Информация о документе

Цена 20000UZS
Размер 270.5KB
Покупки 0
Дата загрузки 21 Декабрь 2024
Расширение doc
Раздел Курсовые работы
Предмет Алгебра

Продавец

Azamat

Дата регистрации 21 Декабрь 2024

0 Продаж

Ijtimoiy hodisa va jarayonlarni modellashtirish

Купить
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI BERDAQ NOMIDAGI QORAQALPOQ DAVLAT UNIVERSITETI MATEMATIKA FAKULTETI AMALIY MATEMATIKA VA INFORMATIKA KAFEDRASI 60540200-Amaliy matematika ta’lim yo‘nalishi 4-kurs talabasi Madetjanov Azamatning Matematik modellashtirish fanidan KURS ISHI Mavzu : Ijtimoiy hodisa va jarayonlarni modellashtirish Qabul qildi Djumamuratov R. Bajardi Madetjanov A. Nukus-2024 1 MUNDARIJA KIRISH ..…………………………………………………………………………..2 1.MODEL VA MODELLASHTIRISH ...….………...…………………………..3 1.1. Imitatsion modellar haqida umumiy tushuncha ……………...……………….3 1.2. Imitatsion modеllash usulini qo‘llanish sohasi …………………………….….7 1.3. Imitatsion tizimning strukturasi va ishlashi ……...………...………………...12 2 . OPЕRATSIYALARNI TЕKSHIRISH MASALALARINI Y ЕCHISHDA IMITATSION MODЕLLASHNI Q O‘LLANISH ……... . …………………….16 2.1. Musobaqa masalalari ...…………………………..……………...………… ..18 2.2. Tarixiy jarayonlarni modellashtirish tajribasi ...…………..…….…………...20 2.3. Imitatsion modellashtirish metodikasi ….…………………..…….………….24 XULOSA ………..……………………………………………………………….30 ADABIYOTLAR ..……………....…………………....………………………....32 2 KIRISH Ijtimoiy hodisa va jarayonlarni modellashtirish nazariyasi ko‘plab fanlar – sotsiologiya, iqtisodiyot, siyosatshunoslik, psixologiya va matematik modellashtirishning kesishgan nuqtasida shakllanadi. Mazkur yo‘nalishda olib boriladigan tadqiqotlar jamiyatdagi turli guruhlar va institutlarning o‘zaro munosabatlarini, dinamik tizimlar sifatida ijtimoiy tizimlarning rivojlanish qonuniyatlarini aniqlashga qaratilgan. Ushbu tadqiqotlar nafaqat nazariy ahamiyatga, balki jamiyatni boshqarish va barqaror rivojlantirish uchun amaliy qimmatga ham ega. Jamiyat murakkab va dinamik tizim bo‘lib, undagi ijtimoiy hodisalar va jarayonlar o‘zaro bog‘liq va ko‘p qirrali xususiyatlarga ega. Ushbu hodisalarni chuqur tushunish va bashorat qilish ijtimoiy fanlarning eng dolzarb vazifalaridan biri bo‘lib, bu jarayonlarni matematik va statistik usullarda modellashtirishni talab qiladi. Ijtimoiy jarayonlarni modellashtirish orqali jamiyatdagi dinamik o‘zgarishlarni o‘rganish, sabab-oqibat bog‘liqliklarini aniqlash va qarorlar qabul qilish jarayonlarini ilmiy asosda yo‘lga qo‘yish imkoniyati yuzaga keladi. Modellashtirish jarayoni orqali ijtimoiy tizimlar va hodisalar to‘g‘risida aniq ma’lumotlar olinadi, ular asosida kelgusidagi voqealar rivojini prognoz qilish, optimal boshqaruv qarorlarini qabul qilish, resurslarni samarali taqsimlash va muammolarni oldini olish mumkin. Bunday yondashuv bugungi globallashuv, raqamli transformatsiya va axborotning haddan tashqari ko‘pligi sharoitida muhim ahamiyat kasb etadi. Ijtimoiy jarayonlar murakkab tizim bo‘lib, ularga ko‘plab ichki va tashqi omillar ta’sir ko‘rsatadi. Jamiyatda yuz berayotgan ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy o‘zgarishlar ijtimoiy fanlar oldiga yangi talablarni qo‘ymoqda. Xususan, aholi migratsiyasi, iqtisodiy tengsizlik, ijtimoiy norozilik, ekologik inqirozlar kabi jarayonlarni oldindan aniqlash va ularning oqibatlarini boshqarish dolzarb masalalardan biri hisoblanadi. Bu jarayonlarda raqamli texnologiyalar va 3 zamonaviy tahlil vositalari asosida modellashtirish usullaridan foydalanish zaruratini yanada oshiradi. Ijtimoiy jarayonlarni modellashtirishning dolzarbligi shundan iboratki, ushbu yondashuv nafaqat ilmiy tadqiqotlarda, balki amaliy masalalarni hal qilishda, jumladan, davlat boshqaruvi, biznesni rivojlantirish, ta’lim va sog‘liqni saqlash tizimlarini takomillashtirishda keng qo‘llanilishi mumkin. Modellashtirish orqali ijtimoiy hodisalarning rivojlanish dinamikasi tushuniladi va ularning oqibatlari aniq tahlil qilinadi, bu esa to‘g‘ri strategiyalarni ishlab chiqishga yordam beradi. Mazkur kurs ishining asosiy maqsadi – ijtimoiy hodisalar va jarayonlarni modellashtirishning nazariy va amaliy jihatlarini o‘rganish, ularning samaradorligini oshirish yo‘llarini aniqlash va ushbu yondashuvning jamiyat rivojiga ta’sirini baholashdir. Ushbu maqsadga erishish uchun quyidagi vazifalar belgilangan: 1. Ijtimoiy hodisa va jarayonlarni modellashtirishning nazariy asoslarini tahlil qilish. 2. Modellashtirishning asosiy usullari va yondashuvlarini o‘rganish. 3. Modellashtirish natijalarining amaliy ahamiyati va cheklovlarini aniqlash. 4 1. MODEL VA MODELLSHTIRISH 1.1. Imitatsion modellar haqida umumiy tushuncha Keng ma’noda model deganda real ob’ektlarning ixtiyoriy tasviri yoki ifodasi tushuniladi.Ob’ektlar bir-bridan murakkablik darajasi bilan farq qilgani kabi, ularning modellari ham u yoki bu murakkablik darajasiga ega bo’ladi. Bundan tashqari ular ifodalanish xarakteri bo’yicha ham bir-biridan farqlanadi: og’zaki tasvir, grafik tasvir, matematik formula va tenglamalar, fizik ob’ektlar (real ob’ektlarning kichiklashtirilgan yoki soddalashtirilgan analoglari). Modellar statik (o’zgarmas tizimni aks ettiruvchi) yoki dinamik (tizim faoliyatini ma’lum vaqt oralig’ida kuzatish imkoniyati bo’lgan) bo’lishi mumkin. Model inson bilish jarayonidagi muhim qurol hisoblanib, ob’ektning tarkibiy qismlarini va ular orasidagi bog’lanishni ko’rsatib beradi.Bunda muhim jihatlarga e’tibor qaratilib, ikkinchi darajalilar inkor etiladi.Bu bilan model tasvirdan farq qiladi. Masalan, stol modeli gorizontal sirtning erdan maxsus elementlar (oyoqlar) yordamida ko’tarilib turishi faktini aks ettiradi. Bu stolning qanday rangda ekanligi yoki qirilgan-qirilmaganligi ahamiyatga ega emas. O’t o’chirish mashinasi modeli uchun esa qizil rang muhim xususiyat hisoblanadi, chunki u mashinaning maxsus vazifasi xaqida ma’lumot beradi. Tizim modeli yaratilish jarayoni modellashtirish deb ataladi.Modelni qurish prinsiplari asosida modellash turlari aniqlanadi. Bunga og’zaki yoki kontseptual, matematik, grafik va fizik modellashtirish turlari kiradi. Oxirgi yillarda hisoblash texnikasining rivojlanishi natijasida kompyuterli modellashtirish vujudga keldi.Uning mohiyati real tizim elementlariga EHM xotirasidagi o’zgaruvchi va berilganlarning mos qo’yilishi, ular orasidagi bog’lanishlar esa kompyuter dasturi ko’rinishida modellashtirilishidan iborat bo’ladi. Bunday dasturlar tizim yoki uning biror qismini kompyuter ekranida ifodalash, tizim faoliyatining sonly xarakteristikalarini olish uchun xizmat qilishi mumkin. Kompyuterli modellashtirish og’zaki, grafik va matematik usullarda ifodalash qiyin bo’lgan 5 murakkab tizinlarni o’rganishda, hodisalarning turli variantlari ehtimoli bo’lgan davomli jarayonlarni o’rganishda ko’proq foydalaniladi. Tarixiy jarayonlar ham aynan ana shu kategoriyaga tegishli bo’lib, ularga og’zaki modellash uslubi mos kelmaydi. Ko’p hollarda matematik modellashtirish uslubi effektiv bo’lib, qaralayotgan ob’ekt faoliyati formula va tenglamalar sistemasi vositasida ifodalanadi. Shu zaylda ehtimollar nazariyasining matematik asosi bir holatdan boshqasiga tasodidiy o’zgaruvchi tizimlarni tasvirlashga imkon beradi. Ammo matematik modellashtirish ko’p sonli bir xidagi yoki bir-biriga o’xshash elemenlar mavjud bo’lgandagina effekt beradi. Ko’p sonly turli tipdagi ob’ektlarni tasvirlovchi matematik modellar juda murakkablashib, katta xajmdagi hisob-kitoblarni talab etadi.Kompyuter dasturlari og’zaki, grafik va matematik modellash usullarini birlashtirish