Ijtimoiy-madaniy faoliyatda ijtimoiy hamkorlikning namoyon bo‘lishi va jamiyat taraqqiyotidagi o‘rni - Sotsiologiya - Diplom ishlar

Dokument ma'lumotlari

Narxi	60000UZS
Hajmi	358.6KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	29 Oktyabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Diplom ishlar
Fan	Sotsiologiya

Sotuvchi

Benjamin Franklin

Ro'yxatga olish sanasi 29 Oktyabr 2024

5 Sotish

Ijtimoiy-madaniy faoliyatda ijtimoiy hamkorlikning namoyon bo‘lishi va jamiyat taraqqiyotidagi o‘rni

Sotib olish

1
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
MIRZO ULUG‘BEK NOMIDAGI
O‘ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI
IJTIMOIY – IQTISODIY FAKULTETI
IJTIMOIY MADANIY FAOLIYAT YO‘NALISHI
BITIRUV MALAKAVIY
ISHI
MAVZU: Ijtimoiy-madaniy faoliyatda ijtimoiy hamkorlikning namoyon
bo‘lishi va jamiyat taraqqiyotidagi o‘rni
BAJARDI: ________________________
QABUL QILDI: ________________________
Toshkent 2024

3
MUNDARIJA
Kirish .......................................................................................................... 3-5
I. BOB. IJTIMOIY HAMKORLIKNING ILMIY-NAZARIY VA
HUQUQIY ASOSLARI
1.1. Ijtimoiy hamkorlikning nazariy va huquqiy asoslari ............................ 6-18
1.2. Ijtimoiy hamkorlikning muhim komponentlari ................................... 19-29
II. BOB. IJTIMOIY-MADANIY HAYOTDA IJTIMOIY
HAMKORLIKNING NAMOYON BO”LISHI VA JAMIYAT
TARAQQIYOTI
2.1. Ijtimoiy hamkorlik jamiyat taraqqiyotini ta'minlovchi muhim sub’yekt
sifatida ............................................................................................................. 30-40
2.2. Fuqarolar o‘zini-o‘zi boshqarish organlari faoliyatida ijtimoiy hamkorlik
munosabatlarining ahamiyati va jamoatchilik nazorati ........................ 41-50
Xulosa ............................................................................................................. 51-53
Foydalanilgan manba va adabiyotlar ro‘yхati ........................................ 54-54

4
Kirish
Mavzuning dolzarbligi. O'zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgach,
o'z oldiga erkin, demokratik huquqiy davlat va fuqarolik jamiyatini shakllantirishni
maqsad qilib qo'ydi. Mazkur maqsadga erishish jarayonida bosqichma bosqich
fuqarolik jamiyatining tarkibiy institutlarini, xususan, uning muhim bo'g'ini
hisoblangan jamoat tashkilotlarini, nodavlat notijorat tashkilotlarni jamiyat
hayotidagi o'rnini mustahkamlash, oshirish borasida tub islohotlar amalga oshirib
kelindi. O‘zbekiston Respubikasida bu islohotlar birinchi navbatda inson va uning
manfaatlariga qaratilgan edi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoev
ta'kidlaganidek-“Inson manfaatlarini ta'minlash uchun esa, avvalo odamlar bilan,
xalq bilan muloqot qilish, ularning dard-u tashvishlari, orzu-niyatlari, hayotiy
muammo va ehtiyojlarini yaxshi bilish kerak.” 1
Bu kabi murakkab vazifani ado
etishda esa ijtimoiy hamkorlik nafaqat demokratik jamiyatning belgisi, balki xalq
manfaatlarini ta'minlash mexanizmi sifatida katta ahamiyatga ega.
Islohotlar ko'p qirrali va uzoq davom etadigan jarayon bo'lib, unda ijtimoiy-
siyosiy barqarorlik hamda olib borilayotgan islohotlarning sifati, samarasi ko'p
jihatdan jamoatchilikning ishtirokiga bog'liq. Shu jihatdan uni shakllantirishda
muayyan ijtimoiy institutlarga, hususan jamoat tashkilotlariga muhim o'rin berildi.
Binobarin, samarali faoliyat yuritadigan jamoat tashkilotlari, nodavlat notijarat
tashkilotlarni shakllantirish uchun zarur shart-sharoitlarni yaratish shuningdek,
jamiyatda maqsadli ijtimoiy hamkorlikni ta'minlash demokratik huquqiy davlat va
erkin fuqarolik jamiyatini barpo etish yo'lidagi davlatning eng muhim
funksiyalaridan biri etib belgilandi.
Shuningdek, bitiruv malakaviy ishi mavzusining dolzarbligi quyidagi
omillar bilan izohlanadi:
Birinchidan, 2017-2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning
beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha harakatlar strategiyasida ham ijtimoiy
hamkorlikni ifodalovchi masalasi bir necha bor e'tirof etiladi. Bu borada jismonan
1
Mirziyoyev Sh. Qonun ustuvorligi va inson maniaatlar1ni ta’ m in lash -yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining
garovi.-Toshkent: O’zbekiston, 2017.- B.9.

5
sog‘lom, ruhan va aqlan rivojlangan, mustaqil fikrlaydigan, Vatanga sodiq, qat'iy
hayotiy nuqtai nazarga ega yoshlarni tarbiyalash, demokratik islohotlarni
chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish jarayonida ularning ijtimoiy
faolligini oshirish ijtimoiy sohani rivojlantirishning ustuvor yo‘nalishlaridan biri
sifatida qaraladi. 1
Ikkinchidan, Ijtimoiy hamkorlik fuqarolik jamiyatini shakllantirishing muhim
sharti xisoblanib, O‘zbekiston Respublikasida bu faoliyatning huquqiy asoslari
yaratildi. Jamiyat hayotida unin amalga oshirish mexanizmlari qanday
kechayotganligini o‘rganish ijtimoiy fanlar oldida turgan dolzarb masaladir.
Uchinchidan, milliy an'ana va qadriyat darajasida shakllangan, o‘zbek xalqi
milliy mentalitetida katta ijtimoiy ahamiyatga ega bo‘lgan jamoaviylik xususiyati
ham ijtimoiy hamkorlikni ifoda etib, jamiyatda moddiy va ma'naviy boyliklarni
bunyod etishda ijtimoiy jarayon sub’yektlarini birgalikdagi faoliyatga chorlagan.
Bitiruv malakaviy ishining maqsad va vazifalari. Mazkur bitiruv
malakaviy ishining maqsadi ijtimoiy-madaniy faoliyatda ijtimoiy hamkorlikning
namoyon bo‘lishi va uning jamiyat taraqqiyotidagi o‘rnini tadqiq etishdan iborat.
Ushbu maqsadga erishish uchun quyidagi vazifalar belgilab olingan:
 Ijtimoiy hamkorlikning nazariy va huquqiy asoslarini o‘rganish;
 Ijtimoiy hamkorlikning muhim komponentlarini tahlil qilish;
 Ta'lim va madaniyat tizimidagi ijtimoiy madaniy faoliyatda
ijtimoiy hamkorliknin namoyon bo‘lishini o‘rganish;
 Fuqarolar o‘zini-o‘zi boshqarish organlari faoliyatida ijtimoiy hamkorlik
munosabatlarining ahamiyatini tadqiq qilish.
Bitiruv malakaviy ishining ob'yekti va predmeti. Bitiruv malakaviy
ishining asosiy ob'ekti ijimoiy hamkorikning namoyon bo‘lish sohalari
hisoblanadi.Ijtimoy-hamkorlikni usullari va vositalari ishning predmetini tashkil
etadi.
1
Ўзбекистон Республикаси Президентининг «Ўзбекистон республикасини янада ривожлантириш бўйича
ҳаракатлар стратегияси тўғрисида» ги фармони// Халқ сўзи, 2017 йил 7 феврал

6
Mavzuning nazariy-uslubiy asoslari. O`zbekiston Respublikasi Prezidenti
Sh.Mirziyoyev va birinchi Prezidenti I.A. Karimovning asarlarida ilgari surilgan
g’oya va fikrlar shuningdek, mavzu doirasidagi ilmiy adabiyotlar mavzuni keng
yoritilishi nazariy asos vazifasini o`tadi.
Mavzuning yoritishda bugungi kunda ilmiy izlanishlar olib borishda qabul
qilingan haqqoniylik, xolislik, davriylik kabi tamoyillarga tayanildi.
Bitiruv malakaviy ishining nazariy va amaliy ahamiyati. Bitiruv
malakaviy ishida ijtimoiy hamkorlik masalasi bugungi jamiyatning ma'naviy
yangilanishiga mutanosib holda tahlil etilgan bo‘lib, u bilan mavzuga oid nazariy
qarashlarni mustahkamlash mumkin. Ishda keltirilgan ma'lumotlardan o‘quv
adabiyotlarni yangi avlodini yaratishda foydalanish mumkin.
Malakaviy ishning tarkibiy tuzilishi. Bitiruv malakaviy ishi kirish, ikki
bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro`yxatidan iborat.

7
I. BOB. IJTIMOIY HAMKORLIKNING ILMIY-NAZARIY VA
HUQUQIY ASOSLARI
1.1. Ijtimoiy hamkorlikning nazariy va huquqiy asoslari
O‘zbekiston Respublikasi kundan kunga o‘zing ijtimoiy, iqtisodiy o‘sish
sur'atlari bilan dunyo hamjamiyatidagi o‘rnini yanada mustahkamlab bormoqda.
Bunda milliy davlatchilik an'analari va xalqaro tajribani o‘zlashtirib, o‘z
rivojlanish strategiyasini belgilab oldi. Bu jarayonda ijtimoiy hamkorlik masalasi
ham jamiyat hayotida yaqqol namoyon eta boshladi.
O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining qator moddalari, jumladan 34-
moddasida fuqarolarning kasaba uyushmalari, siyosiy partiyalar va boshqa jamoat
birlashmalariga uyushish, ommaviy harakatda ishtirok etish huquqlariga ega
ekanliklari belgilab qo‘yilgan. 1
Bugungi kunda ijtimoiy hamkorlik munosabatlari davlat hokimiyati va
boshqaruv organlari, fuqarolik jamiyati institutlari, tadbirkorlik sub’yektlari
o‘rtasida keng qo‘llanib kelinmoqda.
Mamlakatimizda o‘tgan davrda aholi keng qatlamlari manfaatlarini qo‘llab-
quvvatlaydigan turli fuqarolik jamiyati institutlari, nodavlat notijorat
tashkilotlarining jadal shakllanishiga alohida e'tibor qaratilib, bu borada keng
ko‘lamli sa'y-harakatlar amalga oshirildi. Xususan, nodavlat notijorat tashkilotlari
faoliyatiga doir asosiy prinsiplarning Konstitutsiyamizda, qator qonunlarda
mustahkamlab qo‘yilgani ularning izchil rivojlanishi uchun qulay shart-sharoitlarni
yaratish imkonini berdi.
Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik
jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasida belgilab qo‘yilganidek, fuqarolik
institutlari, nodavlat notijorat tashkilotlari hozirgi kunda demokratik qadriyatlar,
inson huquq va erkinliklari hamda qonuniy manfaatlarini himoya qilishning
muhim omiliga aylanmoqda, fuqarolarning o‘z salohiyatlarini ro‘yobga chiqarishi,
ularning ijtimoiy, sotsial-iqtisodiy faolligi va huquqiy madaniyatini oshirish uchun
sharoit yaratmoqda, jamiyatda manfaatlar muvozanatini ta'minlashga
1
Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси.-Тошкент: Ўзбекистон,2016.-Б. 14.

8
ko‘maklashmoqda. Bu esa nodavlat notijorat tashkilotlari faoliyatining tashkiliy-
texnikaviy hamda iqtisodiy negizini mustahkamlashga samarali ta'sir ko‘rsatadi.
Ijtimoiy hamkorlik borasidagi faoliyat “O’zbekiston Respublikasi jamoat
birlashmalari to’g’risida”gi, “O’zbekiston Nodavlat notijorat tashkilotlari
faoliyatining kafolatlari to’g’risida”gi, “O’zbekiston Respublikasi jamoat fondlari
to’grisida”gi qonuni, xuusan, O`zbekiston Respublikasining 1999-yil 14-aprelda
qabul qilingan “Nodavlat notijorat tashkilotlari to`g`risida”gi qonuniga 1
binoan
tartibga solingan. Ushbu Qonun nodavlat notijorat tashkilotlarining, shuningdek,
xalqaro nodavlat notijorat tashkilotlarining, xalqaro hamda chet el nodavlat
notijorat tashkilotlari vakolatxonalari va filiallarining O`zbekiston Respublikasi
hududidagi faoliyati bilan bog`liq munosabatlarni tartibga soladi.
Nodavlat notijorat tashkiloti - jismoniy va (yoki) yuridik shaxslar tomonidan
ixtiyoriylik asosida tashkil etilgan, daromad (foyda) olishni o`z faoliyatining asosiy
maqsadi qilib olmagan hamda olingan daromadlarni (foydani) o`z qatnashchilari
(a'zolari) o`rtasida taqsimlamaydigan o`zini o`zi boshqarish tashkilotidir. 2
Nodavlat notijorat tashkilotlarining alohida ijtimoiy foydali dasturlariga
davlat ko`mak ko`rsatishi mumkin.
Davlat organlari hamda ular mansabdor shaxslarining nodavlat notijorat
tashkiloti faoliyatiga aralashishiga, xuddi shuningdek, nodavlat notijorat
tashkilotining davlat organlari hamda ular mansabdor shaxslarining faoliyatiga
aralashishiga yo`l qo`yilmaydi.
Nodavlat notijorat tashkilotlarining davlat organlari bilan o`zaro
munosabatlari quyidagilarda namoyon bo`ladi:
1) nodavlat notijorat tashkilotlari to`g`risidagi qonunlar va boshqa
normativ hujjatlarni qabul qilish;
1
“O’zbekiston Respublikasining Nodavlat notijorat tashkilotlari to’g’risida”gi qonuni. O’zbekiston Respublikasi
Oliy Majlisining Axborotnomasi, 1999-yil № 5.115-modda.
2
“O’zbekiston Respublikasining Nodavlat notijorat tashkilotlari to’g’risida”gi qonuni. O’zbekiston Respublikasi
Oliy Majlisining Axborotnomasi, 1999-yil № 5.115-modda.

9
2) nodavlat notijorat tashkilotlarini ro`yxatga olish (qayta ro`yxatga
olish), ularning faoliyat ko`rsatishi va faoliyatini tugatish uchun tashkiliy-huquqiy
shart-sharoitlarni yaratib berish;
3) nodavlat notijorat tashkilotlarining ijtimoiy foydali dasturlarini
ro`yobga chiqarishga ko`maklashish;
4) nodavlat notijorat tashkilotlari bilan o`zaro ijtimoiy hamkorlik;
5) nodavlat notijorat tashkilotlarining huquqlari va qonuniy manfaatlarini
himoya qilish.
Nodavlat notijorat tashkiloti qonun hujjatlariga muvofiq xalqaro nodavlat
notijorat tashkilotlariga kirishi, ular bilan to`g`ridan to`g`ri xalqaro aloqalar
o`rnatishi, hamkorlik to`g`risida tegishli bitimlar tuzishi mumkin.
Fuqarolik jamiyati institutlarining yanada rivojlanishiga erishish, amalga
oshirilayotgan islohotlarimizning ochiq-oshkoraligi va samaradorligini
ta'minlashda, ularning rolini kuchaytirishda «Ijtimoiy sheriklik to‘g‘risida»gi
qonunning qabul qilinishi muhim ahamiyat kasb etdi.
«Ijtimoiy sheriklik to‘g‘risida»gi qonun loyihasi O‘zbekiston Prezidentining
2011 yil 14 yanvardagi farmoyishi bilan tasdiqlangan komissiya tomonidan ishlab
chiqilgan. Ushbu komissiya tarkibining qariyb yarmini nodavlat sektori vakillari
tashkil etgani, qonun nodavlat notijorat tashkilotlar manfaatlarini aks ettirishga
yo‘naltirilganining dalilidir. Loyihani ishlab chiqishda eng avvalo ijtimoiy
sheriklik sohasidagi huquqni qo‘llash amaliyoti, bu boradagi milliy qonunchilik,
umume'tirof etilgan prinsiplar va xalqaro huquq normalari hamda xorijiy
mamlakatlar tajribasi o‘rganildi.
O‘rganish natijalari yurtimizda davlat organlarining fuqarolik jamiyati
institutlari bilan munosabatlariga doir masalalar yuzdan ortiq normativ-huquqiy
hujjatda mustahkamlanganini ko‘rsatdi. Masalan, qarorlar qabul qilishda nodavlat
notijorat tashkilotlarning ishtiroki masalasi «O‘zbekiston Respublikasida
nogironlarni ijtimoiy himoya qilish to‘g‘risida»gi, «Ekologik nazorat to‘g‘risida»gi
va boshqa qator qonunlarda o‘z aksini topgan.

