fashizmga qarshi bosh ko‘tarib, u bilan ochiq jangda olishayotgan ispan
xalqiga yordamga oshiqdilar.Fashist davlatlarining birlashgan kuchlari Ispaniya
respublikasini yengdi va yo‘q qilib tashladi.G‘arb davlatlari fashistlar to‘ntarishini
qo‘llab-quvvatlab, Italiya va Germaniyaning Ispaniyadagi fuqarolar urushida faol
ishtirok etishlariga aralashmadilar. Sovet hukumati Chexoslovakiya respublikasining
o‘z hududiy yaxlitligini saqlab qolish uchun kurashini ochiq- oydin qo‘llab-
quvvatladi. U hatto Fransiya o‘z majburiyatini bajarishdan bosh tortgan taqdirda ham
gitlerchilar tajovuziga qarshi amaliy yordam ko‘rsatishga tayyor ekanini ma’lum
qildi. So‘z ish bilan mustahkamlandi. Sovet armiyasining yirik kuchlari (shu
jumladan, 30 ta o‘qchi diviziya, tanklar va aviatsiya) G‘arbiy chegaralar tomon
siljitildi. 1937-yili Yaponiya butun Xitoyni bosib olish maqsadida urush boshladi.
Nemis tarixshunos D. Golbergning “Внешняя политика
Японии” asarida Yaponiyaning jahon urushiga kirishidan oldingi diplomatic
siyosatini quyidagicha yozadi “Yapon militaristlari Manjuriyada Uzoq Sharqqa
bostirib kirishga faol tayyorgarlik ko‘rgan Kvantun armiyasini to‘pladi. So‘nggi Xitoy
imperatori Pu I Manjou-Go hokimi qilimb tayinlanib, yapon militaristlari qo‘lida
qo‘G‘irchoqqa aylandi” 1
. Bu davlatni faqat Germaniya, Italiya va Yaponiya tan oldi.
Yaponiyaning hukmron doiralarida urush partiyasi, ya’ni agressiyani kengaytirish
tarafdori bo‘lgan partiya kuchli mavqega ega bo‘lib, u urashni boshladi.
1
Гольберг Д.И. Внешняя политика Японии (сентябрь 1939 – декабрь 1941 гг.) Москва. 1959. C .23.

Ular Tinch okeanidan AQShni siqib chiqarib, hukmronlik o‘rnatish va
Hindixitoydagi Buyuk Britaniya va Fransiya koloniyalarini yo‘q qilib, Buyuk
Yaponiya davlatini barpо etish niyatida edilar. Birinchi navbatda Yaponiya Xitoyni
o‘z koloniyasiga aylantirib, G‘arb davlatlari mustamlaka tuzumlarining bu yerdagi
qoldiqlarini yo‘q qilishga urindi. Yapon militaristlari o‘z tajovuzkor rejalarining
mafkuraviy jihatini namoyishkorona uqtirib, G‘arb davlatlarini ularning asosiy
maqsadi Sovet Ittifoqi ekani va gap fashist davlatlari bilan hamkorlikdagi harakatlari
haqida ketayotganiga ishontirish- ga urindilar. Sovetlarga qarshi marralarda turgan
G‘arb davlatlari bu safsataga oson uchdilar. Yapon militaristlarining asl maqsadlari
oydinlashganida kech bo‘lgan edi. Yapon qo‘shinlari Fransiya, Angliya va AQShning
tayanch harbiy-dengiz bazalarini yakson qilib tashladi. Mamlakat qurolli kuchlari zaif
ekanini yaxshi tushungan Sovet Ittifoqi rahbariyati urushdan qochishga urindi. 1939-
yil aprelida, Gitler Chexoslovakiyani bosib oldi. Shundan so‘ng, Angliya va Fransiya
hukumatlari fashizm agressiyasiga qarshi kollektiv xavfsizlik choralarini muhokama
qilish taklifini kiritdi. Sovet Ittifoqi rahbariyati rozilik bildirdi, holbuki, bu G‘arb
davlatlarining Germaniya Polsha yoki G‘arb davlatlariga qarshi agressiya boshlagan
taqdirda SSSRga bir tomonlama majburiyatlarini yuklashga bo‘lgan navbatdagi
urinish ekani aniq ko‘rinib turardi.Tarixchi olimamiz R. Murtazayeva boshchiligida
yozilgan “O‘zbekiston tarixi” kitobida keltirilishicha “Sovet Ittifoqi, Angliya va
Fransiya hukumati o‘rtasidagi muzokaralar Moskvada 1939-yilning aprelidan
avgustiga qadar davom etdi. Sovet rahbariyati Fransiya ham, Angliya ham kollektiv
xavfsizlik tizimini tashkil qilish istagi va biror aniq dasturiga ega emasligiga qat’iy
ishonch hosil qildi. Muzokaralarda hech qanday istiqbol ko‘zga tashlanmadi” 1
. G‘arb
davlatlari Germaniya va Sovet Ittifoqini osongina urushtirib qo‘yishi mumkin bo‘lgan
shartlarni ilgari surdilar. Moskvadagi muzokaralar Germaniyani shoshilinch ravishda
qat’iy harakatlarni boshlashga undashi lozim edi.
1
Ўзбекистон тарихи / Р. Муртазаева умумий таҳрири остида. – Т.: Янги аср авлоди, 2003. B .248.

Angliya va Fransiya ikki yoqlama o‘yin qilayotgani va bitimga kelishish
niyatida emasligi aniq bo‘lganidan so‘ng sovet hukumati fashistlar Germaniyasi
taklifini qabul qildi. 1939-yil 23-avgustda Moskvada Germaniya va Sovet Ittifoqi
o‘rtasida hujum qilmaslik to‘G‘risidagi bitim imzolandi. Bitimga muvofiq ikkala
tomon bir-biriga qarshi hujum qilmaslik va agressiya uyushtirmaslik majburiyatini
olardi; uchinchi davlat kelishuvchi tomonlardan biriga hujum qilgan taqdirda boshqa
tomon hujum qilgan tomonni qo‘llabquvvatlamasligi lozim edi. Tomonlar
davlatlarning kelishayotgan tomonlardan biriga qarshi ittifoqlariga qo‘shilmaslik,
o‘rtalaridagi barcha bahslarni tinch yo‘l bilan hal qilish majburiyatini oldilar. Sovet
Ittifoqi bitimni imzolab SSSR va Germaniyaning Sovetlar uchun foydali bo‘lmagan
shartlarda to‘qnashishiga umid qilgan doiralarning rejalarini barbod qildi. Bitim
Yevropa davlatlarining SSSRga qarshi yagona fronti tashkil etilishining oldini oldi.
Yapon militaristlarining Xolxin-Golda tor-mor keltirilishi bilan bir qatorda, sovet-
german bitimi Uzoq Sharqda butunlay yangi vaziyatning qaror topishiga olib keldi.
Fashistlar Germaniyasining butun tajovuzkor qudrati endi G‘arb davlatlariga qarshi
qaratildi. Shunday qilib, kechagi murosasiz G‘oyaviy dushmanlar maslakdosh va
ittifoqchilarga, tinchlikparvar maslakdoshlar esa potensial dushmanlarga aylandilar.
Bitimning e’lon qilinmagan maxfiy bandlari Polshaning ikki davlat o‘rtasida
bo‘lib olinishini ko‘zda tutardi, Sovet Ittifoqiga Boltiqbo‘yi mamlakatlari - Litva,
Latviya, Estoniyani hamda Bessarabiyani qo‘shib olishga ruxsat berardi. Bu hududlar
oldin Rossiya imperiyasi tarkibiga kirgan bo‘lib, Brest-Litovsk bitimiga ko‘ra, undan
zo‘rlik bilan ajratib olingan edi. Ular Sovet davlatining strategik xavfsizligi nuqtai
nazaridan juda katta ahamiyatga ega edi, chunki G‘arbiy chegaralarni 400-500 km. ga
nari siljitardi. Ular sovet-german urushida hal qiluvchi ahamiyat kasb etdi.
Gitlerchilar bu hududlarni bosib o‘tish uchun 2-3 oy vaqt sarflashga majbur bo‘ldilar,
bu vaqt ichida Sovet armiyasi Sibirdagi rezervlarini G‘arbga tashlab ulgurdi. Siyosiy
va harbiy omillar G‘oyaviy tamoyillardan ustun keldi.

G‘arb davlatlari Sovet Ittifoqiga istiqbolsiz tavakkal qilishni taklif etishgan edi,
Gitler esa Stalinga tavakkalsiz manfaatdorlikni taklif qildi. Sovet-german bitimi eng
avvalo Polshaning taqdirini belgilab berdi. U Sovet Ittifoqiga yordam berish yoki u
bilan qo‘shnichilik munosabatlarini o‘rnatishdan Polshaning halok bo‘lishini afzal
bilgan o‘z rahbarlarining sovetlarga qarshi kayfiyatlari qurboni bo‘ldi. Angliya va
Fransiya Polshaga xavfsizlikni kafolatlashgan edi. Polsha rahbarlari shuning o‘zini
yetarli deb hisoblashdi va yuzaga kelayotgan real vaziyatdan ko‘z yumishdi. Polsha
uzra halokat soya tashlaganida ham ular Germaniya reyxskanselyariyasi ostonasiga
bosh urib, Gitler muruvvatini qozonishga urindilar.Shu tariqa Gitler qulay vaziyatdan
foydalanib qoldi. 1939-yil 1-sentabrda Gitler qo‘shinlari Polsha hududiga bostirib
kirdi. Angliya va Fransiya agressiyani to‘xtatishni talab qilib, Germaniyaga ultimatum
e’lon qildi. Gitler bu e’tirozni e’tiborsiz qoldirdi. Angliya va Fransiya Germaniyaga
urush e’lon qildi. Ikkinchi jahon urushi boshlandi. Fransiya va Angliya Polsha uchun
urushmasligi uning boshidayoq ma’lum bo‘ldi. Germaniyaning Polshaga hujumi
shidddat bilan rivojlandi. Urushni olib borishning yangi shakli – blitskrig (shiddatli
urush) tanklarning aviatsiya ko‘magida yoppasiga zarba berishidan iborat bo‘lib, u
dushman mudofaasini supurib tashlardi. Polsha kavaleriya jihatidan ustun, biroq
tanklar va aviatsiya jihatidan ancha zaif edi. Polsha mudofaasi tezda barbod bo‘ldi. 17
kun ichida Polsha armiyasidan asar ham qolmadi. 1939-yil 17-sentabrda prezident
Ridz Smigli boshchiligidagi Polsha rahbariyati o‘z xalqini dushman istibdodiga
tashlab, mamlakatdan qochdi. 1939-yil 17-sentabrda sovet qo‘shinlari 1939-yil 23-
avgust bitimining maxfiy bandlariga muvofiq, Polsha hududiga bostirib kirib, G‘arbiy
Ukraina va G‘arbiy Belorussiyaning Nareva, Visla va Sana daryolarigacha bo‘lgan
hududlarini ishG‘ol qildi. Polsha davlati endi yo‘q edi va sovet qo‘shinlari uning
taqdirida hech qanday o‘rin tuta olmasdi. 1939-yil sentabrda Sovet Ittifoqi hamda
Boltiqbo‘yi davlatlari – Litva, Latviya va Estoniya o‘rtasida o‘zaro yordam ko‘rsatish
to‘G‘risidagi bitimlar imzolandi.