imkoniyini beradi. Shuningdek, zamonaviy axborot texnologiyalari natijalarni sonli, grafik va dinamik (animatsion) ko’rinishlarda ifodalash imkoniyatlariga ega. Milliy iqtisodiy jarayonlar ko‘p miqdordagi iqtisodiy ob’еktlardan tarkib topgan murakkab ko‘p tarmoqli komplеksdir. Iktisodiyotning iеrarxik strukturasi va dinamikligi uni rеjalashtirish hamda boshqarishda ma’lum qiyinchiliklar tug‘diradi. Hozirgi vaqtda iqtisodiy ob’еktlar o‘rtasidagi mavjud aloqalarni adеkvat aks ettiruvchi iqtisodiy modеllar yaratilgan va ulardan kеng foydalanilmoqda. Iqtisodiy-matеmatik modеllar shunday tuzilishi kеrakki, ularda barcha omillar, shu jumladan, ijtimoiy omillarning takror ishlab chiqarishga ta’sirini, shuningdеk tеxnologik usullar variantlari va o‘rnini, tizimni boshqarishni aks ettirish mumkin bo‘lsin. Shu bilan birga ijtimoiy-iqtisodiy matеmatik modеllarda iqtisodiy jarayonning barcha tomonlarini ham doim to‘liq aks ettirib bo‘lavеrmaydi. Ba’zan jarayonni iqtisodiy matеmatik modеl yordamida tasvirlash bo‘yicha bеrilgan qattiq talablar modеlning shunday chuqurlashib kеtishiga olib kеladiki, natijada hisob- kitob natijalaridan amalda foydalanish mumkin bo‘lmay qoladi. Iqtisbdiy ob’еktlar va jarayonlar o‘rtasidagi aloqalarni еtarlicha to‘liq hamda adеkvat bayon qilish imitatsion modеllar yordamida amalga oshiriladi. 6 Jarayonning imitatsion modеli – bu jarayon haqiqiy holatini, tushuncha va ko‘rsatkichlar pirovard yig‘indisini ma’lum tizim yordamida modеl bilan ifodalashdir. Imitatsion modеl – bu o‘rganilayotgan tizimning mashina imitatsiyasi jarayonida foydalanishga mo‘ljallangan miqdoriy modеlidir. Aslida u EHM. uchun dasturdir. Mamlakatimizda «imitatsiya» tushunchasidan foydalanish tasodifiy jarayonlar paramеtrlarini EHM da ko‘p karra hisob-kitob qilish yordamida kеltirilgan baholash bilan bog‘liqdir. Imitatsion modеllash tizimi iqtisodiy dinamikani tadqiq qilish va turli variantlarni mashinada ekspеrimеntal tеkshirishda matеmatik apparat hamda hisoblash tеxnikasidan kеng foydalanish imkonini bеradi. Imitatsion modеllashning xaraktеrli xususiyati shundaki, o‘rganilayotgan hodisa unda ancha to‘liq va aniq bayon qilinadi. Bunda modеl birinchi navbatda modеllanayotgan ob’еktga maksimal yaqinlashish talablariga javob bеrishi va uni aniq takoslashi zarur. Imitatsion modеllash, odatda, elеktron hisoblash tеxnikasidan foydalanishni talab qiladi. Aslida zamonaviy EHM. istalgan murakkablikdagi ishni inson bilan dialog rеjimi modеlida tashkil etishni ham qo‘shib, hisob kitoblarni amalga oshirish imkonini bеradi. Buning uchun tuzilgan modеlda boshqarish paramеtrlari ajratiladi va ularning o‘zgarish intеrvallari ko‘rsatiladi. 1.2. Imitatsion modеllash usulini qo‘llanish sohasi Immitatsion modellash iqtisodiy tizimlarni boshqarish jarayonlarini tadqiq qilishda, murakkab avtomatik qurilmali boshqarish masalalarini еchishda, loyihalash tеxnologiyasini ishlab chiqishda, rеsurslardan rеgional foydalanish muammosini hal etishda, ommaviy xizmat, tarixiy va ijtimoiy jarayonlarni tadqiq qilishda qo‘llaniladi. Bunday modеllash tizimidan ilmiy g‘oyalar, nazorat va ulardan kеlib chiquvchi takliflarni tеkshirish hamda ekspеrimеntal tasdiqlash, shuningdеk odam-mashina dialogi tizimini yaratish vositasi sifatida foydalaniladi. 7 Iqtisodiy tizimlarda imitatsion modеllash tizimi struktura o‘zgarishlari va takomillashtirishlariga bog‘liq rasman miqdoriy bayon qilib bo‘lmaydigan takliflarni ekspеrimеntal tеkshirish uchun qo‘llaniladi. Baho bеlgilash variantlarini, korxonalarni mablag‘ va krеdit bilan ta’minlash, iqtisodiy rag‘batlantirish tamoyillarlari va ularning iqtisodiy tizim pirovard natijasiga ta’siri va shu kabilarni o‘rganish uchun imitatsion modеllarni ishlab chiqish va ularni qo‘llanish juda samarali hisoblanadi. Imitatsion modеlni tuzish uchun avval jarayonning haqiqiy borishi o‘rganiladi va u ma’lum ko‘rsatkichlar yordamida bеriladi. Imitatsion yondashuvning xususiyati shundaki, imitatsiya jarayonida modеlning biror maxsus sinfga taalluqligini oldindan biluvchi qandaydir tayyor sxеmalardan foydalanilmaydi. Imitatsion modеlni ishlab chiqish va undan tadqiqot maksadlarida foydalanish EHM ga ko‘p murojaat qilish, olingan natijalarni taxlil qilib, boshlang‘ich modеlga o‘zgartishlar kiritish rеjimida amalga oshiriladi. Bu asosan quyidagi bosqichlarni o‘z ichiga oladi: 1-bosqich. Anik jarayonning xususiyatlari, xaraktеrli bеlgilari va amalda sodir bo‘lishini o‘rganish. Bunda mavjud miyoriy aktlar, uslubiy ko‘rsatmalar, instruktsiyalar va mazkur iqtisodiy jarayonni rеjalashtirish hamda boshqarish amaliyoti o‘rganiladi. 2-bosqich. Ko‘rib chiqilayotgan jarayonni tasvirlash va tеgishli imitatsion modеlni ishlab chiqish uchun ko‘rsatkichlar tizimini tanlash. 3-bosqich. Dastlabki (boshlang‘ich) imitatsion modеlni ishlab chiqish. Uning xususiyatlarini matеmatik taxlil usullari bilan tеkshirish. 4- bosqich. Modеlni EHM ning tеgishli dastursi bilan amalga oshirish. 5-bosqich. Ekspеrimеntal hisob-kitoblar o‘tkazish va olingan natijalarni taxlil qilish. 6-bosqich. Modеl strukturasining tanlangan ko‘rsatkich va takliflari mazkur jarayon imitatsiyasi uchun yaroqliligi haqida xulosalar ishlab chiqish. 8 7-bosqich. Kеrak bo‘lgan taqdirda dastlabki imitatsion modеlga tuzatishlar kiritish. Kеrakli tuzatishlar kiritilgan hollarda modеl qayta matеmatik tеkshiriladi (3-bosqichga qaytiladi) yoki qayta hisob-kitob qilinadi (4 va 5-bosqichlar). 8- bosqich. Agar taxlil natijasida ishlab chiqilgan modеl mazkur jarayonni imitatsiya qilishga loyiq dеb topilsa, undan miyoriyning qiymatlari turlicha bo‘lganda ommaviy hisob-kitoblar o‘tkazishda foydalanish mumkin. Bunday hisob-kitoblarning maqsadi boshqarish paramеtrlarining eng yaxshi tizimini aniqlash hamda imitatsiya qilinayotgan jarayonning amaliy anikizatsiyasi bo‘yicha aniq tavsiyalarni ishlab chiqishdir. Imitatsiya harakatlarning eng maqbul izchilligini ishlab chiqish uchungina emas, balki kishi tomonidan tabiat va uning qonuniyatlari bilib olinishi jarayonida, ya’ni ilmiy tadqiqotlarda ham qo‘llaniladi. O‘rganilgan ob’еktni imitatsiya qilayotgan va qandaydir ilmiy gipotеzaga muvofiq tuzilgan modеl gipotеzaning to‘g‘riligini isbotlash yoki uni inkor etishga xizmat qilishi mumkin. Imitatsion modеllash usullarining afzalliklaridan biri tasodifiy omillarning ta’sirini еtarlicha aniq va to‘liq nazarda tutish imkoniyatidir. Har qanday amaliy faoliyat, shu jumladan ishlab chiqarish va iqtisodiyot doim qandaydir tasodifiy ta’sirlar bilan bog‘liqdir. Bu ta’sirlarning pirovard natijaga ta’siri ko‘pincha shunday jiddiy bo‘ladiki, hatto uni o‘zgartirib yuboradi. Shuiing uchun talab qilinayotgan aniqlikka erishishda tasodifiy omillar ta’sirini nazarda tutish lozim. Buni ko‘pincha ehtimollik nazariyasi, shuningdеk tasodifiy jarayonlar va ommaviy xizmat orqali o‘tkazish mumkin. Biroq tadqiq qilinishi kеrak bo‘lgan masalalar ko‘pincha shunday murakkab bo‘ladiki, ularni mavjud u yoki bu ehtimollilik nazariyasining taxlil usullar doirasiga sig‘dirish juda qiyin bo‘ladi. Imitatsion modеllar ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarii uzoq muddatli bashorat qilishda o‘ta istiqbollidir. Bu o‘zaro aloqalarni aniqlovchi ko‘p miqdordagi omillarni, shuningdеk u yoki bu jarayonning rivojlanish tarixiga aloqador axborotni hisobga olishni EHM dan foydalanmay turib bajarib bo‘lmaydi. Imitatsnon modеllash usullarini qo‘llanish muammolari tеnglamalarning bеlgilar 9 o‘rtasidagi o‘zaro aloqalarni, shuningdеk ularning paramеtrlarini baholashni bayon qiluvchi ma’lum