Ijtimoiy dasturlar va ularning menejmentdagi roli - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	50000UZS
Hajmi	160.5KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	17 Yanvar 2025
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Lola Mamurova

Ro'yxatga olish sanasi 25 Sentyabr 2024

12 Sotish

Ijtimoiy dasturlar va ularning menejmentdagi roli

Sotib olish

KURS ISHI
Mavzu: Ijtimoiy dasturlar va ularning menejmentdagi roli.
1

MUNDARIJA:
KIRISH…………………………………………………………………………….3
I BOB. IJTIMOIY TEXNOLOGIYALAR-IJTIMOIY MENEJMENTNING
INNOVATSION RESURSI
1.1. Ijtimoiy texnologiyalar haqida tushuncha. ………………….………………....5
1.2. Boshqaruvning ilmiy uslublari ………………………………..……………….9
II BOB. MENEJMENTDA IJTIMOIY DASTURLAR
2.1. Ijtimoiy tizimlarni bashorat qilish ……………………………………………20
2.2. Kibernetik modellashtirish …………………………………………………...24
2.3.Axborotlashtirilgan boshqaruv tizimlari………………………………………26
XULOSA…………………………………………………………………………30
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI………………………….33
2

KIRISH
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi. Ijtimoiy kenglikning texnologiyalashuvi
asosida mexanizmlari hayot talablaridan orqada qolgan ijtimoiy boshqaruvning
nazariya va uslubi yotadi. Bugungi kunda, hozircha yo’q bo’lgan boshqaruvning
zamonaviy nazariyasi zarur. Bu sohadagi ilmiy munozaralar, ijtimoiy resurslardan,
ayniqsa, ularni loyihalash va texnologiyalash bosqichida boshqaruv darajasining
pastligi bundan dalolat beradi. Ijtimoiy modellar, dasturlar va texnologiyalarni
ishlab chiqish gumanitar fanlarning vazifasi, lekin ijtimoiy kenglikni
axborotlashtirish va texnologiyalashda ularning roli kamaytirilgan. Ilmiy bilimning
bu shakli o’z tahliliy, informatsion, texnologik, eksport funktsiyalarini bajarayapti.
«Jamiyat oldida turgan muhim masalalardan biri bu ilmiy g’oyalar yo’lidagi
hamma byurokratik to’siqlarni olib tashlash, ularning erkin aylanishini ta’minlash,
ma’suliyatli echimlarni ishlab chiqish va amalga oshirish mexanizmiga ilmni
kiritishdir»1 . Albatta, bu tezis ilmni boshqaruv sub’ektlari, jamiyat tomonidan
bildiriladigan o’rinli e’tirozlardan xalos etmaydi. Inqiroz holatlarida, jamiyatning
zamonaviylashuvi va uning o’tish holatlarida bu inqirozdan chiqish strategik sayin-
harakatlar roli ortib boradi. Bu funktsiyani 15 strategik va taktik masalalar maqbul
munosabatini, ularning bosqichliligini aniqlashga qodir ijtimoiy dasturlar, loyihalar
bajaradi. Ijtimoiy loyiha o’zida dasturnig shunday xilma-xilligini ko’rsatadiki,
unda nafaqat dolzarb yo’nalishlar, umumiy masalalar, balki maqsadga erishish
muddatlari, obyektning rivojlanishini chuqur o’rganish asosida bajaruvchilar
harakatlari va ijtimoiy normativlardan foydalanish aks ettirilishi kerak. Bir so’z
bilan aytganda, loyiha ijtimoiy masalalarni chuqur ishlab chiqish bilan
xarakterlanadi va nafaqat ijtimoiy tashhis, balki tashkiliy - boshqaruv (texnologik)
ta’minotni ham o’z ichiga oladi. Deformatsiyalangan ijtimoiy boshqaruv vositalari
va maqsadlardan boshlash kerak. Shunisi qiziqki, rivojlangan mamlakatlarda
zamonaviy ijtimoiy boshqaruv nazariya va amaliyotiga - hayot ne’matlari ishlab
chiqarish maqsadlaridan yuqori - degan marksistik g’oya keng kirib keldi. Amerika
va yapon adabiyotlarida boshqaruv g’oyasi natijalar bo’yicha muhokama qilinadi
va boshqaruvning amerikancha tizimi maqsadlar (foyda, daromad, kapital)
3

bo’yicha qoniqarsizligi aytiladi. Farbda natija tushunchasi deganda, inson omili,
ijodiy imkoniyatlar, rivojlangan fikrlash, tashkilotning rivojla-nishi, o’z-o’zini
boshqarish, shaxslararo munosabatlarni mustah-kamlash tushuniladi va ayniqsa
natijaning ijtimoiy qismini olish mexanizmi ishlab chiqiladi. Bu mexanizm
odamlarni boshqarishga emas, balki, insonning aqliy va jismoniy kuchlarini erkin
rivojlanishi uchun sharoit yaratishga, yashash sifati, ijtimoiy tizimni tashkil etish
darajasini oshirishga, mehnatni direktiva, ko’rsatmalar bilan emas, balki,
mehnatnig o’zi, uning ijodiy mazmuni, moddiy va ma’naviy omillar bilan
rag’batlantirishga yo’naltirilgan. Farbda joriy qilinayotgan ijtimoiy boshqaruv
tizimlari, shuningdek, natijalar buyicha (fan tajribasi) ham nafaqat ijtimoiy natijaga
erishishga, balki, uning natijasini boshqaruv-tashkiliy tomondan ta’minlashga
yo’naltirilgan. Ijtimoiy menejmentning mohiyati shundan iborat bo’lib, uning
zamonaviy nazariya va amaliyoti shakllanmoqda. Shunday qilib, zamonaviy
usullar yordamida ijtimoiy resurslar va ijtimoiy qobiq, ijtimoiy jarayonlarni
samarali boshqarish zaruriyati hakida fikr yuritilmoqda
B u mavzuning dolzarbligini belgilab beradi.
Kurs ishining maqsad va vazifalari.
– Ijtimoiy texnologiyalar haqida
– Ijtimoiy texnologiyalar-ijtimoiy menejmentning innovatsion resursi
– Kibernetik modellashtirish
– Ijtimoiy dasturlar va ularning menejmentdagi roli haqida bilimlarga ega
bo`lish.
Kurs ishining obyekti va predmeti. Ijtimoiy dasturlar va ularning
menejmentdagi rolini o’rganish jarayonida ishtirok etadigan ma’lumotlar.
Kurs ishi mundarija, ikki bob, besh band, xulosa hamda foydalanilgan
adabiytolar ro’yxatidan iborat.
4

I BOB. IJTIMOIY TEXNOLOGIYALAR-IJTIMOIY
MENEJMENTNING INNOVATSION RESURSI
1.1. Ijtimoiy texnologiyalar haqida tushuncha.
Ijtimoiy kenglikning texnologiyalashuvi asosida, mexanizmlari hayot
talablaridan orqada qolgan ijtimoiy boshqaruvning nazariya va uslubi yotadi.
Bugungi kunda, hozircha yo’q bo’lgan boshqaruvning zamonaviy nazariyasi zarur.
Bu sohadagi ilmiy munozaralar, ijtimoiy resurslardan, ayniqsa, ularni loyihalash va
texnologiyalash bosqichida boshqaruv darajasining pastligi bundan dalolat beradi.
Ijtimoiy modellar, dasturlar va texnologiyalarni ishlab chiqish gumanitar
fanlarning vazifasi, lekin ijtimoiy kenglikni axborotlashtirish va texnologiyalashda
ularning roli kamaytirilgan. Ilmiy bilimning bu shakli o’z tahliliy, informatsion,
texnologik, eksport funktsiyalarini bajaryapti. «Jamiyat oldida turgan muhim
masalalardan biri bu ilmiy g’oyalar yo’lidagi hamma byurokratik to’siqlarni olib
tashlash, ularning erkin aylanishini ta’minlash, ma’suliyatli yechimlarni ishlab
chiqish va amalga oshirish mexanizmiga ilmni kiritishdir» 1
.
Albatta, bu tezis ilmni boshqaruv sub’ektlari, jamiyat tomonidan bildiriladigan
o’rinli e’tirozlardan xalos etmaydi. 1
Inqiroz holatlarida, jamiyatning
zamonaviylashuvi va uning o’tish holatlarida bu inqirozdan chiqishda strategik
sayi-harakatlar roli ortib boradi. Bu funktsiyani strategik va taktik masalalarning
maqbul munosabatini, ularning bosqichliligini aniqlashga qodir ijtimoiy dasturlar,
loyihalar bajaradi. Ijtimoiy loyiha o’zida dasturning shunday xilma-xilligini
ko’rsatadiki, unda nafaqat dolzarb yo’nalishlar, umumiy masalalar, balki maqsadga
erishish muddatlari, ob’ektning rivojlanishini chuqur o’rganish asosida
bajaruvchilar harakatlari va ijtimoiy normativlardan foydalanish aks ettirilishi
kerak. Bir so’z bilan aytganda, loyiha ijtimoiy masalalarni chuqur ishlab chiqish
bilan xarakterlanadi va nafaqat ijtimoiy tashhis, balki tashkiliy - boshqaruv
(texnologik) ta’minotni ham o’z ichiga oladi.
___________________________
1. Yo`ldoshev N.Q., Umarxodjayeva М .G., Yax`yayeva I.K. Ijtimoiy menejment. O`quv qo`llanma - Т .: Т DIU,
2012. -244 b.
5