Ularga ko‘ra, Sovet Ittifoqi Estoniya va Latviya hududlarida o‘zi uchun
harbiy-dengiz bazalari va aerodromlar qurish, Litva hududida esa ma’lum joylarda
qurolli yer va havo kuchlarini saqlash huquqini qo‘lga kiritdi. Litva bilan bitimga
ko‘ra Sovet Ittifoqi Litva respublikasiga uning 1920-yilda Polsha qo‘shinlari
tomonidan bosib olingan qadimiy poytaxti Vilnyusni va Vilnyus viloyatini topshirdi.
1940-yilda uchala respublika ham bir vaqtda Sovet Ittifoqi tarkibiga qo‘shildi. Xuddi
shu davrda sovet hukumatining talabi bilan Bessarabiya ham SSSR tarkibiga kiritilib,
Moldaviya ASSR (keyinchalik Moldaviya SSR) maqomini oldi. 1939-yil 26-noyabrda
SSSR Maynil qishloG‘i yaqinidagi mojaro Finlyandiya bilan chegaradagi sovet
qo‘shinlari marralarining o‘qqa tutilishi munosabati bilan Finlyandiya hukumatiga
nota e’lon qildi. SSSR hukumati chegaralarni Leningrad yaqinidan siljitish maqsadida
hududlarni ayirboshlashni taklif qildi. Rad javobi olinganidan so‘ng 30-noyabrda
harbiy harakatlar boshlandi. 2-3 haftaga mo‘ljallangan urush 105 kunga cho‘zildi.
1940-yil 12-martda sulh bitimi imzolanib, unga ko‘ra SSSR chegaralari Leningraddan
150 km nari surildi, Xanko yarim orolidagi harbiy-dengiz bazasi SSSRga 30 yil
muddatga berildi. Sovet Ittifoqi ham, Germaniya ham 1939- yil u bitimdan imkon
qadar foyda olishga urindilar.A.Xolliyev tahriryati ostida yozilgan “Халқаро
муносабатлар ва дипломатия тарихи” asarida “Bitimdan oldin sovet-german kredit
shartnomasi tuzilgan edi.Unga ko‘ra SSSR imtiyozli shartlarda 200 mln. marka kredit
olib, eng zamonaviy uskunalarni Germaniya korxonalarida ishlab chiqarish uchun
buyurtma berish imkoniyatiga ega bo‘ldi. Bunga javoban Germaniya 180 mln.
markaga xom ashyo olish, Uzoq Sharqqa 50% li chegirma bilan tranzit qilish
huquqini qo‘lga kiritdi. 1940-yil fevralida 1942-yil 1-avgustgacha bo‘lgan muddatga
700 mln. markaga Xo‘jalik shartnomasi imzolandi. Bu shartnomaga ko‘ra Germaniya
Sovet Ittifoqiga sanoat ashyolari, uskuna va qurol-aslaha yetkazib berdi. Xususan,
Germaniya tomoni ,,Xeynkel-100’’, ,,Messershmidt-109 va 110’’, ,,Yunker-
88’’, ,,Fokke-Vulf 58’’rusumli eng zamonaviy samolyotlarni taqdim etdi” 1
.
1
Халқаро муносабатлар ва дипломатия тарихи/А.Холлиев таҳрири остида. Тошкент. 2009. B .226.

Samolyotlarning hammasi qurol-aslaha bilan to‘liq jihozlangan edi. Gitler eng yangi
qurol-aslaha namunalarini berishga cho‘chimadi, chunki sovet mutaxassislari ularni
ishlab chiqarish sirlarini egallay bilmasliklariga uning ishonchi komil edi. Biroq,
fashistlar dohiysi adashdi.
1940-yil may-oktabrida SSSRda Germaniyaning harbiy texnikasi puxta
o‘rganildi va 1941-yil o‘rtalaridayoq sovet korxonalari nemis harbiy texnikasidan bir
necha baravar kuchli qurol-aslahalarni ishlab chiqara boshladi. 1941-yil boshida
kengaytirilgan Xo‘jalik shartnomasi imzolandi. Unga ko‘ra SSSRga sanoat
uskunalarining oqimi kela boshladi. Aynan shu davrda SSSRda harbiy-texnika sanoati
bazasi yaratildi. Eng zamonaviy harbiy texnika ishlab chiqarila boshlandi. Vaqtdagi
bu yutuq urushda juda katta ahamiyat kasb etdi. Basharti 1941-yilda Sovet Ittifoqi
ulkan hududi, harbiy kuchlarini yo‘qotgan bo‘lsa, 1939-yilda urush uni halokatga olib
kelgan bo‘lardi. Biroq, Stalin ham xatoga yo‘l qo‘ydi. U Gitler bilan
munosabatlarga ,,do‘stlik’’ maqomini berishga urinib, u bilan keyincha ham murosa
qilishni ko‘zladi. 1939-yil 28-sentabrda Moskvada do‘stlik haqidagi sovet-german
bitimi imzolandi. Germaniya tashqi ishlar vaziri I. Ribbentrop nomiga yo‘llangan
telegrammada Stalin shunday deb yozdi: ,,Germaniya va Sovet Ittifoqi xalqlarining
qon bilan mustahkamlangan do‘stligi uzoq va mustahkam bo‘lishi uchun barcha
asoslar mavjud’’.Bu ,,do‘stlik’’ qachon, qayerda o‘rnatilgani va qanday ,,qon’’bilan
mustahkamlangani noma’lum edi. O‘n minglab nemis vatanparvarlari Germaniyadagi
qamoq va konslagerlarda azob chekishardi, o‘lim lagerlarida yahudiylar halok
bo‘lmoqda edilar, irqchilik va shovinizm gullab-yashnar, nemis fashistlari dunyoga
egalik qilish niyatlarini ochiq bildirardilar. Gitler SSSR bilan tuzilgan bitimlarga oz
ahamiyat berdi.1940-yil dekabridayoq u ,,Barbarossa rejasi’’ nomli SSSRga hujum
qilish rejasini ishlab chiqish to‘g‘risida ko‘rsatma berdi.
Uning asosiy maqsadi sovet davlatini to‘liq yo‘q qilish va bu yerdagi xalqlarni
qulga aylantirishdan iborat edi. SSSR bilan yaxshi munosabatlarni o‘rnatishga

bo‘lgan urinishlari niqobdan boshqa narsa emasdi.G‘arbdagi urushdan natija
chiqmasligiga ishongani sari, Gitlerning e’tiborini Sovet Ittifoqi o‘ziga tortib borardi.
Gitler SSSRga qarshi urushga tayyorgarlik ko‘ra boshladi.
1.2 Sovet davri tarixshunoslarining II jahon urushida sovet davlatining urushga
kirishi

Germaniya armiyasi 20 kun ichida Polshani tor-mor keltirdi.G‘arb
davlatlarining har qancha ishontirishlariga qaramay, shartnomalar bajarilmadi. 20 yil
davomida Polsha G‘arb davlatlarining sovetlarga qarshi siyosatida yetakchi o‘rin
egallab kelgan edi. Endi esa hatto Angliyaning Germaniyagadek qudratli davlatga
1939-yil 1-sentabrda urush e’lon qilishi ham ta’ziya izhoridan boshqa narsa emasdi.
G‘arbiy frontda osoyishtalik hukm surardi. Fransuzlar Majino chizig‘i ortida payt
poylashdi, Angliya esa shoshilinch ravishda qayta qurollanib, an’anaviy dengiz
qamalini tashkil qildi. Bu holatni tarixchilar G‘alati urush yoki ,,zitskrig‘’(,,o‘tirib
umshish’’) deb nomlashdi. G‘arb davlatlarining rahbarlari Gitlerni ,,tinchitish’’uchun
Polsha unchalik qimmat to‘lov emas deb hisoblashdi va hammasi yaxshi tugashiga
umid qilishdi. Biroq, Gitlerni endi to‘xtatishning iloji yo‘q edi.
Urush davridan so‘n o‘z tadqiqotlarida 2-jahon urishi haqida yoritib o‘tgan
sovet davri tarixshunos olimlari juda ko‘p bo‘ldi. Ularning ichida O. Rjeskova alohida
ahamiyatga ega. O. Rjeskovaning “Великая Отечественная война 1941-1945”
asarida quyidagicha ma’lumotlar keltiradi. “Germaniyada ulkan armiya va harbiy
sanoat yuzaga kelgan bo‘lib, u bor kuchi bilan harakat qilishi va ishlashi lozim, bu esa
faqat urush sharoitidagina mumkin edi. Gitler qat’iy va shiddatli harakat qildi. U
G‘arbda asta-sekin qurolli kuchlarni to‘plab, 1940-yil bahorida Belgiya va Fransiya
chegaralarida 135 dan ortiq diviziyani jamladi, tirik kuch, texnika va aviatsiyada juda
katta ustunlikni qo‘lga kiritdi” 1
. Biroq, Germaniya qo‘mondonligi oldin
Skandinaviyada harbiy-dengiz va havo bazalarini barpo etishga qaror qildi, chunki
ulardan turib Angliya flotining faol harakatlariga qarshilik ko‘rsatish mumkin edi.
1940-yil 9-aprelda ,,Vezeryubung‘’ operatsiyasi boshlanib, uning natijasida atigi ikki
kun ichida nemis qo‘shinlari Norvegiya va Daniyani bosib oldi. Tronxeym va
Narvikda harbiy bazalar barpo etilib, ularda Germaniya suv osti flotining asosiy
qo‘shilmalari hamda suv usti flotining asosiy qismi jamlandi.
1
Ржешевского. O . Великая Отечественная война 1941-1945. Событие Люди, Документы. Краткий исторический
справочник. Под. ред. Москва: 1990. C .45.

Bundan tashqari, Bergen va Tronxeymda harbiy-havo bazalari barpo etilib,
ularning kuchlari bilan Angliya hududini bombardimon qilish rejalashtirildi. Ko‘p
vaqt o‘tmay Belgiya, Gollandiya va Fransiyaga navbat keldi. 1940-yil 10-mayda bu
uch davlatni tor-mor keltirishni ko‘zda tutuvchi ,,Gelb’’operatsiyasi boshlandi. Nemis
qo‘shinlarining bosqini Gollandiya, Belgiya va Fransiyaning aerodromlari, komanda
punktlari, harbiy omborlari va muhim sanoat markazlariga kuchli havo hujumi bilan
boshlandi. Vermaxtning 3000 dan ortiq samolyotlari bu ob’ektlarni kun bo‘yi
bombardimon qildi. So‘ng zirhli qo‘shilmalar hujum boshladi. 2,5 mingdan ortiq
tanklardan iborat hujumkor tuzilmalar zaif qarshilik o‘choqlarini osongina yanchib
o‘tib, shimolga va Fransiya chegarasiga tomon yo‘l oldi. Ikki kun ichida ular 110 km
yo‘lni bosib o‘tib, Fransiya chegarasiga yetdilar. 14-mayda Gollandiya taslim bo‘ldi,
20-mayda esa Germaniyaning asosiy qo‘shinlari La-Mansh bo‘G‘oziga chiqib,
Belgiya va Fransiyaning shimolini Angliya-Fransiya-Belgiya qo‘shinlarining yirik
qo‘shilmasidan kesib qo‘ydi.
Qarshi hujum muvafifaqiyatsiz tugadi. Sovet tarixshunos olimasi P. Jlina
yozgan “Великая отечественная народная 1941-1945 краткий исторический
очерк” deb yozgan tadqiqotida “1940-yil 28-mayda Belgiya ham taslim bo‘ldi.
Dengiz bo‘yidagi ittifoqchilar qo‘lida bo‘lgan so‘nggi yirik port - Dyunkerk xavf
ostida qoldi. Angliya qo‘mondonligi o‘z qo‘shinlari va Belgiya-Fransiya qismlarini
evakuatsiya qilishga qaror qildi” 1
. 1940-yil 4-iyungacha davom etgan Dyunkerk
operatsiyasi davomida 300 mingdan ortiq kishi, shu jumladan 123 ming fransuz va
belgiyaliklar olib chiqib ketildi. Bor og‘ir harbiy texnika evakuatsiya hududiga
tashlab ketildi va gitlerchilarning qo‘liga tushdi. Nihoyat, Yevropa davlatlarining
rahbarlari haqiqiy urush boshlangani va Gitler uchun G‘oyaviy masalalar ikkinchi
planga chiqqanini tushunib yetishdi. Germaniyaning Yevropa va jahon miqyosidagi
eski da’volari haqida gap borardi.Germaniya harbiy yutuqlari Angliyada shu qadar
1
Жилина. П . Великая отечественная народная 1941-1945 краткий исторический очерк. Под редакцией. М.,
«Мысль» 1985. C .7.

