Ijtimoiy tadqiqotlar natijalarini menejmentda qo’llanilishi - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	50000UZS
Hajmi	149.0KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	17 Yanvar 2025
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Lola Mamurova

Ro'yxatga olish sanasi 25 Sentyabr 2024

20 Sotish

Ijtimoiy tadqiqotlar natijalarini menejmentda qo’llanilishi

Sotib olish

KURS ISHI
Mavzu: Ijtimoiy tadqiqotlar natijalarini menejmentda qo’llanilishi .
MUNDARIJA:
1

KIRISH…………………………………………………………………………….3
I BOB. BOSHQARUVNI RIVOJLANTIRISHDA TADQIQOTNING O‘RNI
1.1. Tadqiqot muammo va vaziyatlarni anglash, ularning paydo bo‘lishini aniqlash,
xususiyatlari va mazmunini ochib berish, universal hal qilish yo‘llari va
vositalarini topishdan iborat faoliyat turi sifatida ………………………………….7
1.2. Boshqaruv tadqiqotining maqsadlari, vazifalari, ob’ekti va predmeti ………..9
1.3. Tadqiqot boshqaruv jarayonining boshlang‘ich bosqichlaridan biri sifatida. ..10
II BOB. MENEJMENTDA TADQIQOTLARNING SAMARADORLIGI
2.1. Tadqiqot samaradorligi tushunchasi va uni asosiy shakllantirish omillari…..16
2.2. Boshqaruv samaradorligiga ilmiy-metodologik yondashuvlar………………18
2.3. Tadqiqotning texnologik sxemasi…………………………………………….24
XULOSA…………………………………………………………………………28
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI………………………….31
2

KIRISH
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi. Xo‘jalik yuritishning bozor mexanizmini
shakllanishi, korxonalar va tashkilotlar faoliyatini boshqarishning prinsipial
jihatdan yangi vazifalarini hal etishni talab qiluvchi chuqur ijtimoiy-iqtisodiy va
tashkiliy o‘zgartirishlarni asoslab berdi. Boshqaruvning diqqat markaziga o‘zgarib
borayotgan tashqi muhitda korxonaning moslashuv va o‘z-o‘zini tashkillashtirish
jarayonlari qo‘yilmoqda. Bunda, boshqaruv jarayonining o‘z xarakteri
o‘zgarmoqda. U tobora ko‘proq ijodiy, kreativ xarakterga ega bo‘lmoqda. Mazkur
sharoitlarda korxona faoliyatini rivojlantirish va takomillashtirish uning faoliyatini
chuqur bilishga asoslangan bo‘lishi zarurki, bu boshqaruv jarayoni va tizimini har
tomonlama tadqiq etishni taqozo qiladi. Tadqiqot menejmentning muhim tarkibiy
qismini ifodalaydi. Chunki tadqiqotlarni amalga oshirmasdan korxonani samarali
boshqarib bo‘lmaydi. Boshqaruv tizimlarini tadqiq etish – boshqaruvni, doimiy
ravishda o‘zgarib turuvchi tashqi va ichki sharoitlarga muvofiq rivojlantirish va
takomillashtirishga qaratilgan faoliyat turidir. Boshqaruv tizimlarini tadqiq etish –
zamonaviy menejmentning eng dolzarb hamda istiqbolli yo‘nalishlaridan biridir.
Tadqiqotlar avval ham tayanch tushunchalardan biri va biznes natijalarini
aniqlagan bo‘lsada, menejmentda boshqaruv tizimining rivojlanish va
takomillashish dinamikasini tadqiq etish – yangi hodisadir. Zamonaviy
menejmentda tadqiqot muvaffaqiyatning bosh omili, ilmiy tilda ifodalanganda esa
– boshqaruv samaradorligini oshirishning bosh omili bo‘lib hisoblanadi.
Tadqiqotlar qaerda zaxiralar mavjudligini va rivojlanishga nima to‘sqinlik
qilayotganini, nimadan xavfsirash va nimani qo‘llab-quvvatlash zarurligini ko‘rish
imkonini beradi. “Menejmentning tadqiqot usullari” fanini o‘rganish maqsadlari –
boshqaruv tizimini tadqiq etish sohasidagi nazariy va amaliy ko‘nikmalarni taqdim
etish, talabada va tinglovchida ijodiy qobiliyatlarni, istiqbolli fikrlashni,
tadqiqotchilikfaoliyatiga qiziqishni uyg‘otish va rivojlantirish, boshqaruvga ilmiy
va novatorlik yondashuvini motivatsiyalash, shuningdek boshqaruvni amaliy
tadqiq etish, kelajakni oldindan ko‘ra bilish va anglashga tayangan holda mavjud
vaziyatlarni tahlil qilish bo‘yicha bilimlar va ko‘nikmalarni berishdan iboratdir.
3