Rivojlangan mamlakatlarda zamonaviy ijtimoiy boshqaruv nazariya va
amaliyotiga - hayot ne’matlari ishlab chiqarish maqsadlaridan yuqori - degan
marksistik g’oya keng kirib keldi. Amerika va yapon adabiyotlarida boshqaruv
g’oyasi natijalar bo’yicha muhokama qilinadi va boshqaruvning amerikancha
tizimi maqsadlar (foyda, daromad, kapital) bo’yicha qoniqarsizligi aytiladi.
Farbda natija tushunchasi deganda, inson omili, ijodiy imkoniyatlar, rivojlangan
fikrlash, tashkilotning rivojlanishi, o’z-o’zini boshqarish, shaxslararo
munosabatlarni mustahkamlash tushuniladi va ayniqsa natijaning ijtimoiy qismini
olish mexanizmi ishlab chiqiladi. Bu mexanizm odamlarni boshqarishga emas,
balki, insonning aqliy va jismoniy kuchlarini erkin rivojlanishi uchun sharoit
yaratishga, yashash sifati, ijtimoiy tizimni tashkil etish darajasini oshirishga,
mehnatni direktiva, ko’rsatmalar bilan emas, balki, mehnatnig o’zi, uning ijodiy
mazmuni, moddiy va ma’naviy omillar bilan rag’batlantirishga yo’naltirilgan.
Farbda joriy qilinayotgan ijtimoiy boshqaruv tizimlari, shuningdek, natijalar
buyicha (fan tajribasi) ham nafaqat ijtimoiy natijaga erishishga, balki, uning
natijasini boshqaruv-tashkiliy tomondan ta’minlashga yo’naltirilgan.
Ijtimoiy menejmentning mohiyati shundan iborat bo’lib, uning zamonaviy nazariya
va amaliyoti shakllanmoqda. SHunday qilib, zamonaviy usullar yordamida
ijtimoiy resurslar va ijtimoiy qobiq, ijtimoiy jarayonlarni samarali boshqarish
zaruriyati haqida fikr yuritilmoqda.
Iqtisodiyotni boshqarish ishlab chiqarishni boshqarishigina emas, balki kishilar,
ular munosabatlari, shu jumladan, ijtimoiy munosabatlarini xam boshqarish
demakdir. Keng ma’noda iqtisodiy munosabatlar xam ijtimoiy munosabatlarni
bildiradi, chunki ular kishilar urtasidagi munosabatlarni bildiradi. Ijtimoiy
munosabatlarning ikkinchi darajasi - ishchilar, dexkonlar va ziyolilar urtasidagi,
millatlararo va millatlar ichidagi munosabat, shaxar va qishloq urtasidagi
munosabat, aqliy va jismoniy mexnat bilan shug’ullanuvchilar urtasidagi
munosabatlardir. Ijtimoiy munosabatlarning to’rtinchi darajasi - mexnat jamoalari
urtasidagi va jamoa a’zolari munosabatlaridir. Ijtimoiy munosabatlarning bu uch
6

darajasi bir-biri bilan chambarchas bog’liq. Ijtimoiy boshqaruvning xar bir
darajasining obyekti - inson. Ijtimoiy munosabatlarni boshqarish - insonni ,
kishilarni boshqarishdan iboratdir. O’z navbatida, ijtimoiy munosabatlar
moxiyatini aks ettiruvchi insonni boshqaruv bu munosabatlarni boshqarishni
bildiradi. 2
Birinchi ikki darajada ijtimoiy munosabatlarni boshqarish davlat tomonidan,
Konstitusiya, qonun va qarorlarga muvofiq amalga oshiriladi. Mexnat jamoalari
darajasida mexnat jamoalarini boshqarish korxona ma’muriyati tomonidan mexnat
jamoasi ishtirokida amalga oshiriladi.
Korxona faoliyatida asosiy o’rinni ishlab chiqarish jamoasi egallaydi. Korxona
faoliyati samaradorligi qadrlar tanlashga, ular topshirilgan vazifaga kay darajada
unumli mexnat qilishlariga bog’liqdir. 3
Kishilarni boshqarish quyidagilarni ko’zda
tutadi:
– Xar bir insonning ijtimoiy ahamiyatiiyati, ishlab chiqarishdagi urni, vazifalari,
xuquq va majburiyatlarini belgilash. Kishi tomonidan egallashuvchi o’rin jamoa
xal etuvchi masalalar, kishining tayyorgarlik darajasi kobiliyat va kizikishlariga
bog’liq bo’ladi. Bu o’rin turli xuquq, texnika-texnologik meyor va vakolatlar bilan
belgilanadi;
– Xar bir inson o’z ijtimoiy urni, vazifasi, majburiyat a xukkularini bilishi. Bunga
ilm olish, tarbiya, mutoala orqali erishiladi;
– Xar bir inson o’z ijtimoiy vazifasini bajarish, bunga eng avvalo moddiy va
ma’naviy ragbatlantirish tizimi, uning umumiy va kasbiy tayyorgarligi,
intizomliligi va javobgarlik darajasi bilan erishiladi. Kishi ma’lum bir jamoa a’zosi
bo’lgani sababli uning egallaydigan ijtimoiy urni ko’p jixatdan jamoaga bog’liq
bo’ladi.
– Jamoaning ijtimoiy rivojlanishiga inson xayoti bilan bog’liq xal
__________________________________
2. Umarxo’jayeva М .G., Yaxyoyeva I.K. “Ijtimoiy menejment”. O’quvuslubiy majmua. Т .: TDIU, 2013y.
3. Yuldashev N.Q., “Strategik menejment” O’quv qo’llanma, TDIU. 2010- 305 б .
7

qilinishi lozim bo’lgan masalalar majmui, iqtisodiy va ijtimoiy masalalar
to’plami sifatida karaladi.
– Bozor munosabatlari sharoitida korxonalar iqtisodiy va ijtimoiy masalalarni
xal etishda ancha erkinliklarga ega buldilar. Korxona jamoasi o’z mablagi
bilan o’zi mustaqil ravishda foydalanish xuquqiga ega, jamoaning xar bir
a’zosi uning va u okali butun jamiyatning iqtisodiy, ijtimoiy ma’naviy
masalalarni xal qilishda faol katnashish uchun kengrok imkoniyatlarga ega
bo’ladi. Korxona jamoasi texnikaviy iqtisodiy ko’rsatkichlar bilan bir
qatorda o’z ijtimoiy muammolarini yechishga xam xarakat kiladi. bu
asosan korxonani ijtmoiy iqtisodiy rivojlantirish bo’yicha ikki guruxga
bo’linuvchi tadbirlar vositasida amalga oshiriladi. Birinchi gurux tadbirlar
jamoa ijtimoiy tarkibini qayta tashkil etishga qaratilgan. Fan texnika
yutuklarini ishlab chiqarishga joriy qilish bilan uning samaradorligi ortadi,
ishlovchilar malakasi, madaniyatiga bo’lgan talab ortadi, yangi kasblar
vujudga kelib, eskilari yukolib boradi.
– Fan texnika tarakkiyoti, mexanizasiyalash va avtomatlashtirish ko’pchilikni
oldin shug’ullangan ishidan bushatadi. Kachon, qancha ishchi ishdan
bushashi, ularning qanchasini qayta tayyorlash, kayerga ishga joylashni
oldindan kura bilish zarur.
– Bozor munosabatlariga utish shuningdek, ishlovchilar ijtimoiy
tabakalanuviga o’zgartirish kiritadi. Bozor iqtisodiyoti uchun tadbirkor,
mexnat ijodiy yondashuvchi, bilimlarini qo’llay oluvchi, menejment,
marketing, va biznesni biluvchi kishilar kerak. Ijtimoiy rivojlanish
tadbirlari ichida qadrlarni barqarorlashtirish va ularning kunimsizligini
tugatish bo’yicha tadbirlar aloxida o’rin egallaydi.
– Ikkinchi guruxga kiruvchi tadbirlar ishchilar moddiy farovonligini
oshirish(ish xakini tartibga solish, moddiy ragbatlantirish tizimini
takomillashtirish), madaniy-maishiy xayot sharoitini yaxshilashga (yashash
sharoiti, madaniy maishiy xizmat ko’rsatish, umumiy ovkatlanish, dam
olishni tashkil etish va x.k.) qaratilgandir.
8

– Ijtmoiy rivojlanish bo’yicha tadbirlar iqtisodiy jixatdan asoslangan va
texnikaviy-iqtisodiy tadbirlar bilan uzviy bog’liq bo’lishi kerak. Boshqa
tomondan texnik iqtisodiy tadbirlar ijtmoiy tadbirlarni amalga oshirish
uchun asos bo’lib xizmat kiladi va mexnat jamoasi a’zolari extiyojlari va
manfaatlarini xar tomonlama kondirishga qaratilgan bo’lishi kerak.
Shunday qilib, mexment jamoasining ijtimoiy rivojlanishi korxona umumiy
biznes-rejasining tarkibiy qismidan iboratdir.
1.2.Boshqaruvning ilmiy uslublari
Menejment - bu joriy resurslaridan samarali foydalanish orqali aniq
maqsadlarni amalga oshirish uchun integratsiyalashgan va muvofiqlashtirilgan
tarzda ish jarayonini ta'minlash usuli. Menejment tashkiliy resurslarni
rejalashtirish, tashkil etish, xodimlar bilan ta'minlash, yo'naltirish va nazorat qilish
orqali tashkilot maqsadlariga samarali va samarali erishishga yordam beradi. Eng
fundamental darajada menejment beshta umumiy funksiyadan iborat bo'lgan
intizomdir: rejalashtirish, tashkil etish, kadrlar bilan ta'minlash, rahbarlik va
nazorat. Ushbu besh funktsiya muvaffaqiyatli menejer bo'lish bo'yicha amaliyot va
nazariyalar to'plamining bir qismidir. Funksiyalarni tushunish menejerlarga sa'y-
harakatlarini natijalarga olib keladigan faoliyatga qaratishga yordam beradi. Katta
menejmentning beshta funksiyasini sarhisob qilish (ICPM Management Content):
Rejalashtirish: Menejment rolida rejalashtirish haqida o'ylaganingizda, bu haqida
tegishli maqsadlar va harakatlarni tanlash, keyin qanday strategiyalardan
foydalanish, qanday harakatlar qilish va maqsadlarga erishish uchun qanday
resurslar kerakligini hal qilish jarayonini nazarda tutadi. Tashkil etish: bu ishchi
munosabatlarini o'rnatish jarayoni ishchilarga o'zlarining tashkiliy maqsadlariga
erishish uchun birgalikda ishlashga imkon beradi. Yetakchilik: bu funksiya
tasavvurni ifoda etish, xodimlarni quvvatlantirish, ko'rish, ta'sir qilish, ishontirish
va samarali muloqot qobiliyatlaridan foydalangan holda odamlarni ilhomlantirish
va rag'batlantirishni o'z ichiga oladi. Kadrlar bilan ta'minlash: kompaniya ichidagi
9

lavozimlarga xodimlarni yollash va tanlash (jamoalar va bo'limlar ichida). Nazorat
qilish: Maqsadlaringizga qanchalik erishayotganingizni, ish faoliyatini
yaxshilashni, harakatlarni amalga oshirayotganingizni baholash ehtimolga
molikdir. Tashkiliy shakllar usuli ko’p hollarda boshqaruvda vaziyatlar birdaniga
yoki asta-sekinlik bilan o’zgara boshlaganida qo’llaniladi. Bu holatda ham o’sha
vaziyatga mos bo’lgan usullarni saralab, tanlab olish zarur bo’ladi. Boshqaruv
amaliyotida usullar asosan birdaniga, biryo’la qo’llaniladi. Bu holda
qo’llanilayotgan usullar kombinatsiyalashib ketadi. Qayd qilish lozimki,
iqtisodiyotda boshqaruv usullarini mazmuni yoki vazifalariga qarab tasniflash
haqida standart talablarga javob beradigan ko’rsatma yoki tavsiyalar yo’q. Chunki
boshqaruv bir maromda faoliyat ko’rsatmaydi. Bu holat ayniqsa bozor
munosabatlariga asoslangan iqtisodiyotda aniq ko’rinadi. Bozor munosabatlari
yoki bozor mahsulotlariga iste’molchilarning xohishistaklari o’zgara boshlashi
bilan boshqaruvda ko’plab usullar bir-biriga qo’shilib, bir-birini ba’zida inkor
qiladi, ba’zida qo’llab-quvvatlaydi. Bunday vaziyatlarda qo’shimcha usullarni
qo’llash ham talab qilinadi. 4