hayratomuz taassurot uyG‘otdiki, bu Chemberlen hukumatining iste’foga chiqishiga
sabab bo‘ldi. 10-mayda, Germaniya Gollandiyaga qarshi hujumni uyushtirayotgan bir
paytda, Angliya parlamenti Uinston Cherchill boshchiligidagi yangi hukumatni
sayladi. U konservatorlar, leyboristlar va liberallardan iborat koalitsion hukumatni
boshqardi. Bu ,,milliy birlashish’’hukumati bo‘lib, urushning oxirigacha 1945-yil
iyunigacha faoliyat ko‘rsatdi. Hukumat dasturining taqdimoti choG‘ida U.Cherchill
o‘z hukumatining maqsadini shunday tushuntirdi: ,,Dengizda, yerda va osmonda
Tangri bizga bergan butun kuch va qudrat bilan urush olib borish, inson
jinoyatlarining qayG‘uli ro‘yxatida tengi bo‘lmagan mudhish zolimlikka qarshi urush
olib borish’’. Butun ingliz millati urushni G‘alabagacha, Gitler zulmi to‘liq yo‘q
qilingunga va insoniyat fashizmdan xalos etilgunga qadar olib borishga so‘z bergan
yangi hukumat atrofiga jipslashdi. U. Cherchill Germaniya va Rossiyaning ashaddiy
dushmani bo‘lib, fashizm va kommunizmni birdek qoralardi. Biroq, uning qarshisida
juda katta xavf - Gitler Germaniyasi turardi. U Britaniya imperiyasiga xavf solar va
eng muhimi shu edi.Cherchill bu dushmanga qarshi urush olib borishga ingliz
millatining barcha tabaqalaridan vakolat oldi. Cherchill Uinston Leonard Spenser
(1874-1965) - 20-yillardan boshlab Buyuk Britaniya konservatorlar partiyasining
rahbarlaridan biri. 1908 yildan boshlab turli vazirlik lavozimlarida ishlagan (ichki
ishlar vaziri, aviatsiya vaziri, harbiy vazir, moliya vaziri). 1940-1945 va 1951-1955-
yillarda - Buyuk Britaniya Bosh vaziri.Germaniya qo‘shinlari Parijga Dyunkerk
operatsiyasini 1940- yil 5-iyunda tugatib, hujum boshladilar. Fransiya armiyasi
deyarli qarshilik ko‘rsatmadi. Fransiya hukumati qarshilik ko‘rsatishdan bosh tortib,
o‘z imtiyozlarini saqlab qolish maqsadida fashistlar Germaniyasi oldida taslim bo‘ldi.
Vatan ozodligi, mustaqilligi xususiy mulk, daromad va imtiyozlar oldida shunchaki
quruq gap bo‘lib chiqdi.
Fransiya armiyasi bosh qo‘mondoni general Veygan, hatto hukumatdan rozilik
ham so‘ramay, Parijni ochiq shahar deb e’lon qildi, ya’ni mudofaadan voz kechdi.

1940-yiI 14-iyunda nemis-fashist qo‘shinlari Parijga kirdi. Fransiya hukumat
doiralari, fransuz burjuaziyasi Fransiya eshigini Gitlerga lang ochib berdilar. Pol
Reyno hukumati iste’fo bergach, marshal Peten yangi hukumat tuzishga ko‘rsatma
oldi. Hali janglar davom etayotgan, qo‘shin harbiy harakatlar olib borayotgan,
istehkomlar qurilayotgan bo‘lsa-da, generallar yarash bitimini imzolashga hozirlik
ko‘rishardi.Fransiya hukumati a’zolarining ko‘pchiligi Shimoliy Afrikaga – Senegal
va Jazoirga qochib ketdilar. Xalq ishonib saylagan odamlar Fransiya va fransuz
xalqini o‘z holiga tashlab ketdilar. Petenning yangi hukumati nemis qo‘shinlari
kuzatuvida Vishiga yo‘l oldi. F. Yazkiovning “История Новейшего времени стран
Европы и Америки 1918-1945” kitobida “1940-yil 22-iyunda Kompen o‘rmonida,
1918-yilgi Kompen yarash ahdi imzolangan joyda, marshal Foshning muzeydan olib
kelingan shtab vagonida Germaniya bilan yarash ahdi imzolandi” 1
. Yarash ahdi
shartlariga ko‘ra, Fransiya armiya va floti qurolsizlantirilib tarqatilardi. Nemis harbiy
asirlari ozod etilardi, biroq 1.800 ming fransuz harbiy asirlari Germaniyada qolardi.
Fransiya Germaniya qo‘shinlarini o‘z hududida saqlab turish uchun ulkan istilo
to‘lovlarini to‘lashi lozim edi. Fransiyaning uchdan ikki qismi va mamlakat poytaxti
Parij Germaniya tomonidan ishG‘ol etilgandi. Mamlakatning janubiy qismi va
mustamlakalarga daxl etilmagan bo‘lib, ular Peten hukumati tomonidan nazorat
qilinardi. Peten hukumati butun Fransiyaning hukumati deb e’lon qilindi. U Fransiya
mustamlakalari floti ustidan hukmronlikni saqlab qoldi, Angliya bilan diplomatik
aloqalarni uzdi. Butun Fransiya iqtisodiyoti Germaniyaga xizmat qila boshladi. Jami
fransuz korxonalarining 80% i istilo to‘lovlari hisobiga nemis buyurtmalarini
bajarardi. Istilo to‘lovlari hisobiga Germaniya tomonidan fransuz xom ashyosining
to‘rtdan uch qismi va Fransiya sanoati asosiy sohalarida ishlab chiqarilgan
mahsulotlarning 50 dan 100% igacha olib chiqib ketilardi. Fransuz ishchilari
Germaniyaga majburiy ishlarga jalb qilindi. Jami 1 mln. ga yaqin kishi olib ketildi.
Urush so‘ngigacha ulardan 200 ming kishi halok bo‘ldi, 228 ming kishi uyiga nogiron
1
Языкова. .Ф. История Новейшего времени стран Европы и Америки 1918-1945. M . 1989 г. C .93.

bo‘lib qaytdi. Peten, Veygan va ularaing hamfikrlariga kollaboratsionistlar, ya’ni
Germaniya malaylari deb nom qo‘yildi. Biroq, Fransiyada hamma ham
kollaboratsionist emasdi.1940-yil 18-iyunda general De Goll Bi-Bi-Si radiosi orqali
fransuzlarni Gitler bosqinchilariga qarshi kurash boshlashga chaqirib, murojaat qildi.
Fransiya ikkiga – Germaniya bilan hamkorlik qiluvchilar va Germaniyaga qarshi
kurashuvchilar lageriga ajraldi. De Goll Peten hukumatini sotqinlikda
aybladi. ,,Fransiya askarlari, qayerda bo‘lmangiz, kurashga qo‘zg‘alinglar’’, deb
chaqirdi u. Fransiya tor-mor qilingach, Gitler Angliyani tor-mor keltirishni niyat qildi.
Germaniya ixtiyorida endi urushni G‘alaba bilan tugallash uchun manba yetarli edi.
1940-yil 16-iyulda oliy qo‘mondonlikning ,,Zeeleve’’(,,Dengiz sheri’’) nomli desant
tashlash operatsiyasini tayyorlash to‘g‘risidagi direktivasi e’lon qilindi. Operatsiya
1940-yil 15-avgustga belgilangan edi, biroq u, Angliya floti yaqqol ustunlikka ega
bo‘lgani tufayli, amalga oshirilmay qoldi.
Fashist rahbariyati Britaniya orollarini surunkali bom-bardimon qilishni
boshlab, shu yo‘l bilan Angliya hukumatini taslim bo‘lishga majbur qilishni ko‘zladi.
Hujum 1940-yil 15-avgustda yirik havo bosqini bilan boshlanib, unda 800
bombardimonchi va 1140 ta qiruvchi samolyotlar qatnashdi. Hujumlar 15
sentabrgacha davom etdi. Asosan yirik sanoat va ma’muriy markazlar - London,
Koventri, Birmingem bombardimon qilindi. Hujumlar natijasida Angliyada ko‘plab
turar joy binolari vayron etildi. 40 mingga yaqin kishi halok bo‘ldi, 46 ming kishi esa
yaralandi.Asosan tinch aholi halok bo‘ldi. Biroq, Gitler rahbariyatining havo urushi
yo‘li bilan Angliya qarshiligini yengish borasidagi strategik rejasi xom bo‘lib chiqdi.
Angliya jang qilishni bilardi. Xalqning ma’naviy ruhi sinmadi, urushni G‘alabagacha
yetkazish niyati yanada qat’iylashdi.
Angliya havo hujumidan mudofaa tizimi ixtiyorida keng tarmoqli
radiolokatsiya stansiyalari bo‘lib, ular dushman samolyotlarining yaqinlashayotganini
oldindan sezishga qodir edi. Lyuftvaffe qo‘mondonligining qo‘qqisdan qilingan

hujumlar bilan shoshirish rejasi chippakka chiqdi. Germaniya aviatsiyasi endi har bir
hujumda 10-15 samolyot yo‘qotardi. Sentabr o‘rtalarida Angliyaga qarshi havo
hujumlari to‘xtatildi. Angliya Germaniya aviatsiyasining buyuk qudrati haqidagi
afsonani yo‘qqa chiqardi.
1940-yil oxiriga kelib Germaniya bosib olgan yerlarda 290 mln. kishi yashar,
45 mln. tonna po‘lat quyilar, 400 mln. tonna ko‘mir va 10 mln. tonna neft qazib
olinar, 700 ming avtomobil, 110 mlrd. kvt. elektr quvvati ishlab chiqarilardi1 . Bu
faqat blitskriggagina emas, uzoq muddatli va keng miqyosli urush olib borishga ham
qodir dunyodagi eng qudratli armiyani jihozlash va ta’minlash uchun bemalol yetardi.
Faqat shundan so‘nggina Gitler Sovet Ittifoqiga qarshi urush boshlashga qaror qildi.
Gitlerning nemis xalqi uchun hududiy kenglikni yaratish rejasida Sovet Ittifoqini yo‘q
qilish birinchi o‘rinda turardi. Angliyaga qarshi havo hujumlariga qadar u o‘z
atrofidagilarga qulay sharoit tug‘ildi deguncha Rossiyaga hujum qilish niyatini
bildirgandi.
1940-yil dekabrda, Angliyani bombardimon qilish davom etayotgan bir paytda,
u generallarga 1941-yil 15-maygacha Sovet Ittifoqiga qarshi tayyorlanishni buyurdi.
U sharqdagi blitskrig inglizlarning umidini chilparchin 1940-yil oxiriga kelib
Germaniya bosib olgan yerlarda 290 mln. kishi yashar, 45 mln. tonna po‘lat quyilar,
400 mln. tonna ko‘mir va 10 mln. tonna neft qazib olinar, 700 ming avtomobil, 110
mlrd. kvt. elektr quvvati ishlab chiqarilardi. Bu faqat blitskriggagina emas, uzoq
muddatli va keng miqyosli urush olib borishga ham qodir dunyodagi eng qudratli
armiyani jihozlash va ta’minlash uchun bemalol yetardi. Faqat shundan so‘nggina
Gitler Sovet Ittifoqiga qarshi urush boshlashga qaror qildi. Gitlerning nemis xalqi
uchun hududiy kenglikni yaratish rejasida Sovet Ittifoqini yo‘q qilish birinchi o‘rinda
turardi. Angliyaga qarshi havo hujumlariga qadar u o‘z atrofidagilarga qulay sharoit
tuG‘ildi deguncha Rossiyaga hujum qilish niyatini bildirgandi. 1940-yil dekabrda,
Angliyani bombardimon qilish davom etayotgan bir paytda, u generallarga 1941-yil