Ishlab chiqarish va jamiyatning, texnologiya va insonning o‘z rivojlanish
xususiyatlari va shart-sharoitlarini aks ettiruvchi zamonaviy boshqaruv yana va
yana tobora ko‘proq darajada tadqiqot yondashuviga ehtiyoj sezmoqda. Bunday
yondashuvni qo‘llash boshqaruvning dinamik va istiqbolli bo‘lishiga, uning
innovatsion salohiyatining o‘sishiga va boshqaruv qarorlarini qabul qilishda kasb
mahoratining oshishiga, boshqaruvning ilmiy bo‘lishiga ko‘maklashadi.
Boshqaruvni rivojlantirish jarayonlarida yangi realliklar va yangi ehtiyojlar
vujudga kelmoqdaki, ular muayyan tarzda boshqaruv mazmunida ham aks
etmoqda. Bugungi kunda tadqiqot funksiyasi boshqaruvning asosiy funksiyalaridan
biriga aylanmoqda. U boshqaruvning o‘sib borayotgan dinamikligi va
diversifikatsiya qilinishining oqibati, inqirozga qarshi boshqaruvning, boshqaruvda
kasbiy mahoratning o‘rni va ahamiyatini oshirishning muhim omili bo‘lib
hisoblanadi. Zamonaviy boshqaruvda tadqiqotchilik faoliyati menejer ish vaqtining
va kuchining kamida 30 foizini tashkil qilishi kerak. Agar u muvaffaqiyatga
erishsa, u nima uchun bunga erishganligini va buni qanday qilib mustahkamlash
mumkinligini tushunishi zarur. Agar uning qarorlari omad keltirmasa,
omadsizlikning asl sabablarini ko‘ra olishi lozim. U buni tushunishi, nafaqat
intuitiv, balki tadqiqotning ilmiy apparati yordamida asosli tarzda ko‘ra olishi
zarur. Kelgusida iqtisodiyotni innovatsion rivojlantirish sharoitida korxonalarda
tadqiqotchilik faoliyatining ulushi o‘sib boraveradi. Bugungi kunda boshqaruvda
oddiy echimlar mavjud emas, boshqaruv sharoitlari qiyinlashib ketmoqda, inson
o‘zining ijtimoiy-psixologik tavsiflarida murakkablashib bormoqda. Hozirgi
vaqtda faqat tajriba va intuitsiyaga (ichki sezgiga), sog‘lom fikr yoki rasman
o‘zlashtirilgan bilimlarga tayangan holda qarorlar qabul qilish imkonsiz. Inson
faoliyatining samaradorligiga oid vaziyatlarni, muammolarni, shart-sharoitlarni,
omillarni tadqiq qilish zarur, echimlar variantlarining o‘sib borayotgan
turlitumanligi va soni orasidan ularning asoslangan tanlovini amalga oshirish
kerak. Har bir firma doimiy rivojlanishda bo‘ladi. Uning rivoji – bu bir-birining
ortidan keluvchi ko‘plab muammolar bo‘lib, ularni hal qilish va hal qilganda ham
o‘z vaqtida hal qilish zarur. Ko‘pchilik vaziyatlar va muammolar to‘satdan paydo
4

bo‘ladi, keskin namoyon bo‘ladi va o‘ylab o‘tirishga vaqt qoldirmaydi. Ularni o‘z
vaqtida hal qilmaslik yoki umuman hal qilmaslik inqirozga, balki hatto halokatga
ham olib kelishi mumkin. Zamonaviy boshqaruvda oldindan ko‘ra bilish, bashorat
qilish tobora ko‘proq ahamiyat kasb etmoqda. Hozirgi vaqtda joriy hodisalarning
kelajagini faqat ichki sezgiga yoki oddiy ekstrapolyasiyaga asoslanib bashorat
qilish umuman aqlga sig‘maydi. Davr shunday, iqtisodiyot rivojlanishining
umumiy tendensiyalari shunday tavsiflanmoqda. Kelajakni, faqat hozirgi
zamonning barcha, kichik va katta tendensiyalarini yaqqol his etish va chuqur
tushunishga tayangan holda ko‘ra olish mumkin. Tadqiqotsiz omadli va ishonchli
prognozlarga erishib bo‘lmaydi. Boshqaruvni tadqiq etish boshqaruvning o‘ziga
tadqiqotchilik ruhini beradi, va demak, uni samarali, barqaror, yashashga qodir,
istalgan o‘zgarishlarga moslashuvchan bo‘lishiga ham olib keladi. Tadqiqot – bu
nafaqat zamonaviy menejmentning funksiyasi, balki butun boshqaruv tizimining
faoliyat yuritish uslubi, xodimlar faoliyatini tashkillashtirishning muayyan
turkumidir. Zamonaviy menejer an’anaviy ma’nodagi ilmiy xodim bo‘lishi kerak
emas, lekin u tadqiqotchilik faoliyatining asosiy usullarini egallagan bo‘lishi va uni
boshqaruv samaradorligini oshirishning yangi omillarini izlashda tashkil qila olishi
kerak. Shunday qilib, hozirgi kunda tadqiqot boshqaruvning asosiy funksiyalaridan
biri sifatida, boshqaruvga, boshqaruv qarorlarining sifatini ta’minlovchi yondashuv
sifatida, va boshqaruvni takomillashtirish vositasi (kasbiy bilimdonlik,
innovatsionlik, motivatsiyalash va boshqalar) sifatida yuzaga chiqadi. Boshqaruvni
tadqiq qilish kasbiy tafakkurni rivojlantirishning ijobiy tendensiyasini aks ettiradi.
Ijodkorliksiz kasbiy bilimdonlik bo‘lishi mumkin emas, tadqiqotsiz ijodkorlik
bo‘lishi mumkin emas, tadqiqotning o‘zi esa uning yo‘llari, usullari,
yondashuvlarini o‘zlashtirishsiz bo‘lishi mumkin emas. Tadqiqotning asosiy
komponentlari – maqsadlar va vazifalarning qo‘yilishi; mavjud axborotning, hal
qilish sharoitlari va usullarining dastlabki tahlili; boshlang‘ich gipotezalarni
ifodalash, eksperimentlarni rejalashtirish va tashkillashtirish, eksperimentlarni
o‘tkazish, olingan natijalarni tahlil qilish va umumlashtirish; olingan dalillar
asosida boshlang‘ich gipotezalarni tekshirish va yangi dalillar va qonunlarni
5