10
Ko‘pgina xorijiy mamlakatlarda ham davlat bilan nodavlat sektorning o‘zaro
munosabatlari turli qonun hujjatlari bilan yoki hukumat va fuqarolik sektori
hamkorligi to‘g‘risidagi bitimlar doirasida tartibga solingan. Biroq hatto
rivojlangan demokratik davlatlarda ham davlatning nodavlat notijorat tashkilotlar
bilan sherikligini va uni amalga oshirish mexanizmini belgilab beruvchi yagona
qonun hujjati mavjud emas.
«Ijtimoiy sheriklik to‘g‘risida»gi qonun 5 bob va 30 ta moddadan iborat
bo‘lib, 1-bob umumiy qoidalarga bag‘ishlangan. Ushbu bobda qonunning maqsadi,
ijtimoiy sheriklikning tushunchasi, sub’yektlari, asosiy prinsiplari va sohalari ochib
berilgan.
Xususan, qonunning 3-moddasida ijtimoiy sheriklikka quyidagicha ta'rif
berilgan: «Ijtimoiy sheriklik – davlat organlarining nodavlat notijorat tashkilotlari
va fuqarolik jamiyatining boshqa institutlari bilan mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy
rivojlantirish dasturlarini, shu jumladan tarmoq, hududiy dasturlarni, shuningdek
normativ-huquqiy hujjatlarni hamda fuqarolarning xuquqlari va qonuniy
manfaatlariga daxldor bo‘lgan boshqa qarorlarni ishlab chiqish hamda amalga
oshirish borasidagi hamkorligidir» 1
.
Qonunga muvofiq ijtimoiy sheriklikning sub’yektlari sifatida bir tomondan
davlat organlari, ikkinchi tomondan esa nodavlat notijorat tashkilotlar va fuqarolik
jamiyatining boshqa institutlari ishtirok etadilar.
Qonunning 2-bobi ijtimoiy sheriklikning asosiy shakllari va ularni amalga
oshirish tartibini belgilaydi. Unda ijtimoiy sheriklikning asosiy shakllari sifatida:
– ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish dasturlarini va normativ-huquqiy hujjatlarni
ishlab chiqish hamda amalga oshirishda nodavlat notijorat tashkilotlarining va
fuqarolik jamiyati boshqa institutlarining ishtiroki;
– nodavlat notijorat tashkilotlari va fuqarolik jamiyati boshqa institutlari
vakillarining davlat organlari huzuridagi ishchi guruhlar, komissiyalar va ja-
moatchilik-maslahat organlari faoliyatida ishtirok etishi;
1
O’zbekiston Respublikasining «Ijtimoiy sheriklik to‘g‘risida»gi qonuni//lex.uz

11
– ijtimoiy sheriklik sub’yektlari tomonidan birgaliqda tadbirlar,
maslahatlashuvlar va muzokaralar o‘tkazish;
– ijtimoiy sheriklik sub’yektlari tomonidan bitimlar va shartnomalar tuzish,
birgalikdagi loyihalar va rejalarni ishlab chiqish hamda amalga oshirish;
– ijtimoiy sheriklik sub’yektlari o‘rtasida o‘zaro qo‘llab-quvvatlash, axborot
almashish kabilar belgilanib, ularni amalga oshirishning huquqiy mexanizmlari
ko‘rsatilgan.
3-bob ijtimoiy sheriklikni davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlash masalasiga
bag‘ishlangan. Unda davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlashning turlari ko‘rsatilib,
ular orasida nodavlat notijorat tashkilotlarni va fuqarolik jamiyatining boshqa
institutlarini mulkiy, axborot, maslahat, tashkiliy va o‘quv-uslubiy jihatdan
qo‘llab-quvvatlash masalalari aks ettirilgan. Masalan, 13-moddada ijtimoiy
sheriklik sohasida nodavlat notijorat tashkilotlariga va fuqarolik jamiyatining
boshqa institutlariga qonun hujjatlarida belgilangan tartibda shartnoma asosida
davlat mulki tekin yoki imtiyozli shartlarda vaqtincha foydalanishga berilishi
mumkinligi belgilangan. Bu esa davlat tomonidan nodavlat sektorga beriladigan
salmoqli va muhim mulkiy ko‘makdir. Ayniqsa, doimiy ish joyiga (bino, ofis) ega
bo‘lmay, sarson bo‘lib yurgan nodavlat notijorat tashkilotlar uchun bu ko‘makning
ahamiyati beqiyos.
Bundan tashqari, qonunning ushbu bobida Oliy Majlis huzuridagi Nodavlat
notijorat tashkilotlarini va fuqarolik jamiyatining boshqa institutlarini qo‘llab-
quvvatlash jamoat fondi va ushbu fond mablag‘larini boshqarish bo‘yicha
parlament komissiyasiga o‘xshash tuzilmalarni joylarda ham tuzish nazarda
tutilgan..
Xususan, qonunning 17 va 18-moddalariga muvofiq Qoraqalpog‘iston
Jo‘qorg‘i Kengesi, xalq deputatlari viloyatlar va Toshkent shahar Kengashlari
huzurida nodavlat notijorat tashkilotlarni va fuqarolik jamiyatining boshqa
institutlarini qo‘llab-quvvatlash jamoat fondlarini hamda ijtimoiy sheriklik
bo‘yicha jamoat komissiyalarini tuzish, shuningdek, ularning vazifalari
belgilangan.

12
Ta'kidlash lozimki, qonunning mazkur bobida davlat subsidiyasi, davlat
granti, davlat ijtimoiy buyurtmasi va ularni berish tartibi mustahkamlandi.
Ushbu masalada yana bir yangilik shuki, endilikda davlat granti va davlat
ijtimoiy buyurtmasi nafaqat Oliy Majlis huzuridagi jamoat fondi tomonidan, balki
joylarda tashkil etiladigan jamoat fondlari orqali ham berilishi belgilandi. Bu esa
uzoq tumanlarda joylashgan nodavlat notijorat tashkilotlarning davlat iqtisodiy
ko‘magini olish uchun markazga kelib-ketish bilan bog‘liq sarf-xarajatlari va
vaqtlarini tejash imkonini beradi.
Qolaversa, grant tanlovlarining joylarda tashkil qilinishi mahalliy davlat
organlarining nodavlat notijorat tashkilotlar bilan hamkorlik qilishga qiziqishini
orttiradi. Ularning fuqarolik jamiyati institutlari tomonidan ko‘tarilayotgan turli xil
muammolardan xabardor bo‘lib borishiga va muammolarni birgalikda hal etish
choralarini ko‘rishiga yordam beradi.
Qonunning 4-bobida ijtimoiy sheriklik sub’yektlarining huquq va
majburiyatlari sanab o‘tilgan. E'tiborlisi shundaki, nodavlat notijorat tashkilotlar va
fuqarolik jamiyati boshqa institutlarining huquqlari davlat organlarinikiga nisbatan
qariyb ikki baravar ko‘p, majburiyatlari esa ikki baravar kam qilib belgilangan.
Masalan, 23-moddada nodavlat notijorat tashkilotlari va fuqarolik
jamiyatining boshqa institutlariga ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning, fuqarolar
huquqlari, erkinliklari va qonuniy manfaatlarini himoya qilishning turli masalalari
bo‘yicha tashabbuslar bilan chiqish, davlat organlariga takliflar kiritish huquqi
berilgan bo‘lsa, 26-moddada bunday tashabbus va takliflarni ko‘rib chiqish davlat
organlarining majburiyati sifatida belgilangan. 1
Qonunning oxirgi 5-bobida yakunlovchi qoidalar berilgan. Ushbu bob asosan
qonunchilik texnikasi va amaliyotidan kelib chiqib kiritilgan bo‘lib, nizolarni hal
etish, ijtimoiy sheriklik to‘g‘risidagi qonun hujjatlarini buzganlik uchun
javobgarlik, qonun hujjatlarini ushbu qonunga muvofiqlashtirish hamda qonunning
kuchga kirishi masalalarini tartibga soladi.
1
O’zbekiston Respublikasining «Ijtimoiy sheriklik to‘g‘risida»gi qonuni//lex.uz

13
Davlat organlari ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish dasturlarini va normativ-
huquqiy hujjatlarni ishlab chiqish hamda amalga oshirishga nodavlat notijorat
tashkilotlarini va fuqarolik jamiyatining boshqa institutlarini ularning roziligiga
ko‘ra jalb etishi mumkin.
Davlat organlari ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish dasturlari va normativ-
huquqiy hujjatlarni ishlab chiqish hamda amalga oshirishda manfaatdor nodavlat
notijorat tashkilotlaridan va fuqarolik jamiyatining boshqa institutlaridan takliflar
to‘plashni amalga oshiradi.
Ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish dasturlari va normativ-huquqiy hujjatlarni
ishlab chiqish hamda amalga oshirish nodavlat notijorat tashkilotlari va fuqarolik
jamiyatining boshqa institutlarini jalb etgan holda davlat organlari huzuridagi
ishchi guruhlar, komissiyalar va jamoatchilik-maslahat organlari tomonidan
amalga oshirilishi mumkin.
Qonun hujjatlarida ayrim nodavlat notijorat tashkilotlari va fuqarolik
jamiyatining boshqa institutlari uchun davlat tomonidan subsidiyalashning
boshqacha tartibi ham nazarda tutilishi mumkin.
Davlat granti ijtimoiy foydali maqsadlarga erishishga qaratilgan loyihalarni
amalga oshirish uchun O‘zbekiston Respublikasining Davlat byudjeti mablag‘lari,
shuningdek jamoat fondlarining mablag‘lari hisobidan nodavlat notijorat
tashkilotlariga va fuqarolik jamiyatining boshqa institutlariga ularning
buyurtmalari bo‘yicha tanlov asosida beriladigan pul mablag‘lari va moddiy
resurslardir.
Davlat grantlarini ajratish Oliy Majlis huzuridagi jamoat fondi, shuningdek
Qoraqalpog‘iston Respublikasi Jo‘qorg‘i Kengesi, xalq deputatlari viloyatlar va
Toshkent shahar Kengashlari huzuridagi nodavlat notijorat tashkilotlarini va
fuqarolik jamiyatining boshqa institutlarini qo‘llab-quvvatlash jamoat fondlari
orqali amalga oshiriladi.
Oliy Majlis huzuridagi jamoat fondi, Qoraqalpog‘iston Respublikasi Jo‘qorg‘i
Kengesi, xalq deputatlari viloyatlar va Toshkent shahar Kengashlari huzuridagi
nodavlat notijorat tashkilotlarini va fuqarolik jamiyatining boshqa institutlarini

14
qo‘llab-quvvatlash jamoat fondlari davlat grantini taqsimlash maqsadida grant
tanlovlarini tashkil etadi.
Grant tanlovlarida ijtimoiy foydali maqsadlarga erishishga qaratilgan
loyihalarni taqdim etgan nodavlat notijorat tashkilotlari va fuqarolik jamiyatining
boshqa institutlari ishtirok etishga haqlidir.
Grant tanlovlariga taqdim etilgan loyihalarni tanlab olish va g‘oliblarni
aniqlash Parlament komissiyasi, jamoat komissiyalari tomonidan amalga
oshiriladi.
Davlat granti ajratilayotganda grant beruvchi va grant oluvchi o‘rtasida grant
ajratilganligi to‘g‘risida shartnoma tuziladi.
Nodavlat notijorat tashkilotlariga va fuqarolik jamiyatining boshqa
institutlariga davlat grantlarini ajratish tartibi hamda shartlari Parlament
komissiyasi tomonidan belgilanadi.
I.A.Karimov ta'kidlaganidek,- “Fuqarolik jamiyatini shakllantirishning
muhim sharti bo'lib, bu jamiyat hayotida nodavlat va jamoat tashkilotlarining o'rni
va ahamiyatini keskin kuchaytirishdan iborat. Yoki boshqacha qilib aytganda, bu -
"Kuchli davlatdan kuchli jamiyat sari" degan tamoyilni amalda hayotga joriy etish
demakdir. Hammamizga ayonki, bu yo'nalish ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlar bilan
bog'liq ko'p masalalarni hal qilishda davlat tuzilmalarining rolini kamaytirish va bu
vazifalarni bosqichma-bosqich jamoat tashkilotlariga o'tkaza borishni taqozo etadi.
Buning uchun, avvalambor, davlatning iqtisodiy sohaga, xo'jalik yurituvchi
tuzilmalar, birinchi galda, xususiy sektor faoliyatiga aralashuvini cheklash lozim" 1
.
Davlat ijtimoiy buyurtmasi davlat organi va nodavlat notijorat tashkiloti yoki
fuqarolik jamiyatining boshqa instituti o‘rtasida shartnoma tuzish yo‘li bilan sotsial
va ijtimoiy ahamiyatga molik loyihalarni amalga oshirish uchun ishlar bajarish
yoki tadbirlar o‘tkazishga doir davlat topshirig‘idan iborat bo‘ladi.
Davlat ijtimoiy buyurtmalarini berish Oliy Majlis huzuridagi jamoat fondi
yoki Qoraqalpog‘iston Respublikasi Jo‘qorg‘i Kengesi, xalq deputatlari viloyatlar
va Toshkent shahar Kengashlari huzuridagi nodavlat- notijorat tashkilotlarini va
1
Karimov I.A. O`zbekistonda demokratik o`zgarishlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyati asoslarini
shakllantirishning asosiy yo`nalishlari.// Xalq so`zi, 2002-yil 30-avgust.

15
fuqarolik jamiyatining boshqa institutlarini qo‘llab-quvvatlash jamoat fondlari
orqali amalga oshiriladi.
Davlat organlari “Ijtimoiy sherikchilik to‘g‘risida”gi Qonunda nazarda
tutilgan ijtimoiy sheriklik sohalari doirasida o‘z faoliyatining nodavlat notijorat
tashkilotlari va fuqarolik jamiyati boshqa institutlari qo‘llab-quvvatlashini talab
etadigan ustuvor yo‘nalishlarini belgilaydi hamda kelgusi moliya yili uchun davlat
ijtimoiy buyurtmalarini berish to‘g‘risida Oliy Majlis huzuridagi jamoat fondiga
yoki Qoraqalpog‘iston Respublikasi Jo‘qorg‘i Kengesi, xalq deputatlari viloyatlar
va Toshkent shahar Kengashlari huzuridagi nodavlat notijorat tashkilotlarini va
fuqarolik jamiyatining boshqa institutlarini qo‘llab-quvvatlash jamoat fondlariga
buyurtmalar yuboradi. Buyurtmada davlat organi faoliyatining ustuvor
yo‘nalishlari, ishlar bajarish yoki tadbirlar o‘tkazishga doir topshiriqning
maqsadlari, vazifalari va shartlari ko‘rsatiladi.
Oliy Majlis huzuridagi jamoat fondi yoki Qoraqalpog‘iston Respublikasi
Jo‘qorg‘i Kengesi, xalq deputatlari viloyatlar va Toshkent shahar Kengashlari
huzuridagi nodavlat notijorat tashkilotlarini va fuqarolik jamiyatining boshqa
institutlarini qo‘llab-quvvatlash jamoat fondlari davlat ijtimoiy buyurtmalarini
berish bo‘yicha tanlov tashkil etadi, nodavlat notijorat tashkilotlaridan va fuqarolik
jamiyatining boshqa institutlaridan tushgan takliflarni umumlashtiradi hamda
ularni tegishincha Parlament komissiyasiga, jamoat komissiyalariga kiritadi.
Parlament komissiyasi yoki jamoat komissiyalari tegishincha Oliy Majlis
huzuridagi jamoat fondi, Qoraqalpog‘iston Respublikasi Jo‘qorg‘i Kengesi, xalq
deputatlari viloyatlar va Toshkent shahar Kengashlari huzuridagi nodavlat notijorat
tashkilotlarini va fuqarolik jamiyatining boshqa institutlarini qo‘llab-quvvatlash
jamoat fondlari tomonidan taqdim etilgan hujjatlarni o‘rganib chiqib, davlat
ijtimoiy buyurtmalarini berishning maqsadga muvofiqligi va ularning hajmlari
to‘g‘risida belgilangan tartibda qaror qabul qiladi, davlat buyurtmachilarining
ro‘yxatini va ko‘rsatilgan mablag‘larni ajratish rejalashtirilayotgan faoliyat
yo‘nalishlarini ommaviy axborot vositalarida e'lon qiladi.