Boshqaruv usullari vositasida iqtisodiy jarayonlarga va ishlab chiqarish
qatnashchilariga moddiy, moliyaviy, energiya, mehnat resurslarini imkoni boricha
kam sarf qilib yuqori natijalarga erishish maqsadida ta’sir etiladi. Ishlab chiqarish
samaradorligi ko’p jihatdan boshqaruv usullari mukammalligi va to’g’ri
shakllanligi bilan uzviy bog’liqdir.Boshqaruv usullari boshqaruv fanida muhim
o’rinni egallab, boshqaruv qonun va tamoyillari bilan uzviy bog’liqdir. Mehnat
jamoasiga ta’sir etish usullari orasida boshqaruv mexanizmi uchun bozor
iqtisodiyoti sharoitida boshqaruv ob’ektiv qonunlari talablariga muvofiq
keluvchilarigina eng maqbul va maqsadga muvofiq deb hisoblanadi. Buning
___________________________
4. Qosimova D.,“Menejment nazariyasi” Toshkent, “Tafakkur –Bo’stoni” 2011,336 b.
mohiyati shundaki, boshqaruv usullari bozor iqtisodiyotiga mansub qonunlar tizimi
bilan uzviy bog’liqdir. Menejment (inglizcha: management) — boshqarish, tashkil
10

etish) — maxsus boshqarish faoliyati. Menejmentning holati ishlab chiqarish
samaradorligiga, texnika va texnologiya darajasi hamda ishchi kuchining sifatiga
ta sir ko rsatadi. Menejment boshqaruv tizimi va boshqaruv ob yekti orasidagiʼ ʻ ʼ
o zaro munosabat bo lib, uning asosiy vazifasi boshqaruvning zamonaviy
ʻ ʻ
usullarini, rahbarlik san ati sirlarini o rganishdan iborat. Boshqaruv — tanlov,
ʼ ʻ
qaror qabul qilish va uning bajarilishini nazorat etish jarayonidir. Uning asosiy
maqsadi bozor munosabatlari sharoitida barcha bo g inlarda ishlay oladigan yuqori
ʻ ʻ
malakali boshqaruvchilarni tayyorlashdan iborat. Menejment ijtimoiy-iqtisodiy,
ijtimoiy-huquqiy, kibernetika va boshqa fanlar bilan aloqadordir. Menejment
dastavval iqtisodiy nazariya fani bilan yaqindan bog liq. U iqtisodiy qonunlarni
ʻ
bilib olishga va ularga mos ravishda boshqarish jarayonida iqtisodiy usullarni
qo llashga, har bir xodimga va jamoaga ta sir ko rsatishga asoslanadi. Bir qancha
ʻ ʼ ʻ
iqtisodiy fanlar: makroiqtisodiyot, mikroiqtisodiyot, statistika, mehnat iqtisodiyoti
kabilar ham Menejment fani bilan chambarchas bog liqdir. O zbekistonda
ʻ ʻ
Menejmentning nazariy asoslari va uning asosiy tamoyillari XIV-XV asrlarda
Amir Temur davrida shakllana boshlagan. Buyuk sarkarda "Temur tuzuklari"
asarida davlat, qo shin va boshqalarni boshqarish san ati to g risida o z
ʻ ʼ ʻ ʻ ʻ
qarashlarini bayon etib, izohlab bergan. Menejment fanining nazariy asosini bir
necha yuz yillar davomida to plangan amaliy tajriba natijalari tashkil etadi, ularni
ʻ
nazariy jihatdan asoslab turli xil konsepsiyalar, nazariy g oyalar, ish prinsiplari va
ʻ
uslublari ishlab chiqilgan. Ammo alohida fan sohasi sifatida menejment XIX asrga
kelib shakllana boshladi. Boshqarish fanining asoschisi — amerikalik muhandis va
tadqiqotchi F. Teylor hisoblanadi. Boshqarish tamoyillarini Teylorning
zamondoshi fransuz olimi Anri Fayol ishlab chiqdi. Korxonada amalga
oshirilayotgan barcha operatsiyalarni u olti guruh (texnika, tijorat, moliya,
molmulk va shaxslarni qo riqlash, hisobkitob, ma muriy)ga bo lib, boshqarishni 6-
ʻ ʼ ʻ
guruhga kiritadi. Menejment yoki boshqarishning ob yekti korxona faoliyati, uning
ʼ
sub yekti esa boshqarish ishini bajaruvchi idoralar va ularning xodimlaridir.
ʼ
Menejment bilan maxsus tayyorgarlik ko rgan, boshqarishning qonun-qoidalarini
ʻ
chuqur biladigan malakali mutaxassislar — yollanma boshqaruvchilar —
11

menejerlar shug ullanadilar. Ular aholining alohida ijtimoiy qatlamini tashkilʻ
qiladi. Menejmentning yuqori (firma strategiyasini ishlab chiqish), o rta (ishlab
ʻ
chiqarish, sotish, narx belgilash, mehnatni tashkil qilish), quyi (sex, bo lim
ʻ
doirasida ishni tashkil qilish, kunlik, haftalik, oylik ish topshiriqlari bajarilishini
boshqarish) bo g inlari bor. Shunga muvofiq holda menejerlar oliy martabali, o rta
ʻ ʻ ʻ
toifadagi va quyi toifadagi menejerlarga bo linadi.
ʻ 5
Ayrim tadqiqotlar menejment
kishilardan nafli samaralar olish san ati, deb hisoblaydilar.
ʼ
Mukammal menejmentning xos belgilari:
– faoliyatga, izlanishga tarafdorlik;
– oddiy tuzilma va kamsonli xodimlar;
– iste molchiga yaqinlik; unumdorlikni ta minlashda insonning hal qiluvchi
ʼ ʼ
o rni;
ʻ
– tadbirkorlikni rag batlantiruvchi mustaqil idora qilish huquqi; asosiy faoliyat
ʻ
turiga birlamchi e tibor;
ʼ
– hammadan ko ra yaxshiroq tanish bo lgan sohaga kirishish;
ʻ ʻ
– erkinlik va kuchli nazoratni birgalikda qo llash.
ʻ
Firmalarning menejment tizimi umumiy menejment, funksional menejment,
moliyaviy menejment, marketing ishi, xodimlar ishini boshqarish, ishlab chiqarish
menejmenti, ilmiy-texnika ishlarini boshqarish va boshqalarni o z ichiga oladi.
ʻ 6
Menejment nazariyasi va amaliyoti evolyusiyasi turli xil qarashlarda o z ifodasini
ʻ
topdi. Masalan, XX asrning 50—60-yillarida asosiy e tibor boshqarishning
ʼ
tashkiliy tuzilishiga qaratilgan bo lsa, 60—70-yillarda strategik rejalashtirishdan
ʻ
strategik boshqarishga o tish davri bo ldi. XX asrning o rtalariga kelib menejment
ʻ ʻ ʻ
____________________________
5. Zaynutdinov Sh.N. Bozor sharoitida sifat m е n е jm е nti masalalari. Ilmiy maqolalar to`plami. – T.: TDIU, 2006.
6. Qosimova D.S. N е ft-gaz kompaniyalarini samarali menejment asoslari. Monografiya. – T.: “Fan”, 2006. – 146 b.
12

O zbekistonda tez sur atlar bilan rivojlandi. 1966-yilda O zbekiston Respublikasiʻ ʼ ʻ
Fanlar akademiyasi Kibernetika institutining tashkil qilinishi, akademik V. K.
Qobulov boshchiligida olib borilgan nazariy, uslubiy, amaliy ilmiy tadqiqot ishlari
respublikada M. fanining rivojlanishiga asos bo ldi. XX asr oxiri XXI asr
ʻ
boshlarida menejment O zbekistonda maxsus fan sifatida oliy o quv yurtlarida
ʻ ʻ
o qitila boshladi, menejmentga doir tadqiqotlar yo lga qo yildi, darsliklar yozildi.
ʻ ʻ ʻ
Boshqaruv usullari.Boshqaruv usuli – maqsadga erishish uchun boshqariladigan
ob’ektga usullar va qo’llanmalar yig’indisi orqali ta’sir etishdir. Usullar ko’pincha
metodlar deb ham yuritiladi. «Metod» grekcha so’z bo’lib (methodos) –
«qandaydir maqsadga yetish» ma’nosini bildiradi. Boshqaruv metodlari (usullari)
orqali boshqaruvning faoliyatlari amalga oshiriladi. Menejment metodi
tashkilotning o’z oldiga qo’ygan maqsadiga erishishda tashkilotning butun
faoliyatini tashkil qiladi va ijroni nazorat qilib boradi. Menejment usullarining
(metodlarining) ko’pligi va uslubiy yondashishlarning ham ko’pligi aniq
boshqaruv vazifalarini belgilashda mazkur usullardan qaysi birini qo’llashni tanlab
olishni qiyinlashtiradi. Menejment ishchi kuchi, moddiy va barcha tegishli
to'g'ridan-to'g'ri va bilvosita xarajatlarni kamaytirish uchun mutaxassislar va
mutaxassislarning malaka va bilimlaridan samarali foydalanishga yordam beradi.
Menejment sanoatda eng yaxshi alternativ foydalanishni tanlash orqali resurslardan
maksimal darajada foydalanish imkonini beradi. Agar siz investitsiyalar, transport,
ishchi kuchi va boshqalar nuqtai nazaridan foydalanadigan resurslar oldindan qayd
etilgan va hisoblangan bo'lsa, xarajatlarning oshishiga hech qanday sabab
bo'lmaydi. Yaxshisi, bu tashkilotga ishchi kuchi va texnikadan samarali
foydalanishda yordam beradi va shu bilan xarajatlarni kamaytirishga yordam
beradi. Menejment funksiya sifatida tashkilotning o'sishi va omon qolishi uchun
javobgardir. Menejment tashkilotlarga bozorning o'zgaruvchan talabiga /
jamiyatlarning o'zgaruvchan ehtiyojlariga moslashishga yordam beradi. Shunday
qilib, bozor tendensiyalarida o'zgarishlarni boshdan kechirganlarida ham, ularning
rivojlanishiga yordam beradi. Menejment turli lavozimlarni to'g'ri ko'nikmalar,
tayyorgarlik va malakaga ega bo'lgan to'g'ri odamlar bilan to'ldiradi. Barcha ishlar
13