15-maygacha Sovet Ittifoqiga qarshi tayyorlanishni buyurdi. U sharqdagi blitskrig
inglizlarning umidini chilparchin qilib, esini kiritib qo‘yadi, deb taxmin
qilardi. ,,Barbarossa”nomli operatsiya rejasiga ko‘ra, Qizil armiyaning qarshiligi
1941-yil kuziga qadar sindirilishi lozim edi.Sovet tarixshunosi A. Kromiko
quyidagicha yozadi “1941-yil martda Bolqonda Germaniya armiyasi Yugoslaviyani
bosib oldi va greklarning qarshiligini sindirdi. Bu operatsiyalar Sovet Ittifoqiga qarshi
urushni olti hafta ortga surdi. ,,Barbarossa’’ operatsiyasi 1941-yil 22-iyunda
boshlandi. Gitlerga ishonchsizlik kuchli bo‘lgani va sovet-german biti- mi urushga
tayyorlanishga go‘yoki imkon bergani uqtirilishiga qaramay, Sovet Ittifoqi G‘aflatda
qoldirildi. Stalin sarosimaga tushdi. G‘arbiy chegaralar mustahkam emas, Germaniya
agressiyasiga qarshi harakatlar to‘G‘risidagi direktivalar yaratilmagan edi. Dastlabki
ikki kundayoq ikki mingga yaqin sovet samolyotlari yerning o‘zida, motorini yurgizib
ulgurmay yo‘q qilindi. Brest qal’asi, dushman qadami ortida qolganiligi holda, 1941-
yil 22-iyundan 20-iyulgacha qahramonona mudofaani davom ettirdi” 1
.
Mudofaaning aksariyat qatnashchilari halok bo‘ldi, faqat ayrimlarigina
qurshovni yorib chiqishga erishdi. Bu mudofaa Ikkinchi jahon urushidagi mardlik va
qahramonlik timsoli bo‘lib qoldi. Noyabr oyigacha Gitler Sovet Ittifoqiga Napoleon
Rossiyaga kirganidan ham ancha ichkari kirishga muvaffaq bo‘ldi: nemis qo‘shinlari
Leningrad darvozasi oldida, Moskva ostonasi va Donda turardi. Sovet armiyasining
G‘arbiy qismlaridagi 4,5 mln. kishidan 2,5 millioni halok bo‘ldi, 15 ming tankdan
faqat 700 tasigina qoldi. Germaniya G‘alabasi muqarrar tuyulardi. Biroq, nemislar hal
qiluvchi zarbani bera olmadilar. Qizil armiyaning qahramonona qarshiligi shiddatli
urush rejasini barbod qildi.
Gitlerchilar ham ulkan talafot ko‘rdilar va hal qiluvchi zarba uchun ularda tirik
kuch ham, texnika ham qolmadi. Ular Smolensk ostonasida deyarli ikki oy turib
qoldilar. Smolensk jangi 1941-yil 10-iyuldan 10-sentabrgacha davom etdi. Bu jang
1
Громыко А. История дипломатии. Москва. 1959. C .37.

natijasida Sovet armiyasi fashistlarning ,,Markaz’’ gruppirovkasi hujumini Moskva
strategic yo‘nalishida ushlab turishga muvaffaq bo‘ldi. Bu Gitlerning ,,shiddatli
urush’’rejasi tanazzulining boshlanishi edi. Fashistlar Sovet armiyasining parokanda
kuchlari qarshiligini Moskva ostonasida ham yenga olmadilar.Moskva mudofaasi
1941-yil 30-sentabrdan 5 dekabrgacha davom etdi. Mardona qarshilik ko‘rsatilishiga
qaramay, Markaz gruppirovkasi mudofaani yorib o‘tib, janubdan Kashira shahriga
chiqdi. Qishki sovuqlar Gitler askarlarining jangovar ruhini sindirdi. Nemis askarlari
yengil yoz kiyimida bo‘lib, qishga armiya tayyor emasdi. Bir vaqtning o‘zida, sovet
rahbariyati Sibirdan rezervlarni keltirish, frontda va front ortida tartib- ni tiklash va
qarshi hujumni tayyorlashga muvaffaq bo‘ldi. 1941-yil 5-dekabrda boshlangan qarshi
hujum natijasida sovet qo‘shinlari 38 nemis diviziyasini tor-mor keltirib, 11 mingdan
ortiq aholi punktini ozod qildi. Nemis qo‘shinlari talafoti 500 ming kishini tashkil
qildi. 1300 tank, 2500 to‘p, 15 mingdan ortiq avtomashina va boshqa texnika yo‘q
qilindi. Noyabr va dekabrda sovet qo‘shinlari Moskva ostonasida qarshi hujumga
o‘tib, Gitler qo‘shinlariga qaqshatqich zarba berdi. Bu fashistlar Germaniyasining
Ikkinchi jahon urushidagi birinchi yirik mag‘lubiyati edi. Moskva ostonasida 60
diviziya tor-mor qilindi. Fashistlar qo‘shinining yengilmasligi haqidagi afsona
chippakka cniqarildi. Blitskrig barbod bo‘ldi.
II BOB. Ikkinchi jahon urushi arafasida Osiyo mamlakatlarining siyosiy
ahvolini tarixshunoslik manbalarida o‘rganilishi.

2.1 Mustaqillik davri tarixshunosligida Ikkinchi jahon urushining boshlanishi va
O‘zbekistonning urushga tortilishi
Mustaqillik sharofati bilan tariximizni to‘G‘ri bayon etish yo‘lga qo‘yldi.
Yurtimiz tarixshunos olimlari tomonidan ko‘plab tarixiy vaqealiklar haqqoniy bayon
etila boshlandi. Ikkinchi jahon urushi bo‘yicha o‘z tadqiqotlarini olib borgan tarixchi
olimlarimizdan Professor R. Shamsutddinovning ishlari beqiyosdir. Rustambek
Shamstuddinovning yozgan “ Иккинчи жаҳон уруши ва фронт газеталари ” kitobida
yozilishicha “1941 yil 22 iyunda Germaniya Sovet Ittifoqiga bostirib kirdi. Urushning
dastlab uch haftasi davomida nemis-fashist qo‘shinlari, Shimoliy-G‘arbiy
yo‘nalishda-400 km dan 450 km gacha, G‘arbiy yo‘nalishda 450 km dan 600 km
gacha, janubiy-G‘arbiy yo‘nalishda 300-350 km mamlakat ichkarisiga kirib bordi” 1
.
Gitlerchilar Latviyani, Litvani, Belorussiyaning bir qismini va Ukrainaning o‘ng sohil
qismini bosib olib, RSFSRning G‘arbiy oblastlari chegaralariga yaqinlashib qolgan
edilar. Leningrad, Smolensk, Kievga xavf sola boshladilar.
Sovet mamlakati uzra ajal xavfi paydo bo‘ldi. Kommunistik firqa bu urushni
Ulug‘ Vatan urushi deb e’lon qildi. Bu firqaning dohiysi I.Stalin Oliy Bosh
Qo‘mondon lavozimi bilan bir qatorda SSSR Mudofa Xalq Komissari, firqa Markaziy
Qo‘mitasining bosh kotibi, Xalq Komissarlari Sovetining raisi, Davlat Mudofaa
Qo‘mitasining raisi lavozimlarini o‘zida markazlashtirib oldi. Hamma kuch-vositalar
mamlakat mudofaasiga safarbar qilindi. Butun mamlakatda bo‘lgani singari
O‘zbekistonda ham yalpi safarbarlik e’lon qilindi. Toshkent, Andijon, Samarqand,
FarG‘ona, Buxoro, Qarshi, Qo‘qon va boshqa shahar va qishloqlarda Kompartiya va
Sovetlar rahbariyati tomonidan mitinglar va safarbarlik majlislari bo‘lib o‘tkazildi.
Ularda qabul qilingan qarorlarning mazmuni asosan bitta narsaga qaratilgan edi, u
ham bo‘lsa dushmanga qarshi shafqatsiz kurashish edi. Xorazm viloyati bo‘yicha
1156 kishi, Samarqand viloyati bo‘yicha 1941 yil 8 iyulga qadar 1316, 4 avgustga
1
Шамсутдинов. Р. Иккинчи жаҳон уруши ва фронт газеталари. T.; Akademnashr. 2017. B.17.

qadar, 2933, Toshkent viloyati bo‘yicha 1941 yil 26 iyun kuni 932 kishi, FarG‘ona
viloyati bo‘yicha 1735, Andijon viloyati bo‘yicha 798, Namangan viloyati bo‘yicha
267 kishi frontga yuborildi.
U.K. Salayevning yozgan maqolasida yurtimizning urushga kirishi haqida
bayon etilgan. Unda “O‘zbek xalqi o‘z farzandlariga ko‘zda yosh, qalbda armon va
dard bilan nasihat qilib faqat G‘alaba bilan qayt, qahramon bo‘lib qayt, avlod-
ajdodlarining jasoratlariga munosib bo‘l, deb frontga jo‘natar edi. Sodda dil, qalbi
ochiq, dili pok, o‘zi pok xalqimiz Kompartiya va Sovetlarning yolG‘on tashviqoti
tarG‘ibotlariga ko‘r-ko‘rona ishongan edi” 1
. “SSSRni Vatan” deb bilardim,
“Kommunistik” kelajakka, “boG‘i Eram”ga ishonardi. Lenin-Stalinni “Xalqlar
dohiysi” deb bilardi, uning so‘qir ko‘zlari 30-yillardagi qataG‘onlik qurbonlarini
ko‘pchilik sodda xalqimiz “xalq dushmanlari” deb ishonar edi. Mehnatga yaroqli
erkaklarning armiyaga safarbar qilinganligi tufayli ishlab chchiqarish tarmoqlarida
ishchilar va injener texnik kadrlar tanqisligi paydo bo‘ldi. Shul bois kadrlar tayyorlash
muammosi avvalo fabrika-zavod ta’limi maktablarida, hunar-bilim yurtlari, qiqa
muddatli turli kurslarda, oliy va o‘rta maxsus o‘quv yurtlarida hal qilindi.So‘ngra
respublikada yakka tartibda va brigada tariqasida hunar o‘rganish va ikkinchi
ixtisoslikni egallash yo‘lga qo‘yildi.X. Sultonov va L. Fattoyevalarning “O‘zbekiston
ikkinchi jahon urushi davrida” deb nomlagan kitobida “O‘zbekiston mehnatkashlari,
avvalo xotin-qizlar mamlakat boshiga tushgan kulfat-fojeani o‘z kulfatlari va fojealari
deb bildilar” 2
. 1941 yil iyul oyining o‘zida Ursatevsk stantsiyasida 300 dan ortiq,
Smarqandda 250 dan ko‘proq,“Tashselmash” zavodida 220, Andijon parovoz
deposida 120 dan ortiq xotin-qizlar frontga ketgan o‘z otalari, aklari va yerlarining
o‘rniga ishga kirib mardonavor mehnat qildilar. Bunday “Vatanparvarlik’ harakati
butun O‘zbekistonda, shu jumladan qishloqlarimizda ham keng quloch yoydi. O‘zbek
xalqi Ukraina, Belorussiya, Boltqbo‘yi va Rusiya Federatsiyasi yerlariga qilingan
1
Salayev. U. O 'zbekistonning ikkinchi jahon urushida g'alabaga qo'shgan hissasi. Yangi O'zbekiston
islohotlari-taraqqiyot va xalq faravonligi yo'lida mavzusidagi respublika ilmiy-amaliy seminari. T:. 2022. B.7.
2
Sultonov.X. Fattoyeva. L. O’zbekiston ikkinchi jahon urushi davrida. T.: 2022. B.59.