16
Nodavlat notijorat tashkilotlari va fuqarolik jamiyatining boshqa institutlari
davlat ijtimoiy buyurtmalari loyihalarini ishlab chiqadi hamda ularni ko‘rib chiqish
uchun tegishincha Parlament komissiyasiga, jamoat komissiyalariga taqdim etadi.
Davlat ijtimoiy buyurtmasi berilayotganda davlat ijtimoiy buyurtmasini berish
to‘g‘risida buyurtma yuborgan davlat organi va nodavlat notijorat tashkiloti yoki
fuqarolik jamiyatining boshqa instituti o‘rtasida shartnoma tuziladi.
Davlat organlari Parlament komissiyasi, jamoat komissiyalari tomonidan
qo‘llab-quvvatlangan davlat ijtimoiy buyurtmalari loyihalarini byudjetdan tashqari
mablag‘lar hisobidan qo‘shimcha moliyalashtirishni amalga oshirishi mumkin.
Bunda qo‘shimcha moliyalashtirish miqdori umumiy moliyalashtirish
summasining 20 foizidan oshmasligi lozim.
Davlat ijtimoiy buyurtmasini berish tartibi va shartlari Parlament komissiyasi
tomonidan belgilanadi.
Ijtimoiy sheriklik sohasidagi tadbirlarni moliyalashtirish:
O‘zbekiston Respublikasining Davlat byudjeti va davlat maqsadli
jamg‘armalari mablag‘lari;
ijtimoiy sheriklik sub’yektlarining o‘z mablag‘lari;
yuridik va jismoniy shaxslarning homiylik xayriyalari hisobidan amalga
oshiriladi.
Ijtimoiy sheriklik sohasidagi tadbirlarni moliyalashtirish qonun hujjatlarida
taqiqlanmagan boshqa manbalar hisobidan ham amalga oshirilishi mumkin.
Nodavlat notijorat tashkilotlari va fuqarolik jamiyatining boshqa institutlari
o‘z ustavlariga muvofiq ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish dasturlari va normativ-
huquqiy hujjatlarni ishlab chiqish hamda amalga oshirishda o‘z a'zolari va
ishtirokchilarining huquqlari hamda qonuniy manfaatlarini ifodalash va himoya
qilish, ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning, fuqarolar huquqlari, erkinliklari va
qonuniy manfaatlarini himoya qilishning turli masalalari bo‘yicha tashabbuslar
bilan chiqish, davlat organlariga tegishli takliflar kiritish, fuqarolarning huquqlari
va qonuniy manfaatlariga daxldor masalalar yuzasidan davlat organlarining
qarorlarini ishlab chiqishda ishtirok etish, davlat organlariga axborot olish

17
to‘g‘risida so‘rovlar bilan murojaat etish, shuningdek o‘z faoliyati to‘g‘risidagi
axborotni tarqatish, ijtimoiy sheriklik masalalari bo‘yicha maslahatlashuvlar va
muzokaralar o‘tkazish haqida tashabbuslar bilan chiqish, bitimlar va shartnomalar
tuzish to‘g‘risida takliflar kiritish, bitimlar va shartnomalarning loyihalarini
tayyorlash hamda muhokama qilishda ishtirok etish, ijtimoiy-iqtisodiy
rivojlantirish dasturlari va normativ-huquqiy hujjatlar, bitimlar hamda
shartnomalar, shuningdek boshqa qo‘shma hujjatlarning amalga oshirilishi ustidan
jamoatchilik nazoratini o‘tkazish huquqiga egadirlar.
Nodavlat notijorat tashkilotlari va fuqarolik jamiyatining boshqa institutlari
qonun hujjatlariga muvofiq boshqa huquqlarga ham ega bo‘lishi mumkin.
Nodavlat notijorat tashkilotlari va fuqarolik jamiyatining boshqa institutlari
o‘z faoliyatining ochiqligi va shaffofligini, ijtimoiy sheriklik sohasidagi bitimlar va
shartnomalar, dasturlar va loyihalar bo‘yicha majburiyatlarning bajarilishini,
ijtimoiy sheriklik doirasida faoliyatni amalga oshirish chog‘ida fuqarolarning
manfaatlari va ehtiyojlari hisobga olinishini, ijtimoiy sheriklik doirasida taqdim
etilgan pul mablag‘lari va boshqa mol-mulkdan maqsadli foydalanilishini
ta'minlashi shart.
Nodavlat notijorat tashkilotlari va fuqarolik jamiyatining boshqa institutlari
zimmasida qonun hujjatlariga muvofiq boshqa majburiyatlar ham bo‘lishi mumkin.
Davlat organlari ijtimoiy sheriklik sohasida ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish
dasturlarini va normativ-huquqiy hujjatlarni ishlab chiqish hamda amalga
oshirishga nodavlat notijorat tashkilotlarini va fuqarolik jamiyatining boshqa
institutlarini jalb etishga, nodavlat notijorat tashkilotlari va fuqarolik jamiyatining
boshqa institutlari bilan birgalikda ishchi guruhlar hamda komissiyalar tuzishga,
shu jumladan nodavlat notijorat tashkilotlari va fuqarolik jamiyatining boshqa
institutlari vakillarining o‘z vakolatiga kiradigan masalalar bo‘yicha davlat
organlari huzuridagi jamoatchilik-maslahat organlari ishida ishtirok etishini
ta'minlashga, nodavlat notijorat tashkilotlari va fuqarolik jamiyatining boshqa
institutlari bilan bitimlar hamda shartnomalar tuzishga, birgalikdagi loyihalar va
rejalarni ishlab chiqish hamda amalga oshirishga, birgalikdagi tadbirlarni tashkil

18
etishga qaratilgan maslahatlashuvlar va muzokaralar o‘tkazishga, ijtimoiy sheriklik
doirasida berilgan davlat pul mablag‘laridan va boshqa mol-mulkdan maqsadli
foydalanilishi ustidan qonun hujjatlariga muvofiq nazoratni amalga oshirishga
haqlidir.
Ayni vaqtda demokratik islohotlarni chuqurlashtirish zarurati fuqarolarning
ijtimoiy-siyosiy faolligini yanada oshirishni, demokratik huquqiy davlat qurilishi,
ijtimoiy taraqqiyotning bugungi real holati va talabini hisobga olgan holda, siyosiy
partiyalarning davlat va jamiyat hayotida tutgan o`rni va rolini kuchaytirishga
qaratilgan yangi qarorlar qabul qilishni, inson manfaatlari, aholining xohish-irodasi
hamda fikrlarini inobatga olishni taqozo etmoqda. 1
Davlat organlari ijtimoiy sheriklik sohasida faoliyatning nodavlat notijorat
tashkilotlari va fuqarolik jamiyati boshqa institutlarini qo‘llab-quvvatlashni talab
qiladigan ustuvor yo‘nalishlarini aniqlashi, shu jumladan nodavlat notijorat
tashkilotlari va fuqarolik jamiyatining boshqa institutlari bilan maslahatlashuvlar
o‘tkazish orqali aniqlashi, nodavlat notijorat tashkilotlariga va fuqarolik
jamiyatining boshqa institutlariga ular ijtimoiy sheriklikda ishtirok etishi uchun
shart-sharoitlar yaratishi, nodavlat notijorat tashkilotlarining va fuqarolik jamiyati
boshqa institutlarining tashabbuslari hamda takliflarini, shu jumladan ijtimoiy-
iqtisodiy rivojlantirish dasturlari va normativ-huquqiy hujjatlar loyihalarini ishlab
chiqish bo‘yicha tashabbuslari hamda takliflarini ko‘rib chiqishi, ijtimoiy-iqtisodiy
rivojlantirish dasturlari va normativ-huquqiy hujjatlarning ishlab chiqilishi hamda
amalga oshirilishining borishi bo‘yicha zarur hollarda jamoatchilik muhokamasini
tashkil etishi, shuningdek nodavlat notijorat tashkilotlari va fuqarolik jamiyati
boshqa institutlarining ularni amalga oshirish samaradorligini yuksaltirishga doir
takliflarini ko‘rib chiqishi, nodavlat notijorat tashkilotlari va fuqarolik jamiyatining
boshqa institutlari bilan oldindan maslahatlashuvlar hamda muzokaralar
o‘tkazilishini ta'minlashi, ijtimoiy sheriklik sohasidagi bitimlar va shartnomalar,
1
Зиёмухаммдов Б., Исмоиов Ф. Баркамол авлодни вояга етказиш сирлари. –Тошкент: Сано-стандарт, 2011. –
Б. 86.

19
dasturlar hamda loyihalar bo‘yicha majburiyatlarning bajarilishini ta'minlashi
shart.
Xulosa qilib aytganda, O‘zbekiston Respublikasida ijtimoiy hamkorlikni
amalga oshirishning mustahkam huquqiy asoslari milliy qonunchilik bazasida
shaklantirilgan. Ijtimoiy-madaniy faoliyatda ijtimoiy hamkorlikning namoyon
bo‘lishi esa ana shu qonun va qonunosti hujatlarga tayanadi.

20
1.2. Ijtimoiy hamkorlikning muhim komponentlari
Bugun mustaqil O‘zbekiston ijtimoiy plyuralizm, hayotni erkinlashtirish,
mulkning turli shakllariga teng huquqlilikni qonuniy kafolatlash yo‘lidan
bormoqda. Milliy istiqlol mafkurasining ijtimoiy hamkorlik g‘oyasi turli partiya,
din qatlamiga mansub xilma-xil, jamiyat a'zolari qarashlaridagi tabiiy rang-
baranglikni uyg‘unlashtiradi va umumiy taraqqiyot manfaatlariga bo‘ysundirishga
xizmat qiladi.
Ijtimoiy hamkorlik bu ko‘pgina ma'naviy omillarning majmuasidan tashkil
topgan kategoriya bo‘lib, u ijtimoiy hayotda faoliyat ko‘rsatayotgan insonlarning
ijtimoiy taraqqiyot masalalarini hal qilishdagi birdamligining ko‘rinishidir.
Mustaqil O‘zbekistonning rivojlangan, kuchli va qudratli bo‘lishi uchun
jamiyatimiz hayotining barcha sohalarida barqarorlikka ega bo‘lish lozim. Buning
uchun milliy qadriyatlar asosida shakllangan birdamlik tuyg‘ulari bilan
uyg‘unlashgan insonlarning o‘zaro hamkorligi o‘ta muhim ma'no kasb etadi. Bu
tushuncha qonuniylik, o‘zaro hurmat, tenglik, aloqadorlik, daxldorlik, o‘zaro
manfaatdorlik kabi demokratik qadriyatlarni ifoda etar ekan, bu tamoyillar biz
qurayotgan jamiyatimiz oldida turgan bugungi kundagi dolzarb vazifalardan biri
ekanligini hayotning o‘zi ko‘rsatib turibdi.
Mamlakatimizda huquqiy-demokratik davlat va kuchli fuqarolik jamiyatini
barpo etishga, nodavlat notijorat tashkilotlar, siyosiy partiyalar, jamoat
birlashmalari, fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari hamda ommaviy
axborot vositalarining jamiyat hayotidagi ishtirokini kengaytirishga alohida e'tibor
qaratib kelinayapti. Bu borada huquqiy asoslar yaratilib, ularni davlat tomonidan
qo‘llab-quvvatlash mexanizmlari ishlab chiqilmoqda.
O‘zbekiston Respublikasining birinchi Prezidenti Islom Karimov Oliy Majlis
Qonunchilik palatasi va Senatining 2010 yil 12 noyabrda o‘tkazilgan qo‘shma
majlisidagi ”Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va
fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi” nomli ma'ruzasida: «Fuqarolik
jamiyati institutlarining yanada rivojlanishiga erishish, amalga oshirilayotgan
islohotlarimizning ochiq-oshkoraligi va samaradorligini taminlashda, ularning

21
rolini kuchaytirishda «Ijtimoiy sheriklik to‘g‘risida»gi Qonunning qabul qilinishi
muhim ahamiyat kasb etadi. Ushbu qonunda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish
dasturlarini amalga oshirish, gumanitar muammolarni hal etish, mamlakatimiz
aholisi turli qatlamlarining huquq va erkinliklari, manfaatlarini himoya qilishda
nodavlat notijorat tashkilotlarining davlat tuzilmalari bilan o‘zaro
munosabatlaridagi aniq chegaralarni belgilash va tashkiliy-huquqiy mexanizmlarni
takomillashtirish kabi masalalar bo‘yicha huquqiy normalar ko‘zda tutilishi
darkor» 1
, – deya ta'kidlagan edi.
O‘z-o‘zidan ayonki, hayotimizda tobora ko‘proq ishlatilayotgan «ijtimoy
hamkorlik» tushunchasini yanada chuqurroq anglash, uning mazmun-mohiyatidan
boxabar bo‘lish ehtiyoji ham kuchayib bormoqda. Shu bois mazkur tushuncha va
uning mohiyati xususida to‘xtalib o‘tishni lozim topdik.
Ilmiy-siyosiy adabiyotlarda «ijtimoiy hamkorlik» tushunchasiga turlicha ta'rif
berish holatlari uchrab turadi. Ayrim tadqiqotchilar ijtimoiy hamkorlikni ijtimoiy-
mehnat ziddiyatlarini bartaraf etish usuli deb bilsa, boshqalari uni murakkab, ko‘p
tarmoqli ijtimoiy jarayon deb tushunadi.
Fikrlar xilma-xilligiga qaramasdan, bir narsa aniqki, ijtimoiy hamkorlik
avvalo odamlar orasidagi o‘zaro munosabatlar majmuasidir. Ikkinchidan, bu
munosabatlarning uch asosiy sub’yekti mavjud: ish beruvchi, ishchi va davlat.
Uchinchidan, bunday munosabatlar ob'ektini mehnat sharoiti, daromadlar darajasi,
sub’yektlarning ijtimoiy ahvoli, ularning ishlab chiqarilgan mahsulotni
taqsimlashdagi o‘rni, roli va huquqlari tashkil etadi. Ijtimoiy hamkorlikning bosh
maqsadi deya uning asosiy sub’yektlarining manfaatlarini hisobga olish va
muvofiqlashtirishni aytish mumkin.
Ijtimoiy hamkorlikning paydo bo‘lishi va rivojlanishi ob'ektiv zaruriyatdir. Bu
zaruriyat asosiy sub’yekt bo‘lgan ish beruvchilar va mehnatkashlar o‘z manfaatlari
bir-birlaridan ayro holda, hamkorliksiz amalga oshirolmasligi bilan bog‘liqdir.
Zero, ular ishlab chiqarish jarayonida birlashmasa, hamkorlik qilmasa, ish beruvchi
1
Каримов И.А. Мамлакатимизда демократик ислоҳотларни янада чуқурлаштириш ва фуқаролик жамиятини
ривожлантириш концепцияси.-Тошкент:Ўзбекистон,2010.-Б. 34.

22
foyda ololmaydi, mehnatkash esa kun ko‘rish vositasidan mahrum bo‘ladi. Demak,
sub’yektlarni umumiy manfaat birlashtirib turadi.
Tarixda hamkorlik munosabatlari oson kechmagan, ko‘plab xatolar,
adashishlar ham sodir bo‘lgan. Ularni tahlil etishga o‘tishdan oldin bir narsani
alohida qayd etmoqchimiz: ijtimoiy hamkorlikning bosh maqsadi ijtimoiy
kelishuvga, demak, tinchlik-osoyishtalik, barqarorlikka erishishdir.
O‘zbekistonda yuz berayotgan demokratik yangilanishlar inson omiliga
yangicha munosabatni shakllantirishni taqozo etmoqda. Shu nuqtai nazardan,
Islom Karimov tomonidan «barcha islohotlarimizning bosh yo‘nalishi va
samaradorligining pirovard natijasini belgilab beradigan inson omili va
mezoni» 1
ning ustuvor vazifa sifatida ko‘rsatilishi davr talablariga hamohang
bo‘ldi.
Shubhasiz, ijtimoiy hamkorlik prinsiplarini amaliyotga tatbiq etish –
murakkab vazifa. Bu jarayon o‘zingizning manfaatlaringizni hamkoringizniki bilan
teng hisobga olishni taqozo etadi. Bu oson emas. Bunday hamkorlikka erishish esa
zalvorli natijalarga olib keladi: jamiyatning qutblarga bo‘linishi barham topadi,
jarayonning barcha ishtirokchilarida faollik oshadi, siyosiy va ijtimoiy barqarorlik
kuchayadi, taraqqiyot uchun yetarli sharoit yaratiladi.
Ijtimoiy hamkorlikning tarkibi va mexanizmlari haqida so‘z yuritganda uning
jamiyat ijtimoiy hayoti bilan aloqadorligini unutmaslik lozim.
Ijtimoiy hamkorlikning asosiy natijasi jamiyatdagi ijtimoiy barqarorlikdir. Bu
maqsadga o‘z-o‘zidan erishilmaydi.
Birinchidan, hamkorlik sub’yektlarini aniq ajratib olish zarur. Tarixiy nuqtai
nazardan dastlabki hamkorlik sub’yektlari ikki tomonni tashkil etardi: ishchi va ish
beruvchi (ishlab chiqarish vositasi egalari). Bunday ikki tomonlama hamkorlik
keyinchalik «bipartizm» nomini oldi. Shundan so‘ng hamkorlar tarkibi sezilarli
darajada o‘zgardi, chunki muzokaralar jarayonida davlat ham ishtirok eta boshladi.
Natijada yuzaga kelgan uch tomonlama hamkorlik «uchpartizm» deb nomlandi.
1
Karimov I.A. Biz tanlagan yo‘l – demokratik taraqqiyot va ma'rifiy dunyo bilan hamkorlik yo‘li. – Toshkent:
O‘zbekiston, 2003. – B. 32..

23
Uch tomonlama kelishuv modeli Xalqaro mehnat tashkiloti (XMT)
konvensiyasida 144-raqam bilan belgilab qo‘yilgan. Mazkur konvensiyaga ko‘ra
davlatlar ham o‘zaro ijtimoiy hamkorga aylanadilar va ishchilar hamda ish
beruvchilar uyushmalari bilan bir qatorda umummilliy hamkorlik-kelishuv shart-
nomalarini imzolaydilar.
Nihoyat, ijtimoy hamkorlik sub’yektlari tarkibi yanada murakkablashdi –
ko‘p darajali hamkorlik joriy etildi. Bu esa uchpartizm prinsipiga nafaqat
ummumilliy darajada, balki tarmoq va korxona darajasida ham amal qilinishi
lozimligini bildirardi. Bu shundan dalolat beradiki, deylik, korxona miqyosida
shartnoma tuzilganida hamkorlar tarmoq shartnomasi mazmun-talablarini hisobga
olishlari joiz, tarmoq shartnomasi qabul qilinayotganida esa ijtimoiy hamkorlik
haqidagi umummilliy shartnoma talablariga rioya qilishlari talab etiladi.
Ikkinchidan, hamkorlikning yana bir tarkibiy qismini uning ob'ektlari tashkil
etadi. Umuman olganda, ijtimoiy hamkorlik alohida tizim sifatida sub’yektlardan
tashqari hamkorlikka erishilgan ob'ektlarning muayyan tarkibini ham qamrab
oladi.
Ijtimoiy hamkorlik tizimining bugungi bosqichidagi uchinchi element unga
erishishning strategiya va taktikasidir. Bu esa ijtimoiy-iqtisodiy maqsadga eri-
shishning uzoq muddatga mo‘ljallangan yo‘nalishini, ya'ni strategiyani ko‘zda tu-
tishni hamda unga erishishning taktikasini anglatadi.
Ijtimoiy hamkorlik tizimining to‘rtinchi elementi ularning mexanizmidan
iborat. Bu tarkibiy qism shunchalar muhim va o‘ziga xoski, alohida ko‘rib chiqish-
ni taqozo etadi.
Nihoyat, zamonaviy ijtimoiy hamkorlik tizimining beshinchi elementi sifatida
hamkorlarning madaniyati va axloqini qayd etib o‘tamiz. Bu tushunchalar ortida
hamkorlarning bir-biriga hurmat bilan qarashi, halolligi, ishonchi, yuksak
mas'uliyati yotadi. Bu sifatlarsiz jamiyatda haqiqiy hamkorlikni amalga oshirib
bo‘lmaydi.