yakuniy ifodalash, tushuntirishlarni yoki ilmiy bashoratlarni olish – bugungi kunda
nafaqat nazariy fan uchun, balki boshqaruv amaliyoti uchun ham dolzarb
hisoblanadi.B u mavzuning dolzarbligini belgilab beradi.
Kurs ishining maqsad va vazifalari. Tadqiqotlar tahlilni o‘z ichiga oladi,
biroq bu bilan cheklanib qolmaydi. Tadqiqot o‘zida inson ijodkorligining ancha
yuqori darajasini ifodalaydi. Turli faoliyat sohalarida kasbiy bilimdonlikning
rivojlanishi tadqiqotni ushbu faoliyat amaliy samaradorligining qonuniy va tabiiy
elementi sifatida tushunishga yetaklaydi.
Kurs ishining obyekti va predmeti . Ijtimoiy tadqiqotlar natijalarini
menejmentda qo’llanilishini o’rganish jarayonida ishtirok etadigan ma’lumotlar.
Kurs ishi mundarija, ikki bob, olti band, xulosa hamda foydalanilgan
adabiytolar ro’yxatidan iborat.
I BOB. BOSHQARUVNI RIVOJLANTIRISHDA TADQIQOTNING O‘RNI
6

1.1. Tadqiqot muammo va vaziyatlarni anglash, ularning paydo bo‘lishini
aniqlash, xususiyatlari va mazmunini ochib berish, universal hal qilish
yo‘llari va vositalarini topishdan iborat faoliyat turi sifatida
Tadqiqot – bu muammo va vaziyatlarni anglash, ularning paydo bo‘lishini
aniqlash, xususiyatlari va mazmunini ochib berish, universal hal qilish yo‘llari va
vositalarini topishdan iborat faoliyat turidir. Tadqiqot – istalgan faoliyatning
zaruriy elementidir, lekin faoliyat turiga qarab u yoki bu darajada amalga
oshiriladi. Masalan, ilmiy faoliyat, uning asosini tashkil qiladigan va tadqiqot
ob’ektining o‘zini tutish qonuniyatlarini aniqlashga, yangi bilimlarni olishga
mo‘ljallangan tadqiqotlarning maksimal hajmini nazarda tutadi. Avtomatizm va
ishchanlikni talab qiluvchi texnik faoliyat esa, tadqiqotlarning minimal miqdorini
taqozo etadi. Asosiy mazmuni qarorlar qabul qilishdan tarkib topgan boshqaruvni
tadqiqotchilik faoliyatisiz tasavvur qilish qiyin. Boshqaruvning rivojlanib borishi
davomida tadqiqotlarning o‘rni va ulushi o‘sib boradi. Biz ishlatayotgan har
qanday tushuncha ta’rifga ega bo‘lishi kerak. 1
Mantiqiy ma’lumotnoma-lug‘atda
N.I.Kondakova “tadqiqot” tushunchasini quyidagicha ta’riflaydi: “Tadqiqot –
biror-bir ob’ektni (predmet, hodisani), uning vujudga kelish qonuniyatlari,
rivojlanishi va jamiyat manfaatlari yo‘lida qayta o‘zgartirish qonuniyatlarini ilmiy
o‘rganish jarayonidir”. Falsafiy lug‘atda nisbatan oddiyroq ta’rif berilgan: “Ilmiy
tadqiqot – yangi ilmiy bilimlarni ishlab chiqish jarayoni, bilish faoliyati turlaridan
biri”. O‘tmishda “tadqiqot” tushunchasi faqat ixtisoslashgan ilmiy faoliyat bilan
bog‘lanar edi. Jamiyat va inson rivojlanishining zamonaviy tendensiyalari yangi
ehtiyojlarning paydo bo‘lishini ochib bermoqda. Inson kasbiy faoliyat turlarining
ko‘pchiligi hozirgi kunda ilmiy yondashuvni taqozo etmoqda va tadqiqotlar oddiy
amaliy faoliyatga singib ketmoqda. Tadqiqotlar zaxiralar qaerda mavjudligini,
ularni rivojlantirishga nima xalaqit berayotganini, nimadan xavfsirash va qaysi
tendensiyalarni qo‘llabquvvatlash zarurligini aniqlash imkonini beradi.
__________________________
1. Zaynutdinov Sh.N. Bozor sharoitida sifat m е n е jm е nti masalalari. Ilmiy maqolalar to`plami. – T.: TDIU, 2006
7