hujumni jonajon o‘z yurti- O‘zbekistonga qilingan hujum hisoblab har jabhada
qahramonlik mo‘jizalarini ko‘rsatdilar. VKP(b) Markaziy Qo‘mitasi va Davlat
mudofaa Qo‘mitasining topshiriG‘iga binoan SSSR Gosplani 1941 yilning IV kvartali
va 1942 yil uchun harbiy xo‘jalik rejasini ishlab chiqdi va uni 1941 yil 16 avgustda
Siyosiy byuroda tasdiqladi. Ana shu rejaga asosan mamlakatning G‘arbiy
mintaqalaridagi sanoat korxonalarini O‘rta Osiyo, Ural va Sibir hududlariga ko‘chirib
joylashtirishga qaror qilindi.Qisqa muddat davomida 1941 yilning iyul-noyabr
oylarida Ukraina, Belorussiya, Moskva va Leningraddan 1563 sanoat korxonasi
(shundan 1360 tasi harbiy sanoatga oid) Ittifoqning sharqiy mintaqalariga, bulardan
250 dan ortiG‘i O‘rta Osiyo respublikalarida joylashtirildi. Sovetlar hukumati bu
sanoat korxonalarini urush tufayli chorasizlikdan, noilojlikdan turkiy respublikalar
hududlarida joylashtirishga majbur bo‘lgan edi. Holbuki urushga qadar O‘rta Osiyo
hududida sovetlar birorta og‘ir sanoat mahsuloti korxonasini qurib ishga tushirmagan
edi. O‘rta osiyoda joylashtirilgan 250 dan ortiq sanoat korxonasining 100 dan ortiG‘i
O‘zbekiston hissasiga to‘g‘ri keldi. V.P.Chkalov nomidagi Moskva aviatsiya ishlab
chiqarish birlashmasi, Sumsk ximiya (hozirgi Chirchiqximmash), Elektrokabel
“Krasno‘y dvigatel”, “Rostselmash”, “Krasno‘y Aksay”, Sumsk kompressor va
Dnepropetrovsk Karborund zavodlari, Moskva, “Podemnik’ va “Elektrostanok”
zavodlari, Stalingrad Kimyo kombinati va boshqalar shular jumlasidandir.
O‘zbekistonga bunday yirik sanoat korxonalarining ko‘chirib keltirilishi
respublikamizni SSSRning Sovet Armiyasining qudratli harbiy mudofaa arsenaliga
aylantiribgina qolmay, mamlakat iqtisodiy potentsialini yoppasiga kuchaytirishga,
sanoat mahsulotlarining o‘sishiga ham olib keldi. Yirik sanoat 11 korxonalari bilan
bir qatorda O‘zbekistonga Ittifoqning G‘arbiy huddudlaridan fan, maorif va
madaniyat muassasalari, ming-minglab boshpanasiz qolgan oilalar, ota-onasiz yetim
qolgan yosh go‘dak bolalar ham evakuatsiya qilindi. O‘rta Osiyoga jami bo‘lib, 3
million kishi ko‘chirildi. Shundan 2 million 300 minggi Qozog‘istonga, 716 ming

kishi O‘zbekistonda joylashtirildi. Bu ish 1941 yil 3 dekabrda O‘zbekiston
Kompartiyasi Markaziy Komiteti evakuatsiya qilingan sovet fuqarolarini qabul qilish
va joylashtirish bo‘yicha qabul qilgan maxsus qarori asosida amalga oshirildi.
Qarorda ota-onasiz qolgan bolalarga G‘amxo‘rlik qilishga alohida e’tibor berilib,
Toshkent shahrida maxsus qabul shaxobchasi tashkil qilindi. O‘zbekistonga ko‘chirib
keltirilgan aholini o‘zbek xalqi o‘zining issiq baG‘riga oldi, ularga mehr-oqibat
ko‘rsatdi, uy-joy bilan ta’minladi, oziq-ovqat berdi. Ota-onasiz, yetim-yesir qolgan
bolalarning ko‘pchiligi ham O‘rta Osiyo respublikalariga, xususan O‘zbekiston
yuborildi. Faqat 1941 yilning o‘zida 200 ming bola bolalar uylariga joylashtirildi.
Minglab-minglab bolalarni o‘zbek oilalari o‘z issiq qalblariga oldilar. 1943 yilga
qadar 4672 yetim-esir o‘zbek xalqining mehr qalbi haroratidan va adolatlik
diyonatidan bahramanda bo‘ldilar.“Toshkentga kelib bolalar uylarining oldida bola
olish uchun navbatda turgan odamlarni ko‘rib xayratga tushdim”, deb yozgandi
mashhur bolalar shoiri Korney Chukovskiy.Darhaqiqat, shoir asarlarida respublikamiz
bolajon yurt sifatida o‘rin oldi.Uning “Leningradning do‘stlari”, “Bolalar-
bolajonlarimiz” kabi o‘nga yaqin maqolalarida xalqimizningana shu insonparvarlik
tuyG‘ulari uluG‘lanadi. Tarixchi U. Saliyev shunday yozadi “Toshkentlik mashhur
oddiy temirchi Shoahmad Shomahmudov va uning umr yo‘ldoshi Bahri xolaning
urush yillaridagi jasoratlarini kim bilmaydi deysiz. Bahri opa va Shoahmad aka UluG‘
Vatan urushi yillarida ota-onasiz qolgan 16 bolani tarbiyalab voyaga yetkazdilar:
o‘zbek, rus, tatar, yahudiy, chuvash, moldavan. Ularning birortasini ham Bahri xola
tuqqan bo‘lmasada, barchasi uni o‘z onasi, o‘zbek tilini esa ona tili deb hurmatlab
o‘sib voyaga yetdilar” 1
.Respublikada umumxalq mudofaa fondi tashkil qilindi.
Urushning birinchi kunlaridayoq 1941 yil 21 avgustgacha mudofaa fondiga hammasi
bo‘lib 5 million 293 ming so‘m pul, zayom obligatsiyalari va qimmatbaho buyumlarni
topshirilgan bo‘lsa, bir oydan so‘ng mudofaa fondi 70 million so‘mga ko‘paydi.
Bundan tashqari respublika mehnatkashlari mudofaa fondiga 2389 sentner don, 1808
1
Saliyev. U. Ikkinchi jahon urushi yillarida o’zbek xalqining front ortidagi jasorat. T:. 2022. B41.

sentner go‘sht, 200 sentner jun, 1495 sentner pichan, 325 sentner quruq meva, 430
sentner sabzavot, qovun-tarvuz va shu kabilarni jo‘natdilar. Mudofaa fondlarini
ko‘paytirishda shanbaliklar va yakshanbaliklar ham katta rol o‘ynadi. Jumladan, 1941
yil 28 iyunda o‘tkazilgan respublikadagi birinchi shanbalikda, 1,2 million kishi
qatnashdi va shanbalikdan tushgan 3 million so‘m pul mudofaa fondiga o‘tkazildi.
Hammasi bo‘lib O‘zbekiston mehnatkashlarining mudofaa fondiga qo‘shgan hissasi
650 million so‘m pul va 56 kilogramm tilla va kumushni tashkil etadi. Bundan
tashqari 4.266 milliard so‘m miqdorida davlat zayomi va pul-buyum lotareyasi
to‘plandi. Urushning birinchi oyidayoq harbiy komissarliklarga 32 mingdan ko‘p
ishchilar, xizmatchilar, kolxozchilar, yoshlar o‘zlarini frontga jo‘natishni so‘rab ariza
berdilar. Barcha viloyat, shahar va tuman harbiy komissarlari harbiy xizmat
majburiyatida bo‘lganlarni safarbar etish bilan shug‘ullandilar.
Urushning dastlabki oyidayoq yuz minglab vatandoshlarimiz qo‘lga qurol olib
frontga jo‘nab ketdilar. O‘rta Osiyo harbiy okrugi front uchun jangchilar va zobitlar
tayyorlaydigan o‘choqqa aylantirildi. Bu okrug 1941-yil iyunidan 1942-yil oxirigacha
bo‘lgan muddatda harbiy safarbarlik asosida 109 ta harbiy qo‘shilma tuzdi,
harakatdagi armiyaga va Oliy Bosh Qo‘mondonlik qarorgohi zaxirasiga 86 diviziya
va brigada jo‘natdi.6 O‘zbekiston hukumati va vatanparvar kuchlar milliy harbiy
qo‘shilmalar tuzish tashabbusi bilan chiqdilar. 1941-yil 13-noyabrdan 1942-yil
martigacha bo‘lgan davrda 14 ta milliy harbiy qo‘shilmalar, jumladan, 9 ta o‘qchi
brigada, 5 ta otliq askarlar diviziyasi tuzilib frontga jo‘natildi. Milliy qo‘shilma
askarlari va zobitlariga yaxshi harbiy ta’lim berishda, ular bilan frontni mus-
tahkamlashda O‘zbekistonda tuzilgan zaxiradagi 24-o‘q-chi diviziya katta ro’l
o‘ynadi. Diviziyaning boshliqlari va zobitlari tarkibida 178 o‘zbek o‘g‘loni faol
xizmat qildi. Bu diviziya urush yillarida 390 ming kishidan ziyod jangovar kuchlar
tayyorladi va frontga jo‘natdi.1941-yilda O‘zbekiston ahplisi jami 6,5 million kishini
tashkil etgan, ularning yarmini bolalar va keksalar tashkil etgan bo‘lsa, yarpqli

odamlarimizning 50—60 foizi, aniqrog‘i 1433230 kishi urushga safarbar bo‘lgan.
O‘zbekiston partiya va sovet tashkilotlan front orqasini mustahkamlash, xo‘jalikni
harbiy izga tushirish, ko‘plab jangovar texnika, qurol-aslaha, o‘q-dorilar ishlab
chiqishni yo‘lga qo‘yish bo‘yicha shoshilinch tadbirlarni amalga oshirdilar. Bu
sohadagi ishlarga VKP(b) MQ va Davlat Mudofaa Qo‘mitasi topshirig‘iga binoan
ishlab chiqilgan va 16-avgustda tasdiqlangan 1941-yil 4-kvartali va, 1942-yil uchun
harbiy xo‘jalik ishlar rejasi asos bo‘lib xizmat qildi. Bu rejada mamlakatning sharqiy
mintaqalarida, jumladan, O-’zbekistonda yangi zavodlar, shaxtalar, konlar qurish
hamda qurol-aslaha, o‘q-dori, ayniqsa ko‘plab tank, samolyot, to‘p va zambaraklar
ishlab chiqarishning keng dasturi belgilab berilgan edi. Dasturda transport ishini qayta
qurish, dushman ishg‘ol qilishi xavfi ostida qolgan joylardagi sanoat korxonalari-ni,
kolxoz va sovxozlarning mol-mulklarini, ilmiy muassasalarni sharqqa ko‘chirish va
ularni joylashtirish, yangidan ishga tushirish tartiblari ham belgilangan edi. Bu
tadbirlarni amalga oshirishga 1941-yil 25- avgustda tashkil etilgan U. Yusupov
boshliq maxsus respublika hukumat komissiyasi rahbarlik qildi.
O‘zbekistonning iqtisodiy va mehnat resurslari frontga safarbar etildi. Butun
SSSR hududida, jumladan, O‘zbekistonda yangi mehnat rejimi joriy qilindi, ya’ni ish
kuni uzaytirildi, dam; olish kunlari va mehnat ta’tillari bekor qilindi. O‘zbekiston
sanoatchilari 1941-yil oxirigacha 300 ga yaqin korxonani jangovar texnika, qurollar,
o‘q-dori ishlab chiqarishga moslashtirib qayta qurdilar. Ularda frontga ketgan erkaklar
o‘rnini keksalar, xotin-qizlar egalladilar. Urushning dastlabki paytlaridayoq 20
mingga yaqin toshkentlik xotin-qizlar sanoat korxonalari va qurilishlarda, 1700 ga
yaqin respublika xotin-qizlari ko‘mir koni shaxta-larida ishlashga yo‘l oldilar.
Jumladan, 1941-yil iyul oyidan «Tashselmash» zavodida 220 xotin-qizlar frontga
ketgan otalari, akalari va erlarining o‘rniga ishga kirib fidokorona mehnat qildilar.
Xullas, O‘zbekistonning zahmatkash mehnatkashlari o‘z vijdon va da’vati bilan
respublikani fashizmga qarshi kurashda Ittifoqning bastionlaridan biriga aylantirdi.