24
Yuqorida sanab o‘tilgan elementlar bir tizimga birlashgan holdagina
hamkorlikning bosh maqsadi bo‘lgan ijtimoiy barqarorlik va tinchlikni ta'minlay
oladi.
Ko‘rib chiqilayotgan mexanizmning bosh elementi tomonlar o‘rtasidagi
muzokara jarayonidir. Bu shu qadar muhimki, qolgan elementlar o‘z mohiyatiga
ko‘ra faqat unga xizmat qilib, samaradorligini oshiradi, xolos.
Mexanizmning keyingi elementi hamkorlarning pozitsiyalarini aniqlash va
muvofiqlashtirish texnologiyasidir. Bunga misol qilib hamkorlar manfaati va
munosabatini aniqlashga xizmat qiladigan «nuqta»larni topish uchun maxsus
komissiyalar tuzishni sanab o‘tish mumkin.
Mexanizmning yana bir muhim elementi – hamkorlarning umumiy
shartnomaga kiritadigan talab-takliflarini baholash va tahlil qilish maqsadida
o‘tkaziladigan ekspertizadir. Nihoyat, bu mexanizmda uning samaradorligini
ta'minlab turish uchun arbitraj vazifasini bajaradigan element ham o‘z o‘rnini
topishi kerak. 1
Ijtimoiy hamkorlikda uning huquqiy doirasini belgilab beradigan qonunlar va
boshqa me'yoriy hujjatlarni ishlab chiqish ham katta ahamiyatga ega.
Albatta, ushbu qonun mamlakatimizda fuqarolik jamiyati institutlari rolini
kuchaytirish bo‘yicha o‘tkazilayotgan keng ko‘lamli ishlar samaradorligini
oshirishga, katta ijtimoiy ahamiyatga molik dasturlar va qonun hujjatlarini ishlab
chiqish hamda amalga oshirish jarayonida aholining keng qatlamlari
manfaatlarining har tomonlama hisobga olinishiga xizmat qilishi shubhasizdir.
Davlat organlari, nodavlat notijorat tashkilotlari va fuqarolik jamiyatining
boshqa institutlari ijtimoiy sheriklik sub’yektlaridir.
Ijtimoiy sheriklikning asosiy prinsiplari quyidagilardan iborat:
qonunga bo‘ysunish;
teng huquqlilik;
ochiqlik va
shaffoflik;
1
Qirg’izboyev M. Fuqarolik jamiyati: siyosiy partiyalar, mafkuralar, madaniyatlar.-Toshkent:Sharq, 1998 –B. 38.

25
hammaboplik;
mustaqillik;
xolislik;
o‘zaro hurmat, manfaatlarning inobatga olinishi va mas'uliyat;
majburiyatlar qabul qilishning ixtiyoriyligi.
Ijtimoiy sheriklik quyidagi sohalarda amalga oshirilishi mumkin:
 aholini ijtimoiy muhofaza qilish, qo‘llab-quvvatlash va uning
ijtimoiy faolligini oshirish;
 aholining bandligini ta'minlash, kichik biznes va xususiy
tadbirkorlikni, fermerlikni rivojlantirish;
 atrof muhitni, aholining sog‘lig‘ini muhofaza qilish va sog‘lom
turmush tarzini qaror toptirish;
 har tomonlama barkamol va sog‘lom yosh avlodni shakllantirish,
yoshlarga bilim berish, ularni ma'naviy-axloqiy jihatdan tarbiyalash va
kasbga yo‘naltirish;
 onalik va bolalikni, shuningdek xotin-qizlarning huquqlarini himoya
qilish, ularning mamlakat ijtimoiy-siyosiy, sotsial-iqtisodiy, madaniy
hayotida to‘laqonli ishtirok etishini ta'minlash, sog‘lom oilani shakllantirish;
 fan, ta'lim, axborotlashtirish, madaniyat va sportni rivojlantirish;
 aholining huquqiy bilimlari, huquqiy ongi va huquqiy madaniyatini
yuksaltirish, fuqarolik jamiyati va demokratik huquqiy davlat asoslarini
mustahkamlash;
 millatlararo, madaniyatlararo totuvlik va fuqarolar totuvligi
g‘oyalarini mustahkamlash, ko‘p asrlik, an'anaviy ma'naviy-axloqiy hamda
tarixiy-madaniy qadriyatlarni tiklash va saqlash;
 iste'molchilarning huquqlarini himoya qilish.
Ijtimoiy sheriklik qonun hujjatlariga muvofiq boshqa sohalarda ham amalga
oshirilishi mumkin.
Ijtimoiy sheriklikning asosiy shakllari quyidagilardan iborat:

26
 nodavlat notijorat tashkilotlarining va fuqarolik jamiyati boshqa
institutlarining ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish dasturlarini ishlab chiqish
hamda amalga oshirishda ishtirok etishi;
 nodavlat notijorat tashkilotlarining va fuqarolik jamiyati boshqa
institutlarining normativ-huquqiy hujjatlarni ishlab chiqish hamda amalga
oshirishda ishtirok etishi;
 nodavlat notijorat tashkilotlari va fuqarolik jamiyati boshqa
institutlari vakillarining davlat organlari huzuridagi ishchi guruhlar,
komissiyalar va jamoatchilik-maslahat organlari faoliyatida ishtirok etishi;
 ijtimoiy sheriklik sub’yektlari tomonidan birgalikda tadbirlar,
maslahatlashuvlar va muzokaralar o‘tkazish;
 ijtimoiy sheriklik sub’yektlari tomonidan ijtimoiy sheriklik
to‘g‘risida bitimlar va shartnomalar (bundan buyon matnda bitimlar va
shartnomalar deb yuritiladi) tuzish, birgalikdagi loyihalar va rejalarni ishlab
chiqish hamda amalga oshirish;
 ijtimoiy sheriklik sub’yektlari o‘rtasida o‘zaro qo‘llab-quvvatlash,
axborot almashish.
Nodavlat notijorat tashkilotlari va fuqarolik jamiyatining boshqa institutlari
ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish dasturlari va normativ-huquqiy hujjatlar
loyihalarini ishlab chiqish bo‘yicha tashabbuslar bilan chiqishda, tegishli takliflar
va loyihalarni tayyorlashda ishtirok etishga, shuningdek ularni ko‘rib chiqish
uchun vakolatli davlat organlariga kiritishga, ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish
dasturlari va normativ-huquqiy hujjatlar loyihalarining jamoatchilik ekspertizasini
o‘tkazishda, ishlab chiquvchilar bilan kelishuvga ko‘ra, ularning jamoatchilik
muhokamasini o‘tkazish tashabbusi bilan chiqishda ishtirok etishga, loyihalar
yuzasidan takliflarni ishlab chiqishga, ularni to‘plashni va umumlashtirishni
amalga oshirishga, shuningdek ushbu takliflarni ko‘rib chiqish uchun vakolatli
davlat organlariga kiritishga, birgalikda tadbirlarni tashkil etish va o‘tkazish,
ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish dasturlarida belgilangan vazifalarni hal etishga

27
qaratilgan loyihalarni, shuningdek normativ-huquqiy hujjatlarni ishlab chiqish va
amalga oshirish yuzasidan davlat organlariga takliflar kiritishga, ijtimoiy-iqtisodiy
rivojlantirish dasturlari va normativ-huquqiy hujjatlarning ro‘yobga chiqarilishi
ustidan jamoatchilik nazoratini amalga oshirishga, uning yakunlari bo‘yicha
takliflar tayyorlash hamda ularni vakolatli davlat organlariga kiritishga haqlidir.
Davlat organlari nodavlat notijorat tashkilotlarining va fuqarolik jamiyati
boshqa institutlarining tashabbuslari hamda takliflarini ko‘rib chiqishi shart.
Nodavlat notijorat tashkilotlari va fuqarolik jamiyati boshqa institutlarining
vakillari ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish dasturlarini, normativ-huquqiy hujjatlarni
ishlab chiqish, ularning amalga oshirilishini muvofiqlashtirish va ta'minlash,
boshqa sotsial va ijtimoiy ahamiyatga molik masalalarni hal etish maqsadida
tashkil etiladigan davlat organlari huzuridagi ishchi guruhlar, komissiyalar hamda
jamoatchilik-maslahat organlari faoliyatida belgilangan tartibda ishtirok etishga
haqlidir.
Nodavlat notijorat tashkilotlari va fuqarolik jamiyatining boshqa institutlari
ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish dasturlari va normativ-huquqiy hujjatlar
loyihalarini, shuningdek ushbu loyihalarga doir takliflarni tayyorlashga, ularni
davlat organlari huzuridagi ishchi guruhlar, komissiyalar va jamoatchilik-maslahat
organlarining majlislarida ko‘rib chiqish uchun kiritishga, davlat organlari
huzuridagi ishchi guruhlar, komissiyalar va jamoatchilik-maslahat organlariga
ularning vakolatiga kiritilgan masalalarni ko‘rib chiqish, mazkur masalalarni hal
etishga qaratilgan chora-tadbirlarni ishlab chiqish va amalga oshirish to‘g‘risidagi
takliflar bilan murojaat etishga, oldindan kelishuvga ko‘ra davlat organlari
huzuridagi ishchi guruhlar, komissiyalar va jamoatchilik-maslahat organlarining
majlislarida ularning vakolatiga kiritilgan masalalar yuzasidan o‘z vakili orqali
so‘zga chiqishga haqli xisoblanadi.
Ijtimoiy sheriklik sub’yektlari konferensiyalar, davra suhbatlari, seminarlar,
jamoatchilik muhokamalari, hasharlar, festivallar, sotsiologik so‘rovlar shaklida va
boshqa shakllarda birgalikda tadbirlar, bitimlar va shartnomalar tuzishga,
birgalikdagi loyihalar hamda rejalarni ishlab chiqish va amalga oshirishga,

28
birgalikda tadbirlar tashkil etishga qaratilgan maslahatlashuvlar va muzokaralar
o‘tkazishi mumkin.
Maslahatlashuvlar va muzokaralar birgalikdagi uchrashuvlar va jamoatchilik
muhokamalarini tashkil etish, nodavlat notijorat tashkilotlari va fuqarolik
jamiyatining boshqa institutlari vakillarining fikrlarini so‘rash, ular ishtirokida
davlat organlari huzurida ishchi guruhlar, komissiyalar va jamoatchilik-maslahat
organlari tuzish yo‘li bilan o‘tkaziladi.
Ijtimoiy sheriklik sub’yektlari bitimlar va shartnomalar tuzishi, shuningdek
birgalikdagi loyihalar va rejalarni ishlab chiqishi hamda amalga oshirishi mumkin.
Bitimlar taraflarning o‘z zimmalariga olgan o‘zaro majburiyatlaridan iborat
bo‘lib, ular doirasida taraflar birgalikdagi faoliyatning maqsadlari va vazifalarini,
yo‘nalishlarini aniqlaydi, ijtimoiy sheriklikni amalga oshirish shakllarini
ko‘rsatadi.
Shartnomalar ishlar bajarishni yoki xizmatlar ko‘rsatishni, shuningdek
ijtimoiy sheriklik sub’yekti tomonidan moddiy, shu jumladan moliyaviy qo‘llab-
quvvatlashda ijtimoiy ahamiyatga molik loyihalarni amalga oshirishni nazarda
tutishi mumkin.
Birgalikdagi loyihalar va rejalar, bitimlar hamda shartnomalarni, ijtimoiy-
iqtisodiy rivojlantirish dasturlarini amalga oshirishga, gumanitar masalalarni hal
etishga, aholi turli qatlamlarining huquqlari, erkinliklari va qonuniy manfaatlarini
himoya qilishga qaratilgan chora-tadbirlar majmuini belgilaydi.
Ijtimoiy sheriklik sub’yektlari o‘z vakolatlari doirasida o‘quv-uslubiy,
axborot, maslahat va tashkiliy jihatdan o‘zaro qo‘llab-quvvatlaydi.
Ijtimoiy sheriklik sub’yektlari o‘z tasarrufida bo‘lgan va hamkorlik
predmetiga taalluqli axborotni yozma so‘rovlar asosida bir-biriga taqdim etadi.
Yozma so‘rovga javob, agar qonun hujjatlarida boshqacha qoida
belgilanmagan bo‘lsa, imkoni boricha qisqa muddatda, lekin so‘rov olingan
sanadan e'tiboran o‘n besh kundan kechiktirmay berilishi kerak.

29
Ijtimoiy sheriklik sub’yektlari davlat sirlarini yoki qonun bilan
qo‘riqlanadigan boshqa sirni o‘z ichiga olgan axborotni taqdim etishi mumkin
emas.
Jamiyatni demokratlashtirish va mamlakatni modernizatsiya qilish bugungi
kun zamon talablari va munozaralaridan biri bo`lib qolmoqda. Zero, mamlakatni
tubdan isloh qilish va yangilash jarayoni eng avvalo, millat ongi va tafakkurini,
intellektual bilim doirasini shakllantirish bilan bir qatorda jamiyatning barcha
sohalarini jumladan, xalq xo’jaligining barcha tarmoqlarini, mamlakat
iqtisodiyotini va iqtisodiy, ijtimoiy hamda huquqiy asoslarga asoslangan bozor
iqtisodiyoti munosabatlarini takomillashtirish va yuksaltirishni kuzda tutadi.
Ushbu jarayon mamlakatimiz taraqqiyotining yanada yuksalishiga va xalq
hayotining tobora faravonlashuviga olib keladi. Biz erishgan ulkan marralarning
eng muhimi eski tizimdan butunlay voz echib, mamlakatimizni isloh etish va
demokratlashtirish yo`lidan dadil borayotganimiz va bu jarayonning hech qachon
ortga qaytmaydigan qat`iy va izchil tus olganligidir 1
.
Ijtimoiy sheriklikni davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlash turlari
quyidagilardan iborat:
 nodavlat notijorat tashkilotlarini va fuqarolik jamiyatining boshqa
institutlarini mulkiy, axborot, maslahat, tashkiliy va o‘quv-uslubiy
jihatdan qo‘llab-quvvatlash;
 nodavlat notijorat tashkilotlariga va fuqarolik jamiyatining boshqa
institutlariga moddiy yordam ko‘rsatayotgan yuridik va jismoniy
shaxslarga soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlarni to‘lash
bo‘yicha qonun hujjatlariga muvofiq imtiyozlar berish;
 nodavlat notijorat tashkilotlariga va fuqarolik jamiyatining boshqa
institutlariga davlat subsidiyalari, grantlari va ijtimoiy buyurtmalari
berish, ijtimoiy ahamiyatga molik loyihalarni moliyalashtirish.
1
Karimov I.A.Mamlakatimizni modernizatsiya qilish yo`lini izchil davom ettirish- taraqqiyotimizning muhim
omilidir.// Ishonch. 2010-yil 8-dekabr.

30
Ijtimoiy sheriklik sohasida nodavlat notijorat tashkilotlariga va fuqarolik
jamiyatining boshqa institutlariga qonun hujjatlarida belgilangan tartibda
shartnoma asosida davlat mulki tekin yoki imtiyozli shartlarda vaqtincha
foydalanishga berilishi mumkin.
Nodavlat notijorat tashkilotlariga va fuqarolik jamiyatining boshqa
institutlariga vaqtincha foydalanishga berilgan davlat mulkidan maqsadli
foydalanilishi kerak.
Ijtimoiy sheriklik sohasida nodavlat notijorat tashkilotlarini va fuqarolik
jamiyatining boshqa institutlarini axborot, maslahat, tashkiliy va o‘quv-uslubiy
jihatdan qo‘llab-quvvatlash quyidagi yo‘llar orqali amalga oshiriladi:
 ijtimoiy sheriklik sohasidagi axborotdan erkin foydalanish uchun shart-
sharoitlar yaratish;
 nodavlat notijorat tashkilotlarining va fuqarolik jamiyati boshqa
institutlarining ijtimoiy sheriklikni amalga oshirishdagi ishtiroki
masalalariga doir uslubiy materiallarni ishlab chiqish hamda nashr
etish;
 ijtimoiy sheriklikni rivojlantirishning dolzarb masalalari bo‘yicha
o‘quv kurslarini tashkil etish hamda bilim beruvchi tadbirlar, uslubiy
maslahatlar, ilmiy-amaliy seminarlar va konferensiyalar o‘tkazish;
 ijtimoiy sheriklik sohasidagi tadbirlarni tashkil etishda ko‘maklashish.
Xulosa qilib aytganda, ijtimoiy hamkorlik murakkab ijtimoiy harayon bo‘lib,
u o‘zaro faoliyat ishtirokchilarining ikki tomonlama manfaatlarini ifodalashi zarur.
Ijtimoiy hamkorlikning kamponent o‘z navbatida ana shu oliy maqsadni ifodalaydi
va ijtimoiy-madaniy faoliyat jarayonida namoyon bo‘ladi. Ulardan samarali
foydalanish esa ijtimoiy hamkorlik sub’yektlarinig kasbiy mahoratiga bog‘liq
bo‘ladi.