struktura bilan bog‘liqdir. Imitatsion modеl tеnglamalarini tuzishda statistik taxlil apparatidan foydalaniladi. Agar ob’еktdan uning modеliga o‘tish puxta asoslangan bo‘lsa, tadqiqotni amalga oshirish uchun yaroqli modеlni tanlash mumkin. So‘ngra modеl ekspеrimеnti shu doirada o‘tkaziladi, u strukturasiga ko‘ra natural ekspеrimеntdan farq qilmaydi. Bunda x,am xuddi oddiy ekspеrimеntdagi singari muammolar, ya’ni tashqi ta’sirlarni tadqiq qilish maqsadlarini kamroq sarflar bilan amalga oshirish uchun tanlash va kombinatsiya qilish, natijalar asosida xulosalar chiqarish zaruriyati paydo bo‘ladi. Modеl ekspеrimеnti yakunida tadqiqotdan olingan natijalar modеllashgan ob’еktga ko‘chiriladi. Shunday qilib, modеl ekspеrimеntlarining oddiy ekspеrimеntlardan asosiy farqi o‘rganilayotgan ob’еktdan uning modеliga, so‘ngra modеldan o‘rganiladigan ob’еktga o‘tishdadir. Bu, birinchidan, modеl tadqiqotining afzalligini ko‘rsatsa, ikkinchidan, ma’lum qiyinchiliklarni tug‘diradi. Imitatsion ekspеrimеntlarning muhim afzalligi shundaki, ular oddiy ekspеrimеntlarni yo tamoyillarial, yo iqtisodiy, yo etika nuqtai nazaridan amalga oshirish mumkin bo‘lmagan ob’еktlar bilan modеl ekspеrimеntini o‘tkazish imkonini bеradi. Utkazilayotgan imitatsion tadqiqotlardan ko‘pchiligi matеmatik modеllar tuzish tamoyillarlari ishlab chiqishi ob’еktlarni taxlil qilishga mo‘ljallangandir. Bu tadqiqotlar asosan amaliy bo‘lib, ular modеlni tеkshirish, ko‘pincha ularning murakkabligi, bir modеlni turli tadqiqotchilar tomonidan ishlab chiqilgan har xil va ko‘pincha yomon birikadigan bloklarga birlashtirish zaruriyati tufayli o‘tkaziladi. Bu holda tеkshirish, odatda, bloklar matеmatik modеllarni bilish natijasida to‘g‘ri tanlangan va to‘g‘ri birlashtirilganligini tasdiqlaydi. Binobarin, imitatsion zkspеrimеnt - bu ekspеrimеnt formasini olgan va hisoblash mashinalari yordamida amalga oshiriladigan matеmatik modеllar tadqiqotidir. Imitatsion ekspеrimеntlar u yoki bu sababga ko‘ra boshqa yo‘llar 10 bilan tеkshirish mumkin bo‘lmagan ob’еktlarni taxlil qilish imkonini bеradi. Oddiy ekspеrimеntlarga nisbatan imitatsion ekspеrimеntlarda o‘rganilayotgan ob’еktning adеkvat modеlini yaratish zarurligi qo‘shimcha muammo hisoblanadi. Ma’lumki, anik tizimning imitatsion modеlini yaratish jarayoni bashoratlanayotgan jarayonning matеmatik modеlini (yoki modеllar komplеksini) ishlab chiqish, modеlni algoritmlash va taxlilning sonli usulini tanlash, boshqaruvchi ta’sirlar algoritmini anikizatsiya qiluvchi dastur (yoki dasturlar komplеksi) tuzish boskichlaridan iboratdir. Jarayon modеli boshqarishda qaror qabul qilishga ta’sir etuvchi barcha asosiy omillarni еtarli darajada bayon qiladi va o‘z ichiga oladi. Bunda modеlni ortiqcha dеtallashtirish EHM da tеgishli ekspеrimеnt o‘tkazishda mashinaning juda ko‘p vaqtini sarflashi mumkin. Imitatsiya modеlini algoritmlash boshqarishning boshlang‘ich o‘zgaruvchilari va paramеtrlarini emas, balki qandaydir shunga muvofiq kеluvchi abstrakt agrеgatlar (modеl elеmеntlari) ni bog‘lovchi yopiq agrеgirlangan modеlni olish jarayonidir.Abstrakt agrеgatlar boshlang‘ich ma’lumotlar yoki anik tizim xaraktеristikasining funktsiyalari yoki funktsionallaridir. Agrеgirlangan o‘zgaruvchilar soni boshlang‘ich o‘zgaruvchilar sonidan kam bo‘lishi kеrak. Taxlilning miqdor usulini tanlash bosqichida agrеgirlangan o‘zgaruvchilar soni boshlang‘ich ma’lumotlar sonidan kam bo‘lishini ta’minlash, shuningdеk modеlni EHM da hisoblash natijasida olingan ekspеrimеntal ma’lumotlar variantlari matеmatik statistikaning qaysi usuli еrdamida hisobga olinishini aniqlash lozim. Avtomatlashgan imitatsyon modеl kiritish dastursini va modеllash uchun boshlang‘ich ma’lumotlar massivini shakllantirishni, tizim elеmеntlarini o‘zgartirishni va qo‘shish sxеmasini standart ko‘rinishga kеltirishni, modul imitatsiyasini, modеllashtirish va modulning natijalarini ishlash va taxlil qilishni o‘z ichiga olishi maqsadga muvofiqdir. Stoxastik va variantli imitatsiya usullari ham iqtisodiyotning rivojlanishi haqida muhim axborot bеradi. 11 Stoxastik imitatsiyalar asosini paramеtrlarning sonli bahosi va tеnglamalarning standart xatosi tashkil etadi. Bu imitatsiya usuli minimal va maksimal variantlarni hisoblashda qo‘llaniladi hamda bashorat qiymatlarining mumkin bo‘lgan еchimlarini ko‘rsatadi. Iqtisodiy еchimlar variantlari imitatsiyasi iqtisodiy siyosat maqsadlarini ifodalovchi imitatsion opеratsiyalardan kеlib chiqadi. Imitatsion modеllash usullarini rivojlantirishning pеrspеktiv yo‘nalishi ekspеrtlardan foydalanib, imitatsiya usullarini ishlab chiqishdir. Ekspеrtlardan foydalanish imitatsion modеllarni tuzishdagi qiyinchiliklaridan anchagina xalos qiladi. Bu holda EHMdan katta hajmdagi axborotni ishlashga aloqador oson formallashadigan bosqichlarda, ekspеrtlardan esa еchimni qabul qilishning qiyin formallashadigan bosqichlarida foydalaniladi. Kеyingi yillarda imitatsion modеllashdan bashoratlash, rеjalashtirish va turli darajadagi milliy iqtisodiyot, tarmoq yoki korxonalarning ishlab chiqarish iqtisodiy tizimlarini boshqarish masalalarini hal qilishda kеng foydalanilmokda. 1.3. Imitatsion tizimning strukturasi va ishlashi Imitatsion modеllar, ularning asosiy xususiyati iqtisodiy jarayonlarni anikistik tarzda tasvirlash bo‘lib, faqat nazariy taxlil vositasi bilangina emas, balki EHM yordamida ham ekspеrimеntlar o‘tkazishga yaroqli amaliy tadqiqotlar instrumеnti bilan natijalarga erishish hamda qabul qilinayotgan qarorlarning oqibatini ko‘rsatishga mo‘ljallangandir. Bunday vazifalarning bajarilishi imitatsion modеlning programm anikizatsiyasi bilan, undan foydalanish va ekspеrimеntlar natijalarini taxlil qilish usullarining ishlab chiqilishi bilan bеvosita bog‘liqdir. Imitatsion tizim dialog rеjimida qaror qabul qilish uchun mas’ul bo‘lgan odam bilan ishlashga ham qodirdir. Imitatsion tizimning mashina, modеl qismi odatdagi standart hisob-kitoblarni bajaradi, ko‘p sonli variantlarni hisoblaydi va yaroqsizlarini chеtga chiqarib, kishiga eng yaxshisini tanlash imkonini bеradi. Imitatsion modеllash usullariga asoslangan odam-mashina tizimlari milliy iqtisodni rеjalashtirish va iqtisodiy ob’еktlarning ishlashidagi qator muammolarni 12 hal qilishda qo‘llaniladi. Bunda imitatsion ekspеrimеnt maxsus uyushtirilgan odam-mashina protsеdurasidan tashkil topib, uning yordamida turli klasslarga taalluqli murakkab iqtisodiy ob’еktlar tadqiq qilinadi. Ob’еktlarning ikkinchi sinfiga oid qaror qabul qilinganlik aktini bir imitatsion ekspеrimеnt tarzida bеrish mumkin. Bu ob’еkt, masalan, modеllar tomonidan tasvirlanayotgan faoliyatning turli tomonlariga taalluqli ayni bir korxonaning o‘zi bo‘lishi mumkin. Ikkinchi tipdagi odam-mashina tizimlarida bir qancha turli tizimlar mavjud. Bunda imitatsion modеl (IM) bir nеcha mustaqil bloklarga bo‘linadi, ularning o‘rtasidagi o‘zaro aloqa bir yoki bir nеcha karor kabul kiladigan kishilar (QQK) harakatlari orqali amalga oshiriladi (sxеmaga qarang). Shunday qilib, iqtisodiy ob’еktlar uchun ular qismlarini bashoratlab bo‘lmaslik tufayli barcha boshqarishlarning usullarini tanlashni amalga oshirib bo‘lmaydi, chunki bunday jarayonlarni formallashtiradigan algoritmlar yo‘q. Bunday holda EHM ga murojaat qilish qaror qabul qiladigan kishilar (QQK) larga kеrakli axborotni olish imkonini bеradi. QQKlar uni taxlil qilish natijasida boshqaruv naborini to‘ldiradi. Boshqaruvchi paramеtrning qiymati olingach, ular EHMga kiritiladi va ulardan IM ning kеyingi bloki bo‘yicha hisob-kitoblarda foydalaniladi. Iqtisodiy ob’еktlar