hamma uchun ochiq bo'lishi kerak. Tashkilot uchun yaxshi boshqaruv tizimining
belgisi, bu tashkilotga moliyaviy, jamoa va shaxslar sifatida yaxshi ishlashiga
yordam berish bilan ifodalanadi. Resurslar shunday muvofiqlashtiriladi,
yo'naltiriladi va nazorat qilinadi, shunda korxona maqsadlarga erishish uchun
ishlaydi. Tashkilotning maqsadini aniq belgilash orqali vaqt, pul va kuch
sarflanmaydi.
Menejment samarali bo'lishni va o'z maqsadlariga erishishni istagan har
qanday tashkilot uchun zarurdir. Yuqorida ta’kidlab o’tganimizdek, menejment
to'rtta asosiy funksiyaga ega - rejalashtirish, tashkil etish, yetakchilik va nazorat
qilish. Boshqaruvning ushbu tamoyillari mavjud bo'lmasa, tashkilot birinchi
navbatda maqsadlarga erishishda qiyinchiliklarga duch kelishi mumkin!
Menejment tamoyillari haqidagi klassik nazariyani Genri Fayol yozgan. U
menejmentni 14 tamoyilga bo'lishga harakat qilgan. Aniq boshqaruv tuzilmasiga
ega bo'lish har qanday muvaffaqiyatli tashkilot uchun juda muhimdir.
Menejerlarning yondashuvi butun tashkilot bo'ylab filtrlash uchun odatiy holdir,
shuning uchun menejerlarning namunali ishlashi xodimlar uchun yaxshi namunadir
Ilmiy uslublarning kuchi shundan iboratki, ular tahlil xajmi to’g’risida ishonchli
ma’lumot olishga imkon beradi, bilimlarni ishonchli tekshirishni ta’minlaydi,
ob’ektning kelajakdagi holatini bashorat qilishga imkon beradi, ta’sir qilish
vositalarini ko’rsatadi. Ular ijtimoiy sohada qarorlar qabul qilish jarayonini
maqbullashtirishi mumkin.
Modellashtirish, bashorat qilish, ekspert baholash kabi ilmiy uslublar ko’p
asrlik tarixga ega. Lekin har holda, boshqaruvning zamonaviy instrumentariysini
ilmiy texnik inqilob, uning davrlik natijalari bilan bog’lashga etarlicha asos bor.
Uning kuchi faqatgina asrlar davomida ishlatilayotgan an’anaviy uslublar va
vositalar samaradorligini oshirish va yangilashida emas, balki ilmiy-texnik inqilob
boshqaruv uslublari va vositalari inqilobining asosi sifatida ko’rib chiqiladi.
Boshqaruv qarorlarini qabul qilishda ijtimoiy jarayonlarni modellashtirish tobora
muhim ahamiyat kasb etmoqda.
14

Ba’zida modelni turli aniq xodisalar va jarayonlarga mexanik qo’yiladigan
shablon yoki prototip sifatida tushiniladi. Bunday tushunish noto’g’ri. Amaliy
muammolarni hal qilishda yaxshi natijalarga erishish uchun doimo «buyurtma
bo’yicha ishlash» zarur, ya’ni, model ь ma’lum jarayonning o’ziga xos belgilarini
aks ettirishi kerak. Turli modellar umumiy belgilarga ega bo’lishi mumkin.
Modellashtirish va boshqaruv ana shu belgilar bilan aniqlanadi.
Korxonani muvaffaqiyatli boshqarish uchun mexnat jamoasida normal ruxiy
sharoit yaratish, xamkorlik va o’zaro yordam munosabati o’rnatish, intizomni
mustaxkamlash va jamoa oldida javobgarlik xissini tarbiyalash zarur. Inson
shaxsiyatiga uning imkoniyatlari va talablariga e’tiborni kuchaytirish xam
muvaffaqiyatli boshqaruv gorovidir. Korxonani ijtimoiy boshqarishda butun
boshqaruv apparati, raxbar esa ayniqsa ayniqsa faol ishtirok etadi. Bunda
boshqaruvning funksional tashkilotlari - korxona ijtimoiy-psixologik xizmati,
sosiolog, psixolog, qadrlar bo’limi aloxida o’rin egallaydi. 7
Xozirgi paytda fakat yirik korxonalarda ijtimoiy psixologik xizmatlar mavjud
bo’lib, ular vazifasi maxsus tadkikot olib borish bilan cheklangandir. Kichik va
urta korxonalarda sosiologik izlanishlar bilan deyarli shug’ullanilmaydi.
Shu sababli barcha korxonalarda ijtimoiy-psixologik xizmatlar tashkil etish dolzarb
masala bo’lib xisoblanadi. Bu bo’linmalar ijtimoiy axborot bilan ta’minlash, turli
tavsiyalar ishlashdan tashqari ma’lum bilim berish boshqaruv xodimlariga ijtimoiy
boshqaruv bo’yicha bilim berish, mexnat jamoasi a’zolariga muomala
madaniyatini urgatish, eng ko’p ruxiy vazifa yuklatilgan boshqaruv qadrlarini
aniqlash va x.k.lar bilan shug’ullanishi mumkin.
Mexnat, xayot, salomatlik sharoitini yaxshilash, mexnat jamoasi a’zolarini
majburiy tibbiy sugurtalashni kafolatlash masalalari ijtimoiy rivojlanish masalalari
bilan birgalikda mexnat va fukarolik kodeqsiga muvofiq xal etilishi kerak.
Korxonani ijtimoiy boshqarishda boshqaruvning ijtimoiy-psixologik usullari keng
_________________
7. To`laganova D.S. Tеorеtichеskiе podxodo’ k rasionalnomu ispolzovaniyu rеsursnogo potеnsiala v kompanii G’G’ “Iqtisodiyot
va talim” jurnali, 2005, 1–son
15

qo’llanilib, ularni bilib qo’llash korxonada ruy berayotgan ijtimoiy xodisalarni
chuqur o’rganish, ishlovchilar kayfiyati-nerv tizimiga ta’sir etuvchi psixologik
omillarni bilishni talab etadi. Boshqaruvning ijtimoiy psixologik muammolari
xayot, inson xayot tarzi xar tomonlama o’zgarish uning madaniy va bilim darajasi
ortishi bilan dolzarbligi ortib bormoqda.
Bozor iqtisodiyoti ijtimoiy vazifalar qo’llashni kengaytiradi, chunki xozirgi davrda
mexnat samaradorligi fakat ishlab chiqarishning texnika bilan qurollanish
darajasiga emas, balki, ishlab chiqarish jamoasi ijtimoiy tarkibi, jamoada kishilar
munosabatini boshqarish darajasi, ishlovchilar faolligi darajasiga xam bo0lik.
Shuning uchn jamoa ijtimoiy riojlanishi, yuqori unumli mexnat uchun kulay
sharoit yaratishga aloxida e’itbor berish kerak.
«Korxonalar to’g’risida»gi Qonunda korxona o’z ishchilari va ularning oilalari
mexnat va maishiy sharoitini yaxshilashga, ular manfaat va extiyojlarini kondirish
to’g’risida gamxurlik qilishi zarurligi ta’kidlab utilgan. Jamoa ijtimoiy extiyojlarini
kondirish extimoli korxona ishi natijalari, jamoa daromadi bilan belgilanadi.
Korxonada ijtimoiy rivojlanish masalalari barcha mexnat jamoasi a’zolari bevosita
ishtirokida xal etiladi. Kishilar jamoasini boshqarish uchun inson xulqi nimaga
bog’liqligi, o’z xayotida nimaga asosolanishini bilish zarurdir. Kishi xulqi,
faoliyati. Xarakatlari anglangan, biror maksadga qaratilgan bo’ladi. Biror xarakatni
ragbatlantiruvchi kuch - moddiy va ma’naviy extiyojlardir. Lekin, insonning
barcha xarakati xam o’z extiyojini kondrishga qaratilmagan. Masalan, inson
ma’lum moddiy va ma’naviy boyliklarni fakat o’zi iste’moli uchun yaratmaydi.
Inson extiyoji bilan xarakati, xulqi urtasida qator bevosita ifodalanuvchi bo’g’inlar
mavjud. Bular manfaat, xoxish, kizkishdir. Ma’lum sharoitlarda ular inson xulqini
ragbatlantiruvchi kuchga aylanadi. Ragbat xarakat qilishni qaror qilishga oilb
kelsa, qaror xarakatga olib keladi.
Inson xulqiga ijtimoiy muxit, moddiy ishlab chiqarish extiyojlari xam ta’sir
ko’rsatadi. Ishlab chiqarish iste’molchida extiyojni vujudga keltiradi va bu bilan
insonning bu extiyojlarni kondirish vositalarini yaratishga qaratilgan mexnat va
16

ma’naviy faolligini ragbatlantiradi. Inson xulqini belgilovchi omillar tizimini
quyidagicha tasavvvur qilish mumkin:
– ijtimoiy va tabiiy muxit (ishlab chiqarish, ijtimoiy munosabatlar, tarbiya tizimi,
madaniyat, tabiiy sharoit va x.k.);
– extiyojlar (moddiy va ma’naviy);
– extiyojlarni manfaat, istak, intilish, maksad va x.k. shaklida anglash;
– xarakatga ragbatlantirish,;
– yo ’ l - yurik ( ichki mobilizasiya , amaliy xarakat qilishga tayyorgarlik );
– maksadga erishish va extiyojlarni kondirishga qaratilgan xarakat .
Omillarning bu tizimida xali extiyojlar shakllanishning asosiy manbaasi , xam
ularni kondirish sharti bo ’ lgan ijtimoiy muxit muxim o ’ rin egallaydi . Bu tizimning
barcha bo ’ g ’ inlari o ’ zaro bog ’ liq va bir - biriga ta ’ sir kiladi . muxitga qaratilgan
xarakat uni o ’ zgartiradi , lekin bu bilan birga shaxsning o ’ zi , uning extiyoj va
manfaatlari xam o ’ zgaradi . Inson xulqining bu barcha omillarini xisobga olish
jamoa ijtimoiyrivojlanishini samarali boshqarish garovidir. Belgilangan maksadga
erishish yo’lida kishilarni jipslashtirish uchun ular manfaat va extiyojlarini ustalik
bilan muvofiqlashtirish, onglilikni shalkllantirish, ular faoliyatini moddiy va
ma’naviy ragbatlantirish zarur. Kishilarda soglam va ongli extiyojlarni - avvalo,
mexnatga bo’lgan, tadbirkorlikka, boshqa kishilar bilan munosabatda bo’lish ishlab
chiqarishda intizom va tartibni mustaxkamlashga extiyojni tarbiyalash zarur.
Jamoani boshqarish jarayonida xar br xodim extiyojini kondirish meyorini xodim
extiyojini kondirish meyorini uning mexnat faolligi, sarf kilgan mexnati sifat va
miqdori, ijtimoiy boylikka kushayotgan xissasi bilan muvofiqlash lozim. Ishchi
yoki xizmatchi mexnat xissasi meyori va mos xolda ular extiyojlarini kondirish
meyori butun korxona jamoasi mexnat xissasiga bog’liqdir. Demak, shaxsiy
moddiy manfaatdorlik jamoa moddiy manfaatdorligi bilan uzviy bog’liqdir.
Moddiy rag’bat - mexnat faoliyatini ragbatlantiruvchi muxim kuch bo’lishi bilan
birga u yagona kuch emas. Ishlovchilar uchun faqat moddiy emas, ma’naviy
rag’batlantirish ham muxim.
17