31
II. BOB. IJTIMOIY-MADANIY HAYOTDA IJTIMOIY
HAMKORLIKNING NAMOYON BO”LISHI VA JAMIYAT
TARAQQIYOTI
2.1. Ijtimoiy hamkorlik jamiyat taraqqiyotini ta'minlovchi muhim
sub’yekt sifatida
Har qanday davrda jamiyatda kechayotgan ijtimoiy jarayonlar jamiyat a'zolari
manfaatlarini ifodalagandagina ijtimoiy taraqqiyotning asosi bo‘la oladi.
O‘zbekiston Respublikasida amalga oshirilayotgan islohotlar va uning
ishtirokchilarining o‘zaro hamkorligi shubxasiz O‘zbekistonning nafaqat ijtimoiy-
iqtisodiy taraqqiyotini taminlamoqda, balki uning jahon hamjamiyatida munosib
o‘rin egallashiga xizmat qilmoqda.
Fuqarolik institutlari, nodavlat notijorat tashkilotlari hozirgi kunda
demokratik qadriyatlar, inson huquq va erkinliklari hamda qonuniy manfaatlarini
himoya qilishning muhim omiliga aylanmoqda, fuqarolarning o‘z salohiyatlarini
ro‘yobga chiqarishi, ularning ijtimoiy, sotsial-iqtisodiy faolligi va huquqiy
madaniyatini oshirish uchun sharoit yaratmoqda, jamiyatda manfaatlar
muvozanatini ta’minlashga ko‘maklashmoqda. 1
2008 yil 3 iyulda O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi
va Senatining qo‘shma qarori bilan O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi
huzuridagi Nodavlat notijorat tashkilotlarini va fuqarolik jamiyatining boshqa
institutlarini qo‘llab-quvvatlash jamoat fondi tashkil qilinishi hamda Jamoat fondi
mablag‘larini boshqarish bo‘yicha parlament komissiyasining tuzilishi ijtimoiy
sheriklikning rivojlanishida yana bir muhim amaliy qadam bo‘ldi.
So‘nggi uch yil ichida turli ijtimoiy muammolarni hal etishga qaratilgan
loyihalarni amalga oshirish uchun O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi
huzuridagi Nodavlat notijorat tashkilotlarini va fuqarolik jamiyatining boshqa
institutlarini qo‘llab-quvvatlash jamoat fondi tomonidan fuqarolik jamiyati
institutlariga 11 mlrd. so‘mdan ortiq mablag‘ ajratildi. Mamlakatimiz rahbari
1
Karimov I.A. Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini
rivojlantirish konsepsiyasi-Toshkent: O`zbekiston. 2010. –B. 42.

32
tomonidan belgilangan mamlakatni ijtimoiy-siyosiy va ijtimoiy-iqtisodiy
rivojlantirishning ustuvor yo‘nalishlaridan kelib chiqqan holda 2010 yilda Jamoat
fondi tomonidan bir qator yo‘nalishlar bo‘yicha loyihalarni amalga oshirish
bo‘yicha shartnomalar tuzilgan.
Mamlakatda demokratik o‘zgarishlarni yanada rivojlantirishga hamda bunda
nodavlat notijorat tashkilotlarining va fuqarolik jamiyati boshqa institutlarining
ishtirok etishiga ko‘maklashish maqsadida O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi
huzurida Nodavlat notijorat tashkilotlarini va fuqarolik jamiyatining boshqa
institutlarini qo‘llab-quvvatlash jamoat fondi tuzildi.
Oliy Majlis huzuridagi jamoat fondi:
O‘zbekiston Respublikasining Davlat byudjetidan, qonun hujjatlarida
taqiqlanmagan boshqa manbalardan olinadigan mablag‘larni jamlaydi, bu
mablag‘lar nodavlat notijorat tashkilotlari va fuqarolik jamiyatining boshqa
institutlari faoliyatini rivojlantirishni rag‘batlantirish hamda qo‘llab-quvvatlashga,
ijtimoiy, iqtisodiy, gumanitar masalalarni hal etishda ularning ishtirok etishiga
qaratilgan dasturlarni amalga oshirish uchun taqsimlanishini tashkil etadi;
mablag‘larni keyinchalik nodavlat notijorat tashkilotlarini va fuqarolik
jamiyatining boshqa institutlarini qo‘llab-quvvatlashga taqsimlash uchun
Qoraqalpog‘iston Respublikasi Jo‘qorg‘i Kengesi, xalq deputatlari viloyatlar va
Toshkent shahar Kengashlari huzuridagi nodavlat notijorat tashkilotlarini va
fuqarolik jamiyatining boshqa institutlarini qo‘llab-quvvatlash jamoat fondlariga
yo‘naltiradi;
nodavlat notijorat tashkilotlarining va fuqarolik jamiyati boshqa
institutlarining moddiy-texnika bazasini mustahkamlash, ularga huquqiy maslahat,
tashkiliy, texnik jihatdan va boshqa xil yordam ko‘rsatish bilan bog‘liq dasturlar
hamda loyihalarni amalga oshirishda ko‘maklashadi.
Oliy Majlis huzuridagi jamoat fondining faoliyatini tashkil etish tartibi
O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining palatalari tomonidan belgilanadi.
O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi huzuridagi Nodavlat notijorat
tashkilotlarini va fuqarolik jamiyatining boshqa institutlarini qo‘llab-quvvatlash

33
jamoat fondi mablag‘larini boshqarish bo‘yicha parlament komissiyasi nodavlat
notijorat tashkilotlarini va fuqarolik jamiyatining boshqa institutlarini rivojlantirish
hamda ularning mamlakatda demokratik o‘zgarishlarni amalga oshirishda va
jamiyatni erkinlashtirishda ishtirok etishiga ko‘maklashish maqsadida tuziladi.
Parlament komissiyasi O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining
Qonunchilik palatasi deputatlari, Senati a'zolari, adliya va moliya vazirliklarining,
nodavlat notijorat tashkilotlarining va fuqarolik jamiyati boshqa institutlarining
vakillari orasidan rais, uning o‘rinbosari, mas'ul kotib va komissiya a'zolaridan
iborat tarkibda shakllantiriladi.
Parlament komissiyasi quyidagi vazifalarni ado etadi:
 Oliy Majlis huzuridagi jamoat fondi mablag‘larining nodavlat notijorat
tashkilotlarini va fuqarolik jamiyatining boshqa institutlarini qo‘llab-
quvvatlash uchun taqsimlanishini tashkil etadi, nodavlat notijorat
tashkilotlarining, fuqarolik jamiyati boshqa institutlarining va davlat
organlarining takliflarini o‘rganish asosida aniq ijtimoiy-iqtisodiy
masalalarni hal etishga, fuqarolarning ijtimoiy faolligini yanada
oshirishga qaratilgan sotsial va ijtimoiy ahamiyatga molik dasturlar
hamda loyihalarni moliyalashtirish dasturlarini ishlab chiqadi;
 Oliy Majlis huzuridagi jamoat fondi mablag‘larini taqsimlashda
ochiqlik va shaffoflikni ta'minlaydi, nodavlat notijorat tashkilotlari va
fuqarolik jamiyatining boshqa institutlarini rivojlantirish hamda ular
faoliyatining samaradorligini oshirish, ularning o‘tkazilayotgan sotsial-
iqtisodiy va ijtimoiy-siyosiy islohotlarda, demokratik qadriyatlarning,
fuqarolarning huquqlari, erkinliklari va qonuniy manfaatlarining
himoya qilinishini ta'minlashda ishtirok etishi masalalarini muhokama
qilishga jamoatchilikni jalb etadi;
 joylardagi nodavlat notijorat tashkilotlarini va fuqarolik jamiyatining
boshqa institutlarini qo‘llab-quvvatlash uchun mablag‘larning
hajmlarini Qoraqalpog‘iston Respublikasi Jo‘qorg‘i Kengesi, xalq
deputatlari viloyatlar va Toshkent shahar Kengashlari huzuridagi

34
ijtimoiy sheriklik bo‘yicha jamoat komissiyalarining buyurtmalari
asosida aniqlaydi hamda taqsimlaydi, ushbu komissiyalar faoliyatiga
uslubiy rahbarlikni ta'minlaydi;
 Oliy Majlis huzuridagi jamoat fondi mablag‘laridan maqsadli va
samarali foydalanilishi, ushbu jamoat fondi tomonidan
moliyalashtiriladigan dasturlar hamda loyihalar ustidan nazoratni
amalga oshiradi, o‘z majlislarida moliyalashtirilayotgan dasturlar
hamda loyihalar amalga oshirilishining borishi va natijalari to‘g‘risida
nodavlat notijorat tashkilotlarining va fuqarolik jamiyati boshqa
institutlarining hisobotlarini, mahalliy davlat hokimiyati organlarining
axborotini eshitadi, ijtimoiy sheriklikni yanada rivojlantirishga doir
zarur tavsiyalarni ishlab chiqadi va topshiradi;
 ijtimoiy ahamiyatga molik dasturlar va loyihalarni amalga oshirishda
nodavlat notijorat tashkilotlarining va fuqarolik jamiyati boshqa
institutlarining davlat organlari bilan hamkorligini chuqurlashtirishga,
ijtimoiy hayotni demokratlashtirishda nodavlat notijorat
tashkilotlarining va fuqarolik jamiyati boshqa institutlarining rolini
kuchaytirish jarayonlariga ko‘maklashadi;
 ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish dasturlari va normativ-huquqiy hujjatlar
loyihalarining jamoatchilik muhokamasini, jamoatchilik ekspertizasini
tashkil etishda davlat organlariga yordam ko‘rsatadi, mamlakatda
amalga oshirilayotgan demokratik o‘zgarishlarning mohiyati va
ahamiyatini aholiga tushuntirish bo‘yicha tizimli ishlar olib boradi;
 ijtimoiy sheriklik sohasida ko‘rib chiqilayotgan masalalar yuzasidan
qarorlar qabul qiladi va ularning bajarilishi ustidan nazoratni amalga
oshiradi;
 bajarilgan ishlar to‘g‘risida har yili O‘zbekiston Respublikasi Oliy
Majlisi Qonunchilik palatasiga va Senatiga axborot taqdim etadi;
 o‘z faoliyati to‘g‘risida jamoatchilikni xabardor qiladi.

35
 Parlament komissiyasi Oliy Majlis huzuridagi jamoat fondining
vasiylik kengashi vazifasini bajaradi.
Parlament komissiyasining faoliyatini tashkil etish tartibi O‘zbekiston
Respublikasi Oliy Majlisining palatalari tomonidan belgilanadi.
Bugungi ijtimoiy hayot ijtimoiy va siyosiy faollikni yanada oshirishni talab
etmoqda. Faqat xalq irodasiga, fuqarolarning o`tkazilayotgan islohotlardagi faol
ishtirokiga, ularning yurtimizda amalga oshirilayotgan tub o`zgarishlarni
tushunishi va qo`llab-quvvatlashiga tayangan holda, mamlakatni yangilash va
modernizatsiya qilishning maqsad va vazifalarini ro`yobga chiqarish mumkin.
Shuningdek, hokimiyatning vakillik va ijro etuvchi organlarini shakllantirishda
nodavlat notijorat tashkilotlarining faol ishtiroki uchun zarur tashkiliy-huquqiy
sharoitlar yaratish lozim. 1
Ayni shu maqsadda, nodavlat notijorat tashkilotlarining va fuqarolik jamiyati
boshqa institutlarining tashabbuslarini rivojlantirish hamda rolini kuchaytirish,
shuningdek ularning joylarda sotsial va ijtimoiy ahamiyatga molik masalalarni hal
etishdagi ishtirokini rag‘batlantirish maqsadida Qoraqalpog‘iston Respublikasi
Jo‘qorg‘i Kengesi, xalq deputatlari viloyatlar va Toshkent shahar Kengashlari
tomonidan qonun hujjatlariga muvofiq jamoat fondlari tuzilishi mumkin.
Qoraqalpog‘iston Respublikasi Jo‘qorg‘i Kengesi, xalq deputatlari viloyatlar
va Toshkent shahar Kengashlari huzuridagi nodavlat notijorat tashkilotlarini va
fuqarolik jamiyatining boshqa institutlarini qo‘llab-quvvatlash yuzasidan jamoat
fondlari quyidagilarni amalga oshiradi:
 mahalliy byudjetdan va Oliy Majlis huzuridagi jamoat fondidan
olinadigan mablag‘larni, yuridik va jismoniy shaxslarning homiylik
xayriyalarini, qonun hujjatlarida taqiqlanmagan boshqa mablag‘larni
jamlaydi;
 jamlangan mablag‘lardan nodavlat notijorat tashkilotlarining va
fuqarolik jamiyati boshqa institutlarining faoliyatini, ularning
1
Nazarov Q. umumiy tahriri ostida. Fuqorolik jamiyati institutlari faoliyatida ish olib borishning samarali usul va
uslublaridan foydaanish” mavzusidagi seminar –trening materiallari. Toshkent. 2009. - B. 70.

36
joylardagi sotsial va ijtimoiy ahamiyatga molik masalalarni hal
etishdagi ishtirokini qo‘llab-quvvatlash uchun foydalanilishini tashkil
etadi;
 ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish dasturlarini ishlab chiqish hamda
amalga oshirishga, gumanitar masalalarni hal etishga, fuqarolarning
huquqlari, erkinliklari va qonuniy manfaatlarini himoya qilishga
ko‘maklashadi.
Jamoat komissiyalari tegishincha Qoraqalpog‘iston Respublikasi Jo‘qorg‘i
Kengesining, xalq deputatlari viloyatlar va Toshkent shahar Kengashlarining
deputatlari, Qoraqalpog‘iston Respublikasi Vazirlar Kengashining, viloyatlar
hamda Toshkent shahar hokimliklarining, adliya va moliya organlarining,
shuningdek boshqa davlat organlarining, nodavlat notijorat tashkilotlarining hamda
fuqarolik jamiyati boshqa institutlarining vakillari orasidan rais, uning o‘rinbosari,
mas'ul kotib va komissiya a'zolaridan iborat tarkibda shakllantiriladi.
Jamoat komissiyalari nodavlat notijorat tashkilotlarining va fuqarolik jamiyati
boshqa institutlarining mahalliy davlat hokimiyati organlari bilan sotsial va
ijtimoiy ahamiyatga molik dasturlar hamda loyihalarni amalga oshirishdagi
hamkorligini chuqurlashtirishga ko‘maklashadi, ularning takliflarini o‘rganish
asosida ijtimoiy sheriklikning ustuvor yo‘nalishlarini aniqlaydi,nodavlat notijorat
tashkilotlarining va fuqarolik jamiyati boshqa institutlarining joylarda ijtimoiy,
sotsial-iqtisodiy masalalarni hal etishga qaratilgan sotsial hamda ijtimoiy
ahamiyatga molik dasturlari va loyihalarini qo‘llab-quvvatlashga, ularni amalga
oshirish uchun mablag‘larning zarur hajmlarini aniqlashga doir tavsiyalar ishlab
chiqadi hamda tegishli buyurtmalarni Parlament komissiyasiga yuboradi,
Qoraqalpog‘iston Respublikasi Jo‘qorg‘i Kengesi, xalq deputatlari viloyatlar va
Toshkent shahar Kengashlari huzuridagi nodavlat notijorat tashkilotlarini va
fuqarolik jamiyatining boshqa institutlarini qo‘llab-quvvatlash jamoat fondlari
mablag‘larining samarali taqsimlanishini tashkil etadi, Shuningdek ulardan
maqsadli foydalanilishi ustidan monitoringni amalga oshiradi, tegishli hududda
ijtimoiy, sotsial-iqtisodiy rivojlantirish masalalarini hal etishda ijtimoiy sheriklik

37
holatining monitoringini va baholanishini amalga oshiradi, zarur hollarda, mazkur
yo‘nalishdagi ishlarni takomillashtirishga doir aniq tadbirlarni ishlab chiqadi,
ijtimoiy sheriklik sub’yektlari o‘rtasida manfaatlarni kelishib olishga va
birgalikdagi faoliyatning ustuvor yo‘nalishlarini ishlab chiqishga qaratilgan
maslahatlashuvlar hamda muzokaralarni tashkil etadi va o‘tkazadi, ular o‘rtasida
bitimlar va shartnomalar tuzishga, shuningdek ularning ijro etilishiga
ko‘maklashadi, ijtimoiy sheriklik sohasida ko‘rib chiqilayotgan masalalar
yuzasidan qarorlar qabul qiladi va ularning bajarilishi ustidan nazoratni amalga
oshiradi va o‘z faoliyati to‘g‘risida jamoatchilikni xabardor qiladi.
Jamoat komissiyalari Qoraqalpog‘iston Respublikasi Jo‘qorg‘i Kengesi, xalq
deputatlari viloyatlar va Toshkent shahar Kengashlari huzuridagi nodavlat notijorat
tashkilotlarini va fuqarolik jamiyatining boshqa institutlarini qo‘llab-quvvatlash
jamoat fondlarining vasiylik kengashi vazifasini bajaradi.
Jamoat komissiyalari o‘z faoliyatini tegishincha Qoraqalpog‘iston
Respublikasi Jo‘qorg‘i Kengesi, xalq deputatlari viloyatlar va Toshkent shahar
Kengashlari tomonidan tasdiqlanadigan reglamentga muvofiq amalga oshiradi.
Jamoat komissiyasining namunaviy reglamenti Parlament komissiyasi
tomonidan tasdiqlanadi.Jamoat komissiyalari faoliyatini tashkiliy-texnik jihatdan
ta'minlash mahalliy davlat hokimiyati organlari tomonidan amalga oshiriladi.
Davlat subsidiyasi sotsial va ijtimoiy ahamiyatga molik faoliyatni amalga
oshirayotgan nodavlat notijorat tashkilotlarini va fuqarolik jamiyatining boshqa
institutlarini qo‘llab-quvvatlash uchun O‘zbekiston Respublikasining Davlat
byudjeti, davlat maqsadli jamg‘armalari mablag‘lari hisobidan beriladigan hamda
aniq loyihalar bilan bog‘liq bo‘lmagan moliyaviy yoki boshqa moddiy ko‘makdir.
Davlat subsidiyalaridan faqat nodavlat notijorat tashkilotlarining va fuqarolik
jamiyati boshqa institutlarining ustavida belgilangan maqsad va vazifalarni
bajarish, moddiy-texnika bazasini mustahkamlash hamda ijtimoiy foydali
maqsadlarga erishish uchungina foydalaniladi.