Tashkilotni rivojlantirish jarayonida boshqaruv murakkablashib boradi.
Boshqaruvni takomillashtirishda ushbu holatni hisobga olish tashkilotning
rivojlanishini jadallashtiradi. Boshqaruvning nomukammalligi uning rivojlanishini
sekinlashtiradi va tashkilotda inqiroz vujudga kelishi (integratsiyaning yo‘qolishi,
ijtimoiy-psixologik iqlimning yomonlashishi, tashkiliy ishlarga ko‘milib ketish,
byurokratlashuv va boshqalar) uchun shartsharoitlar yaratishi mumkin. 2
Turli
faoliyat sohalarida kasbiy bilimdonlikning rivojlanishi tadqiqotni uning amaliy
samaradorligining qonuniy va tabiiy unsuri sifatida tushunishga etaklaydi. Bu
holatda tadqiqot faqat ilmiy faoliyat va hatto ilmiy yondashuv bilan bog‘lanmaydi.
Bu kasbiy bilimdonlik, ta’lim va san’at omilidir. Shunga bog‘liq ravishda
“tadqiqot” tushunchasining ta’rifini quyidagicha ifodalash mumkin. Tadqiqot – bu
a) muammo va vaziyatlarni anglash; b) ularning paydo bo‘lishini aniqlash; v) xulqi
va rivojlanish xususiyatlari, mazmuni va qonuniyatlarini ochib berish; g) ushbu
muammo va vaziyatlarning to‘plangan bilimlar tizimidagi o‘rnini o‘rnatish; d)
ushbu muammoni hal qilish amaliyotida u to‘g‘risidagi yangi tasavvurlar yoki
bilimlardan foydalanish yo‘llari, vositalari va imkoniyatlarini topishni o‘z ichiga
oladigan inson faoliyat turidir. Haqiqiy amaliyotda tadqiqotning ushbu belgilari
kasbiy bilimdonlikni ham, faoliyatning aniq maqsadlari va vazifalarini ham
tavsiflaydigan o‘zaro ma’lum bir nisbatda bo‘ladi. Tadqiqot – bu tahlil, loyihalash
yoki tekshirishga nisbatan yanada boy mazmunga ega faoliyat turidir. Muammo
yoki vaziyatni tadqiq etish turli usullarning tahlil yoki loyihalashga qaraganda
birmuncha keng to‘plamini nazarda tutadi. Bunga, ham kuzatish, ham baholash,
ham eksperiment o‘tkazish, ham tasniflash, ham ko‘rsatkichlarni tuzish hamda
boshqa ko‘p narsalar kiradi. Tadqiqot, shubhasiz, tahlilni o‘z ichiga oladi, biroq bu
bilan cheklanib qolmaydi. Tadqiqot inson ijodiy faoliyatining ancha yuqori
darajasini o‘zida ifodalaydi. 3
Tadqiqot vaziyatni chuqurroq tushunish, muammoni aniqlash, va demak,
_____________________________
2. Qosimova D.S. N е ft-gaz kompaniyalarini samarali menejment asoslari. Monografiya. – T.: “Fan”, 2006. – 146 b.
3. To`laganova D.S. T е or е tich е ski е podxodo’ k rasionalnomu ispolzovaniyu r е sursnogo pot е nsiala v kompanii G’G’
“Iqtisodiyot va talim” jurnali, 2005, 1–son.
8

uning eng samarali echimini topishga yordam beradi. Zamonaviy boshqaruv uchun
tadqiqot – kasbiy bilimdonlikning muhim ko‘rsatkichidir. Zamonaviy menejer
tadqiqotchilik faoliyati ko‘nikmalarini egallab va o‘zlashtirib borishi zarur. 4
1.2. Boshqaruv tadqiqotining maqsadlari, vazifalari, ob’ekti va predmeti
Tadqiqot maqsadiga ko‘ra samarali qarorlarni ishlab chiqishga va ko‘zlangan
natijaga erishishga mo‘ljallangan amaliy va ilmiy-amaliy (ta’limga oid) tadqiqotlar
hamda istiqbolga, bilimlarni yangilashga, ta’lim darajasini oshirishga
yo‘naltirilgan tadqiqotlar mavjud. Ilmiy tahlil apparati, ilmiy metodologiyaga
qarab tadqiqotlar empirik xususiyatlarga ega, ya’ni asosan to‘plangan tajribaga va
bevosita, eng yaqin natijaga tayanadigan hamda qonuniy tavsifdagi
umumlashtirishlarga asoslangan ilmiy bo‘lishi mumkin. Resurslardan
foydalanishga qarab kamroq resurstalab va yuqori resurstalab tadqiqotlar, vaqt
omiliga ko‘ra esa – davomli va qisqa tadqiqotlar ajratiladi. Axborot ta’minoti
mezoni ham muhim sanaladi, unga asosan tadqiqotlarni faqat ichki axborotlardan
foydalanuvchi, hamda keng tashqi axborotlarni jalb qiluvchi, va shu sababli yanada
asoslangan xulosalar chiqarish va yanada samarali tavsiyalarni ishlab chiqish
imkoniyatini beruvchi nisbatan chuqur tadqiqotlarga bo‘lish mumkin. Va nihoyat,
xodimlarning uyushqoqligi va ularni o‘tkazishdagi ishtirok etish darajasi bo‘yicha
tadqiqotlar, individual yoki jamoaviy, o‘z-o‘zidan yuz beradigan yoki uyushgan
tadqiqotlarga bo‘linadi. Mustaqil yozilgan vaziyatlarni tahlil qilishga asoslangan
tadqiqotlar, o‘z xususiyatlariga ega bo‘lsada, amaliy jihatdan yuqorida ko‘rsatilgan
turlardan istalgan biriga tegishli bo‘lishi mumkinki, ularning xususiyatlari aniq
tadqiqotlar usullarini tahlil qilishda batafsil ko‘rib chiqiladi. Boshqaruvni
takomillashtirish jarayoni doim tadqiqotning u yoki bu turini tanlashni nazarda
tutadi. Bu ko‘proq samara olishga imkon beradi. An’anaviy ravishda tashkilot yoki
boshqaruv tizimi tadqiqotning ob’ekti, ushbu tizimda vujudga keladigan
muammolar esa tadqiqotning predmeti bo‘lib hisoblanadi.
________________________________
4. Qosimova D.S. Tezroofing. Mark е ting strat е giyasini qo`llash. O`zb е kistondagi bizn е s talim tizimiga «K е ys Stadi»
uslubini tadbiq etish. K е yslar to`plami. – T.: Akademia, 2006. – 517-532-b.
9