Bu hol esa so‘zsiz suratda SSSRning Germaniya ustidan G‘alaba qozonishini
ta’minlagan eng muhim omillardan biri bo‘ldi.
2.2 Xorij tadqiqotchilari nigohida II jahon urushidagi asosiy janglarni
o‘rganilishi.
Urush boshlangan damdan AQSh Angliyaga bor imkoniyatlari bilan yordam
bera boshladi. Gitlerning AQShga urash e’lon qilishi uchun barcha asoslari bor edi,

biroq u bu mamlakatning urushga ochiq qo‘shilishidan cho‘chib, bundan o‘zini tiydi.
Agar Tinch okeanida urush boshlanmasa, AQSh hukumati Yevropadagi urushga
qo‘shilishga yetarli asos topmasligi mumkin edi. Yaponiya Germaniya va Italiya bilan
ittifoqqa qo‘shildi va Fransiyaning zaiflashganidan foydalanib Hindixitoyga bostirib
kirdi. Shu bilan birga u Xitoyda ham urushni davom ettirdi va Malayziyaning
kauchuk plantatsiyalari ustidan nazorat o‘rnatish maqsadida bu mamlakatni bosib
olish rejasini tuza boshladi. AQSh Yaponiyaning bu tadbirlarini bosiqlik bilan
kuzatdi, chunki u yaponlarning Janubi-Sharqiy Osiyo va Indoneziyaga hujum
qilishlarini istamasdi.Turkiyalik tarixshunos olim Dr. Özgür Yildizning II. Dünya
Savaşına Genel Bir Bakış” asarida “Yaponiyaning 1941-yil iyulida Hindixitoyni bosib
olishi AQSh siyosatiga o‘zgartish kiritdi. AQSh yapon aktivlarini muzlatib,
Yaponiyani neft manbalaridan ajratib qo‘ydi; ingliz va gollandlar ham shunday ish
tutdilar. Yaponiya Indoneziya nefti hamda Malayziya kauchugi va qalayisiz urushni
davom ettira olmasdi. Yaponiya vakillari Vashingtonda muzokaralar olib
borishayotgan bir paytda, 1941-yil 7-dekabrda, yakshanba kuni ertalab yaponlar
AQShning Pirl-Xarbor (Gavaya orollari)dagi bosh harbiy-dengiz bazasiga havo
hujumi uyushtirdilar. Amerikaliklar G‘aflatda qoldilar. Yapon aviatsiyasi ikki soat
davomida ko‘rfazni va sohildagi qurilmalarni bombardimon qildi. Natijada 8
Unkordan 4 tasi cho‘ktirib yuborildi, 18 ta harbiy kema ishdan chiqdi, 188 ta
samolyot yo‘q qilindi, 128 ta samolyot esa shikastlandi, 3000 harbiy xizmatchi
o‘ldirildi” 1
.8-dekabrda AQSh Yaponiyaga urush e’lon qildi. 11-dekabrda esa
Yaponiyaning ittifoqchilari bo‘lgan Italiya va Germaniya AQShga urush e’lon qildi.
Tinch okeanida ham urush boshlandi. AQSh urushga tayyor emasdi. Garchi 1940-
yilda AQShda umumiy harbiy majburiyat joriy etilgan bo‘lsa-da, armiya kam sonli,
uquvsiz, yaxshi ta’minlanmagan edi. AQSh sanoati hali harbiy yo‘nalishga
o‘tkazilmagandi. Yaponlar AQSh flotining zaifligidan foydalanib, tezda muvaffaqiyat
qozondilar. Yaponlarning urushning dastlabki bosqichidagi bosh vazifasi Janubi-
1
Özgür Yildiz. II. Dünya Savaşına Genel Bir Bakış. Ankara. 2019. C.58.

Sharqiy Osiyoni Angliyadan kesib qo‘yish edi, shu sababli asosiy zarba Angliyaning
Yevropadan Tinch okeani tomon barcha dengiz yo‘llarini nazorat qiluvchi kuchli
harbiy-dengiz bazasi sanalgan Singapurga berildi. Pirl-Xarbor bilan bir kunda yapon
aviatsiyasi Singapurga ham hujum qilib, undan 200 km narida joylashgan Kota
Baraga desant tashladi.Yaponlar shiddatli hujumlar qilib, ikki oy deganda Singapurga
kirdilar. Germaniyalik tarixshunos olim Karl Renner Ring “Der Zweite Weltkrie” deb
nomlangan maqolasida “1942-yil 15-fevralda Singapur deyarli jangsiz taslim bo‘ldi.
Kuchli istehkom va qurol-aslahaga ega bo‘lgan qudratli ingliz garnizoni urushsiz oq
bayroq ko‘tardi. 100 ming ingliz askari asir olindi, yaponlar 740 to‘p, 2500 pulemyot
va 200 tankni qo‘lga kiritdilar. Singapurning tor-mor qilinishi Tinch okeanidagi butun
mudofaa tizimining barbod bo‘lishiga olib keldi” 1
. 1942-yil mayiga kelib Yaponiya
Malayziya, Indoneziya, Yangi Gvineya, Birma, Filippin, Gonkong, Guam, Sulaymon
orollari - jami 400 mln. aholi yashaydigan hududni bosib oldi. Hindiston va
Avstraliyaga real xavf tuG‘ildi. AQSh halokat yoqasida edi. Biroq, fashistlarning
sovet-german frontida 1942-yil yozida hujumga o‘tishlari yapon hujumining strategik
yo‘nalishini o‘zgartirdi. Stalingrad qo‘lga olinishini kutib 1942-yil noyabrida eng
yaxshi yapon diviziyalari Manjuriyaga tashlandi. Bu yerda yapon qo‘shini
artilleriyasining yarmi va tanklar jamlandi. Bu yapon rahbariyatining xatosi bo‘ldi.
Shu damdan e’tiboran Tinch okeanidagi vaziyat o‘zgarib bordi. AQSh tanaffusdan
foydalanib qurolli kuchlarni to‘play boshladi, aviatsiya va flotni qayta jihozladi.
Yaponiya Tinch okeanida hujumdan mudofaaga o‘tdi.
AQSh tashabbusni qo‘lga kiritib, uni urush oxirigacha boy bermadi. 1942-yil
yozida Yevropada Ikkinchi jahon urushining asosiy voqealari sodir bo‘lmoqda edi. Bu
paytga kelib nemislar Sovet Ittifoqidagi barcha frontlarda yana hujumga o‘tdilar,
biroq Kavkaz tizmalarigacha yetib, Shimoliy Kavkazning neftga boy hududlari qo‘lga
olingan va Stalingradga chiqilgan Janubiy frontdan boshqa hech qayerda
1
Karl Renner Ring. Der Zweite Weltkrie. Berlin. 2015. P.24.

muvaflfaqiyatga erisha olmadilar. Stalingrad uchun bo‘lgan jang olti oy, 1942-yil 17-
iyuldan 1943-yil 3-fevralga qadar davom etib, u Ikkinchi jahon urashida keskin
burilish yasadi. Jangda fashistlar Germaniyasining besh armiyasi qurshovga olinib,
tor-mor keltirildi. 1943-yil 2-fevralda nemis qo‘shinlarining qurshovdagi
gruppirovkasi to‘liq tor-mor qilindi.Vermaxtning Stalingrad jangidagi umumiy
talafoti 1,5 mln. ga yaqin kishini tashkil qildi. 91 ming askar, 26 ming ofitser, 24
general 6-armiya qo‘mondoni feldmarshal Paulyus boshchiligida qo‘lga olindi. Bu
Gitler Germaniyasining halokatga yuz tutganidan dalolat berardi. Germaniyada uch
kunlik motam e’lon qilindi.Stalingrad jangidan so‘ng yana qator oG‘ir zarbalar berildi
va ulardan so‘ng Gitler Germaniyasi qayta o‘nglanmadi. Bu jangdan so‘ng urushdagi
strategik tashabbus Qizil armiya qo‘liga o‘tdi. Front G‘arbga tomon beto‘xtov siljiy
boshladi. 1944-yil kuzida nemis qo‘shinlari Sovet Ittifoqi hududidan quvib cliiqarildi,
urush Yevropaga ko‘chdi. Sovet armiyasi gitlerchilar tomonidan bosib olingan
Markaziy va Janubi- Sharqiy Yevropa mamlakatlari hududida hujumkor
operatsiyalarni boshladi. 1943-yil 5-iyuldan 23-avgustgacha davom etgan Kursk
jangidan maqsad Kursk bo‘rtig‘i hududida nemislarning hujumini yo‘qqa
chiqarishdan iborat edi. 12-iyulda Proxorovka yaqinida ikki tomondan 1200 tank
qatnashgan tanklar jangi bo‘lib o‘tdi. Uning natijasida dushman qo‘shinlari chekina
boshladi. Kursk jangida vermaxt 500 mingga yaqin odam yo‘qotdi, 1,5 ming tank, 3,7
mingdan ortiq samolyot, 3 mingdan ortiq to‘p yakson qilindi. Dnepr uchun jang 1943-
yil avgustdan dekabrgacha davom etdi.Sovet qo‘shinlariga ,,Markaz’’ qo‘shinlar
gruppirovkasi va ,,Janub’’ qo‘shinlar gruppirovkasining asosiy kuchlari qarshi
turdilar. Sovet qo‘shinlari asosiy qismi Dnepr qirG‘oqlari bo‘ylab o‘tgan ,,Sharqiy
G‘ov’’mudofaa marrasini barpo etdilar. Dnepr uchun jang davomida sovet qo‘shinlari
tomonidan Dneprdagi strategik platsdarm qo‘lga kiritilib, 38 mingdan ortiq aholi
punktlari, shu jumladan 160 ta shahar ozod qilindi. 1944-yil 8-aprelda Qrimni ozod
qilish operatsiyasi boshlandi. 12-mayda Qrim ozod etildi. Gitler Leningradni qo‘lga

olish bilan faqat strategik emas, siyosiy maqsadlarni ham amalga oshirishni ko‘zlagan
edi. Leningrad mudofaasi 1941-yil 10-iyuldan 1944-yil 9-avgustgacha davom
etdi. ,,Shimol’’ qo‘shinlari gruppirovkasi (29 diviziya) oldiga Boltiqbo‘yidagi sovet
qo‘shinlarini tor- mor keltirib, ,,Markaz’’ qo‘shinlar gruppirovkasi qismlari bilan
hamkorlikda Leningrad va Kronshtadtni qo‘lga olish vazifasi qo‘yilgan edi.
1941-yil 8-sentabrda nemis qo‘shinlari Leningradni quruqlikdan kesib
qo‘ydilar. Shahar qamalda qoldi. Faqat 1943-yil 18-yanvarda sovet qo‘shinlari
qamalni yorib o‘tdilar, 1944-yil yanvar va fevralida unga batamom barham berildi.
1944-yil 10-avgustda Leningrad jangi nihoyasiga yetdi. 1944-yil 23-iyundan 29-
avgustgacha Belorussiyani ozod qilish operatsiyasi davom etdi. Bu operatsiya
davomida Markaz qo‘shinlar gruppirovkasining asosiy kuchlari qurshovga olindi va
tor-mor keltirildi. Belorussiya to‘liq, Litva va Latviyaning esa bir qismi ozod qilindi.
1944-yil 20-iyulda Gitler o‘zining bosh qarorgohida majlis o‘tkazayotgan paytda
portlash sodir bo‘ldi. Uning natijasida to‘rt ofitser halok bo‘ldi. Gitlerning o‘zi hech
qanday zarar ko‘rmadi. Suiqasd vermaxt ofitserlari tomonidan uyushtirilgan bo‘lib,
bombani polkovnik Shtauffenberg qo‘ygan edi. Gitler ulardan ayovsiz o‘ch oldi,
fitnaga aloqador 5 mingdan ortiq kishi otib tashlandi. Vaqt SSSRning ittifoqchilari
foydasiga ishlardi. AQSh 1942-yilga kelib ishlab chiqarishni harbiy tartibga o‘tkazdi
va bu tezda o‘z natijasini berdi. Butun urush davomida AQSh Angliya va SSSRga
300 ming samolyot, 86 ming tank, 2,7 mln. to‘p va pulemyot yetkazib berdi. Bu lend-
liz AQSh kongressi 1941-yil fevralida qabul qilgan qonunga ko‘ra amalga oshirildi. U
Gitlerga qarshi koalitsiya bo‘yicha ittifoqchilarga qurol-aslaha, strategik xom ashyo,
o‘q-dori va oziqovqatlarni ijaraga yoki foizsiz qarz tartibida berishni ko‘zda tutardi.
Bu qonunga ko‘ra AQSh Angliya va SSSRga urush davrida 50 mln. dollarlik
mahsulot yetkazib berdi.
AQShning ko‘magi va o‘z harbiy sanoati ishlab chiqarishini oshirgani
ittifoqchilarga 1942-yildayoq harbiy texnika jihatidan fashistlar Germaniyasi ustidan