38
Nodavlat notijorat tashkilotlari va fuqarolik jamiyatining boshqa institutlari
davlat subsidiyasini olish uchun Oliy Majlis huzuridagi jamoat fondiga
buyurtmalar bilan murojaat etadi.
Oliy Majlis huzuridagi jamoat fondi nodavlat notijorat tashkilotlarining va
fuqarolik jamiyati boshqa institutlarining buyurtmalarini umumlashtiradi,
subsidiyalash hajmlariga doir takliflarni tayyorlaydi hamda ularni Parlament
komissiyasiga kiritadi.
Parlament komissiyasi Oliy Majlis huzuridagi jamoat fondi tomonidan taqdim
etilgan hujjatlarni o‘rganib chiqib, subsidiyalashning maqsadga muvofiqligi va
zarur hajmlari to‘g‘risida belgilangan tartibda qaror qabul qiladi.
Oliy Majlis huzuridagi jamoat fondi navbatdagi yil uchun O‘zbekiston
Respublikasining Davlat byudjeti tasdiqlanganidan keyin Parlament komissiyasiga
davlat subsidiyalarini taqsimlashga doir takliflarni taqdim etadi.
Parlament komissiyasi Oliy Majlis huzuridagi jamoat fondining takliflari
olinganidan keyin nodavlat notijorat tashkilotlariga va fuqarolik jamiyatining
boshqa institutlariga ajratiladigan davlat subsidiyalarining hajmlarini aniqlaydi.
Davlat subsidiyalarini ajratish tartibi va shartlari Parlament komissiyasi
tomonidan belgilanadi.
Ijtimoiy sheriklik, ijtimoiy munosabatlarning boshqa sohalari kabi huquqiy
tartibga solishni talab qiladi, chunki davlatning fuqarolik jamiyati institutlari bilan
o‘zaro hamkorligi uchun qulay huquqiy, tashkiliy va iqtisodiy sharoitlarning
yaratilishiga zarurat tug‘iladi. 1
Ijtimoiy sheriklik munosabatlarini, ijtimoiy sheriklikni amalga oshirish
tamoyillari va mexanizmini tartibga solishga qaratilgan, sog‘liqni saqlash, atrof
tabiiy muhitni muhofaza qilish, aholi, ayniqsa yoshlarni ish bilan ta'minlash,
aholining ijtimoiy himoyaga muhtoj qatlamlarini ijtimoiy qo‘llab-quvvatlash
hamda muhim ijtimoiy ahamiyatga ega boshqa muammolarni hal etishga qaratilgan
davlat dasturlarini amalga oshirishda fuqarolik jamiyati institutlarining ishtirokiga
1
Odilqoriyev X.T. O`zbekiston demokratik islohotlar yo`lida. To`plam. Toshkent: JIDU, 2001.-B. 56.

39
huquqiy asoslar yaratuvchi qonun loyihasi yaratish bugungi kundagi dolzarb
masalaga aylandi.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.Karimov 2010 yil
12 noyabrdagi O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va
Senatining qo‘shma majlisidagi ma'ruzasida yurtimiz taraqqiyotining hozirgi
bosqichida nodavlat notijorat tashkilotlari va boshqa fuqarolik institutlari rolini
yanada kuchaytirish fuqarolik jamiyatini shakllantirish, demokratlashtirish va
mamlakatimizning jahon hamjamiyatiga integratsiyalashuvi bo‘yicha o‘z
oldimizga qo‘ygan maqsadimizni ro‘yobga chiqarishda hech bir mubolag‘asiz hal
qiluvchi omil ekanini alohida ta'kidlab o‘tdi. Fuqarolik jamiyati institutlarining
yanada rivojlanishiga erishish, amalga oshirilayotgan islohotlarning ochiq-
oshkoraligi va samaradorligini ta'minlashda, ularning rolini kuchaytirishda
“Ijtimoiy sheriklik to‘g‘risida”gi Qonunning qabul qilinishi muhim ahamiyat kasb
etdi. Ushbu qonunda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish dasturlarini amalga oshirish,
gumanitar muammolarni hal etish, mamlakatimiz aholisi turli qatlamlarining
huquq va erkinliklari, manfaatlarini himoya qilishda nodavlat notijorat
tashkilotlarining davlat tuzilmalari bilan o‘zaro munosabatlaridagi aniq
chegaralarni belgilash va tashkiliy-huquqiy mexanizmlarni takomillashtirish kabi
masalalar bo‘yicha huquqiy normalar ko‘zda tutilishi darkor. 1
Mamlakatimizning chekka hududlarida istiqomat qilayotgan yoshlarning
ijodiy va intellektual salohiyatini rivojlantirish, bolalarni, ayniqsa, qiz bolalarni
jismoniy tarbiya va sportga bo‘lgan qiziqishlarini oshirish, sog‘lom turmush tarzini
aholi, oilalar o‘rtasida keng targ‘ib etishga qaratilgan tanlovlar o‘tkazilishi nazarda
tutilayotgani diqqatga sazovor. Bu boradagi ishlarni ijtimoiy sheriklik asosida
amalga oshirish ko‘zlangan maqsadga erishishning muhim omili hisoblanadi. Shu
nuqtai nazardan, hududlarning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish dasturlarini
fuqarolik jamiyati institutlari va davlat tuzilmalari o‘rtasida ijtimoiy sheriklikni
rivojlantirish asosida olib borish, fuqarolar turmush darajasini yaxshilash,
tadbirkorlikni taraqqiy ettirish, aholining ijtimoiy himoyaga muhtoj qatlamlariga
1
Odilqoriyev X.T. O`zbekiston demokratik islohotlar yo`lida. To`plam. Toshkent: JIDU, 2001.-B. 56.

40
yordam ko‘rsatish, ularning va NNTning shahar, mahalla hamda ko‘chalarni
obodonlashtirishdagi faolligini kuchaytirish, atrof-muhitni himoya qilish hamda
bolalar sog‘lig‘ini mustahkamlashga yo‘naltirilgan tanlovlarga alohida e'tibor
qaratilgan. Jamoat fondi va Parlament komissiyasi o‘tkaziladigan tanlovlar haqida
nodavlat-notijorat tashkilotni xabardor qilish bo‘yicha ish boshladi, Birgina 2014-
yildagi faoliyat taxlil etilsa, aprel oyining boshlarida mamlakatning barcha
hududlarida O‘zbekiston nodavlat-notijorat tashkilotlari milliy assatsasiyasi,
Fuqarolik jamiyatini shakllanishini monitoring qilish mustaqil institutining
joylardagi bo‘linmalari, Oliy Majlis huzuridagi Jamoat fondi va Parlament
komissiyasi vakillari ishtirokida “davra suhbatlari” o‘tkazildi. Ayni chog‘da
“Kelajagi buyuk - sog‘lom avlod” mavzuidagi tanlovlaridan biri e'lon qilindi. U
“Sog‘lom bola yili” Davlat dasturida belgilangan muhim masalalarni hal etishga
Nodavlat-notijorat tashkilot va fuqarolik jamiyatining boshqa institutlarini keng
jalb qilishga qaratilgani bilan muhim ahamiyatga ega. Mazkur grant tanlovlarini
tashkil etish va o‘tkazishga umumiy mablag‘ning 3,8 mlrd. so‘mdan ortig‘i yoki
mo‘ljallangan jami mablag‘ning 46,3 foizi yo‘naltirildi. Ommaviy axborot
vositalari tomonidan aholining huquqiy madaniyati hamda ongini yuksaltirish,
sog‘lom turmush tarzini, ayniqsa, yoshlar orasida targ‘ib qilishga, demokratik
islohotlarning amalga oshirilishi va fuqarolik jamiyatining barpo etilishi
jarayonlarini mustaqil ommaviy axborot vositalarida yoritishga qaratilgan tanlovlar
o‘tkazilishi alohida yo‘nalish sifatida ko‘rsatib o‘tilgan. Shu tariqa yil davomida
tanlovlar 67 yo‘nalishda tashkil etildi. Davlat grantlariga ajratilgan mablag‘lar
miqdori esa 2013 yildagiga nisbatan 15,8 foiz oshirildi. Shu o‘rinda Parlament
komissiyasi qarorlariga asosan, nodavlat-notijorat tashkilotining, Ommaviy
axborot vositalari va fuqarolik jamiyatining boshqa institutlari o‘rtasida katta
ijtimoiy ahamiyatga ega bo‘lgan muammolarni yechishga qaratilgan davlat
ijtimoiy buyurtmalarini joylashtirish uchun tanlov e'lon qilinganini qayd etish joiz.
Bunga 1,4 mlrd. so‘m yoki jami mablag‘ning 17,1 foizi miqdorida mablag‘
ajratildi. Qayd etish kerakki, Jamoat fondi nodavlat notijorat tashkilotlarini
rivojlantirish, ijtimoiy ahamiyatga ega bo‘lgan loyihalarni moliyalashtirishda katta

41
rol o‘ynaydi. Fuqarolarning atrof-muhit muhofazasini ta'minlash, salomatlikni
asrash, sog‘lom turmush tarzini targ‘ib qilish, har tomonlama sog‘lom va barkamol
avlodni tarbiyalashdagi tashabbuslarini qo‘llab-quvvatlash, shubhasiz, ushbu
yo‘nalishdagi Davlat dasturlarining samarali ijro etilishiga xizmat qildi. Muhimi,
ijtimoiy sheriklik asosida amalga oshiriladigan loyihalar qo‘llab-quvvatlanadi,
davlat organlari faoliyati ustidan jamoatchilik nazorati Nodavlat-notijorat tashkilot
ishtirokida ro‘yobga chiqariladi, shuningdek, “Sog‘lom bola yili” Davlat dasturini
bajarishda jamoat tashkilotlarining ishtirokini ta'minlashga alohida e'tibor qaratildi.
Albatta, bu kabi sa'y-harakatlar yurtimiz taraqqiyotining hozirgi bosqichida NNT
va fuqarolik jamiyatining boshqa institutlari roli yanada oshishiga, ularning kuchli
fuqarolik jamiyatini shakllantirish hamda mamlakatimizning jahon hamjamiyatiga
integratsiyalashuvida hal qiluvchi omilga aylanib borishiga xizmat qiladi.
Xulosa qilib aytganda ijtimoiy hamkorlik natijasida jamiyat a'zolari
madaniyatning institutsionlashtirilgan tizimiga birlashadilar va uning asnosida
jamiyatning madaniy-ma'rifiy taraqqiyoti yuzaga keladi. Bu o‘z navbatida
davlatning amalga oshirayotgan ijtimoiy siyosati to‘g‘ri ekanini ko‘rsatadi.

42
2.2. Fuqarolarni o‘zini-o‘zi boshqarish organlari faoliyatida ijtimoiy
sherikchilik munosabatlarining ahamiyati va jamoatchilik nazorati
O‘zbekiston Respublikasida boshqaruvning milliy mexanizmi xisoblangan
mahalla instituti o‘zining keng imkoniyatlari bilan jamiyat ijtimoiy taraqqiyotini
belgilovchi muhim sub’yektlardan biriga aylangan. “Fuqarolarning o‘zini o‘zi
boshqarish organlari to‘g‘risida”gi Qonunda fuqarolar yig‘inlarining qonunlar va
boshqa qonunosti hujjatlarining, shuningdek o‘z qarorlarining ijro etilishi ustidan
jamoatchilik nazoratini amalga oshirishi belgilab qo‘yilgan bo‘lib, jamoatchilik
nazorati vakolatlarini mahalliy davlat organlari faoliyati ustida amalga oshirishda,
fuqarolar yig‘inlari “yilning har choragida tuman, shahar va viloyat hokimliklari
rahbarlarining fuqarolar o‘zini o‘zi boshqarish organlari faoliyati sohasiga kiruvchi
masalalar yuzasidan hisobotlarini eshitadi va fuqarolar yig‘inlarining hisobotlar
to‘g‘risidagi bayonnomalari tegishli viloyatlar va Toshkent shahar hokimliklariga
yuboriladi, ular bu bayonnomalarning hisobini yuritadilar, fuqarolarning
murojaatlari bajarilishini nazorat qiladilar” deb belgilab qo‘yilgan.
Fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari tomonidan jamoatchilik
nazoratining amalga oshirilishi o‘z navbatida qonun hujjatlarining ustuvorligini
ta'minlashda, ularning amaliyotga to‘liq tadbiq etilishida, fuqarolarning, ayniqsa,
yoshlarning huquqiy madaniyatini oshirishda, ular tomonidan turli xil
huquqbuzarlik sodir etilishining oldini olishda, fuqarolarning ijtimoiy himoyasini
takomillashtirishda, tadbirkorlikni rivojlantirishda, sog‘lom raqobat muhitini
yaratishda, eng muhimi, fuqarolarning farovon turmush tarzini kuchaytirish
tizimini yanada takomillashtirishda muhim ahamiyat kasb etadi.
Fuqarolar yig‘inlari O‘zbekiston Respublikasining “Fuqarolarning o‘zini o‘zi
boshqarish organlari to‘g‘risida”gi Qonunida berilgan vakolatlardan foydalangan
holda, jamoatchilik nazoratini quyidagi yo‘nalishlarda amalga oshirishi mumkin.
Birinchidan, qonunlar va boshqa qonun hujjatlarining, shuningdek, o‘z
qarorlarining ijro etilishida. Mazkur yo‘nalishda jamoatchilik nazorati yilning har
choragida tuman, shahar va viloyat hokimliklari rahbarlarining fuqarolarning o‘zini
o‘zi boshqarish organlari faoliyati sohasiga kiruvchi masalalar yuzasidan

43
hisobotlarini eshitish, ular chiqargan tegishli qarorlarining bajarmaganligi yoki
lozim darajada bajarmaganligi uchun mansabdor shaxslarni javobgarlikka tortish
to‘g‘risida qonunda belgilangan tartibda tegishli idoralarga taqdimnomalar kiritish
orqali amalga oshiriladi.
Ikkinchidan, hududda kompleks rivojlantirishni ta'minlashda. Fuqarolarning
o‘zini o‘zi boshqarish organlari mahallada xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish va
oilaviy biznes markaziga aylantirish, o‘ziga tegishli bo‘lgan hududda ish joylarini
yaratish, kasanachilikni taraqqiy toptirish, yuridik va jismoniy shaxslarning
mablag‘larini ixtiyoriylik asosida birlashtirish masalalari yuzasidan qarorlar qabul
qilish vakolatiga egadirlar. Ularga qonun hujjatlarida belgilangan tartibda kichik
korxonalar, sartaroshxonalar, poyabzal ta'mirlash va tikish ustaxonalari, xalq
hunarmandchiligi sexlarini va aholiga maishiy xizmat ko‘rsatuvchi boshqa
korxonalarni tashkil etish huquqlari berilgandir. Albatta, mazkur vakolatlarni lozim
darajada amalga oshirish ustidan jamoatchilik nazoratini o‘rnatish muhim ahamiyat
kasb etadi.
Uchinchidan, hududni obodonlashtirish, imoratlar qurish hamda hovlilar va
uylar atrofidagi hududlarni orasta saqlash qoidalariga rioya etilishida, shuningdek,
ularning sanitariya holatini yaxshilashda. Ushbu yo‘nalishda fuqarolarning o‘zini
o‘zi boshqarish organlari tomonidan jamoatchilik nazoratini o‘rnatish uchun ularga
ko‘plab vakolatlar berilganki, bu o‘z navbatida mahallani orasta saqlash, tozalikka
e'tibor berish, hasharlar tashkil etilib, bir-birlarining og‘irini yengil qilish kabi ota-
bobolarimizning azaliy urf-odatlari bilan uyg‘unlashib ketgandir.
To‘rtinchidan, hududda to‘ylar va boshqa marosimlarni o‘tkazishda.
Xalqimizda «topganing to‘ylarga buyursin» degan hikmatli gaplar mavjud bo‘lib,
ota-bobolarmizdan bizlarga yaxshi to‘ylar qilib elga osh tarqatish kabi xayrli ishlar
qilish meros sifatida o‘tib kelmoqda. Shu asosda fuqarolarning o‘zini o‘zi
boshqarish organlari tomonidan jamoatchilik nazorati hududda yashaydigan
fuqarolarga muqaddas dinimiz, qadriyatlarimiz, urf-odatlarimiz va
an'analarimizning haqiqiy mohiyatini hayotiy, ta'sirchan misollar asosida
muntazam tushuntirish ishlarini olib borish, tegishli maslahatlar berish, zamon