Ijtimoiy kenglikning texnologiyalashuvi asosida mexanizmlari
hayot talablaridan orqada qolgan ijtimoiy boshqaruvning nazariya va
uslubi yotadi. Bugungi kunda, hozircha yo’q bo’lgan boshqaruvning
zamonaviy nazariyasi zarur. Bu sohadagi ilmiy munozaralar, ijtimoiy
resurslardan, ayniqsa, ularni loyihalash va texnologiyalash bosqichida
boshqaruv darajasining pastligi bundan dalolat beradi. 8
Ijtimoiy modellar, dasturlar va texnologiyalarni ishlab chiqish
gumanitar fanlarning vazifasi, lekin ijtimoiy kenglikni axborotlashtirish
va texnologiyalashda ularning roli kamaytirilgan. Ilmiy bilimning bu
shakli o’z tahliliy, informatsion, texnologik, eksport funksiyalarini
bajarayapti.
Jamiyat oldida turgan muhim masalalardan biri – bu ilmiy g’oyalar
yo’lidagi hamma byurokratik to’siqlarni olib tashlash, ularning erkin
aylanishini ta‘minlash, mas‘uliyatli yechimlarni ishlab chiqish va
amalga oshirish mexanizmiga ilmni kiritishdir. 9
Albatta, bu tezis ilmni boshqaruv subyektlari, jamiyat tomonidan
bildiriladigan o’rinli e‘tirozlardan xalos etmaydi.
Inqiroz holatlarida, jamiyatning zamonaviylashuvi va uning o’tish
holatlarida bu inqirozdan chiqishda strategik sa‘y-harakatlar roli ortib
boradi. Bu funksiyani strategik va taktik masalalar maqbul
munosabatini, ularning bosqichliligini aniqlashga qodir ijtimoiy
dasturlar, loyihalar bajaradi. Ijtimoiy loyiha o’zida dasturnig shunday xilma-
xilligini ko’rsatadiki, unda nafaqat dolzarb yo’nalishlar, umumiy masalalar, balki
maqsadga erishish muddatlari, obyektning rivojlanishini chuqur
o’rganish asosida bajaruvchilar harakatlari va ijtimoiy normativlardan
foydalanish aks ettirilishi kerak. Bir so’z bilan aytganda, loyiha ijtimoiy
___________________________
8. Qosimova D.S. Tezroofing. Mark е ting strat е giyasini qo`llash. . K е yslar to`plami. – T.: Akademia, 2006. – 517-532-b.
9. Sharifxo`ja е v M., Abdulla е v Yo. M е n е jm е nt. Darslik – T.: O`qituvchi, 2002. – 256 b.
18

masalalarni chuqur ishlab chiqish bilan xarakterlanadi va nafaqat
ijtimoiy tashxis, balki tashkiliy-boshqaruv (texnologik) ta‘minotini ham
o’z ichiga oladi.
Deformatsiyalangan ijtimoiy boshqaruv vositalari va maqsadlardan
boshlash kerak. Shunisi qiziqki, rivojlangan mamlakatlarda zamonaviy
ijtimoiy boshqaruv nazariya va amaliyotiga - hayot ne‘matlari ishlab
chiqarish maqsadlaridan yuqori, degan marksistik g’oya keng kirib
keldi. Amerika va yapon adabiyotlarida boshqaruv g’oyasi natijalar
bo’yicha muhokama qilinadi va boshqaruvning amerikacha tizimi
maqsadlar (foyda, daromad, kapital) bo’yicha qoniqarsizligi aytiladi. Ijtimoiy
menejmentning mohiyati shundan iborat bo’lib, uning
zamonaviy nazariya va amaliyoti shakllanmoqda. Shunday qilib, zamonaviy
usullar yordamida ijtimoiy resurslar va
ijtimoiy qobiq, ijtimoiy jarayonlarni samarali boshqarish zaruriyati
haqida fikr yuritilmoqda.
19

II BOB. MENEJMENTDA IJTIMOIY DASTURLAR.
2.1.Ijtimoiy tizimlarni bashorat qilish
Har bir ijtimoiy tizim o’zaro bog’liq mustaqil ikki tizimchadan iborat:
boshqaruvchi va boshqariluvchi. Moddiy va ma‘naviy ne‘matlar yaratish yoki
xizmatlar ko’rsatish jarayonini bevosita ta‘minlovchi barcha elementlar
boshqariluvchi tizimchaga kiradi. Boshqaruvchi tizimchaga boshqaruv tizimida
band bo’lgan odamlar jamoasiga maqsadli ta‘sir etish, ya‘ni boshqarish jarayonini
ta‘minlovchi barcha elementlar kiradi. Boshqaruvning tashkiliy tuzulmasi
boshqaruvchi tizimning asosiy elementi hisoblanadi. Aytib o’tilgan tizimchalardan
har biri o’z xususiyatlariga ega. Ijtimoiy tizimda va uning yirik qismlarida
(boshqaruvchi va boshqariluvchi tizimchalarda) o’ziga xos kichik darajadagi
tizimlarni tashkil etuvchi elementlar guruhlari ko’rinadi: texnik, texnologik,
tashkiliy, iqtisodiy va ijtimoiy. Texnik tizim turli alohida uskunalar yig’indisidan
iborat bo’lgan alohida texnik vositalarning birikmasidan iborat. 10
Masalan, ijtimoiy
iqtisodiy tizimlarda u korxona, tashkilot, sohaning ishlab chiqarish quvvatini
ifodalaydi. Uning yordamida odamlar moddiy ishlab chiqarish jarayonida
belgilangan sifatda va ma‘lum miqdorda mahsulot ishlab chiqarishlari mumkin.
Texnologik tizim moddiy yoki ma‘naviy ishlab chiqarishning bosqichlar va
jarayonlar bo’linishiga asoslanadi. Mazkur tizim moddiy yoki ma‘naviy ishlab
chiqarish jarayoni va ularni boshqarishda operatsiyalar ketma-ketligini aniqlovchi
qoida va me‘yorlar yig’indisidan iborat. Tashkiliy tizim boshqaruv tuzulmasi, mos
keluvchi holatlar va instruksiyalarni ishlab chiqish yordamida texnik vositalar,
mehnat qurollari, axborot, maydonlar va mehnat resurslaridan oqilona foydalanish
imkonini beradi. Iqtisodiy tizim xo’jalik va moliyaviy jarayonlar va aloqalar
birligini bildiradi. Ijtimoiy tizim odamlar va ijtimoiy guruhlarning birgalikdagi
faoliyati natijasida xosil bo’ladigan ijtimoiy munosabatlar yig’indisidan iborat.
Aynan ijtimoiy tizim iqtisodiy tizim bilan birgalikda moddiy va ma‘naviy ishlab
____________________________
20

10. Muxitdinov X.A. Sobirov A.A. Boshqaruv nazariyasi. Co`lpon nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi. – T.:
2012.
chiqarish, jamiyat siyosati maqsadlarini aniqlaydi, ularni tashkil etish tamoyillari
va usullarini shakllantiradi. Barcha tizimlar - texnik, texnologik, tashkiliy,
iqtisodiy va ijtimoiy - o’zaro bog’liq. O’zining birgaligi bilan ular yagona
organizmni tashkil qiladi. Bunda texnik, texnologik va tashkiliy tizimlar birgalikda
boshqaruvning tashkiliy-texnik tomonini, iqtisodiy va ijtimoiy tizim esa ijtimoiy-
iqtisodiy tomonini ta‘minlaydi va xarakterlaydi. Shunday qilib, ijtimoiy tizimlarni
boshqarish darajasini xarakterlovchi har bir bo’g’in bir-biri bilan aloqada va
bog’liqlikda bo’lgan boshqaruvchi va boshqariluvchi tizimchalardan iborat.
Masalan, korxonalar xalq xo’jaligi tarmoqlarini boshqarish iyerarxiyasining
dastlabki bo’g’inlari hisoblanadi. Ular iqtisodiyot tuzilmasining bir qismini tashkil
etadi va bir paytning o’zida zamonaviy jamiyatning iqtisodiy tuzilmasini
aniqlovchi xalq xo’jaligining asosiy bo’g’inlaridan biri. Boshqaruvchi va
boshqariluvchi tizimlar o’rtasida aloqa axborot yordamida amalga oshiriladi. U
boshqaruvchi tizimdan boshqariluvchi tizimga bajarish uchun keladigan boshqaruv
qarorlarini ishlab chiqish uchun asos bo’lib xizmat qiladi. Har bir ijtimoiy tizim
o’z-o’zini boshqara oladi. Bir vaqtning o’zida boshqaruv jarayonida u tashqi
ta‘sirga uchraydi. Har qanday tizimdagi tashqi va ichki ta‘sirlar o’zaro uzviy
bog’liq va o’zaro bir-birini taqozo etadi: biri qanchalik muhim bo’lsa,
boshqasining roli shunchalik kam bo’ladi. Ijtimoiy tizimning faoliyati va
rivojlanishi bosh maqsadga bo’ysundirilgan. Ilmiylik ijtimoiy menejmentning
xarakterli jihatlari bo’lib, ijtimoiy qonunlar, boshqaruv qonuniyatlarini bilish va
ulardan foydalanish, boshqaruv ta‘siri jarayonining tizimligi va uzluksizligini
ta‘minlash, boshqariluvchi obyektlar va boshqaruv subyektlarini modellashtirish,
hodisalarni sifat va miqdor jihatdan baholash, davlat, xo’jalik va ijtimoiy
menejmentning o’zaro aloqadorligi va hamkorligi hisoblanadi. Shunday qilib,
ijtimoiy menejment nazariyasi ijtimoiy jarayonlar va hodisalarning jamiyat
jarayonlarini boshqarish sohasiga kirib kelishi tamoyillari, qonunlari va
qonuniyatlarini o’rnatadi. Ijtimoiy tizimlarning o’z-o’zini tashkil etish jarayonlari.
21