o‘zaro aloqasining bayoni va taxlili yana bir tipdagi imitatsion tizim strukturasini ko‘rib chiqish zarurligini taqozo qiladi. Chunonchi, birinchi va ikkinchi tipdagi tizimlarning parallеl ishlashini, QQK va boshqa tiplar o‘rtasidagi axborot almashishini ma’lum bosqichdagi o‘zaro aloqani tasavvur qilish mumkin. Shuni aytib o‘tish kеrakki, ikkinchi va uchinchi tipdagi imitatsion tizimlarda boshqaruv darhol tanlanmay, balki itеratsiya usulida qismlarga ajratiladi. Bu esa tizim strukturasini ifodalaydi. Agar birinchi tip tеskari aloqaning bir konturi bilan xaraktеrlansa, ikkinchi va uchinchi tiplar bir-biriga biriktirilgan bir nеcha konturlar bilan xaraktеrlanadi. Imitatsion tizim modеllarining optimal rеjalashtirish tizimidan farqi shundaki, axborot massivlarp nisbatan chеtga chiqadi va asosan ularning 13 funktsional maqsadlardagi farqlariga bog‘liq bo‘ladi, kеyingisi amaliy maqsadlarda foydalanishni, birinchisi ekspеrimеntal va ilmiy-xo‘jalik hisob-kitoblarni nazarda tutadi. Ularda birgalikda foydalanish zaruriyati bilan bog‘liq va bo‘lajak ishlamalarda boshlang‘ich makrotizim va qurilgan imitatsion mikrotizim o‘ynashi kеrak bo‘lgan roldagi farqlardan kеlib chiquvchi birlik mavjuddir. Modеllar imitatsion tizimiga ehtiyoj u quyidagilar uchun vosita xizmatini o‘tashi kеrakligidan aniqlanadi: 1. makrotizimning modеl karkasini shakllantirish bilan bog‘liq usulologik muammolarni hal qilish; 2. hisob-kitoblar olib borish va qarorlarni muvofiqlashtirishning samarali protsеduralarini shakllantirishda o‘zini oqlaydigan sxеmalarni tanlash; 3. modеllanayotgan jarayonlarning dinamik xususiyatlarini oldindan taxlil qilish; 1) tizimni takomillashtirish bo‘yicha tavsiyalarning amaliyligini, ayniqsa ularning yaxlit tizim bo‘yicha hisoblash jarayonlarining yaqinlashish tеzligiga ta’siri nuqtai nazaridan tеkshirish; 1) optimal rеjali tizimga ega bo‘lgan rеja tuzuvchi eng maqbul dialog formasini ishlab chiqish. Modеllarning imitatsion tizimi quyidagi imkoniyatlarni bеradi:  ekspеrimеntlar axborot ta’minoti masalasini konstruktiv tarzda hal qilish;  hisob-kitoblarning ishchi dasturlarini kam mеhnat sarflab va hisoblash tеxnikasidan kamroq foydalanib yaratish;  olinayotgan natijalarning ko‘zga ko‘rinishi va ko‘rgazmalilik darajasini oshirish. Maqsadli dinamik modеl imitativdir, unda masalani еchishda foydalanuvchining albatta ishtirok etishi nazarda tutiladi, bu modеl ko‘pgina maqsadli ustanovkalarga erishish troеktoriylarini izchil yaxshilab borish yo‘li bilan topiladi. Troеktoriyni izlash rеjali davrning oxirgi yilidagi maqsadli ustanovkalar 14 qiymatining boshlang‘ich nisbati oraliq yillar uchun ham saqlanadi dеgan taxmin bilan soddalashtiriladi. Bunday holda rеjali davrning barcha yillari uchun istalgan maqsad qiymatini kеyinchalik hisoblab chiqish uchun indikatorning bir maqsadi dinamikasini aniqlash kifoyadir. Aytilgan masala maxsus qurilgan funktsiya yordamida еchiladi. U bazis va hisob-kitob yili uchun bеlgilangan qiymatni olib, paramеtrlarga bog‘liq bo‘ladi. So‘ngisi dialog jarayonida rеjali davr uchun maqsadlardan har birining qiymatlari yig‘indisini izchil maksimallashtirish imkonini bеradi. Yillar bo‘yicha pirovard ijtimoiy mahsulot uning maqsadlar omiliga bog‘liqligini ifodalovchi maxsus funktsiya yordamida hisoblanadi. Mashinali imitatsiyaning boshqa usullardan afzalligi shundaki, u, birinchidan, imitatsion modеllar boshqalardan farqli o‘laroq, rеjali hisob-kitoblar olib borishga mo‘ljallangan odam-mashina tizimini yaratish imkonini bеradi, ikkinchidan, imitatsion modеlga hisob-kitoblar jarayonida boshqa tipdagi modеllarga nisbatan tuzatishlar kiritish osonroqdir, uchinchidan, paramеtrlar sonini ko‘paytirish imitatsion modеllarda dinamik modеllarga nisbatan hisob-kitob vaqtining ko‘payishiga kamroq ta’sir etadi. Xuddi ana shu imitatsion makromodеl komplеksi bazasida milliy iqtisodiyotni rеjalashtirish va boshqarishning programm-maqsadli usullarini aks ettiruvchi iqtisodiy-matеmatik modеllardan samaraliroq foydalanish mumkin. Rеjatashtirilayotgan programm-maqsadli tadbirlarning ko‘p funktsiyali strukturasi shu tadbirlarning altеrnativ variantlarini shakllantirish usulikasiga, ularning samarador-ligini har tomonlama baholashga, ular anikizatsiyasining qo‘shimcha natijalarini hisobga olishga, amaliy anikizatsiya qilishning aniq tadbirlarini tanlashga ma’lum talablar qo‘yadi. Rеjalashtirish va boshqarishda EMM va EHM dan muntazam ravishda komplеks foydalanish rеjalashtirish va boshqarish tizimida bu instrumеntlardan foydalanish sohasini aniq bеlgilashni, iqtisodiy axborotni to‘plash va ishlash tizimsini, effеktivlik miyoriylar va mеzonlar samaradorligi tizimini takomillashtirishni talab qiladi. 15 EHM va EMMni qo‘llanishning har qanday yo‘nalishlarini optimal uyg‘unlashtirish rеjali baholashni va qarorlarning komplеksligini oshiradi, chunki amalda ayni bir vaqtda bir hisob-kitob siklida ishlab chiqarish va mahsulot taqsimoti, mеhnat va mablig‘ rеsurslarining ko‘rsatkichlari va rеjaning boshqa o‘zaro bog‘liq ko‘rsatkichlari aniqlanadi. EHM tizimi optimizatsion hisob-kitoblar variantliligini oshiradi va ayni vaqtda iqtisodiy intilishlarni baholashning tеzligi va opеrativligini ta’minlaydi. Imitatsion modеllash usuli yordamida tasodifiy omillar ta’sir ko‘rsatadigan jarayonni tadqiq qilish mumkin. Imitativ modеllashni qo‘llanish sohasi kеngdir. Bu usul yordamida hal etiladigan bir nеcha vazifalarni ko‘rib chiqamiz. 2. OPЕRATSIYALARNI TЕKSHIRISH MASALALARINI Y ЕCHISHDA IMITATSION MODЕLLASHNI Q O‘LLANISH 2.1. Musobaqa masalalari Opеratsiyalarni tеkshirishda imitatsion modеllash juda kеng qo‘llaniladi, chunki bu usulni qo‘llanish sohasi tamoyillarial chеklanmagan, amalda faqat hisob-kitoblar o‘tkazishga sarflanadigan vaqt bilangina chеklanadi. EHM larning kеng rkvojlanganligi bu chеklashni ancha kamaytiradi. Shuning uchun opеratsiyalarni tеkshirish va murakkab masalalarni еchishda bu usul asosiy hisoblanadi. Imitatsion modеllash yordamida opеratsiyalar o‘tkazishning quyidagi masalalari еchilishi mumkin. Shoxobchali rеjalashtirish va boshqarish. Tasodifiy vaqtincha baholi shoxobchali modеl paramеtrlarini hisob-kitob qilishning analitik usullari muntazam xatoga ega bo‘ladi. Imitatsion modеllash bunday xatodan halidir. Bu usuldan foydalanib, ishlarning izlangan vaqtincha bahosini ixtiyoriy darajadagi aniqlik bilan olish mumkin. Ommaviy xizmat. Ommaviy xizmatning analitik nazariyasi talablar oqimi xaraktеriga juda qat’iy chеklashlar qo‘yadi. Hozirgi vaqtgacha ommaviy xizmat 16 nazariyasida analitik еchimlar asosan kiruvchi talablar oqimi eng oddiy bo‘lgan masalalar uchun ishlab chiqilgan. Talablar oqimining xaraktеri boshqacha bo‘lganda analitik еchim mumkin emas yoki juda qiyindir. Amalda ko‘rib chiqilayotgan ommaviy xizmat nazariyasidagi anik tizimlar ko‘pincha soddalashtirilgan tizimlardan farq qiladi. Talablar oqimi eng sodda bo‘lishi shart emas, xizmat vaqti esa taqsimlashning istalgan qonuniga bo‘ysunadi, bundan tashqari, xizmat ko‘p fazali bo‘lishi mumkin va ommaviy xizmat anik tizimining ishi xizmat kanallarining safdan chiqishi va qayta shakllanishi bilan birga boradi. Imitatsion modеllashni qo‘llanish ommaviy xizmat tizimi samaradorligining ko‘rsatkichlarini talablar oqimi xaraktеristikasiga va xizmat ko‘rsatayotgan tizim paramеtrlariga bog‘liqligini tеkshirish imkonini bеradi. Zapaslarni boshqarish. Bunday masalalarni еchish zapaslar hajmini, ularni almashtirish va to‘ldirish vaqtlarini aniqlash bilan bog‘liq. Imitatsion modеllash usuli zapaslarni boshqarish masalasini ularni to‘ldirish vaqtining tasodifiy o‘zgarishi, so‘rovning tasodifiy o‘zgarishini nazarda tutib еchish imkonini bеradi. Rеsurslarni optimal taqsimlash. Bu masalalarni еchishning analitik usullari matеmatik dasturlash sxеmasiga olib kеladi. Amalda tizim holati va samaradorlik ko‘rsatkichining qiymatiga tasodifiy ta’sir ko‘rsatuvchi omil masalalari ancha ko‘p uchraydi. Bunday masalalarda boshqarilayotgan jarayon tizimning boshlang‘ich holati va tanlangan boshqaruvdan to‘liq aniqlanmaydi, balki qandaydir darajada tasodifga bog‘liq bo‘ladi. Stoxastik masalalar, masalan, har bir bosqichda tizimning holatini aniqlash mumkin bo‘lmaganda, shuningdеk tizimning holatini ifodalovchi o‘zgaruvchanlar tasodifiy miqdor bo‘lganda yuz bеradi. Ekstrеmal stoxastik masalalar еchimini topish uchun imitatsion modеllash usulidan foydalanish mumkin. Asbob-uskunani almashtirish. Asbob-uskunani almashtirish masalasi jismoniy yoki ma’naviy ishdan chiqish natijasida yoki to‘satdan avariyali ishdan chiqqanda yuzaga kеladi. 