44
talablariga mos, xalqimizning qarashlariga muvofiq keladigan yangi, namunaviy
an'analarni tashkil qilish va joriy etish orqali amalga oshiriladi.
Beshinchidan, pul mablag‘larining maqsadli sarflanishida. Bu yo‘nalishdagi
jamoatchilik nazorati fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari o‘zlari ustidan
o‘zlari o‘rnatadilar. Bunda hududni kompleks rivojlantirish, obodonlashtirish,
umumiy foydalanishdagi joylarni ta'mirlash, shuningdek, kam ta'minlangan
oilalarning uylari va kvartiralarini ta'mirlashda yordam ko‘rsatish uchun aholidan
ixtiyoriylik asosida yig‘ilgan mablag‘lar, shu maqsadda, korxona va
tashkilotlardan homiylik sifatida berilgan mablag‘larning qanchalik darajada
maqsadli sarflanishi ustidan ichki nazorat olib borish orqali amalga oshiriladi; 1
Oltinchidan, xotin-qizlarning manfaatlarini himoya qilish, ularning ijtimoiy
hayotdagi, oilada ma'naviy-axloqiy muhitni shakllantirishdagi, yosh avlodni
tarbiyalash ishidagi mavqeini oshirishda.
Yettinchidan, tegishli hududda jamoat tartibini ta'minlashda, shu jumladan,
fuqarolarning kelishi va ketishini hisobga olishni tashkil etishda, o‘smirlar va
yoshlar o‘rtasida huquqbuzarliklarning oldini olish ishida, voyaga
yetmaganlarning huquqlarini himoya qilishda.
Ma'lumki, jamoatchilik nazorati mamlakatimizda tarixiy ildizlarga ega.
Chunonchi, u azal-azaldan mahallalar, oqsoqollar kengashi ko‘rinishlarida amal
qilib kelgan. Jumladan, har bir oilada ota-onalar tomonidan farzandlar tarbiyasiga
befarq bo‘lmaslik, ogoh bo‘lishlik kabi fazilatlar singdirilgan va jamoatchilik
nazoratini amalga oshirishida farzandlarning mas'uliyati ma'lum bir me'yorlar bilan
belgilab berilgan. Yoshi ulug‘ keksalarimizning aytishicha, azal-azaldan biror bir
mahallaga notanish kishi mehmon kirib kelsa, unga "Kimsiz?”, "Qayerdansiz?",
"Qanday yumush bilan mahallamizda yuribsiz?" kabi savollar berilgan va bu holat
jamoat nazorati sifatida namoyon bo‘lgan.
Davlat hokimiyati organlari faoliyati ustidan jamoatchilik nazoratining
o‘rnatilishi fuqarolik jamiyati barpo etishning eng muhim shartlaridan biridir.
Fuqarolarning faolligi, ijtimoiy hodisalarga daxldorlik hissining ortishi hamda har
1
O‘zbekiston Respublikasining “Fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari to‘g‘risida”gi qonuni //lex.uz

45
bir davlat xizmatchisining o‘z faoliyati jamoatchilik nazorati ostida ekanligini
chuqur his etib borishi fuqarolik jamiyati shakllanishi jarayonining muhim
shartlaridandir. Ya'ni davlat organlari xalqqa o‘z siyosati, harakatlarini tushuntirib
berishi, uning oldida hisobot berib borishi lozimdir. 1
Fuqarolar o‘zini o‘zi boshqarish organlari tomonidan amalga oshirilayotgan
jamoatchilik nazorati natijasida, joylarda islohotlar, Davlat dasturlari ijrosi
to‘g‘risida jamoatchilik keng xabardor etilib, aholi manfaatlarini himoyalash
hamda mahalliy davlat organlarining fuqarolar o‘zini o‘zi boshqarish organlari
bilan mustahkam hamkorligi ta'minlanmoqda.
Umuman, jamoatchilik nazorati bugungi kunda fuqarolarning o‘zini o‘zi
boshqarish organlari tomonidan u yoki bu qonun talablarining fuqarolar yig‘ini
hududida ijrosini jamoatchilik guruhlari tuzib o‘rganish, natijalari bo‘yicha tegishli
mahalliy davlat hokimiyati organlari hisobotlarini eshitish orqali aniqlangan
kamchiliklarni bartaraf etish choralarini ko‘rish tartibida yoki mahalliy davlat
organlari faoliyatiga ko‘maklashish orqali ham amalga oshirib kelinmoqda.
Jumladan, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Sog‘lom avlodni
shakllantirish, onalar va bolalar salomatligini muhofaza qilish bo‘yicha
qo‘shimcha choralar to‘g‘risida” 2009 yil 13 apreldagi 1096 - sonli va “2009-2013
yillarda aholining reproduktiv salomatligini mustahkamlash, sog‘lom bola
tug‘ilishi, jismoniy va ma'naviy barkamol avlodni voyaga yetkazish borasidagi
ishlarni yanada kuchaytirish va samaradorligini oshirish chora-tadbirlari Dasturi
to‘g‘risida” 2009 yil 1 iyuldagi 1144-sonli qarorlari bilan tasdiqlangan Davlat
dasturlarining ijrosi doirasida respublikamizdagi mavjud 3,5 mingdan ortiq qishloq
vrachlik punktlari (oilaviy poliklinikalar) hamda tez tibbiy yordam idoralari
rahbarlarining hisobotlari har oyda mahalla fuqarolar yig‘inlarida eshitib
kelinmoqda.
Ushbu hisobotlar har chorakda tuman “Mahalla” jamg‘armasi huzurida
jamoatchilik vakillari ishtirokida tuman (shahar) miqiyosida ham eshitilib tegishli
qarorlar qabul qilinmoqda.
1
Xusanov O. Mustaqil va mahalliy hokimiyat. – Toshkent: Sharq, 1996. –B. 45.

46
Aholi bandligini ta'minlashda ishlab chiqarish korxonalari bilan kasanachilik
aloqalarini tashkil etish orqali oila daromad manbaining ko‘payishiga, aholining
ish bilan bandlik darajasini oshirishda amalga oshirilayotgan jamoatchilik
nazoratining aham i yat i ham katta bo‘ l m oq da .
Umuman, jamoatchilik nazorati fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari
tomonidan davlat hokimiyati organlariga u yoki bu qarorlarni qabul qilish bo‘yicha
murojaatlar qilish, davlat hokimiyati organlari vakolatiga kiruvchi masalalar
bo‘yicha so‘rovlarni amalga oshirish, davlat hokimiyati organlari va mahallalar
hududlaridagi korxona va tashkilotlar rahbarlarining hisobotlarini eshitish kabi
shakllarida yo‘lga qo‘yilgan.
Bu esa jamoatchilik nazoratining jamiyatda ijtimoiy adolatning qaror topishi,
shaxs, jamiyat va davlat aloqalarida muvozanat, tenglik, o‘zaro mas'uliyat va
javobgarlikka xizmat qiluvchi asosiy omil bo‘lmoqda.
O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlis Qonunchilik palatasi va Senatining
2010 yil 12 noyabridagi qo‘shma majlisida mamlakat Prezidenti tomonidan taklif
etilgan «Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va
fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi»da 1
davlat hokimiyati organlari va
boshqaruvining qonun hujjatlarini ijro etish ustidan jamoatchilik nazoratini amalga
oshirishning samarali huquqiy mexanizmini tashkil etishga qaratilgan O‘zbekiston
Respublikasining “O‘zbekiston Respublikasida jamoatchilik nazorati to‘g‘risida”gi
Qonunining loyihasini ishlab chiqish ko‘zda tutilgan. Qonunda jamoatchilik
nazorati sub’yektlari, nazorat predmeti, uni amalga oshirishning huquqiy
mexanizmlari, huquqiy oqibatlari, shuningdek, mazkur sohadagi qonunlarni ijro
etmagan mansabdor shaxslarning javobgarlik shartlari belgilanishi lozim. Bunda
davlat va jamiyat qurilishi tizimi sohasida fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish
organlarini huquq va vakolatlarini kengaytirishga qaratilgan qonunchilikni
takomillashtirish dolzarb vazifadir.
1
Каримов И.А. Мамлакатимизда демократик ислоҳотларни янада чуқурлаштириш ва фуқаролик жамиятини
ривожлантириш концепцияси.-Тошкент:Ўзбекистон,2010.

47
Bugungi kunda “kuchli davlatdan – kuchli jamiyat sari” tamoyilining hayotga
izchil tatbiq qilinishi natijasida aholining keng qatlamlari ishonchi va qo‘llab-
quvvatlashiga sazovor bo‘layotgan fuqarolik jamiyatining turli xil institutlarining
shakllanishi va rivojlanishi jarayoni bormoqda. Mazkur jarayonda fuqarolik
jamiyati faoliyatini tartibga solish, ularni qo‘llab-quvvatlash, jamiyatdagi dolzarb
ijtimoiy-iqtisodiy muammolarni hal etishda ularning rolini oshirishga qaratilgan
200 dan ortiq qonunchilik hujjatlari qabul qilindi.
Fuqarolik jamiyatining ajralmas qismi bo‘lmish fuqarolarning o‘zini o‘zi
boshqarish organlarining ijtimoiy-iqtisodiy muammolarni hal etishda nodavlat
notijorat tashkilotlari, mahalliy davlat hokimiyati organlari bilan ijtimoiy sherikligi
masalalari katta ijtimoiy ahamiyatga ega.
Davlatning ijtimoiy sohadagi barcha masalalarni hal etish vazifasini o‘z
zimmasiga olishi jamiyatda davlat ishtirokining oshib ketishi, bu sohaga davlat
mablag‘larining ko‘p qismi sarflab yuborilishi, fuqarolarning faolligini susaytirib
qo‘yish xavfini oshirib yuboradi. Shu sababli, 1) davlatning o‘z vazifalarining bir
qismini fuqarolik jamiyati institutlari (fuqarolar yig‘inlari, nodavlat notijorat
tashkilotlari)ga o‘tkazishi; 2) fuqarolarning faolligini oshirish orqali fuqarolik
jamiyatini shakllantirish hamda uning institutlarini rivojlantirish; 3) biznesning
ijtimoiy mas'uliyatini oshirish, byudjet harajatlarini kamaytirish masalalari dolzarb
ahamiyat kasb etadi.
Yuqoridagi muammolarni hal etishda mazkur davlat, nodavlat va notijorat va
xususiy sektorning hamkorligiga ehtiyoj tug‘iladi.
Ijtimoiy sheriklik – bu uchta sektorning manfaatlarini muvofiqlashtirish va
kelishuvga erishish, ijtimoiy-iqtisodiy muammolarni hal etishda o‘zaro
hamkorligidir. 1
Davlat, tadbirkorlik sub’yektlari hamda fuqarolik jamiyati institutlarining
ijtimoiy sherikligi muayyan ijtimoiy muammoni yechishda intellektual potensialni,
inson, moddiy-texnik va moliyaviy resurslarni birlashtirish imkonini beradi.
1
“Kamolot” yoshlar ijtimoiy harakatining oliy ta’lim muassasalaridagi boshlang’ich tashkilotlarining fakultet
sardorlari uchun o’tkazilgan seminar-trening tarqatma materiallari. –Toshkent: O’quv uslubiy markaz, 2015. –B. 45.

48
Ijtimoiy sheriklikning muhim xususiyatlaridan biri – bu ijtimoiy sheriklik
taraflarining huquq va majburiyatlarga rioya qilish haqidagi o‘zaro kelishuvi emas,
balki ular o‘rtasidagi yuksak axloqiy qoidalar majmuidir.
Ijtimoiy sheriklikni bozor iqtisodiyotiga asoslangan madaniyatli jamiyatga
xos bo‘lgan ijtimoiy munosabatlarning o‘ziga xos turi sifatida qarash mumkin.
Ijtimoiy sheriklik – bu, birinchidan , umumiy manfaatlar va qarashlar bilan birga
mutlaqo farq qiluvchi ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy manfaatlarga ega taraflar
o‘rtasidagi munosabatdir, ikkinchidan, u taraflarning qarama-qarshiligiga emas,
balki ijtimoiy konsensus (kelishuv) ga erishishga asoslanadi, uchinchidan, bu
shunday munosabatlar turiki, uni amalga oshirishdan barcha ijtimoiy guruhlar
hamda davlat manfaatdor bo‘ladi, chunki aynan ijtimoiy sheriklik sharoitida
jamiyatda ijtimoiy barqarorlikka, uning rivojlanishiga hamda ijtimoiy-iqtisodiy
rivojlanishiga erishiladi.
Ijtimoiy sheriklikni amalga oshirishda fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish
organlarining ishtiroki bir qator o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘ladi:
birinchidan, fuqarolar yig‘inining o‘ziga xos xususiyatlaridan biri – uning
muayyan hududdagi barcha fuqarolarning umumiy muammolarini hal etish yo‘lida
birlashuvidir,
ikkinchidan, fuqarolar yig‘inining hududiylik xususiyati, ya'ni fuqarolar
yig‘ini muayyan hududda tuzilib, o‘z faoliyatini o‘sha yerda amalga oshirishi,
uchinchidan, fuqarolar yig‘ini vakolatlarining keng qamrovliligi. Nodavlat
notijorat tashkilotlar o‘z ustavida belgilangan vazifalaridan kelib chiqib asosan
bitta yo‘nalishda ijtimoiy sheriklik yuzasidan faoliyat olib borsa, fuqarolar yig‘ini
qonunda belgilangan vazifalardan kelib chiqib turli xil yo‘nalishlarda ijtimoiy
loyihalarni amalga oshirish imkoniyatiga ega bo‘ladi.
Yuqorida ta'kidlaganimizdek, ijtimoiy sheriklik masalalari qonunlarda
bevosita yozib qo‘yilmagan bo‘lsa-da, unga oid munosabatlar qonunlarda o‘z
aksini topgan.
Masalan, “Fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari to‘g‘risida”gi
Qonunning bir qator moddalarida fuqarolar yig‘ini, uning kengashining davlat

49
organlar va boshqa tashkilotlar bilan muayyan masalalar bo‘yicha hamkorligi
masalalari nazarda tutilgan. Shunga alohida e'tibor berish lozimki, aynan ijtimoiy-
iqtisodiy rivojlantirish, fuqarolarning ijtimoiy muhofazasiga oid, ijtimoiy foydali
maqsadni ko‘zlovchi masalalar ijtimoiy sheriklikning ob'ekti bo‘ladi.
Qonunning 10-moddasiga muvofiq shaharcha, qishloq, ovul fuqarolar yig‘ini
va shahardagi mahalla fuqarolar yig‘ini:
 atrof muhitni muhofaza qilishga ko‘maklashadi;
 obodonlashtirish, ko‘kalamzorlashtirish va sanitariya-tozalash ishlari
o‘tkazish uchun tegishli hududda joylashgan korxonalar va
tashkilotlarning mablag‘laridan shartnoma asosida foydalanish
to‘g‘risida qarorlar qabul qiladi;
 o‘z hududidagi ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish uchun yuridik va
jismoniy shaxslarning mablag‘larini ixtiyoriylik asosida birlashtirish
masalalari yuzasidan qarorlar qabul qiladi. 1
Shuningdek, Qonunning 12-moddasiga muvofiq fuqarolar yig‘inining
kengashi ommaviy-siyosiy, ma'naviy-ma'rifiy, madaniy, sport tadbirlarini va
boshqa tadbirlarni o‘tkazishda mahalliy davlat hokimiyati organlariga
ko‘maklashadi, tarbiyaga oid masalalar yuzasidan ta'lim muassasalari bilan
hamkorlik qiladi, boshqalarning parvarishi va yordamiga muhtoj keksa fuqarolarga
shafelik (patronajlik) yordami shu maqsadda ajratilgan davlat byudjeti mablag‘lari
hisobidan ko‘rsatilishiga ko‘maklashadi, mazkur hududda yashovchi fuqarolarni
ish bilan ta'minlashga, shu jumladan kasanachilikni tashkil etishga ko‘maklashadi,
tegishli hududda jamoat tartibini ta'minlashda, shu jumladan fuqarolarning kelishi
va ketishini hisobga olishni tashkil etishda, o‘smirlar va yoshlar o‘rtasida
huquqbuzarliklarning oldini olish ishida, voyaga yetmaganlarning huquqlarini
himoya qilishda huquqni muhofaza qiluvchi organlarga ko‘maklashadi, aholi
punktlari, suv ta'minoti manbalari, turar joylar, maktablar va boshqa ta'lim
muassasalarining sanitariya va ekologiya holati ustidan nazorat amalga
1
Ўзбекистон Республикасининг “Фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари тўғрисида”ги
Қонуни//lex.uz

50
oshirilishiga ko‘maklashadi, yong‘inga qarshi xavfsizlik talablariga, jonivorlarni
saqlashga oid veterinariya qoidalariga rioya etilishi ustidan nazorat amalga
oshirilishiga ko‘maklashadi.
Ko‘rib turganidek, fuqarolar yig‘ini hamda fuqarolar yig‘ini kengashining
turli davlat organlari – hokimliklar, mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish,
madaniyat va sport ishlari bo‘yicha, ichki ishlar, xalq ta'limi, oliy va o‘rta maxsus
ta'lim, sog‘liqni saqlash, tabiatni muhofaza qilish va boshqa davlat organlari, turli
korxonalar bilan hamkorlik qilishi Qonunda o‘z aksini topgan.
Bugungi kunda fuqarolar yig‘ini tomonidan yuqoridagi organlar bilan ijtimoiy
sheriklik munosabatlari birgalikda choralar ko‘rish shaklida amalga oshirilmoqda,
jumladan: 2008 yil 17 aprelda qabul qilingan "Odam savdosiga qarshi kurashish
to‘g‘risida"gi Qonunga muvofiq, odam savdosi jinoyati bilan shug‘ullanuvchi
shaxslar javobgarligining muqarrarligi, odam savdosidan jabrlanganlarning
kamsitilishiga yo‘l qo‘ymaslik, ijtimoiy hamkorlik odam savdosiga qarshi
kurashishning asosiy prinsiplari sifatida belgilanishi bejiz emas. Mazkur Qonunga
binoan, davlat boshqaruvi va mahalliy davlat hokimiyati organlari, fuqarolarning
o‘zini o‘zi boshqarish organlari, nodavlat notijorat tashkilotlar, korxonalar,
muassasalar, mansabdor shaxslar, shuningdek, fuqarolar ham odam savdosiga
qarshi kurashish bo‘yicha faoliyatni amalga oshiruvchi davlat organlariga
ko‘maklashishi hamda zarur yordam ko‘rsatishlari lozim.
Fuqarolar yig‘inlari faoliyatining asossiy yo‘nalishlari bo‘yicha komissiyalar,
diniy ma'rifat va ma'naviy-axloqiy tarbiya masalalari bo‘yicha maslahatchilar
hamda “Mahalla posboni” jamoatchilik tuzilmalari tomonidan mahallaning
ma'naviy muhitiga salbiy ta'sir ko‘rsatishi mumkin bo‘lgan turli illatlarni bartaraf
etish, nosog‘lom muhit yuzaga kelgan oilalarni aniqlash va ularga yordam berish,
bunday oilalar bilan yakka tartibda ishlash va suhbatlar o‘tkazish, xotin-qizlar,
ayniqsa, yoshlar o‘rtasida sog‘lom turmush tarzini va milliy an'analar, urf-odatlarni
targ‘ib etish kabi amaliy ishlarning “mahalla posboni” sardorlari va turli
yo‘nalishdagi komissiyalar bilan hamkorlikda amalga oshirib kelmoqdalar.