Ijtimoiy tizimlarning vaqt va makonda o’z-o’zini tashkil etishi uchun quyidagi
sharoitlar zarur: 1) tizimga ma‘lum oqimlar kirishi va chiqishi uchun tizimning
ochiqligi (energiya va resurslarning tabiiy manbalari, kapital, tovar, inson
resurslarining almashuvchan oqimlari); 2) ijtimoiy tizim turli qismlarining egri
chiziqli hamkorligi; 3) ehtimollik elementining mavjudligi (masalan, tabiiy
hodisalar ehtimolligi, ilmiy-texnik tadqiqotlar va ularni qo’llashdagi oqibatlar
ehtimolligi va h.k.); 4) tizim parametlari diapazonining aniqligi. O’z-o’zini tashkil
etish g’oyasi hech qachon boshqaruv g’oyasiga qarshi emas. Chunki agar yuqorida
sanab o’tilgan shartlardan hech bo’lmasa biri o’zgarsa o’z-o’zini tashkil etish
xulqining sifati, yo’li va natijasi har doim o’zgacha bo’ladi. Boshqaruvchi subyekt
huquq normalari (qonunlar) va turli ijtimoiy axborot «oqimlari»ni nazorat qilish
orqali bosh boshqaruv ta‘sirini amalga oshiruvchi jamiyatning rahbar qismi
bo’lishi mumkin. Bashorat ijtimoiy ko’ra bilish shakli sifatida u yoki bu
maqsadlarga erishishning imkon darajasini ifodalaydi. Bunda bashorat ham
boshqariluvchi ham boshqarilmaydigan jarayonlarni qamrab olishi mumkin va
shart.
Boshqaruv jarayonida bashoratlar qator funktsiyalarni bajaradi: mo’ljallash,
me’yoriy, ogohlantiruvchi va boshqalar. Ular boshqaruv organlarini istiqbolli
muammolarini echishga yo’naltiradi, bashorat modelini amalga oshirish mumkin
bo’lgan sharoitlarni aniqlaydi, ulardan mumkin bo’lgan chetlashtirishlar xaqida
ogohlantiradi. SHunday qilib, bashoratlar butun boshqaruv jarayonining zarur
elementi sifatida namoyon bo’ladi, uning maqbullashishiga ko’maklashadi.
Ijtimoiy organizmdagi aloqalarni qiyinlashtiruvchi va jamiyat dinamikasini
oshiruvchi ilmiy-texnika inqilobi sharoilarida bashorat qilishning roli va ahamiyati
ortadi. Ilmiy-texnika inqilobi boshqaruv sub’ekti faoliyat natijalarini mumkin
bo’lgan rivojlanishini aniq oldindan ko’ra bilishni talab qiladi.
«Bashorat qilish, modellashtirish sifatida ham bu murakkab ilmiy-tadqiqot va
mantiqiy-konstruktiv faoliyatdir. U shunday tashkil etilishi kerakki, boshqaruv
qarorlarini tayyorlashda zarur axborot berishi kerak. Ijtimoiy jarayonlarni boshqa-
22

rishda bashoratlarning ahamiyati shundan iboratki, ular rejadan oldingi xujjatlar
sifatida namoyon bo’ladi. SHubhasiz, bashorat qilish va modellashtirish uslublari
XXI asrda boshqaruv qarorlarini qabul qilishda ma’lum o’rin egallaydi» 1
.
Ijtimoiy tizimlarni modellashtirish va bashorat qilish-o’zaro uzviy bog’lik faoliyat
turlari: ma’lum ma’noda bashoratni kelajak modeli sifatida qarash mumkin.
Modellashtirish uslubi bashorat qilish faoliyatida keng qo’llaniladi.
Nazariya va amaliyotda turli ekspert baholash uslublari ham ma’lum. Ular bashorat
qilish va boshqaruv qarorlarini ishlab chiqishda keng qo’llaniladi.
Zamonaviy sharoitlarda boshqaruv jarayoni qiyinchiliklarining o’sishida
boshqaruvga xizmat qiluvchi mahsus mehnat turi - konsul ь tativ mehnat
shakllanmoqda. Rivojlangan kapitalistik mamlakatlarda ekspert baholarini ishlab
chiquvchi va rahbarlarga maslahatlar beruvchi ko’pgina jamiyatlar idoralar,
tashkilotlar faoliyat yuritadi. Ko’pchilik olimlar boshqaruv bo’yicha mutahassislar
va tashkilot rahbariyati o’rtasida kommunikatsiyalar tizimini yaratish kerak degan
fikrda.
Kompaniyalarni boshqarish tuzilmasiga tez-tez biror-bir munosabatlarga
mas’ul bo’lmagan va hokimiyat tomonidan berilmagan figura (informal man)
kiritilmoqda. U prezident yoki bosh boshqaruvchining maslahatchisi, mustaqil
ekspert bo’ladi. U kompaniyalardagi narsalar holatini biror-bir bo’linma yoki
xizmat pozitsiyasidan emas, balki, keng strategik masshtabda baholaydi.
SHartnoma asosida boshqaruv bo’yicha konsul ь tativ firmalardan jalb qilinadigan
mutahassislardan farqli ravishda bu ekspert bosh rahbariyatning ishongan odami
hisoblanadi. Undan ish holatiga sezilarli ta’sir qiluvchi keng masshtabli jasur
maslaxatlar, ob’ektiv baholar talab qilinadi. 11
Mustaqil ekspertizaning xilma-hilligi sifatida kompaniya direktorlar
kengashiga iqtisodiyot, bozor munosabatlari, moliya, kapital, ijtimoiy boshqaruv
masalalari bo’yicha ihtisoslashgan olimlar kiritiladi. Institut yoki ilmiy tadqiqot
markazida doim ishlovchi olim bir vaqtning o’zida kompaniya direktorlaridan biri
hisoblanadi. Ma’lum ish qismiga javob bermay va kelajakda biror-bir alohida
23

__________________________
11. Qosimov G’. “Menejment”, T.: O’zbekiston, 2002. 180-190 b.
ishlab chiqarish funktsiyasi bilan bog’liq bo’lmay, u oliy rahbariyat qarorlari
xarakteriga ta’sir qilishi mumkin.
Rahbarlik qarorlarini tayyorlash bo’yicha ishlarni muvofiqlashtirish yo’llari
va vositalari ko’rib chiqilayotganda aniq ijtimoiy va sotsiologik tadqiqotlar rolini
ham ko’zda tutish kerak. Ular orqali rahbarga uning faoliyatida yordam beruvchi
o’rganilayotgan ob’ekt to’g’risida axborot yig’ish ta’minlanadi, uning xarakterli
jihatlari va rivojlanish tendentsiyalari ochiladi, xulosa va takliflar shakllanadi.
Sotsiologik tadqiqotlar nafaqat u yoki bu boshqaruv qarorlarini ishlab chiqish va
qabul qilishga yordam beradi, balki ularni insonlarga ta’sir qilish mexanizmini
o’rganishga, bu qarorlarni turli ijtimoiy kategoriyalar qabul qilinish xarakteriga,
boshqaruv qarorlari odamlar fikrlarida qanday joylashishini, ularni xulq-atvorida
qanday aks etishini, ijtimoiy hodisalar rivojida, ijtimoiy guruhlar va jamoa-lardagi
munosabatlarda, shahslararo munosabatlarda qanday aks etishini kuzatishga ham
yordam beradi.
Aniq ijtimoiy tadqiqotlarda anketalash uslubi tez-tez qo’llaniladi. Bu uslub
o’rganilayotgan jarayonlar va xodisalarning ijtimoiy-psixologik jihatlari to’g’risida
axborot beradi. Bunday axborot juda zarur, lekin jarayon va xodisalarning chuqur
mohiyatini ochish uchun etarli emas. Zamonaviy bosqichda xaqiqatni aniq
o’rganishning barcha uslublari va vositalaridan foydalanishga intilish juda muhim.
2.2.Kibernetik modellashtirish
Kibernetik modellashtirish boshqaruvni maqbullashtirishning keng
imkoniyatlarini ochib beradi. Taniqli olimlar hisobicha, kibernetik yondashuvning
xarakterli jixati bo’lib murakkab ob’ektlar asosiy parametlarini o’rganish
maqsadida ularni soddalashtirish va shu asosida ularning chuqur mohiyatini ochish
hisoblanadi.
24

Modellarni mukammallashtirish jarayonini ularni muntazam to’ldirish yoki
ishlab chiqilishi jarayoni sifatida ko’rib chiqish foydali. Odatda eng oddiy
modellardan boshlashadi.
Hozirgi vaqtda fan va amaliyot xarakteri xamda mo’ljallanishi bo’yicha turli
modellashtirish uslublari va shakllariga ega. Bu holda bizni faqat bevosita
boshqaruvga xizmat qiluvchi modellar qiziqtiradi. Murakkab tizimlarni boshqarish
uchun yangi modellarni ishlab chiqish zarur. 12
Bu sohaga matematikani kiritish katta ahamiyatga egaligiga hech shubha
yo’q. Matematik modellashtirish modellar aniqligini oshirishda texnik vositalar va
zamonaviy uslublardan foydalanishga imkon beradi. Bu bilan bir qatorda, ijtimoiy
hodisalarning sifat tomonlarini ham modellashtirish kerak. Ularning xususiyatlarini
falsafa, sotsiologiya va umumiy fanlar majmuasi ochib beradi.
Modellashtirish uslubilarini an’anaviy uslublar va vositalar bilan o’rganish
mumkin bo’lmagan murakkab ob’ektlarda qo’llaniladi. Model ь faqatgina yangi
bilim manbai sifatida o’zining yaratilishini oqlaydi.
Istiqbolli model ь bir martalik emas, ko’p martalik xarakteriga ega bo’ladi. Har
qanday holatda boshqaruv sub’ekti istiqbolli model ь chegaralarida harakat qilishi
mumkin. Bu unga istalgan natijalarni ta’minlaydi. Masalan, iqtisodiy va ijtimoiy
mexanizm bo’yicha me’yoriy xujjatlar bunday istiqbolli model ь sifatida xizmat
qilishi mumkin. 13

Hozirgi vaqtda ijtimoiy tizimlarni boshqarishda bashorat qilish muhim o’rin
egallaydi. Har qanday, xattoki eng elementar qaror ham ma’lum bir oldindan
ko’rishni nazarda tutadi. CHunki bu qarorda kelajakdagi harakat loyihalashtiriladi.
Global va strategik xarakterdagi qarorlarni tanlash jamiyatning mazkur sohadagi
asosiy rivojlanish yo’nalishlarini to’g’ri ko’ra bilish va ularning qonuniyatlariga
mos harakat qilishini talab qiladi.
________________________________
12. Zaynutdinov Sh.N. Bozor sharoitida sifat m е n е jm е nti masalalari. Ilmiy maqolalar to`plami. – T.: TDIU, 2006.
25