1.3. Tadqiqot boshqaruv jarayonining boshlang‘ich bosqichlaridan biri
sifatida
Istalgan tadqiqot qator omillarning mavjud bo‘lishini nazarda tutadi.
Ularning eng muhimlari bo‘lib quyidagilar hisoblanadi: tadqiqot metodologiyasi –
tadqiqot maqsadlari, yondashuvlari, prinsiplari,mo‘ljallari, ustuvorliklari,
vositalari va usullarining yig‘indisi; tadqiqotni tashkillashtirish – reglamentlar,
me’yorlar va yo‘riqnomalardamustahkamlangan funksiyalar va javobgarliklarning
taqsimlanishiga asoslangan o‘tkazish tartibi;
tadqiqot resurslari – tadqiqotni muvaffaqiyatli o‘tkazish va uning natijalariga
erishishni ta’minlaydigan vositalar va imkoniyatlar (axborot, iqtisodiy, inson va
h.k.) majmuasi;
tadqiqotning ob’ekti (ijtimoiy-iqtisodiy tizimlar sinfiga kiritilgan boshqaruv
tizimi) va predmeti (uning hal qilinishi tadqiqot o‘tkazishni talab qiluvchi aniq
vaziyat); barcha tavsiflarning o‘ziga xosligini aks ettiruvchi tadqiqot turi;
tadqiq etish ehtiyoji – muammoning keskinlik darajasi, uni hal qilishga
yondashishda kasb mahorati darajasi, boshqaruv uslubi;
tadqiqot natijalari – muammoni muvaffaqiyatli hal etishga, uning
mazmunini, manbalari va oqibatlarini tushunishga ko‘maklashuvchi tavsiyalar,
model, formula, metodika;
tadqiqot samaradorligi – tadqiqot o‘tkazishga sarflangan resurslar va olingan
natijalarning mutanosibligi.
Boshqaruv, samarali bo‘lishi uchun, ishlab chiqarish va jamiyat,
innovatsiyalar, texnologiya va inson o‘zining zamonaviy rivojlanish xususiyatlari
va sharoitlarini hisobga olmasligi mumkin emas, u tobora ko‘proq darajada
tadqiqotchilik yondashuviga muhtojlik sezmoqda. 5
U boshqaruvning dinamik va
istiqbolli bo‘lishini, qarorlar qabul qilishda innovatsion salohiyatning o‘sishini va
kasbiy bilimdonlikning oshishini, boshqaruvning ilmiyligini, va pirovardida
tashkilot raqobatbardoshligini oshishini aniqlaydi.
____________________
5. Sharifxo`ja е v M., Abdulla е v Yo. M е n е jm е nt. Darslik – T.: O`qituvchi, 2002. – 256 b.
10

Ma’lumki, boshqaruvning mazmuni uning asosiy funksiyalarini: oldindan
ko‘rish (rejalashtirish), tashkil qilish, nazorat, tartibga solish, muvofiqlashtirish,
motivatsiyalash funksiyalarini ochib beradi. 6
Boshqaruvni rivojlantirish jarayonlarida yangi voqeliklar va yangi ehtiyojlar
vujudga keladiki, ular ma’lum tarzda boshqaruv mazmunida o‘z aksini topadi.
Hozirgi vaqtda tadqiqot ham boshqaruvning asosiy funksiyalaridan biriga
aylanmoqda. U boshqaruvning o‘sib borayotgan dinamikligi va
diversifikatsiyalashuvining oqibati, boshqaruvning, boshqaruvda kasbiy
bilimdonlik o‘rni va ahamiyati oshishining muhim omili bo‘lib hisoblanadi.
Boshqaruv jarayonida nafaqat boshqaruv ob’ektlarini, balki boshqaruvni o‘zining
faoliyat yuritish va rivojlanish jarayonlarini, tadqiq etilayotgan vaziyat xarakteri,
ularni o‘rganish usullari va natijalardan foydalanishning o‘ziga xosligini hisobga
olgan holda tadqiq etish zarur. Boshqaruvni tadqiq qilishda turli muammolarni
ajratib olishga imkon beradigan har xil vaziyatlar o‘rganish predmeti bo‘lishi
mumkin. Tahlil qilish jarayonida turli muammolarning birikmasi vujudga kelishi
mumkin.
Boshqaruv vaziyatini tavsiflash, ham o‘zining, ham xodimlarning
diqqate’tiborini unga qaratish – boshqarish san’ati bo‘lib hisoblanadi. Zamonaviy
menejer ilmiy xodim bo‘lishi shart emas, biroq u tadqiqotchilik faoliyatining
asosiy yo‘llarini egallagan va yangi boshqaruv samaradorligini oshirish omillarini
qidirish maqsadida uni tashkil qila olishi kerak. Shunday qilib, bugungi kunda
tadqiqot –boshqaruv qarorlarining yuqori sifatini ta’minlaydigan asosiy boshqaruv
funksiyalaridan biri, hamda boshqaruvni takomillashtirish vositasidir (kasbiy
bilimdonlik, innovatsionlik, motivatsiyalash va h.k). 7
Zamonaviy boshqaruv formulasi – “takomillashib va takomillashtirib borgan
holda boshqarish”. Faqat boshqaruv tadqiqotigina, vaziyatni muntazam ravishda
kuzatib borishni talab qiluvchi ushbu formulani amalga oshirishga yordam beradi.
______________________________
6. Muxitdinov X.A. Sobirov A.A. Boshqaruv nazariyasi. Co`lpon nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi. – T.: 2012.
7. Qosimov G’. “Menejment”, T.: O’zbekiston, 2002. 180-190 b.
11