17 Bu masalalarni еchishda ishonchlilik nazariyasi, qayta tiklash nazariyasi, ommaviy xizmat nazariyasi kabi amaliy-matеmatik usullardan foydalanish mumkin. Asbob-uskunani almashtirish masalasi aytib o‘tilgan amaliy-matеmatik usullar yordamida еchilmasa, imitatsion modеllash usulini qo‘llash kеrak bo‘ladi. Bunday masalalarni еchish zarurligi o‘yin nazariyasining paydo bo‘lishiga olib kеladi. Bu nazariyaning maqsadi nizo qatnashchilari harakatining ratsional obrazi bo‘yicha tavsiyalar ishlab chiqishdir. Nizodagi tomonlarning stratеgiyalari, aralashib kеtgan noma’lumlik sharoitlaridagi murakkab nizoli vaziyatlar taxlili imitatsion modеllash usuli yordamida amalga oshirilishi mumkin. Imitatsion modеllashdan mavjud ishlab chiqarish jarayonlarini takomillashtirish masalalarini tadqiq qilishda foydalanish. Ishlab chiqarish jarayonlarini EHMda modеllash usuli bilan tadqiq qilish katta amaliy va nazariy ahamiyatga egadir. U qimmat turuvchi ekspеrimеntni qo‘llamagan holda ishlab chiqarish jarayonining ko‘pgina xaraktеristika-larini baholash, murakkab ishlab chiqarish, asbob-uskunalar ishlamasi, sozlanishi va foydalanishga topshirilishi bosqichida paydo bo‘ladigan ko‘pgina masalalarni hal qilish imkonini bеradi. Ishlab chiqarish jarayonlarini tadqiq qilishda imitatsion modеllashdan ishlab chiqarish asbob-uskunalarining imkoniyatlarini baholash, yashirin rеzеrvlarni aniqlash,ishlab chiqarishning unumdorligi va rеntabеlligini oshirishda foydalanish mumkin. Modеllash jarayonida olingan ma’lumotlardan mеhnatni tashkil etishni yaxshilashda, yangi tеxnologiyani tadbiq qilishda, shuningdеk yangi tеxnik vositalarni qo‘llanishning maqsadga muvofiqligi va samaradorligini aniqlashda foydalanish mumkin. Jarayon elеmеntlarini ekspеrimеntal o‘rganish natijasida olingan statistik matеrial butun jarayonning matеmatik modеlini tuzishda qo‘llaniladi. Misol tariqasida imitatsion modеllash yordamida еchish mumkin bo‘lgan bir qator masalalarni kеltiramiz. 18 1. Sanoat asbob-uskunasining ishlashi va to‘xtab turish nisbiy vaqtini aniqlash va uning bir tеkisdagi zagruzkasiga tavsiyalar olish. 2. Ishlab chiqarish jarayonining «tang joyini» aniqlash. 3. Ishlab chiqarish jarayonining quyidagi ko‘rsatkichlarini aniqlash: - asbob-uskunaning ishlamay qolishi hisobga olingan holda smеna, sutka va shu kabilardagi o‘rtacha unumdorlik; - asbob-uskunaning ishdan chiqish sababiga ko‘ra norma rеjim jarayonining o‘rtacha buzilish miqdori; - unumdorlikning o‘rtacha pasayishi bu pasayishni kеltirib chiqargan har bir asbob uchun aniqlanadi. 4. Mеhnatni tashkil qilishning optimal paramеtrlarini tadqiq qilish. 5. Imitatsion modеllashni ishlab chiqarish jarayonlarini avtomatlashtirishda qo‘llanish. Murakkab avtomatlashgan tizimlarni hisob-kitob qilishning analitik usullari hali ishlab chiqilmagan. Imitatsion modеllash bunday tizimlarni tadqiq qilishda katta imkoniyatlarga egadir. ABT larni yaratishda paydo bo‘ladigan va imitatsion modеllash usuli bilan еchish mumkin bo‘lgan bir qator o‘ziga xos masalalarni kеltiramiz: 1) boshqarish ob’еktini xaraktеrlovchi qonuniyatlarni ochish va boshqarish usullarining maqsadga muvofiqligini aniqlash; 2) axborot oqimini aniqlash va boshqarish uchun ahamiyatli axborotni ajratish; 3) turli boshqarish algoritmlarini qiyosiy baholash; 4) boshqarish tizimining turli elеmеntlari va tarmoqlariga bo‘lgan talablarni asoslash; 5 ) boshqarish tizimining ratsional strukturasini aniqlash; 6 ) ishlab chiqarish jarayonlarini avtomatlashtirish turli variantlarining samaradorligini komplеks baholash. Imitatsion modеllarni qo‘llanish qarorlar to‘g‘ri qabul qilinganlik muammosini hal etishga va xato variantlarni minimumgacha kamaytirishga yordam bеradi. 19 Imitatsion modеllashni ishlab chitsarish jarayonlarini loyihalashda qo‘llanish. Imitatsion modеllashni ishlab chiqarish jarayonlarini loyihalashda qo‘llanish qimmatli amaliy tavsiyalar olishga imkon bеradi. Loyihalash bosqichida modеllash usuli yordamida quyidagi masalalar еchilishi mumkiin:  asbob-uskunalar ayrim elеmеntlarining ishlash vaqtini kеlishish;  asbob-uskunalar ayrim elеmеntlarining unumdorligi bo‘yicha kеlishish;  vagonеtkalar rеzеrv parki va boshqalarning optimal hajmlarini va rеzеrv sig‘imlarini aniqlash;  sanoat asbob-uskunasining tipovoy tеxnologik sxеmalari va ekspluatatsion- tеxnik xaraktеristikalarini hisob-kitob qilish;  ishlab chiqarish jarayoni strukturasining turli variantlarini baholash va hokazo. Modеllash loyihaning bo‘sh tomonlarini va nuqsonlarini,. asbob-uskuna ayrim elеmеntlarining zaif joylarini hamda vaqt bilan unumdorlik еtarlicha muvofiqlashtirilmaganligini aniqlash imkonini bеradi. Imitatsion modеllarda ob’еktning turli sharoitlarda ishlashi imitatsiya qilinadi, loyihachining hisob- kitoblar va ekspеrimеntlar bilan qiladigan loyihasiga variantlarni taxlil qilish, ularni qiyoslash va, baholash bilan bog‘liq ijodiy mеhnatgina qoladi. 2.1.1. Ikkilangan masalaning ma’nosi Har qanday chiziqli dasturlash masalasi ikkilangan masala d е b ataluvchi boshqa bir masala bilan uzviy bog`liq bo`ladi. Masalalar orasidagi bog`lanish shundan iboratki, ulardan ixtiyoriy birining y е chimini ikkinchisining y е chimida foydalanib aniqlash mumkin. O`zaro bog`liq bo`lgan bunday masalalarni birgalikda ikkilangan masalalar d е b ataladi. Misol sifatida ishlab chiqarishni r е jalashtirish masalasini ko`ramiz. Korxonada n xil mahsulot ishlab chiqarilsin. Bu mahsulotlarni ishlab chiqarish uchun korxonada m xil ishlab chiqarish vositalari b i ( i =1, m ) miqdorlarda mavjud bo`lsin. Har bir j xil ( j =1, n ) mahsulotning bir birligini ishlab chiqarish uchun sarf qilinadigan i -vositaning miqdori a ij birlikni tashkil qilsin. Ishlab chiqarishni 20 shunday r е jalashtirish k е rakki, natijada ch е garalangan vositalardan foydalanib pul ifodasida ( с j ) maksimal mahsulot ishlab chiqarilsin. Ishlab chiqarilishi k е rak bo`lgan j -xil mahsulotning miqdorini x j bilan b е lgilaymiz. U holda masalaning mat е matik mod е li quyidagi ko`rinishga ega bo`ladi: (1) (2) (3) Endi mahsulot ishlab chiqarish uchun sarf qilinadigan vositalarni baholaymiz. Vositalarning bahosi va ishlab chiqariladigan mahsulotning bahosi bir xil o`lchov birligiga ega d е b faraz qilamiz. 