ustunlikka erishish imkonini berdi. 1943-yilda AQSh sanoati bor kuchi bilan ishlardi.
Yangi texnologiyalar va taktika Atlantika okeanidagi Germaniya suv osti flotini
deyarli yo‘q qilib tashlash imkonini berdi. Amerika texnikasining ulkan oqimi
Yevropaga qarab yo‘naldi. 1942-yil noyabrda Angliya va AQSh Jazoir va Marokash
qirG‘oqlariga desant tushirdi. 450 ga yaqin harbiy va transport kemalari okean orqali
AQShdan va Angliyadan odamlar va texnikani olib o‘tib, ularni Kasablanka, Jazoir va
Oran portlariga tushirdi. Vishi hukumati qo‘mondonligi ostidagi Fransiya qo‘shinlari
hech qanday qarshilik ko‘rsatmadi. Talafot deyarli bo‘lmadi.
General D. Eyzenxauer (1890-1969) qo‘mondonligidagi Angliya-AQSh
qo‘shinlari Tunisga hujum boshladi. Biroz oldin Aleksandriyadan 90 km naridagi Al-
Alamayn shaharchasi yaqinida hal qiluvchi jang sodir bo‘lib, unda feldmarshal B.
Montgomeri (1887-1976) qo‘mondonligidagi ingliz qo‘shinlari feldmarshal Ervin
Rommel (1891-1944) qo‘mondonligidagi Afrika korpusini tor-mor keltirdi.
Stalingraddan so‘ng bu Germaniya hamda Italiyaning Ikkinchi jahon urushidagi eng
jiddiy maG‘lubiyatlaridan biri edi.Al-Alamayn jangi 1942-yilning 23-oktabrda
boshlanib, 4-noyabrda tugadi. Rommelning 249 tankidan faqat 36 tasigina qoldi, u
400 to‘p va bir necha ming avtomobil yo‘qotdi. Inglizlar 20 ming nemis askarini asir
oldilar. Bu jangdan so‘ng inglizlar nemislarni 2,5 ming km davomida beto‘xtov quvib
bordilar. 1943-yil mayida ingliz qo‘shinlarining asosiy qismi va Angliya-AQSh
ekspeditsiya korpusi Tunisda birlashib, Italiya-Germaniya qo‘shinlarini yangidan
mag‘lubiyatga uchratdi.Shimoliy Afrika tozalandi va O‘rta Yer dengizida to‘liq
ittifoqchilar nazorati o‘rnatildi.
Angliya-AQSh qo‘shinlari dushmanga og‘ir mag‘lubiyatlardan so‘ng nafas
rostlash imkonini bermay, 1943-yil iyul-avgustida Sitsiliyaga desant tushirdilar.
Italiyaliklar jiddiy qarshilik ko‘rsatishmadi. Italiyada fashistlar diktaturasining
inqirozi kuzatilardi. Mussolini ag‘darib tashlandi. Marshal Badal’o boshchiligidagi
yangi hukumat 1943- yil 3-sentabrda yarash ahdini imzoladi va unga ko‘ra Italiya

qo‘shinlari qarshilikni to‘xtatib, taslim bo‘ldi. Mussolini tuzumini qutqarish niyatida
Germaniya qo‘shinlari Italiya markaziga qarab yo‘naldi va Rimni ishg‘ol qilib, Italiya
harbiy qismlarini qurolsizlantirdi, mamlakatda shafqatsiz istilo tartibi o‘rnatdi.
Angilyalik tarixchi olim S. Barnelli “Ittifoqchi qo‘shinlar himoyasiga qochib
o‘tgan Badal’o hukumati 1943-yil 13-oktabrda Germaniyaga urush e’lon qildi. 1944-
yil 6-iyunda AQSh-Angliya qo‘shinlari Fransiya shimoli Normandiyaga tushirildi. Bu
ittifoqchilarning ikkinchi frontni ochish haqidagi eski va’dani bajarish borasidagi
amaliy qadami edi. 24 iyulgacha ularning soni 1,5 mln. dan ortiq kishini tashkil etdi” 1
.
Ittifoqchilar dushmandan shaxsiy tarkibi va tanklari soni jihatidan 3 baravar,
samolyotlari soni jihatidan esa 60 baravar ustun bo‘lib, havo va dengizda to‘liq
hukmronlik qilardilar. 15 avgustda AQSh va Fransiya qo‘shilmalari Fransiya janubiga
ham tushirildi. 25 avgustda fransuz qarshiligi qo‘shinlari AQSh qo‘mondonligi bilan
kelishuvga ko‘ra Parijga kirdilar va Fransiya poytaxti uzra milliy bayroq hilpiray
boshladi. Ikkinchi frontning ochilishi Ikkinchi jahon urushidagi muhim voqea bo‘ldi.
Germaniya endi Yevropada ikki frontda urush olib borishga majbur bo‘lib, bu uning
strategik imkoniyatlarini chegaralar edi.
Havoda G‘arbiy Yevropada AQSh va Angliya aviatsiyasi to‘liq hukmronlik
qilardi. Barcha yo‘l va kommunikatsiyalar ittifoqchilar nazorati ostiga olingandi.
Germaniyani strategik bombardimon qilish hajmlari kengayib, unga AngliyaAQSh
aviatsiyasining yirik kuchlari jalb qilina boshlandi. Kunduzi AQSh aviatsiyasi sanoat
ob’ektlari, temir yo‘llar, ko‘priklar, suv osti kemalari bazalari, sintetik benzin va
kauchuk ishlab chiqaruvchi korxonalarga havodan hujum uyushtirardi. Tunda Angliya
aviatsiyasi asosan shaharlarni bombardimon qilib, tinch aholini ruhiy tushkunlikka
tushirishga urinardi. Germaniya xalqi fashistlarning avantyurasi evaziga katta haq
to‘ladi. Bombardimonlar natijasida Germaniya hududida joylash- gan mudofaa
korxonalarining katta qismi yakson qilindi, havo mudofaasi tizimi ishdan chiqarildi,
nemis aviatsiyasi faol harakat qilishni to‘xtatdi. Havo hujumlaridan ayniqsa tinch
1
Barnelli. S. The desert General. London. 2008. P.176.

aholi juda katta zarar ko‘rdi. 1945-yil bahoriga kelib Berlinning to‘rtdan bir qismi
vayron qilindi, 1,5 mln. aholi boshpanasiz qoldi. Fashist qo‘shinlarining transport va
ta’minot tizimi deyarli yakson qilindi va ishdan chiqarildi. 1943-yil boshida Tinch
okeanidagi urushda burilish yasaldi. Yaponiyaning iqtisodiy ahvoli keskin zaiflashdi.
Aholini oziq-ovqat bilan ta’minlash avval qisqardi, so‘ng esa butunlay to‘xtatildi.
Mamlakatda ish tashlashlar boshlandi. Urushga qarshi kayfiyatlar ochiq izhor
qilina boshlandi. Shu taxlit harbiy mag‘lubiyatlar chuqur ichki inqiroz bilan
uyG‘unlashdi. Qishloqda dehqonlar bilan pomeshchiklar o‘rtasida nizolar boshlandi.
Mamlakatdagi siyosiy inqiroz hukumat almashuvida aks etdi. 1944-yil iyulda Tinch
okeanida urush boshlagan Bosh vazir Todzening hukumati iste’foga chiqarildi, 1945-
уil aprelda Yaponiya hukumati yana almashdi. Nemis bosh shtabining 1941-yil 21-
sentabrdagi buyrug‘idan namuna: …-avval biz Leningradni qamalda qoldiramiz va
iloji bo‘lsa, shaharni artilleriya va aviatsiya vositasida vayron qilamiz... ...- terror va
ochlik shaharda o‘z ishini bajarganidan so‘ng ayrim darvozalarni ochib, qurolsiz
odamlarni chiqarib yubo- ramiz...- bahorda biz shaharga bostirib kiramiz, barcha tirik
qolganlarni Rossiya ichkarisiga ko‘chiramiz yoki asir olamiz, Leningradni yer bilan
bitta qilib tekislab tashlaymiz va Neva shimolidagi hududni Finlyandiyaga beramiz.
Sovet armiyasining 1944-yil kuzidagi shiddatli hujumi sovet davlati hududining
fashist bosqinchilaridan to‘liq tozala- nishiga olib keldi.Urush SSSR tashqarisiga,
Markaziy Yevropa hududiga ko‘chdi. Sovet armiyasi kirgan birinchi mamlakat
Ruminiya bo‘ldi. 1944-yil 25-oktabrda bu mamlakat fashistlardan ozod qilindi.
Uning ketidan Bolgariya ozod etildi. Sovet armiyasi Yugoslaviya Xalq ozodlik
armiyasiga fashistlarning Yugoslaviyadagi qo‘shinlarini tor-mor keltirishga
ko‘maklashdi. 1944-yil 20-oktabrda Belgrad shahri butunlay ozod qilindi. 1944-yil
noyabrda nemis-fashist qo‘shinlari Bolqon yarim orolidan quvib chiqarildi. Sovet
qo‘shinlarining hujumi kuchli va shiddatli bo‘ldi. Ularning ixtiyorida eng qudratli
harbiy texnika mayjud edi. Mamlakatning sharqiy hududlarida barpо etilgan sanoat

qo‘shinni yangi texnika bilan muntazam ta’minlab turardi. Qurolaslahalar sifat
jihatidan beto‘xtov takomillashib borardi. Sovet qo‘shinlari muvaffaqiyatlarining у
ana bir muhim garovi qo‘mondonlik harbiy san’atining o‘sgani, sovet armiyasi rahbar
tarkibi strategik mahoratinmg takomillashgani edi. Urush davomida armiyadagi
rahbar lavozimlarga urush maktabi va yangi turdagi akademiyani o‘tagan, barcha
zamonaviy harbiy jang olib borish usullarini egallagan yosh iste’dodli sarkardalar
tayinlandilar. Askarlar Yevropaga xaloskor sifatida kirdilar va bu vazifani chuqur
mas’uliyat hissi bilan bajardilar.Ular qasos olishni o‘ylamadilar, tinch aholiga
nisbatan kek saqlamadilar, o‘zlarini faqat fashizmga qarshi kurashchi deb his qildilar.
Sovet qo‘shinlari hujumkor shiddatining buyuk siri shunda yashirin edi.
1944-yil 28-sentabrda nemislarning Yugoslaviyadagi qo‘shinlarini tor-mor
qilish bo‘yicha Belgrad operatsiyasi boshlandi. 3-Ukraina fronti, Yugoslaviya va
Bolgariya qo‘shinlari qatnashgan bu operatsiya natijasida fashistlarning ,,Serbiya’’
gruppirovkasi tor-mor keltirilib, Belgrad hamda Serbiyaning katta qismi ozod qilindi.
1944-yil 16-dekabrda Ardenna operatsiyasi boshlanib, uning davomida nemis
qo‘shinlari G‘arbiy Yevropadagi vaziyatni Germaniya foydasiga o‘zgartirishga
urindilar. Ushbu maqsadda G‘arbiy frontda AQSh-Angliya qo‘shinlarini tor-mor
qilishga urinib ko‘rdilar. Frontning uzunligi 115 km.ni tashkil qildi. Nemis
qo‘shinlarining hujumi AQSh qo‘shinlarini dovdiratib qo‘ydi va ular chekina
boshladilar.Dekabr oxirida AQSh-Angliya qo‘mondonligi qarshi zarba bilan dushman
hujumini to‘xtatdi.
Biroq, 1945- yil 1-yanvarga o‘tar kechasi nemislar qarshi hujumga o‘tdilar.
Ittifoqchilar qiyin ahvolda qolganlari munosabati bilan U. Cherchill I. Stalinga
yordam so‘rab murojaat qildi. Iltimos qondirildi va nemis qo‘mondonligi hujumni
to‘xtatib, 13 diviziyani Sharqiy frontga tashlashga majbur bo‘ldi.
1944-yil sentabrda Vengriya uchun uzoq va qonli janglar boshlandi. Bu
mamlakat Germaniya armiyasining barcha harakatchan va uchuvchi qismlarini

yonilG‘i bilan ta’minlovchi so‘nggi tabiiy neft manbai edi. Nemis qo‘shinlari
Vengriya yenning har bir parchasi uchun qattiq qarshilik ko‘rsatdilar. Faqatgina 1945-
yil 18-yanvarda Pesht, 13 fevralda esa Buda qo‘lga olindi. Sovet tank qo‘shinlari va
qismlari shiddat bilan butun front bo‘ylab hujumni rivojlantirdilar. M. Fuller “1944-
yil oxiri - 1945-yil boshida Polsha va Finlyandiya, 1945-yil boshida Chexoslovakiya
va Avstriyaning katta qismi ozod qilindi. Nihoyat, 1945-yil yanvar oyining boshida
sovet armiyasining dastlabki qismlari Germaniya chegarasiga chiqdilar” 1
. Urushning
oxiri ko‘rinib qoldi. Biroq, fashizm reyx hududida qattiq qarshilik ko‘rsatish uchun
hali yetarli kuchga ega edi. Fashizm ustidan G‘alaba barcha tinchliksevar va
demokratik davlatlardan juda katta kuch va qurbonlar talab qildi.
Gitler Germaniyasiga qarshi kurash demokratik davlatlarning rahbarlarini o‘z
siyosiy va G‘oyaviy ixtiloflarini chetga surib, insoniyatning mudhish dushmanini
butkul tor-mor keltirish uchun birlashishga majbur qildi. Sovet Ittifoqining urashga
kirishi Gitlerga qarshi keng koalitsiyaning tuzilishiga olib keldi. G‘arbdagi davlat
arboblari faqat Sovet Ittifoqining urushda ishtirokigina Germaniya va uning
ittifoqchilari ustidan uzil-kesil G‘alabani ta’minlashi mumkinligini yaxshi
tushunardilar. 1941-yil 22-iyun oqshomi butun dunyo Gitlerning Sovet Ittifoqiga
qarshi agressiyasi to‘G‘risidagi xabar bilan birga, damini ichiga yutib, U.
Cherchillning Bi-Bi-Si orqali so‘zlagan nutqini ham tingladi. Bu tarixiy nutq
tinchliksevar kuchlarning natsizmga qarshi ittifoqiga asos soldi.
Angliya bosh vaziri kommunizmning prinsipial dushmani ekanini yashirmasdi.
Biroq, yangi xavf oldida vaziyat o‘zgardi. ,,Biz Gitlerni va natsistlar tuzumi haqidagi
har qanday tushunchani yo‘q qilib tashlashga tayyormiz, - deb aytdi Cherchill. - Biz
hech qachon Gitler va uning gumashtalari bilan muzokara olib bormaymiz...
Natsizmga qarshi kurashgan har bir inson, har bir davlatni biz qo‘llab-quvvatlaymiz...
Bundan shunday xulosa kelib chiqadiki, biz Rossiya va rus xalqiga qo‘limizdan
1
Fuller. M. The second world war. London. 2002. P.96.