Boshqaruv tadqiqoti kasbiy tafakkur rivojlanishining ijobiy tendensiyasini aks
ettiradi. Ijodkorliksiz kasb mahorati; tadqiqotsiz ijodkorlik; tadqiqotning o‘zi esa,
uning yo‘llari, usullari va yondashuvlarini o‘zlashtirishsiz bo‘lishi mumkin emas.
Boshqaruv rivojlanishining zamonaviy tendensiyalari menejerga qo‘yiladigan
yangi talablarni ham vujudga keltirmoqda. O‘tmishda menejerning faoliyati, agar u
aniq ijrochilikka intilsa, yuqori turuvchi tashkilotlarning farmoyishlari yoki
yo‘riqnomalarni, normativlarni bajarishni bilsa, samarali deb hisoblanar edi.
Zamonaviy boshqaruvda menejer ish vaqti yoki kuchining tobora ko‘proq qismini
tadqiqotlar egallashi kerak. U tadqiqotning ilmiy aparatidan foydalangan holda o‘z
faoliyatining muvaffaqiyatli (yoki muvaffaqiyatsiz) bo‘lish sabablarini va uni
mustahkamlash yo‘llarini tushunishi zarur. Kelgusida tadqiqotchilik faoliyatining
ulushi, taxminimizcha, o‘sib boradi. Bu boshqaruv rivojlanishining ko‘zga
ko‘rinarli tendensiyalaridan biri. Hozirgi vaqtda boshqaruvda, odatda, oddiy
qarorlar mavjud emas, boshqaruv sharoitlari qiyinlashib, insonning ijtimoiy-
psixologik tavsiflari murakkablashib bormoqda. 8
Bugun faqat tajriba va ichki sezgilarga, sog‘lom fikr yoki rasman
o‘zlashtirilgan bilimlarga tayangan holda qarorlar qabul qilish imkonsiz – inson
faoliyati samaradorligi vaziyatlari, muammolari, sharoitlari, omillarini tadqiq qilish
zarur, echim variantlarining tobora ortib borayotgan xilma-xilligi va soni orasidan
ularni asoslangan tarzda tanlash zarur. Har bir firma doimiy rivojlanishda bo‘lib,
bu bir-birining ketidan keluvchi va o‘z vaqtida hal qilishni talab qiluvchi ko‘plab
muammolarning vujudga kelishini nazarda tutadi. Ko‘pchilik vaziyatlar va
muammolar to‘satdan, keskin paydo bo‘ladi va o‘ylab o‘ttirishga vaqt qoldirmaydi.
Ularni o‘z vaqtida hal qilmaslik yoki pisand qilmaslik inqirozga, balki hatto
halokatga ham olib kelishi mumkin. Zamonaviy boshqaruvda oldindan ko‘ra
bilish, bashorat qilish tobora ko‘proq ahamiyat kasb etmoqda. Hozirgi vaqtda joriy
hodisalarning kelajagini faqat intuitsiyaga yoki oddiy ekstrapolyasiyaga asoslanib
bashorat qilish umuman aqlga sig‘maydi.
___________________________
8. Yo‘ldoshev N.Q., Umarjonov A.M. Iqtisodiyot va menejment. - T.: TDIU, 2005
12

Tadqiqot boshqaruv funksiyasi sifatida, inqirozlarni, to‘satdan ro‘y beruvchi
o‘zgarishlarni bashorat qilish, kelajak paradokslariga tayyor turish, muvaffaqiyat
imkoniyatlarini baholash uchun zarurki, uni ko‘rish, baholash, amalga oshirish
lozim.
Kelajakni, faqat hozirgi zamonning barcha, kichik va katta tendensiyalarini
yaxshi his etish va chuqur tushunishga tayangan holda ko‘ra olish mumkin.
Tadqiqotsiz omadli va ishonchli bashoratlarga erishib bo‘lmaydi. Boshqaruvni
tadqiq etish boshqaruvning o‘ziga tadqiqotchilik ruhini beradi va demak, uni
samarali, barqaror, yashashga qodir, istalgan o‘zgarishlarga moslashuvchan
bo‘lishiga ham olib keladi. Tadqiqot – bu nafaqat zamonaviy menejmentning
funksiyasi, balki butun boshqaruv tizimining faoliyat yuritish uslubi, xodimlar
faoliyatini tashkillashtirishning muayyan turkumidir (talablar, javobgarlik,
motivatsiyalash, me’yorlar).
Menejer faoliyatida tadqiqotlar boshqaruvning ilmiyligi va san’atini anglatib,
ularni ijodkorliksiz tushunib bo‘lmaydi, ijodkorlikni esa “tadqiqot” tushunchasidan
ajratib bo‘lmaydi Mustaqillik ham turlicha – bajarishda, maqsadga yo‘nalgan
rivojlanishda, tashabbuskorlik ko‘rsatishda namoyon bo‘lishi mumkin;
ishbilarmonlik xulqining muayyan konsepsiyasi bilan cheklangan mustaqillik,
tajribaning mustaqilligi, qidiruvning mustaqilligi bo‘ladi. Hozirgi kunda
“tadqiqotchilik turdagi menejer”, yoki “kreativ menejer” tushunchasi paydo
bo‘lmoqda. Har bir menejer o‘z ishida individuallik belgilarini namoyon qiladi.
Biroq har doim qandaydir umumiy narsa mavjudki, u faoliyat va amalga
oshirilayotgan sharoitlarning xususiyatlari bilan aniqlanadi. Zamonaviy boshqaruv
tadqiqotlarga ehtiyoj sezadi. Ushbu ehtiyoj turli-tuman ko‘rinishlarda –
boshqaruvni tashkil qilishda, boshqaruv qarorlarini ishlab chiqish
metodologiyasida, firmani qayta tuzishda, inson kapitalini shakllantirishda va
h.k.da amalga oshiriladi. “Tadqiqotchilik turkumiga mansub menejer”, yoki
“kreativ menejer” tushunchasining paydo bo‘lishi ushbu ehtiyojni amalga oshirish
oqibatlaridan biri hisoblanadi. Ularning xususiyati – tashqi va ichki vaziyatlarni
baholashda, muammolarni hal qilishda, boshqaruv qarorlarini ishlab chiqishda
13