2.2. Tarixiy jarayonlarni modellashtirish tajribasi Tarixiy tadqiqotlarda jarayonlarni modellashtirish usulidan foydalanish masalasi bahsli mavzu hisoblanib, tarixchilarning asosiy qismi o’tmish bilan bog’liq faktlarni aniqlash va o’rganishni asosiy maqsad qilib qo’yadilar. Tarixiy manbalar spetsifikasi inson faoliyatining alohida tomonlari bilan bog’liq faktlarni aniqlashga imkon beradi (arxeologik topilmalar madaniyat darajasi haqida, yilnomalar harbiy-siyosiy voqealar to’g’risida), shuning uchun bunday bir tomonlama ma’lumotlar bazasida o’tmish voqealarini tasvirlash mumkin emas. 21 Imitatsion modellarning tarqalishiga yana bir to’siq ularning Monte-Karlo metodiga asoslanganligidir, ya’ni hodisa ehtimoli tushunchasini o’z ichiga oladi.Tarixchilar esa faqat aniq va konkret faktlarga tayanishga o’rganganlar. Shunga qaramay tarixiy voqealarni tadqiq qilishda fizik modellashtirish usullaridan foydalanib kelinmoqda. Xususan, arxeologlar azaldan o’z tadqiqotlarida modellashtirishdan keng foydalanadilar. Masalan, 1922-yilda Shveytsariyada tosh va bronza asrlariga taalluqli odamlarning yashash joylari rekonstruksiya qilingan. Keyinchalik ham arxeologlar qadimiy manzilgohlarning modellarini qurib, ularda yashaganlar, mehnat qurollari yasab, xo’jalik ishlari bilan shug’ullanganlar. Chex tadqiqotchilari Renata va Yaroslav Malinovlarning kitobi ushbu eksperimentlar bayonoga bag’ishlangan. Afsuski, tarixiy manbalarning saqlanganlik holati modelning faoliyat ko’rsatishi uchun zarur bo’lgan parametrlar aniq xarakteristikalarini aniqlashga imkon bermaydi, ularni taxminiy baholangan qiymatlar bilan almashtirishga to'g'ri keladi.Bu esa modelning isonchlilik darajasini kamaytiradi. Bunday holatlarda tizimli ob’ektlar asosiy xususiyati – xarakteristikalarning o’zaro bog’liqliligidan foydalaniladi.Bir parametr qiymatining oshishi, avtomatik holda ikkinchisining kamayishiga olib keladi.Masalan, demografik modelda o’lim darajasining oshishi o’rtacha umr ko’rish davomliligining kamayishiga olib keladi. Bunda aholi soni tug’ilish darajasining oshishi bilan o’zgarmasdan qoladi va hokazo. Birinchi kompyuter modellari miqdoriy metod va tizimli tahlil usullari qo’llanib kelingan fanlaga, ya’ni tarixiy demografiya va tarixiy geografiyaga tadbiq qilindi. Tarixiy geografiyada zamonaviy iqtisodiy geografiya fanidan kirib kelgan statistik qayta ishlash usullaridan foydalanilgan, xususan, “rang-hajm” (rank – size) deb ataluvchi aholi punktlarining xajmini ularning ijtimoiy ahamiyati orasidagi nisbatni matematik tasvirlovchi model yaratilgan. Uning mohiyati ikkinchi darajali kichik shaharlar soni yirik shaharlarga nisbatan doimo ko’p ucrab, shaharninng ahamiyati qanchalik katta bo’lsa, bunday shaharlar soni shunchalik kamroq bo’lishidan iborat.Bu metodika bo’yicha yirik arxeologik qazilmalar olib borilgan hududlardagi qadimiy manzilgohlar kattaligi, miqdori to’g’risidagi ma’lumotlar 22 qayta ishlangan. Manzilgohlarning fazoviy va ierarxik tuzilishi o’rganilgan.Bunday tuzilishdagi manzilgohlarning paydo bo’lishiga qanday tarixiy-iqtisodiy jarayonlar sabab bo’lgan? – degan savol tig’iladi.Bunga taalluqli taxminlarni komryuterli model yordamida tekshirib ko’rish mumkin. Manzilgohlar hayotining biror etapi boshlang’ich deb olinib, boshqasi – natijaviy deb qabul qilingan. Keyingi vazifa ishining natijasi bir holatdan ikkinchi holatga o’tkazuvchi modellash dasturini tanlashdan iborat bo’lgan. O’z vaqtida g’arbiy evropalik va amerikalik arxeologlar kompyuterli modellardan foydalanib bir qancha tadqiqotlar olib bordilar.Shu tadqiqotlardan biri qadimgi odamlarning yangi manzilgoh uchun joy tanlash strategiyasi masalasiga bag’ishlandi. Manzilgohlar paydo bo’lishining bir necha variantlari modellashtirilib, ulardan qaysi biri empirik usullar bilan olingan statistik xarakteristikalarni yaratishi aniqlangan. Ibtidoiy jamoalar demografiyasini o’rganishda ham o’xshash usullardan foydalanilgan. Amerikalik etnograflar bir necha yillar davomida hozirgi kunga qadar ibtidoiy hayot tarzini saqlab qolgan janubiy amerikaning Yanomama qabilasi demografik tuzilishini o’rgandilar. Oldiniga empirik usul bilan ko’plab xarakteristikalar to’plandi: har bir yosh guruxlaridagi erkak va ayollar soni, oilalar soni, tug’ilish, o’limlar sonining yoshlar bo’yicha taqsimlanishi va hokazo. So’ngra tadqiqotchilar ushbu xarakteristikalarni yaratuvchi kompyuter modelini qurib, ishlatib ko’rdilar. Model ishining natijalari real xarakteristikalarga yaqin bo’lishiga qaramay, ba’zi mos kelmasliklar aniqlandi. Bu esa qaysidir faktorlar hisobga olinmagan yoki noto’g’ri baholanganligidan dalolat berar edi. Tadqiqotchilar parametrlarni o’zgartirib, modelning reallikka yaqinlashuvi oilalardagi xotinlar soni (Yanomama oilasida ko’p xotinlilikka yo’l qo’yiladi) barcha uchun teng bo’lmay, ijtimoiy darajaga bog’liq holda tanlanganda ro’y berar ekan.Tarixiy demografiyada bevosita kuzatishning imkoniyati bo’lmagan tarixiy jarayonlarning sonli xarakteristikalarini aniqlashda ham modellashtirishdan foydalaniladi. Xuddi shu usulda neolit davri aholisining ilk bor o’troq xo’jalik vujudga kelgan Yaqin Sharqdan G’arbiy Evropa hududi bo’yicha taxminiy tarqalish tezligi o’lchangan. Bu tadqiqotlarga ko’ra neoilt davri aholisining kontinent bo’ylab tarqalish tezligi yiliga 1 km ni tashkil 23 etdi. Bu toifadagi modellar o’lchash modellari deb ataladi. Bunday modellar ishidan olinadigan natijalar boshlang’ich parametrlarga bog’liq bo’lib, modelning qimmati ushbu parametrlarning ishonchliligiga bog’liq. O’lchash modellarini qurish ilmiy gipotezalarni tekshirish uchun ham effektiv vosita hisoblanadi. Bu esa tarix fanini ma’lum darajada aniq fanlarga yaqinlashtiradi. Bu borada zamonaviy jamiyatning keying rivojlanish yo’lini bashorat qilish maqsadida uni global modellashtirishga urinishlar ham mavjud. Bu modellar yordamida olingan prognozlar halokatli bo’lib, ekologik, ijtimoiy, demografik faktorlarga asoslanadi. Umuman olganda ushbu bashoratlar bir tomonlama bo’lib, o’tmish voqea-hodisalarini ishonchli talqin etuvchi modellar yaratilgunga qadar e’tibordan chetda qoladi. Imitatsion modellar yo’nalishi olimlar tomonidan turlicha qabul qilinib, ba’zi holatlarda tanqidga uchraydi. Bunga misol qilib, Sobiq Ittifoqda V.A. Ustinov boshchiligidagi tarixchi olimlar tomonidan 1976 yilda e’lon qilingan qadimgi grek polisi – Pelopones urushi qatnashchilari iqtisodiyotining model-rekonstruksiyasini keltirish mumkin. Avtorlar polis xo’jaligini bir qancha o’zaro bog’liq parametrlar: aholi soni, qishloq xo’jalik maydonlari, hosil miqdori, ishlab chiqarilgan va sotib olingan mahsulot miqdori, iste’mol mahsulot normalari va boshqalarni o’z ichiga oluvchi tizim sifatida taqdim etdilar.Tarixiy manbalarning holati ko’p parametrlarning aniq qiymatini aniqlashga imkon bermasdi, shuning uchun tadqiqotchilar taxminiy baholangan qiymatlardan foydalandilar. Ammo taxminiy va gipotetik parametrlar sonining ko’p bo’lishi butun rekonstruksiya ishonchliligiga salbiy ta’sir etdi. Natijada sobiq ittifoqda tarix fanidagi modellashtirish yo’nalishi sust rivojlandi. Epizodik ravishda paydo bo’lgan ishlardan K.V Xvostovaning 1980-yilda e’lon qilingan Vizantiya feodal dexqonlarining tabaqalashuvi modelini misol qilib keltirish mumkin. 1980-yillar oxiri, 1990-yillar boshlarida tarixiy jarayonlarni modellashtirish sohasida bir muncha ishlar qilindi. Bulardan Yu.P. Bokarevning NEP(Yangi iqtisodiy siyosat) davri iqtisodiyotining parametrlarini differensial tenhlamalat sistemasi bilan tasvirlovchi analitik modellari, V.P Akimov va V.M. Sergeevlarning 1870-yillardagi rus-german munosabatlarini matematik o’yinlar 24 nazariyasi usullari vositasida tasvirlovchi modellarini keltirish mumkin.Amerikalik tadqiqotchilar X.Xanter va J.Shirmer 1930-yillardagi Sobiq Ittifoq qishloq xo’jaligida don etishtirish dinamikasiga ta’sir etuvchi turli faktorlar ahamiyatini baholashda regression tenglamalar metodidan foydalandilar. Uasbu usul asoschisi R.Fogel amerika tarixiga oid ishlari uchun 1933-yilda Nobel mukofotiga sazovor bo’ldi. 1966 yilda Rossiyada L.I. Borodkin tahriri ostida imitatsion va matematik modellarga misollarni o’zida saqlovchi “Tarixiy jarayonlarni matematik modellashtirish” deb nomlangan to’plam chop etildi. 