kelgan yordamni beramiz ‘‘. U. Cherchill o‘zining SSSR va uning kurashiga bo‘lgan
munosabatini Angliya manfaatlari bilan asosladi. ,,Gitler, - deb aytdi u, - rus qudratini
sindirmoqchi, zero, u, agar bu ishni uddalasa, o‘z armiyasi va aviatsiyasining asosiy
kuchlarini bizning orolimizga tashlashi mumkinligiga umid qilmoqda. Uning
Rossiyaga tajovuzi Britaniya orollariga tajovuzning boshlanishidir. Shuning uchun
ham ruslarga nisbatan xavf bizga va AQShga nisbatan xavfdir, o‘z qalbi va yurti
uchun kurashayotgan har bir rus kishisining ishi yer yuzidagi har bir ozod inson va
xalqning ham ishidir’’. 1941-yil 14-avgustda ,,Uels shahzodasi’’ingliz harbiy
kemasida U. Cherchill va F. Ruzvelt fashizmga qarshi kurashish niyati bayon
etilgan ,,Atlantika xartiyasi’’ni imzoladilar.
Shu yilning 24-sentabrida Sovet hukumati xartiyaga qo‘shildi. AQShning
urushga qo‘shilishi Gitlerga qarshi koalitsiyaning tuzilishini tezlashtirdi. 1942-yil
yanvarda Vashingtonda AQSh, Angliya, SSSR, Xitoy va yana 22 davlat vakillari
Vashington deklaratsiyasini imzoladilar. Imzo chekkan davlatlar fashizmga qarshi
kurashga o‘zlarining barcha iqtisodiy va harbiy manbalarini sarflashga hamda Gitler
Germaniyasi yoki uning ittifoqchilari bilan separat bitim yoki yarash ahdi tuzmaslik
majburiyatini oldilar.
Xulosa
Mamlakatimiz o‘z mustaqilligini e’lon qilgach jamiyat ijtimoiy siyosiy
hayotining barcha jabhalarida keng o‘zgarishlar davrini boshlab berdi. Bu jarayon
intelektual qilinishi lozim bo‘lgan dolzarb muammolarni ko‘ndalang qilib qo‘ydi.
Chunki sobiq ittifoq tarixshunosligi tomonidan ilmiy tadqiqot obyekti sifatida
o‘rganilgan mavzular ma’naviy jihatdan yaroqsiz holda ekanligi ikkinchidan esa

tarixni o‘rganishdagi ko‘pgina masalalarni tarixni “qora dog‘”lari sifatida talqin
qilinishi mustaqillikning ilk kunlaridanoq qilinishi lozim bo‘lgan dolzarb masalaga
aylandi. O‘zbekiston istiqlolga erishgandan so‘ng jamiyat ijtimoiy siyosiy hayotining
barcha jabhalarida keng o‘zgarishlar davri boshlandi. Bu jarayon intelektual sohada
ham o‘z aksini topdi. Eng asosiy ijtimoiy gumanitar fan hisoblangan tarix fani oldiga
hal etilishi lozim bo‘lgan dolzarb muammolarni ko‘ndalang qilib qo‘ydi.
Oqibatda sovet tarixshunosligi nuqtai nazaridan o‘rganilgan mavzular qaytadan
ilmiy tadqiqot sifatida o‘rganila boshlandi. Bundan tashqari tarixning “oq dog‘lari”
sifatida o‘rganilmagan mavzularni tadqiq qilish imkoniyati qo‘lga kiritildi. “Dunyo
haritasida yangi mustaqil davlatlar paydo bo‘ldi, ular hozirgi til bilan aytganda
sotsialistik o‘tmishga ega bo‘lgan o‘z siyosiy mustaqilligini tinch yo‘l bilan qo‘lga
kiritgan davlatlardir. Bu davlatlar mustaqil rivojlanish va ijtimoiy munosabatlarni
yaxshilash yo‘liga qadam qo‘ydi. Ular dunyodagi boshqa mamalakatlar orasida o‘z
mavqeini mustahkamlashga intilmokda”. Ikkinchi jahon urushining asosiy yakuni ikki
urush o‘choG‘i - Yevropada Germaniya va Osiyoda Yaponiyaning tor-mor qilinishi
bo‘ldi. Salkam o‘n yil davomida butun dunyoda tinchlikka xavf solgan va tarixdagi
eng qonli urushga sabab bo‘lgan ikki tuzum - fashizm va militarizm yakson etildi. Bu
davlatlar va ular ittifoqchilarining tor-mor qilinishi kapitalistik davlatlar tuzumi
mavqeining zaiflashganini anglatdi.Urush mustamlakalardagi milliy-ozodlik
harakatlarining faollashishiga olib keldi.Bu mamlakatlarning aksariyatida urush
davridayoq xalq inqiloblari boshlanib, ular metropoliyalarning zaiflashganidan
foydalanib hokimiyatni qo‘lga oldilar, siyosiy partiyalar tuzib, mustaqil davlatlar
tashkil qildilar. Fashizmning tormor keltirilishi irqchilik va natsizmga chek
qo‘yilgani, mustamlakachilikning barham top- ganini anglatardi. Buni BMT Nizomi
va boshqa qator xalqaro hujjatlar ham tasdiqladi.
Mustamlakachilik va imperializmning qulashi aniq bo‘lib, dunyoning taqdiri
endi ko‘p jihatdan ularning qaysi ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy taraqqiyot yo‘lini

tanlashlariga boG‘liq bo‘lib qoldi. Fashizm butun dunyoda ulkan fashistlarga qarshi
harakat to‘lqinini paydo qildi va u turli jihatlarga ega bo‘lgan demokratik harakatga
aylandi. Aholining turli tabaqalari, turli tashkilot va siyosiy partiyalarni o‘z ichiga
olgan bu harakat Gitler Germaniyasining tor-mor keltirilishida muhim o‘rin tutdi. Bu
vatanparvar, demokratik, fashizm va militarizmga qarshi harakat edi. Fashist
bosqinchilari bilan hamkorlik qilgan barcha reaksion partiyalar keng omma ko‘zi
o‘ngida obro‘sizlandilar. Demokratik va milliy harakatlarning yangi darajasi, dunyoni
va dunyo miqyosidagi muammolarni demokratlashtirish uchun kurash borasidagi
yangi G‘oyalarni aks ettirgan yangi siyosiy partiyalar dunyoning urushdan keyingi
taraqqiyotida muhim ahamiyat kasb etdilar.
Ikkinchi jahon urushi 6 yil davom etdi. Bu urush dunyoning 61 davlatini o‘z
domiga tortdi. Ularda dunyo aholisining 80 foizi yashar edi. Jangovar harakatlar 40 ta
mamlakat hududida bo‘lib o‘tdi. Armiya saflariga jami 110 mln kishi safarbar etildi.
Urush yillari 55 mln kishi halok bo‘ldi, 12 mln dan ortiq odam o‘lim lagerlarida
o‘ldirildi, 95 mln kishi nogiron bo‘lib qoldi. Ikkinchi jahon urushi tarixda eng
dahshatli, eng ko‘p talafot va katta vayrongarchilik keltirgan urush sifatida iz qoldirdi.
Chunonchi, maxsus adabiyotlarda qayd etilishicha, bu urushda 65—67 mln kishi
halok bo‘lgan. Ularning yarmi tinch aholi edi. Vayrongarchilikdan ko‘rilgan zarar va
urush xarajati birgalikda 4 trillion dollarni tashkil etdi. Olovli to‘fon ulkan kengliklar
uzra yelib o‘tdi, Shimolda Yangi Yer va Alyaska sohillariga,G‘arbda Amerikaning
Atlantika qirg‘oqlariga,Sharqda Kuril va Gavaya orollariga, Janubda Misr, Hindiston
va Avstraliya chegaralariga qadar yetdi. Fashistlar va ularning gumashtalari
nayrangining natijalari shunday bo‘ldi. Fojianing oldini olish imkoni bo‘lmadi.

Foydalanilgan adabiyotlar
1. Мирзиёев Ш. М. Қонун устуворлиги ва инсон манфаатларини таъминлаш
- юрт тараққиёти ва халқ фаровонлигининг гарови. Тошкент:
Ўзбекистон, 2017.
2. Barnelli. S. The Desert General. London, 2008.

3. Fuller. M. The Second World War. London, 2002.
4. G ольберг Д.И. Внешняя политика Японии (сентябрь 1939 – декабрь 1941
гг.). Москва, 1959.
5. G ромыко А. История дипломатии. Москва, 1959.
6. Жилина. П. Великая отечественная народная 1941-1945 краткий
исторический очерк. Под редакцией, М., «Мысль», 1985.
7. Karl Renner Ring. Der Zweite Weltkrie. Berlin, 2015.
8. Мирзиёев Ш. М. Қонун устуворлиги ва инсон манфаатларини таъминлаш
- юрт тараққиёти ва халқ фаровонлигининг гарови. Тошкент:
Ўзбекистон, 2017.
9. Новик Ф. И. СССР и проблемы безопасности и сотрудничества в
Европе // Советская внешняя политика в годы холодной войны. 1945-1995
гг. – М., 1995.
10. Özgür Yildiz. II. Dünya Savaşına Genel Bir Bakış. Ankara, 2019.
11. Ржешевский О. Великая Отечественная война 1941-1945. Событие,
Люди, Документы. Краткий исторический справочник. Под ред., Москва,
1990.
12. Salayev U. O‘zbekistonning Ikkinchi jahon urushida g‘alabaga qo‘shgan
hissasi. Yangi O‘zbekiston islohotlari – taraqqiyot va xalq farovonligi yo‘lida
mavzusidagi respublika ilmiy-amaliy seminari, T.: 2022.
13. Saliyev U. Ikkinchi jahon urushi yillarida o‘zbek xalqining front ortidagi
jasorat. T., 2022.
14. Sultonov X., Fattoyeva L. O‘zbekiston Ikkinchi jahon urushi davrida. T., 2022.
15. Шамсутдинов Р. Иккинчи жаҳон уруши ва фронт газеталари. Тошкент:
Akademnashr, 2017.
16. Ўзбекистон тарихи / Р. Муртазаева умумий таҳрири остида. – Тошкент:
Янги аср авлоди, 2003.

17. Халқаро муносабатлар ва дипломатия тарихи / А. Холлиев таҳрири
остида. – Тошкент, 2009.
18. Языкова Ф. История новейшего времени стран Европы и Америки 1918-
1945. Москва, 1989.

II – Jahon urushi tarixshunosligi

Sotib olish