tadqiqotchilik yondashuviga kuchaytirilgan e’tibordir. Tadqiqotchilik turkumidagi
menejerning quyidagi sifatlarini ajratish mumkin:
 dunyoni muammoli his etish, muammolarni, ular go‘yoki mavjud emas
deb tuyulayotgan joylarda aniqlash; muammolarni oldini olish (ya’ni,
ular qaytadan paydo bo‘layotganida) qobiliyatini shakllantirish;
 voqelikni, boshqarilayotgan ob’ektning faoliyat yuritish va rivojlanish
jarayonlarini tizimli va keng qamrovli idrok qilish;
 antinomlik – o‘z nuqtai nazaridan farqli va hatto unga zid bo‘lgan
qarashlarni qabul qilish, tushunish va ulardan foydalanish qobiliyati;
 ekspressivlik – axborot tanqis bo‘lganda to‘g‘ri xulosalarni chiqarish
qobiliyati; muammolarga munosabatni va ularning bahosini
belgilaydigan rivojlangan psixologik o‘z-o‘zini boshqarish;
 jamoa turli a’zolari funksiyalarini o‘xshatib takrorlash qobiliyati;
 insonlar tabiatini aniqlash imkonini beradigan psixologik o‘tkirlik.
Ziyraklik psixodiagnostika yordamida qoplanadi;
 fikrlashning innovatsionligi va inersiyasizligi, rasmiy, odatiy,
tekshirilgan, an’anaviy narsalar chegarasidan tashqariga chiqish
qobiliyati;
 jozibadorlik – moddiy yoki ma’muriy majburlash vositalarini
qo‘llamagan holda kishilarni birgalikdagi faoliyatga jalb qilish
qobiliyati;
 faoliyat sharoitlari o‘zgarganda yoki butunlay yangi masalalarni hal
qilishga o‘tganda psixologik jihatdan tez qaytadan shaylanish
qobiliyati;
 nafaqat hokimiyat va mas’uliyatni, balki o‘zining liderlik obro‘sini ham
boshqalarga o‘tkazish qobiliyati;
 kishilarni faoliyatga rasmiy subordinatsiya asosida emas, balki “soyaga
o‘tish” yo‘li bilan jalb qilishni nazarda tutadigan latent (yashirin)
rahbarlik qilish qobiliyati, maslahat va yordam olish uchun murojaat
qila olish qobiliyati.
14

Barcha ushbu sifatlar ajralgan holda emas, balki jamlangan holda mavjud
bo‘ladi. Aynan shu tadqiqotchilik turkumidagi menejerning xususiyatlarini
tavsiflaydi. Vaziyatni yozish va tadqiq qilish jarayonining o‘zi tadqiqotchilik
turdagi menejerning shakllanishiga yordam beradi. Turli manbalardan axborot
to‘plash muammolarni chuqurroq ko‘rish, tashkilotlarda insonlarning o‘zaro
munosabatlarining murakkabligi va ko‘p ko‘rinishli ekanligini boshqalardan
ertaroq anglash imkonini beradi; vaziyatni yozma shaklda tavsiflash voqelikni
tizimli idrok qilishga, turli nuqtai nazarlarni tushunishga ko‘maklashadi; vaziyat
tahlili tadqiqotchilik ko‘nikmalarini rivojlantiradi, boshqaruv faoliyatiga qiziqishni
shakllantiradi, mansab bo‘yicha ko‘tarilishni motivatsiya qiladi, xulosa va
tavsiyalarni ifodalash tahliliy, umumlashtirish qobiliyatlarini rivojlantiradi va h.k.
Tafakkur (fikrlash) – bu faol, voqelikni inson ongida aks ettirish jarayoni bo‘lib, u
bilimlar, intuitsiya (ichki sezgi), odatlar va ko‘nikmalarga tayanadi hamda aniq
vaziyatda inson xulqini belgilaydi. Tafakkur hayotiy faoliyat – tajriba to‘plash,
ta’lim olish, kasbiy faoliyatni amalga oshirish jarayonida shakllanadi, o‘zgaradi va
rivojlanadi. U muayyan darajada shaxsning individual xususiyatlariga bog‘liq,
lekin ta’lim jarayonlari, iroda kuchi, maxsus mashqlar, keskin vaziyatlar,
salomatlik ahvoli ta’siri ostida hamda ko‘p darajada atrofda sodir bo‘layotgan
jarayonlarni chuqurroq tushunib olish va olingan bilimlardan amaliyotda
tashkilotni rivojlantirish maqsadlarida ham, shaxsiy maqsadlarda ham foydalanish
istagiga bog‘liq ravishda ancha keng miqyosda o‘zgarishi mumkin. Tafakkur jiddiy
darajada inson faoliyati muvaffaqiyatini oldindan belgilaydi. Masalan,
menejerning faoliyati asosan insonlar bilan ishlash, ularning faoliyatini o‘zaro
muvofiqlashtirish va moslashtirish, unga bo‘ysunuvchi xodimlar tomonidan
bajariladigan boshqaruv qarorlarini qabul qilish bilan bog‘langan. Qarorlarning
sifati, ularni amalga oshirish ko‘p jihatdan fikrlash xarakteri va turiga bog‘liq.
II BOB. MENEJMENTDA TADQIQOTLARNING SAMARADORLIGI
2.1. Tadqiqot samaradorligi tushunchasi va uni asosiy shakllantirish omillari
15