13. Qosimova D.S. N е ft-gaz kompaniyalarini samarali menejment asoslari. Monografiya. – T.: “Fan”, 2006. – 146
b.
2.3.Axborotlashtirilgan boshqaruv tizimlari.
Axborotni yig’ish va qayta ishlash jarayoni elektron hisoblash texnikasini
qo’llash natijasida sifat jihatdan o’zgaradi. Elektron hisoblash texnikasining
muhim ahamiyati shundan iboratki, u tarixiy paradoksni echish uchun texnik baza
bo’lib xizmat qiladi. Zamonaviy ishlab chiqarish, texnika va ilm fan insondan
shunday tezlik talab qiladiki, bu uning jismoniy va psixologik imkoniyatlari
chegarasidan yuqori. Elektron hisoblash texnikasi katta hajmdagi axborotlarni
tezlik bilan qayta ishlashni ta’minlaydi va rahbarlarga boshqaruv qarorlarini
tayyorlash va qabul qilishda yordam beradi.
Elektron hisoblash texnikasining keng imkoniyatlari avtomatlashtirilgan
boshqaruv tizimlarida yanada to’liq amalga oshiriladi. Ular boshqaruvning ilmiy
asoslanganligini chuqurlashtiradi, chunki: qarorlar qabul qilish rahbarning
sub’ektiv fikri va xissiyotiga bog’lik emas, balki foydalanilgan amaldagi va
kutilayotgan xolatlarning miqdor xarakteristikalarida asoslanadi.
Avtomatlashtirilgan boshqaruv tizimlari rahbariyatni katta joriy ishlarni mexanik
bajarilishidan ozod qilishga va muhim istiqbolli boshqaruv masalalarini ijodiy hal
qilishga e’tibor qaratishga yordam beradi. Avtomatlashtirilgan boshqaruv tizimlari
boshqaruv tezkorligini oshirib, boshqaruv jarayonida insonning faol ishtirokini
nazarda tutadi. Aynan inson qo’shimcha axborotni hisobga olib, turli variantlar
bahosi asosida ohirgi hal qiluvchi qarorni qabul qiladi.
Zamonaviy ilm-fan va texnika insonni rad etmay va uni almashtirmay, ijtimoiy
jarayonlarni boshqarishda katta rol ь o’ynaydi. Davriy fan-texnika yutuqlari
boshqaruvni maqbullashtirish, boshqaruv muammolarini echish jarayonlarini
muvofiqlashtirishda yangi imkoniyatlarni ochadi. Tabiiyki, bu imkoniyatlar
ijtimoiy munosabatlar xarakteriga bog’lik holda turlicha amalga oshiriladi.
Bu yo’nalishda elektron hisoblash texnikasining imkoniyatlari haqiqatdan ham
juda katta. EHMlarni boshqaruvda etarlicha qo’llanilmasligini sabablaridan biri
shundan iboratki, ular ma’muriy tizimlar faoliyatini yaxshilash uchun ishlatiladi,
26

lekin ijodiy masalalarni hal qilishga mo’ljallanmagan. Buni EHMlarni
boshqaruvda qo’llash tajribasini o’tkazgan amerikalik tadqiqotchilar ham tan
olishadi. EHMlar amerikaliklar biznesida ma’muriy va hisob ishlarini bajargani
bilan, ular hozirgacha kompaniyalarning muhim tezkor muammolariga etarlicha
ta’sir qila olmaydi. Aynan shu erda EHMning o’lkan salohiyatli imkoniyatlari
yotibdi.
Hozir echilishi kerak bo’lgan asosiy nazariy va amaliy muammo shundan
iboratki, boshqaruv bo’yicha muhim faoliyat - strategik qarorlar qabul qilishga
zamonaviy boshqaruv texnikasini qanday kiritishi kerak. Bu boshqaruvda tub
o’zgarish uning samaradorligini sifatli oshirish manbai bo’ladi.
Elektron hisoblash texnikasining axborotni qayta ishlash va qarorlar qabul qilish
jarayonida rolining ortishi taxlil va qarorning insoniy uslublari chetlatiladi degani
emas. Bunday uslublar sirasiga axborotni fil ь trlash va baholash, muqobillarini
tanlash model va raqamli shakllardan foydalanish kabilar kiradi. Baholash va qaror
qabul qilish inson uslublari keyin ham o’z ahamiyatini saqlab qoladi, lekin elektron
hisoblash texnikasi ochib beradigan imkoniyatlar hisobiga boyitiladi va
kuchaytiriladi. 14

Boshqaruv usullari vositasida iqtisodiy jarayonlarga va ishlab chiqarish
qatnashchilariga moddiy, moliyaviy, energiya, mehnat resurslarini imkoni boricha
kam sarf qilib yuqori natijalarga erishish maqsadida ta’sir etiladi. Ishlab chiqarish
samaradorligi ko’p jihatdan boshqaruv usullari mukammalligi va to’g’ri
shakllanligi bilan uzviy bog’liqdir.Boshqaruv usullari boshqaruv fanida muhim
o’rinni egallab, boshqaruv qonun va tamoyillari bilan uzviy bog’liqdir. Mehnat
jamoasiga ta’sir etish usullari orasida boshqaruv mexanizmi uchun bozor
iqtisodiyoti sharoitida boshqaruv ob’ektiv qonunlari talablariga muvofiq
keluvchilarigina eng maqbul va maqsadga muvofiq deb hisoblanadi. Buning
mohiyati shundaki, boshqaruv usullari bozor iqtisodiyotiga mansub qonunlar tizimi
bilan uzviy bog’liqdir. Menejment (inglizcha: management) — boshqarish, tashkil
__________________________________
27

14. Sh.N.Zaynutdinov, N.R.Qodirxodjaeva. “ Menejment” fani bo‘yicha o‘quv uslubiy ta’lim texnologiyasi.
Uslubiy qo‘llanma. “Iqtisodiy ta’limdagi o‘qitish texnologiyasi” seriyasidan. T.: TDIU, 2006, 185 b
etish) — maxsus boshqarish faoliyati. Menejmentning holati ishlab chiqarish
samaradorligiga, texnika va texnologiya darajasi hamda ishchi kuchining sifatiga
ta sir ko rsatadi. Menejment boshqaruv tizimi va boshqaruv ob yekti orasidagiʼ ʻ ʼ
o zaro munosabat bo lib, uning asosiy vazifasi boshqaruvning zamonaviy
ʻ ʻ
usullarini, rahbarlik san ati sirlarini o rganishdan iborat. Boshqaruv — tanlov,
ʼ ʻ
qaror qabul qilish va uning bajarilishini nazorat etish jarayonidir. Uning asosiy
maqsadi bozor munosabatlari sharoitida barcha bo g inlarda ishlay oladigan yuqori
ʻ ʻ
malakali boshqaruvchilarni tayyorlashdan iborat. Menejment ijtimoiy-iqtisodiy,
ijtimoiy-huquqiy, kibernetika va boshqa fanlar bilan aloqadordir. Menejment
dastavval iqtisodiy nazariya fani bilan yaqindan bog liq. U iqtisodiy qonunlarni
ʻ
bilib olishga va ularga mos ravishda boshqarish jarayonida iqtisodiy usullarni
qo llashga, har bir xodimga va jamoaga ta sir ko rsatishga asoslanadi.
ʻ ʼ ʻ
Ijtimoiy menejment ilmiy usullarining mohiyati. Ularning o’zaro aloqasi va
ustivor yo’nalishlari. Ilmiy uslublarning kuchi shundan iboratki, ular tahlil hajmi
to’g’risida ishonchli ma‘lumot olishga imkon 160 beradi, bilimlarni ishonchli
tekshirishni ta‘minlaydi, obyektning kelajakdagi holatini bashorat qilishga imkon
beradi, ta‘sir qilish vositalarini ko’rsatadi. Ular ijtimoiy sohada qarorlar qabul
qilish jarayonini maqbullashtirishi mumkin. Modellashtirish, bashorat qilish,
ekspert baholash kabi ilmiy uslublar ko’p asrlik tarixga ega. Lekin boshqaruvning
zamonaviy instrumentariysini ilmiy-texnik inqilob, uning davrlik natijalari bilan
bog’lashga yetarlicha asos bor. Kibernetik modellashtirish boshqaruvni
maqbullashtirish keng imkoniyatlarini ochib beradi. Yirik olimlar hisobicha,
kibernetik yondashuvning xarakterli jihati bo’lib, murakkab obyektlar asosiy
parametlarini o’rganish maqsadida ularni soddalashtirish va shu asosida ularning
chuqur mohiyatini ochish hisoblanadi. Zamonaviy ilm-fan va texnika insonni rad
etmay va uni almashtirmay, ijtimoiy jarayonlarni boshqarishda katta rol o’ynaydi.
Davriy fan-texnika yutuqlari boshqaruvni maqbullashtirish, boshqaruv
muammolarini yechish jarayonlarini muvofiqlashtirishda yangi imkoniyatlarni
28

ochadi. Tabiiyki, bu imkoniyatlar ijtimoiy munosabatlar xarakteriga bog’liq holda
turlicha amalga oshiriladi. Ijtimoiy loyihalashtirish, bashoratlash, axborot tahlili
tizimlaridan to’liq foydalanishda zamonaviy ijtimoiy menejmentning zarurati katta.
Ijtimoiy menejmentda o’z-o’zini boshqarish, o’z-o’zini nazorat qilish va ilmiy
usullarning o’zaro mosligi yuqori.
29

XULOSA
Iqtisodiyotni boshqarish ishlab chiqarishni boshqarishigina emas, balki kishilar,
ular munosabatlari, shu jumladan, ijtimoiy munosabatlarini xam boshqarish
demakdir. Keng ma’noda iqtisodiy munosabatlar xam ijtimoiy munosabatlarni
bildiradi, chunki ular kishilar urtasidagi munosabatlarni bildiradi. Ijtimoiy
munosabatlarning ikkinchi darajasi - ishchilar, dexkonlar va ziyolilar urtasidagi,
millatlararo va millatlar ichidagi munosabat, shaxar va qishloq urtasidagi
munosabat, aqliy va jismoniy mexnat bilan shug’ullanuvchilar urtasidagi
munosabatlardir. Ijtimoiy munosabatlarning to’rtinchi darajasi - mexnat jamoalari
urtasidagi va jamoa a’zolari munosabatlaridir. Ijtimoiy munosabatlarning bu uch
darajasi bir-biri bilan chambarchas bog’liq. Ijtimoiy boshqaruvning xar bir
darajasining obyekti - inson. Ijtimoiy munosabatlarni boshqarish - insonni ,
kishilarni boshqarishdan iboratdir. O’z navbatida, ijtimoiy munosabatlar
moxiyatini aks ettiruvchi insonni boshqaruv bu munosabatlarni boshqarishni
bildiradi.
Birinchi ikki darajada ijtimoiy munosabatlarni boshqarish davlat tomonidan,
Konstitusiya, qonun va qarorlarga muvofiq amalga oshiriladi. Mexnat jamoalari
darajasida mexnat jamoalarini boshqarish korxona ma’muriyati tomonidan mexnat
jamoasi ishtirokida amalga oshiriladi.
Korxona faoliyatida asosiy o’rinni ishlab chiqarish jamoasi egallaydi. Korxona
faoliyati samaradorligi qadrlar tanlashga, ular topshirilgan vazifaga kay darajada
unumli mexnat qilishlariga bog’liqdir. Kishilarni boshqarish quyidagilarni ko’zda
tutadi:
– Xar bir insonning ijtimoiy ahamiyatiiyati, ishlab chiqarishdagi urni, vazifalari,
xuquq va majburiyatlarini belgilash. Kishi tomonidan egallashuvchi o’rin jamoa
xal etuvchi masalalar, kishining tayyorgarlik darajasi kobiliyat va kizikishlariga
bog’liq bo’ladi. Bu o’rin turli xuquq, texnika-texnologik meyor va vakolatlar bilan
belgilanadi;
30