51
Ma'naviy-axloqiy muhit bu har qanday insonlar yashaydigan hudud-
makonidagi mavjud ijtimoiy, siyosiy, ma'naviy vaziyatdir. 1
Barqaror muhit deganda hududda istiqomat qilayotgan jamiyatning
barqarorligi, tinch-totuvligi va farovonligini tushunamiz. Bu borada mahalladagi
barqaror ma'naviy-axloqiy muhitni saqlash va unga salbiy ta'sir ko‘rsatuvchi
omillarni tahlil etish maqsadga muvofiqdir.Jumladan, “Ijtimoiy sherikchilik
to‘g‘risida”gi qonunning qabul qilinishi bilan fuqarolar yig‘inlari va davlat
organlari o‘rtasidagi ijtimoiy sheriklik munosabatlari doimiy asosda yo‘lga
qo‘yildi. Bunda ijtimoiy sheriklik munosabatlari taraflar o‘rtasida tuzilgan bosh
kelishuvlar va ijtimoiy loyihalarni amalga oshirish bo‘yicha shartnomalar asosiga
qurilishi, mazkur bosh kelishuvlar va shartnomalar bilan ijtimoiy sheriklikni
amalga oshirish mexanizmi, ularni moliyaviy ta'minlash, taraflarning huquq va
majburiyatlari tartibga solinishi lozim bo‘ladi.
Shuningdek, fuqarolar yig‘inlari O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi
huzuridagi Nodavlat-notijorat tashkilotlarini va fuqarolik jamiyatining boshqa
institutlarini qo‘llab-quvvatlash jamoat fondi mablag‘laridan foydalanish uchun
kengroq jalb qilinishi lozim, bunda, Jamoat fondiga davlat granti olish uchun
tegishli hujjatlarni tayyorlash, loyihalar yozishni o‘rgatish maqsadida Fuqarolik
jamiyatini o‘rganish instituti mas'ul xodimlari, Nodavlat notijorat tashkilotlar
milliy assotsiatsiyasi mutaxassislari tomonidan fuqarolar yig‘inlari xodimlari
o‘rtasida o‘quv seminarlari tashkil qilinsa maqsadga muvofiq bo‘lur edi.
Xulosa qilib aytganda ijtimoiy sheriklik munosabatlari rivojlangani sari davlat
organlari tomonidan fuqarolik jamiyati institutlariga beriladigan davlat grantlari va
davlat ijtimoiy buyurtmalari ko‘payib boradi. Shu sababli ijtimoiy ahamiyatga
molik masalalarni hal etish uchun davlat grantlari va davlat ijtimoiy
buyurtmalaridan foydalanishni kengaytirish maqsadida mahalliy davlat hokimiyati
organlari huzurida ham mahalliy byudjetlar hisobidan moliyalashtiriladigan jamoat
fondlarining tuzilishi ayni muddao bo‘lib, mahalliy miqyosdagi muammolarni hal
etish samaradorligini oshirishga xizmat qilmoqda.
1
Qirg‘izboyev M. Fuqarolik jamiyati: nazariya va xorijiy tajriba. - Toshkent: Yangi asr avlodi, 2006. –B. 54.

52
Xulosa
O‘zbekiston o‘z mustaqilligining dastlabki yillaridanoq ijtimoiy
yo‘naltirilgan bozor iqtisodiyotiga ega demokratik davlat qurish, inson manfaatlari,
huquq va erkinliklari asosiy qadriyatga aylanadigan, qonun ustuvorligi
ta’minlanadigan fuqarolik jamiyatini shakllantirish yo‘lini tanladi. O‘zbekiston
Respublikasining birinchi Prezidenti tomonidan ishlab chiqilgan va jahonda keng
e’tirof etilgan islohotlarning “o‘zbek modeli” davlatimiz tomonidan
mamlakatimizni isloh etish va modernizatsiya qilish bo‘yicha tanlangan yo‘lning
asosiga aylandi. Kuchli davlatdan kuchli fuqarolik jamiyatiga o‘tish bu boradagi
islohotlarning asosiy tamoyillaridan biridir. O‘zbekiston Respublikasining birinchi
Prezidenti Islom Karimov tomonidan ilgari surilgan Mamlakatimizda demokratik
islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish
konsepsiyasida belgilab berilgan vazifalarning amalga oshirilishi fuqarolik jamiyati
institutlarining rivojlanishida yangi bosqich bo‘ldi. Uchinchi sektorning rivojlanish
tendensiyalarini aniqlash maqsadida Fuqarolik jamiyati shakllanishini monitoring
qilish mustaqil instituti har yili fuqarolik jamiyatida ro‘y berayotgan jarayonlarning
tizimli monitoringi va tahlilini o‘tkazib kelmoqda, ijtimoiy-siyosiy hamda ijtimoiy-
iqtisodiy vazifalarni bajarishda nodavlat notijorat tashkilotlari va fuqarolik
jamiyatining boshqa institutlari rolini yanada oshirishga bag‘ishlangan turli
tadbirlar tashkil etmoqda.
Olib borilayotgan islohotlar samarasini yanada oshirish, davlat va
jamiyatning har tomonlama va jadal rivojlanishi uchun shart-sharoitlar yaratish,
mamlakatimizni modernizatsiya qilish hamda hayotning barcha sohalarini
liberallashtirish bo‘yicha ustuvor yo‘nalishlarni amalga oshirish maqsadida aholi
va tadbirkorlarni o‘ylantirayotgan dolzarb masalalarni har tomonlama o‘rganish,
amaldagi qonunchilik, huquqni qo‘llash amaliyoti va ilg‘or xorijiy tajribani tahlil
qilish, shuningdek keng jamoatchilik muhokamasi natijasida ishlab chiqilgan
hamda quyidagilarni nazarda tutadigan 2017-2021 yillarda O‘zbekiston
Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar

53
strategiyasi tasdiqlandi. Bu o‘z o‘zidan ijtimoy hamkorlikning yangi rivojlanish
bosqichiga ko‘tarilishiga asos bo‘la oladi.
Monitoring natijalari so‘nggi yillarda mamlakatimizda demokratik
islohotlarni amalga oshirish, muhim ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish davlat
dasturlarini ishlab chiqish va hayotga tatbiq etishda, inson huquq va erkinliklarini
himoya qilishni ta’minlash sohasida qonunlarga rioya qilish hamda davlat
hokimiyati va boshqaruvi organlari faoliyatining ochiqligini ta’minlash ustidan
jamoatchilik monitoringini o‘tkazishda nodavlat notijorat tashkilotlarining roli va
ahamiyati sezilarli darajada kuchayganini ko‘rsatdi.
Mamlakatimizda yaratilgan mustahkam qonunchilik bazasi va ko‘rilayotgan
chora-tadbirlar tufayli nodavlat notijorat tashkilotlari soni yildan-yilga ortib,
ularning faoliyati samaradorligi va sifati yuksalib bormoqda. Holbuki, 1991-
yilning boshida mamlakatimizda atigi 95 ta nodavlat notijorat tashkiloti faoliyat
yuritar edi.
Shuningdek, Respublikamiz taraqqiyoti davrida nodavlat notijorat
tashkilotlarning faoliyati va ularda o’tkaziluvchi madaniy-ma’rifiy tadbirlarning
shakli va ko’rinishi ijtimoiy hamkorlik tufayli ijobiy tomonga o’zgarib bormoqda.
Ularda zamon talablariga mos bo’lgan andozalar asosida boyitilgan targ’ibot-
tashviqot, nazorat va tashabbuskorlik tadbirlarini olib borish vazifalarini davrning
o’zi talab qilmoqda. Bugungi rivojlanayotgan O’zbekistonda bozor iqtisodiyoti
munosabatlarining muhim sub’yekti bo’lib nodavlat notijorat tashkilotlari xizmat
qilmoqda. Ma’lumki, nodavlat notijorat tashkilotlari millionlab insonlarga
ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy-ma’rifiy jabhalarda talaygina hayotiy muhim
vazifalarni hal qilishda, ko’plab ishchi o’rinlarini joriy etish hamda turli ijtimoiy-
foydali islohotlarni amalga oshirishda beminnat ko’mak beradi.
Nodavlat notijorat tashkilotlariga birlashgan fuqarolar o'zlarining turli xil
manfaatlari va huquqlarini amalga oshirishni ko'zlaydilar. Mazkur holatda nodavlat
notijorat tashkilotlari oldiga fuqarolarning davlat ishlarini amalga oshirishda
ishtiroklarini ta'minlash, ularning mavjud qonunchilikka nisbatan ijobiy
munosabatlarini shakllantirish va shu orqali ularda huquqiy madaniyatni qaror

54
toptirish, ularni qonunlarni hurmat qiluvchi shaxs sifatida tarbiyalash kabi yangi
vazifalar qo'yilmoqda.
Jamiyat taraqqiyotining har bir bosqichida insoniyat oldiga muayyan maqsad
va vazifalarning qo'yilishi hamda yangidan-yangi muammolarning yuzaga kelishi
o'z navbatida, nodavlat notijorat tashkilotlari faoliyat yo'nalishlarining o'zgarib
borishi, o'z-o'zidan uning o'zgacha mohiyat kasb etishiga olib keladi. Binobarin,
nodavlat notijorat tashkilotlari bugungi kunda jamiyatni demokratlashtirish va
isloh qilish jarayonining ajralmas va zaruriy bo'g'iniga aylandi. Bunday sharoitda
ularning vazifalari doirasi kengayib borishi hamda turli xil shakllarda namoyon
bo'lishi ob'ektiv xususiyatga egadir. Yuqorida keltirib o’tilgan omillar esa
mavzuning hozirgi davrda naqadar dolzarb ekanligini ko’rsatadi.
Mazkur bitiruv malakaviy ishi mavzusi bilan bog‘liq adabiyotlarni o‘rganish
va tahlish natijasida quyidagilarni taklif etaman:
Birinchidan, ijtimoiy hamkorlik sub'ektlari faoliyatini yanada jonlantirish,
xususan tarbiyaviy jarayonlarda mazkur mexanizmdan keng foydalanish kerak.
Ikkinchidan, ijtimoiy hamkorlik jarayonida yoshlar ishtirokini ta'minlash, bu
jarayonda yoshlar manfaatlari ifodalanishi lozim.
Uchinchidan, ijtimoiy hamkorlik faoliyati va uning samaradorligini ommaviy
axborot vositalari orqali targ‘ib etish zarur.
To‘rtinchidan, ijtimoiy hamkorlik sub'ektlariga faoliyatni rag‘batlantiruvchi
imtiyozlar tizimini yaratish kerak.

55
Foydalanilgan manbalar va adabiyotlar ro’yxati
I. Rahbariy adabiyotlar
1. Karimov I.A. Biz tanlagan yo‘l – demokratik taraqqiyot va ma'rifiy
dunyo bilan hamkorlik yo‘li. – Toshkent: O‘zbekiston, 2003.
2. Karimov I.A. O`zbekistonda demokratik o`zgarishlarni yanada
chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyati asoslarini shakllantirishning
asosiy yo`nalishlari.// Xalq so`zi, 2002-yil 30-avgust.
3. Karimov I.A.Mamlakatimizni modernizatsiya qilish yo`lini izchil davom
ettirish- taraqqiyotimizning muhim omilidir.// Ishonch. 2010-yil 8-dekabr.
4. Karimov I.A. Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada
chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish
konsepsiyasi.- Toshkent:O‘zbekiston,2010.
5. Mirziyoyev Sh. Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan
birga quramiz.- Toshkent: O’zbekiston, 2017.
6. Mirziyoyev Sh. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash -yurt
taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi.-Toshkent: O’zbekiston, 2017.
7. Mirziyoyev Sh. Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston
davlatini birgalikda barpo etamiz.- Toshkent: O’zbekiston, 2017.
II. Me'yoriy-huquqiy manbalar
8. O’zbekston Respublikasining Konstitusiyasi. – Toshkent: O’zbekiston,
2016.
9. “O’zbekiston Respublikasining Nodavlat notijorat tashkilotlari to’g’risida”gi
qonuni. O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Axborotnomasi, 1999-
yil
№ 5.115-modda.
10. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «O‘zbekiston
Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha harakatlar strategiyasi
to‘g‘risida» gi farmoni// Xalq so‘zi, 2017 yil 7 fevral
11. O‘zbekiston Respublikasining “Fuqarolarning o‘zini o‘zi
boshqarish organlari to‘g‘risida”gi qonuni //lex.uz

56
12. O’zbekiston Respublikasining «Ijtimoiy sheriklik
to‘g‘risida»gi qonuni//lex.uz
13. O‘zbekiston Respublikasining “Yoshlarga oid davlat siyosati to‘g‘risida”gi
Qonuni//lex.uz
III. Ilmiy, o`quv adabiyotlar:
14. Nazarov Q. umumiy tahriri ostida. Fuqorolik jamiyati institutlari
faoliyatida ish olib borishning samarali usul va uslublaridan foydaanish”
mavzusidagi seminar –trening materiallari. Toshkent. 2009.
15. “Kamolot” yoshlar ijtimoiy harakatining oliy ta’lim muassasalaridagi
boshlang’ich tashkilotlarining fakultet sardorlari uchun o’tkazilgan seminar-
trening tarqatma materiallari. –Toshkent: O’quv uslubiy markaz, 2015.
16. Odilqoriyev X.T. O`zbekiston demokratik islohotlar yo`lida. To`plam.
Toshkent: JIDU, 2001.
17. Qirg‘izboyev M. Fuqarolik jamiyati: nazariya va xorijiy tajriba. - Toshkent:
Yangi asr avlodi, 2006.
18. Qirg’izboyev M. Fuqarolik jamiyati: siyosiy partiyalar, mafkuralar,
madaniyatlar.-Toshkent:Sharq, 1998 .
19. Xusanov O. Mustaqil va mahalliy hokimiyat. – Toshkent: Sharq, 1996.
20.Barkamol avlodni tarbiyalashda oila, mahalla va ta'lim muassasalari
hamkorligi konsepsiyasi – Toshkent, 2012.
21. Ziyomuxammdov B., Ismoiov F. Barkamol avlodni voyaga yetkazish sirlari.
–Toshkent: Sano-standart, 2011.
22. Safarov O., Maxmudov M. Oila ma'naviyati. – Toshkent, 2009.
23. To’ychiyeva S. Norbekov A. Ijtimoiy siyosat.- Toshkent . 2010.
IV. Internet materiallari
24. www.lex.uz
25. www.ziyonet.u
z 26. www.fikr.uz

MUNDARIJA

Kirish.................................................................................................. 3-5

BOB. IJTIMOIY HAMKORLIKNING ILMIY-NAZARIY VA HUQUQIY ASOSLARI
1. Ijtimoiy hamkorlikning nazariy va huquqiy asoslari.......................... 6-18
2. Ijtimoiy hamkorlikning muhim komponentlari................................ 19-29
BOB. IJTIMOIY-MADANIY HAYOTDA IJTIMOIY HAMKORLIKNING NAMOYONBO”LISHI VA JAMIYAT
1. Ijtimoiy hamkorlik jamiyat taraqqiyotini ta'minlovchi muhim sub’yekt sifatida 30-40

Fuqarolar o‘zini-o‘zi boshqarish organlari faoliyatida ijtimoiy hamkorlik munosabatlarining ahamiyativa jamoatchilik nazorati...................... 41-50

Xulosa..................................................................................................... 51-53

Foydalanilgan manba va adabiyotlar ro‘yхati..................................... 54-54

Sotib olish