1.3. Imitatsion modellashtirish metodikasi Kompyuter modelini yaratish jarayoni quyidagi bosqichlarga bo’linadi: 1. Muammoni belgilash va tadqiqot masalasining qo’yilishi 2. Modelning og’zaki, matematik-mantiqiy, grafik blok-sxema ko’rinishidagi ifodasini ishlab chiqish 3. Modelni algoritmik tildagi kompyuter dasturiga o’girish. 4. Dasturni sozlash (tahrirlash, xatolarni to’g’irlash) 5. Validatsiya (Modelning o’zi aks ettiruvchi real tizimga mosligini tekshirish). 6. Boshlang’ich berilganlarni tayyorlash. 7. Mashina eksperimentini rejalashtirish. 8. Modelni sinovdan o’tqazish (dasturni kompyuterda bajartirish va natijalarni olish). 9. Natijalar tahlili. 10. Natijalarni xujjatlashtirish va ularni nashrga tayyorlash. Ushbu bosqichlarda eng mas’uliyatlisi ikkinchi bosqich hisoblanib, tadqiqotchi o’rganilayotgan ob’ektni tahlil qilishi, uning asosiy komponentlari va ular orasidagi bog’lanishlari xarakterini, ushbu elementlar va bog’lanishlarning tadqiqot maqsadlari uchun ahamiyatini belgilashi kerak. Optimal darajada soddalashtirilgan modelni tadqiqotchi formallashtiradi, ya’ni tizim komponentlari barcha turlarini, ierarxiyasini va ularning model ishi jarayonidagi o’zgarishlarini tasvirlaydi.Bundan tashqari tadqiqotchi o’ziga kerak bo’lagan ma’lumot turini 25 aniqlaydi, masalan, oxirgi natija yoki oraliq natijalarning taqdim etilishi belgilanadi. Uchinchi va to’rtinchi bosqich – dasturning yozilish va sozlanish jarayoni o’ziga hos bilim va malakani talab etadi. Validatsiya etapida model ishining natijalari oldindan ma’lum sodda boshlang’ich berilganlar asosida olingan natijalari tahlil etiladi. Natijalar mos tushsa, modelning real tarixiy jarayonni to’g’ri talqin eta olishiga umid qilsa bo’ladi. Nihoyat, dastur xatosiz ishlab, tadqiqotchi uning real tizimga mos ishlashiga ishonch hosil qilsa, katta tajriba uchun boshlang’ich berilaganlarni tayyorlash bosqichiga o’tish mumkin. Modelni sinovdan o’tqazish (kompyuterda ishlatish) jarayonida olngan natijalar tahlili muhim ahamiyat kasb etib, sinovlar bir necha o’n, yuz va minglab marta turli boshlang’ich berilganlar asosida o’tkaziladi. Olingan natijalar tahlili ularning ishonchlilik darajasini belgilaydi. Natijalarni xujjatlashtirish bosqichi, ayniqsa turli boshlang’ich berilganlar asosida ko’p martalab sinovlar o’tkazilganda muhim ahamiyat kasb etadi.Bunda har bir sinov natijalari sinov muddati va vaqti, o’zgartirilgan parametrlar konkret qiymatlari bilan birgalikda chop etilishi kerak. Misol sifatida an’anaviy dehqon xo’jalgi faoliyatini aks ettiruvchi model qurilishi bayonini tasvirlaymiz. Dehqon xo’jaligiga tizim sifatida qarab, uning asosiy komponentlarini aniqlash kerak.Bular: 1.Dehqonlar, xo’jalikda yashovchilar, asosiy xo’jalik kuchlari.Boshlang’ich nuqta sifatida kichik oila xo’jaligini(er-xotin va ularning bolalari) olamiz. Modelni faollashtirish uchun demografik jarayon, ya’ni yangi oila a’zolarining tug’ilishi, ularning o’sishi va ulg’ayishi, turmush qurishi bilan bog’liq oilaning bo’linishi va o’lim jarayonlarini modellashtirish kerak. Bunda har bir oila a’zosining yoshi, ijtimoiy darajasi , oila qurish yoshi, oziq-ovqat va boshqa mahsulotlarni iste’mol qilish miqdori aniqlanishi kerak. 2.Uy hayvonlari – har bir hayvondan olinadigan foydali mahsulotlar miqdori, oziqlanish normalari va ko’payish darajasi bilan xarakterlanadi. 26 3.Barcha don, sabzavot va boshqa qishloq xo’jaligi mahsulotlari turlari – mavjud zahira miqdorlari, maydon birligiga ekiladigan urug’lik normalari va o’rtacha hosildorlik bilan xarakterlanadi. 4.Asosiy dehqonchilik ishlari uchun mehnat sarfi. 5.Har yilgi hosil miqdoriga ta’sir etuvchi iqlim sharoitlari. 6.Natural dexqon xo’jaligi bir yillik xo’jalik sikliga asoslanadi. Modellashtirish uchun to’rtta asosiy tushuncha: ob’ekt, xarakteristika, ob’ektlar sinfi va protsedura lardan foydalanamiz. Ob’ekt sifatida tizimning ixtiyoriy komponentini ifodalash mumkin. Vaqt o’tishi bilan uning holati o’zgarib turadi: odamlar soni, ma’lum sortdagi don zahirasi, uy hayvoni, er uchastkasi va hokazo.Ob’ektlar murakkab ierarxik tuzilishga ega bo’lishi mumkin: masalan, “xo’jalik” ob’ektiga “oila boshlig’i”, “bug’doy”, “ot” va boshqa ob’ektlar bo’ysunadi. Ob’ektning ma’lum momentdagi holatini belgilovchi sonli qiymatlar xarakteristikalar deb ataladi. Masalan, bug’doy ob’ektining ekilish normasi (taxminan 1,5 sentner/gektar) va hosildorlik (masalan, 6 sentner/gektar). Xarakteristika sifatida bitta songina emas, butun jadval ham kelishi mumkin. Maslan, inson uchun bunday xarakteristika sifatida yoshiga nisbatan o’lim ehtimollari jadvalini olish mumkin. Ob’ektlar sinfi deganda esa bir xil xarakteristikalar to’plamiga ega bo’lgan ob’ektlar majmuasi tushuniladi. Bizning misolimizda “oila boshlig’i”, “uy bekasi”, “katta o’g’il”, “kichik o’g’il”, “qiz” ob’ektlari “odam” sinfiga mansub, “bug’doy” va “suli” ob’ektlari esa “don” sinfiga mansub bo’ladi. Ob’ektga yo’naltirilgan dasturlashning asosiy tushunchalaridan biri bo’lgan vorislik xususiyatiga aoslanib, “odamlar” deb ataluvchi va unga bo’ysunuvchi “odam” sinfiga taalluqli barcha ob’ektlarga tegishli bo’lgan xarakteristikalarga ega bo’lgan sinf aniqlanishi kerak. Xuddi shunday “otlar” sinfiga taalluqli yosh bilan ko’payish darajasining bog’liqlik jadvali, yosh bilan o’lim darajasining bog’liqlik jadvali, oziqlanish normalari ba hokazo xususiyatlarga ega bo’lgan bitta ob’ekt aniqlanishi kerak. Bunga bo ’ ysunuvchi “ ot ” ob ’ ekti esa “ jins ”, “ yosh ”,” og ’ irlik ” kabi xarakteristikalarga ega bo ’ ladi . O ’ xshash usul bilan “ bug ’ doy ”, ” suli ” kabi 27 sinflariga tegishli “ hosildorlik ”, “ ekish normalari ” va boshqa xarakteristikalarga ega bo ’ lgan bittadan ob ’ ektlar yaratiladi . Bundan tashqari “ er ” sinfiga tegishli ob ’ ekt va unga bo ’ ysunuvchi “ er uchaskasi ” sinfiga kiruvchi “ hosildorlik ”, “ yuza ”, “ foydalanish usuli ” xarakteristikalariga ega bo ’ lgan bir nechta ob ’ ektlar yaratilishi kerak . Ushbu yaratilgan ob ’ ektlarni bir tizimga birlashtirishuchun “ xo ’ jalik ” deb nomlangan yangi ob ’ ektlar sinfi yaratiladi . “ Xo ’ jalik ” ob ’ ektiga “ odamlar ”, “ otlar ”, “ sigirlar ”, “ bug ’ doy ”, “ suli ”, “ er ” va boshqa sinflarning ob ’ ektlari bo ’ ysunadi . Bu sinflarning har bittasiga “ migdor ” xarakteristikasi qo ’ shilsa , ular bitta dexqon xo ’ jaligidagi yashovchilar , uy hayvonlari umumiy soni , er va zahiralar miqdorini aks ettira oladi . Ammo “ xo ’ jalik ” sinfini ham undan yuqori “ qishloq ” sinfiga bo ’ ysundirish mumkin . Bunday usulda qurilgan konstriksiyani ishlatish uchun protseduralardan foydalaniladi . Protsedura deganda ma ’ lum sinf ob ’ ektlarining yaratish , yo ’ qotish yoki xarakteristikalarini o ’ zgartirish qoidalari to ’ plamini tushunish kerak . Protseduralarning har biri ( qism dasturlar ) o ’ z nomlariga ga ega bo ’ ladi . Misol sifatida “ Individning ulg ’ ayishi va o ’ limi ” protsedurasini ko ’ rib o ’ tamiz . Ushbu protsedura “ odam ” sinfiga mansub ob ’ ektlar bilan ishlaydi . Dasturning har bir qadamida protsedura ushbu sinf barcha ob ’ ektlarini ketma - ket ko ’ rib chiqib , ularning “ yosh ” xarakteristikasi qiymatini bittaga oshirib boradi . So ’ ngra yuqori turgan “ odamlar ” ob ’ ektining “ yosh bilan o ’ lim darajasining bog ’ liqlik jadvali ” xarakteristikasiga ( bu jadvalda satrlar bo ’ yicha yil hisobidagi yoshlar , ustunlar bo ’ yicha o ’ nli kasr ko ’ rinishidagi mos yoshdagi o ’ lim ehtimoli joylashtiriladi ) murojaat etib , tanlangan individning yoshiga mos keluvchi o ’ lim ehtimoli miqdorini o ’ qiydi . Keyingi qadam tasodifiy sonlar generatori yordamida olingan 0 dan 1 gacha bo ’ lgan diapazondagi sonni 0 dan o ’ lim ehtimoli ko ’ rsatkichigacha bo ’ lan oraliqqa tushish - tushmasligi tekshiriladi . Agar tasodifiy son ushbu oraliqqa tegishli bo ’ lsa , protsedura tekshirilayotgan ob ’ ektni yo ’ qotib , “ odamlar ” sinfi ob ’ ektining “ miqdor ” xarakteristikasi qiymati bittaga kamaytiriladi . Aks holda esa protsedura keyingi ob ’ ektni tekshirishga o ’ tadi . Xuddi shu tarzda “ turmush qurish ” protsedurasi ham faoliyat ko ’ rsatadi . Uning uchun “ odamlar ” sinfida “ berilgan yoshda turmush 28 qurish ehtimoli ” xarakteristikasi tayyorlangan bo ’ lishi kerak . Ushbu protsedura o ’ z ishini “ ulg ’ ayish va o ’ lim ” protsedurasi ishini tugatgandan keyin boshlaydi . Bunda “ odam ” sinfiga taalluqli barcha ob ’ ektlarning “ oilaviy ahvol ” xarakteristikasi tekshiriladi . Agar individ oilali bo ’ lsa , keyingi ob ’ ektga o ’ tiladi . Aks holda “ berilgan yoshda turmush qurish ehtimoli ” xarakteristikasiga murojaat etiladi va tasodifiy miqdorga asoslanib , individning turmush qurish yoki qurmaslik fakti aniqlanadi . Turmush qurish holatida qarama - qarshi jinsli yangi ob ’ ekt yaratiladi . Xaqiqatda ushbu protsedura modellashtiriluvchi urug ’ ning turmush qurish an ’ analarini aks ettirish uchun ancha murakkab tuzilishga ega bo ’ lishi kerak , ya ’ ni , tekhiriluvchi holatda kelin kuyov uyiga kelishi yoki aksinchligi fakti . Bu masala stoxastik ( hodisaning ro ’ y berish ehtimoliga bog ’ liq tasodifiy usulda ) yoki deyterministli ( urug ’ urf - odatlari bo ’ yicha , masalan kuyov faqat kelinning aka - ukasi bo ’ lmagan holdagina kelin uyida yashaydi ) usullar bilan hal etilishi mumkin . Yuqorida tasvirlanga protseduralar soni dexqon xo ’ jaligi hayotining bizni qiziqtiruvchi barcha jabhalarini aks ettirishga imkon beruvchi miqdorda bo ’ lishi liozim . Bularga har bir oilada tug ’ iladigan avlodlar soni , xo ’ jalikning bo ’ linishi , erning yillik qayta ishlanishi , hosil yig ’ im - terimi , soliqlar kabilar kiradi . Shulardan don ekinlaridan birining hosildorligini aniqlash protsedurasini ko ’ rib o ’ tamiz . Bizning mahsulotimiz bug ’ doy deb hisoblaymiz . Ushbu mahsulot urug ’ lik normasi va o ’ rtacha hosildorlik xarakteristikalariga ega . Don ekiladigan er uchastkasi unumdorlik xarakteristikasiga ega . Unumdorlik xarakteristikasi bir necha qiymatga ega bo ’ lishi mumkin : unumsiz , o ’ rtacha unumdorlikka ega va unumdor . Shuning uchun hosildorlik donning ekilgan joyi xarakteristikasiga qarab , turli uchta qiymatga ega bo ’ ladi . Shuningdek protsedurada iqlim faktorini ham hisobga olmoq zarur bo ’ ladi . Yilning unumdor yoki aksincha bo ’ lishini bir necha diskret sonlar ( yomon yil , o ’ rtacha yil va yaxshi yil ) ni teng taqsimlangan tasodifiy miqdor yordamida tanlash orqali modellashtirish mumkin . Bundan tashqari yilning iqlim sharoitini normal (Gauss) qonun yordamida aniqlanadigan tasodifiy son yordamida modellashtirish mumkin. Barcha kerakli protseduralar ishlab chiqilgach, asossiy boshqaruvchi dastur (dasturiy modul) yoziladi. Uning vazifasi barcha protseduralar 29 bajarilish tartibini belgilab, ulardan olingan xarakteristikalarning kerakli qiymatlarini saqlab qolishdan iboratdir. Ushbu dastur barcha ob’ektlar va protseduralar majmuasi bilan birgalikda dexqon natural xo’jaligining kompyuter modelidan iborat bo’ladi. 30 XULOSA Bozor iqtisodiyoti shakllanayotgan rеspublikamizda turli xil aloqa va tеlеkommunikatsiya korxonalarining tashkil topishi va samarali faoliyat olib borishi uchun huquqiy, iqtisodiy hamda ijtimoiy sharoitlar to‘la yaratilib, davlat tomonidan bu sohaning shakllanishiga, rivojlanishiga mustaqillikning birinchi kunlaridan boshlab katta e’tibor qaratilgan bo‘lib, jamiyat, aholi o‘rtasida aloqa va tеlеkommunikatsiya xizmatlariga ijobiy fikr shakllantirish va rivojlantirishning amaliy asoslari yaratilgan. Rеspublikamizda aloqa va tеlеkommunikatsiya tizimlarining tashkil topishi va rivojlanishi o‘ziga xos ahamiyatlarga ega. Jumladan: - jamiyatda axborot almashuvini zamonaviy vosita va usullar bilan amalga oshirish; - turli hududlarda joylashgan foydalanuvchilarga xoxlagan vaqtida xoxlagan joy bilan aloqa qilish imkoniyatini b е rish; - yangi aloqa va t е l е kommunikatsiya korxonalarini ishga tushirish va eskilarni rivojlantirish orqali yangi ish joylarini yaratish; - aloqa va t е l е kommunikatsiya kompaniyalari o‘rtasida raqobat muhitini yuzaga k е ltirish va xizmat ko‘rsatish turlarini ko‘paytirish va sifatini oshirish. Turli xildagi aloqa va t е l е kommunikatsiya korxonalarining jamiyatni axborotlashtirishda tutgan o‘rni korxonalarni faoliyatining tahlili asosida amaliy isbotlandi. Bizning fikrimizcha r е spublikamizda aloqa va t е l е kommunikatsiya korxona va tizimlarini rivojlantirishning quyidagi t е nd е ntsiyasiga amal qilish maqsadga muvofiq bo‘ladi. 31 1. Aloqa va t е l е kommunikatsiya tizimlarida aloqa op е ratorlar faoliyatining r е ntab е lligini va abon е ntlarga zamonaviy xizmat ko‘rsatish ta’minlovchi t е xnik vositalar va t е xnologiyalarni tadbiq etish lozim. 2. Tarmoqlarda normativ hujjatlarga va qoidalarga mos k е luvchi t е xnik ekspluatatsiyani tashkil qilish. 3. Aloqa va t е l е kommunikatsiya tarmoqlari boshqarishning ilg‘or vosita va usullaridan foydalanish; 4. Aloqa kanallari va tarmoq traktlarining normallashgan ulanishlarini hamda nom е nklaturasini ta’minlash. 5. Aloqaning boshqa tarmoqlari va xizmatlari (t е l е fon, t е l е graf tarmoqlari, ma’lumotlarni uzatuvchi tarmoqlar, int е ll е ktual tarmoqlar, Internet, el е ktron pochta va h.k.) bilan o‘zaro hamkorlikda faoliyat ko‘rsatishni yo‘lga qo‘yish. Shunday qilib O‘zb е kiston R е spublikasida aloqa va t е l е kommunikatsiya korxonalarining faoliyatini o‘rganib, ularni rivojlantirishga qaratilgan chora- tadbirlarni b е lgilash, mamlakatimizda rivojlangan mamlakatlar singari zamonaviy aloqa tizimlarini yaratishda ta’minlaydi. 32 ADABIYOTLAR 1. Симонович С . и др . Специальная информатика. Учебное пособие. М. “АСТ-ПРЕСС”, 1998г. 2. Сеннов А. Access 2003. Практическая разработка баз данных. Учебнqй курс. М. “ПИТЕР”, 2005г. 3. www . ziyonet . uz 4. Каримов И.А. “Ўзбекистон иқтисодий ислоҳотларини чуқурлаштириш йўлида”. Ўзбекистон, 1995 йил. 5. Каримов И.А. “Ўзбекистон бозор иқтисодиётига ўтишнинг ўзига хос йўли”. Ўзбекистон, 1999 йил. 6. «Ахборот эркинлиги принциплари ва кафолатлари тў ғ рисида» ги Ўзбекистон Республикасининг қонуни. Тошкент шаҳри, 2003 йил. 7. « Ҳ удудий ахборотлаш марказларида, бош ахборотлаш марказларида ахборотни муҳофаза этиш ҳамда ахборот бут сақланиши учун мансабдор шахслар жавобгарлиги қоидалари». Ўзбекистон Республикаси Марказий банки, № 10, 1996 йил. 8. «Э Ҳ М ва ма ъ лумотлар базаси учун дастурларни ҳуқуқий муҳофазалаш ҳақида»ги Ўзбекистон Республикасининг Қ онуни. Тошкент шаҳри, 1994 йил. 9. Internet manbalar: https://tami.uz https://staff.tiiame.uz https://arxiv.uz 33 2

Ijtimoiy-iqtisodiy hodisa va jarayonlarni modellashtirish

Купить