– Xar bir inson o’z ijtimoiy urni, vazifasi, majburiyat a xukkularini bilishi. Bunga
ilm olish, tarbiya, mutoala orqali erishiladi;
– Xar bir inson o’z ijtimoiy vazifasini bajarish, bunga eng avvalo moddiy va
ma’naviy ragbatlantirish tizimi, uning umumiy va kasbiy tayyorgarligi,
intizomliligi va javobgarlik darajasi bilan erishiladi. Kishi ma’lum bir jamoa a’zosi
bo’lgani sababli uning egallaydigan ijtimoiy urni ko’p jixatdan jamoaga bog’liq
bo’ladi.
Shunday qilib, XXI asr muammolariga munosib javob berish uchun ijtimoiy
makonni rivojlantirishning innovatsion usuli, nafaqat turli xil ijtimoiy
o‘zgarishlarni o‘rganish va bashorat qilish, balki amaliy hayotga faol ta ’sir
ko‘rsatish, bashorat qilish mumkin bo‘lgan natijalarga erishish uchun vositalarni
izlash kerak. ijtimoiy natija va murakkab ijtimoiy tizimlarning rivojlanishiga ta ’sir
qiladi. Ijtimoiy kenglikning texnologiyalashuvi asosida mexanizmlari hayot
talablaridan orqada qolgan ijtimoiy boshqaruvning nazariya va uslubi yotadi.
Bugungi kunda, hozircha yo‘q bo‘lgan boshqaruvning zamonaviy nazariyasi zarur.
Bu sohadagi ilmiy munozaralar, ijtimoiy resurslardan, ayniqsa, ularni loyihalash va
texnologiyalash bosqichida boshqaruv darajasining pastligi bundan dalolat beradi.
Ijtimoiy modellar, dasturlar va texnologiyalarni ishlab chiqish gumanitar
fanlarning vazifasi, lekin ijtimoiy kenglikni axborotlashtirish va texnologiyalashda
ularning roli kamaytirilgan. Ilmiy bilimning bu shakli o‘z tahliliy, informatsion,
texnologik, eksport funksiyalarini bajaryapti. «Jamiyat oldida turgan muhim
masalalardan biri bu ilmiy g‘oyalar yo‘lidagi hamma byurokratik to‘siqlarni olib
tashlash, ularning erkin aylanishini ta’minlash, mas’uliyatli yechimlarni ishlab
chiqish va amalga oshirish mexanizmiga ilmni kiritishdir»2. Albatta, bu tezis ilmni
boshqaruv subyektlari, jamiyat tomonidan bildiriladigan o‘rinli e’tirozlardan xalos
etmaydi. Inqiroz holatlarida, jamiyatning zamonaviylashuvi va uning o‘tish
holatlarida bu inqirozdan chiqish strategik sayin-harakatlar roli ortib boradi. Bu
funksiyani strategik va taktik masalalar maqbul munosabatini, ularning
bosqichliligini aniqlashga qodir ijtimoiy dasturlar, loyihalar bajaradi. Ijtimoiy
loyiha o‘zida dasturning shunday xilma-xilligini ko‘rsatadiki, unda nafaqat dolzarb
31

yo‘nalishlar, umumiy masalalar, balki maqsadga erishish muddatlari, obyektning
rivojlanishini chuqur o‘rganish asosida bajaruvchilar harakatlari va ijtimoiy
normativlardan foydalanish aks ettirilishi kerak. Bir so‘z bilan aytganda, loyiha
ijtimoiy masalalarni chuqur ishlab chiqish bilan xarakterlanadi va nafaqat ijtimoiy
tashxis, balki tashkiliy - boshqaruv (texnologik) ta’minotni ham o‘z ichiga oladi.
Deformatsiyalangan ijtimoiy boshqaruv vositalari va maqsadlardan boshlash kerak.
SHunisi qiziqki, rivojlangan mamlakatlarda zamonaviy ijtimoiy boshqaruv
nazariya va amaliyotiga - hayot ne’matlari ishlab chiqarish maqsadlaridan yuqori -
degan marksistik g‘oya keng kirib keldi. Amerika va Yapon adabiyotlarida
boshqaruv g‘oyasi natijalar bo‘yicha muhokama qilinadi va boshqaruvning
amerikancha tizimi maqsadlar (foyda, daromad, kapital) bo‘yicha qoniqarsizligi
aytiladi. ‘arbda natija tushunchasi deganda, inson omili, ijodiy imkoniyatlar,
rivojlangan fikrlash, tashkilotning rivojlanishi, o‘z-o‘zini boshqarish, shaxslararo
munosabatlarni mustahkamlash tushuniladi va ayniqsa natijaning ijtimoiy qismini
olish mexanizmi ishlab chiqiladi. Bu mexanizm odamlarni boshqarishga emas,
balki, insonning aqliy va jismoniy kuchlarini erkin rivojlanishi uchun sharoit
yaratishga, yashash sifati, ijtimoiy tizimni tashkil etish darajasini oshirishga,
mehnatni direktiva, ko‘rsatmalar bilan emas, balki, mehnatning o‘zi, uning ijodiy
mazmuni, moddiy va ma’naviy omillar bilan rag‘batlantirishga yo‘naltirilgan.
G‘arbda joriy qilinayotgan ijtimoiy boshqaruv tizimlari, shuningdek, natijalar
bo`yicha (fan tajribasi) ham nafaqat ijtimoiy natijaga erishishga, balki, uning
natijasini boshqaruv-tashkiliy tomondan ta’minlashga yo‘naltirilgan. Ijtimoiy
menejmentning mohiyati shundan iborat bo‘lib, uning zamonaviy nazariya va
amaliyoti shakllanmoqda. SHunday qilib, zamonaviy usullar yordamida ijtimoiy
resurslar va ijtimoiy qobiq, ijtimoiy jarayonlarni samarali boshqarish zaruriyati
haqida fikr yuritilmoqda.
32

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
1. Mirziyoyev Sh.M. – Tanqidiy tahlil, qat iy tartib-intizom va shaxsiyʼ
javobgarlik — har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak.
Mamlakatimizni 2016 yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning asosiy
yakunlari va 2017 yilga mo‘ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim
ustuvor yo‘nalishlariga bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasining
kengaytirilgan majlisidagi ma ruza, 2017 yil 14 yanvar
ʼ — Toshkent :
O‘zbekiston, 2017. — 104 b.
2. Karimov I.A. O’zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod, siyosat va mafkura. – T.:
«O’zbekiston», 1996, 40-41-betlar.
3. Yo`ldoshev N.Q., Umarxodjayeva М .G., Yax`yayeva I.K. Ijtimoiy
menejment. O`quv qo`llanma - Т .: Т DIU, 2012. -244 b.
4. Umarxo’jayeva М .G., Yaxyoyeva I.K. “Ijtimoiy menejment”. O’quvuslubiy
majmua. Т .: TDIU, 2013y.
5. Yuldashev N.Q., “Strategik menejment” O’quv qo’llanma, TDIU. 2010-
305 б .
6. Qosimova D.,“Menejment nazariyasi” Toshkent, “Tafakkur –Bo’stoni”
2011,336 b.
7. Zaynutdinov Sh.N. Bozor sharoitida sifat m е n е jm е nti masalalari. Ilmiy
maqolalar to`plami. – T.: TDIU, 2006.
8. Qosimova D.S. N е ft-gaz kompaniyalarini samarali menejment asoslari.
Monografiya. – T.: “Fan”, 2006. – 146 b.
9. To`laganova D.S. T е or е tich е ski е podxodo’ k rasionalnomu ispolzovaniyu
r е sursnogo pot е nsiala v kompanii G’G’ “Iqtisodiyot va talim” jurnali, 2005,
1–son.
10. Qosimova D.S. Tezroofing. Mark е ting strat е giyasini qo`llash.
O`zb е kistondagi bizn е s talim tizimiga «K е ys Stadi» uslubini tadbiq etish.
K е yslar to`plami. – T.: Akademia, 2006. – 517-532-b.
33

11. Sharifxo`ja е v M., Abdulla е v Yo. M е n е jm е nt. Darslik – T.: O`qituvchi,
2002. – 256 b.
12. Muxitdinov X.A. Sobirov A.A. Boshqaruv nazariyasi. Co`lpon nomidagi
nashriyot-matbaa ijodiy uyi. – T.: 2012.
13. Qosimov G’. “Menejment”, T.: O’zbekiston, 2002. 180-190 b.
14. Axmedova M.T. Pedagogika konfektalogiya. Toshkent-2020 yil.
15. Yo‘ldoshev N.Q., Umarjonov A.M. Iqtisodiyot va menejment. - T.: TDIU,
2005
16. Sh.N.Zaynutdinov, N.R.Qodirxodjaeva. “Menejment” fani bo‘yicha o‘quv-
uslubiy majmua. “Iqtisodiy ta’limdagi o‘qitish texnologiyasi” seriyasidan.
T.: TDIU, 2006, 156 b
17. Sh.N.Zaynutdinov, N.R.Qodirxodjaeva. “ Menejment” fani bo‘yicha o‘quv
uslubiy ta’lim texnologiyasi. Uslubiy qo‘llanma. “Iqtisodiy ta’limdagi
o‘qitish texnologiyasi” seriyasidan. T.: TDIU, 2006, 185 b
18. Yo‘ldoshev N.Q., Qozoqov O.S. Menejment. Darslik. - T.: Fan, 2004.
INTERNET MANBALARI
1. www.lex.uz
2. www.ziyonet.uz
3. www.mf.uz
4. www.uza.uz
34

Sotib olish