Tadqiqot samaradorligi – bu muvaffaqiyatga olib boruvchi eng qisqa tadqiqot
o‘tkazish variantini aniqlash yoki topishdir. Biroq bu ta’rifni yanada aniqroq ta’rif
bilan to‘ldirish mumkin: tadqiqotning samaradorligi – bu uning tavsiflaridan biri
bo‘lib, uni o‘tkazish uchun sa’y-harakatlar (yoki resurslar) xarajatlari va natija
(yoki maqsadga erishish darajasi) o‘rtasida qanday o‘zaro bog‘lanish mavjudligini
ko‘rsatadi. Tadqiqot, avval aytilganidek, inson faoliyat turi bo‘lib, har qanday
faoliyat singari ma’lum miqdor va sifat ko‘rsatkichlari bilan tavsiflanadi.
Muammo, echilishi yoki chiqarib tashlanishi mumkin bo‘lgan tadqiqot markazi
hisoblanadi. Tanlovni amalga oshirish talab qilinadi, buning uchun esa baholash
kerak. Baholash – bu ham inson faoliyat turi bo‘lib, u vaqt va resurslarni talab
qiladi, ular etishmasligi yoki qimmat bo‘lishi mumkin. 9
Muqobilliklarni baholash
yoki baholamaslik bilan bog‘liq zararlarni, agar bahoni aniqlash uchun kerakli
xuddi shunday tadqiqot o‘tkazilmasa, juda kam hollarda aniq hisoblash mumkin.
Shu sababli baholash boshqaruv qarori qabul qilingunga qadar o‘tkaziladi.
Tadqiqotlar samaradorligi ma’lum tatbiq etish sharoitlarida ularning ijobiy natija
berish qobiliyatini tavsiflaydi. Tadqiqotlar samaradorligi uni amaliyotga tatbiq
etishda olingan u yoki bu natija bilan aniqlanadi. Bundan: tadqiqot natijalarini
baholash ilmiy darajani, iqtisodiy samaradorlikni, ijtimoiy va ekologik oqibatlarni
aks ettirishi kerakligi kelib chiqadi. Tajriba tasdiqlashicha, tadqiqot natijalarini
baholash juda qiyin. Tadqiqot natijasi odatda ketgan xarajatlar bilan taqqoslanadi,
tadqiqot natijasida olingan qo‘shimcha bilimlar bilan belgilanadigan ilmiy amaliy
samaradorlik ajratiladi, hamda uning tasdig‘i mualliflik guvohnomalari, patentlar
berilishi, chop etilgan ishlarning mavjudligi va h.k. hisoblanadi. Boshqaruv
samaradorligini mazmuniga ko‘ra iqtisodiy va ijtimoiy samaradorlikka ajratish
mumkin. Bunday bo‘linish samara shakllarining o‘ziga xosligi va maqsadlarning
______________________________
9. Yo‘ldoshev N.Q., Qozoqov O.S. Menejment. Darslik. - T.: Fan, 2004.
farqlanishiga asoslanadi. Iqtisodiy samaradorlikka ishlab chiqarish jarayonlarida
resurslarning (xodimlar, mehnat ashyolari va vositalari) o‘zaro birgalikdagi
harakati orqali erishiladiki, bu ishlab chiqarish va boshqarishga xarajatlarda amda
16

ushbu jarayonlarning iqtisodiy natijalarida aks etadi. Buni resurslarni va ulardan
foydalanish ko‘rsatkichlarini taqqoslash yo‘li bilan ifodalash mumkin. Ijtimoiy
samaradorlik shaxsiy, jamoaviy va ijtimoiy manfaatlarning birligi bilan
ta’minlanadi hamda quyidagi tavsiflar: ijtimoiy faollik darajasi, ijtimoiypsixologik
iqlim, rasmiy va normasmiy tuzilmalarning o‘zaro nisbati, kadrlar malakasi
darajasi, mehnat sharoitlari va h.k. yordamida aniqlanadi. Bozor iqtisodiyoti
sharoitlarida boshqaruv tizimlarini tadqiq etishdan olingan samarani aniqlash katta
ahamiyatga ega. Samaradorlik turlari jadvalda keltirilgan (2.1.1-jadval).
2.1.1-jadval
Boshqaruv tizimlarini tadqiq etish natijalarini amalga oshirishdan olinadigan
samaradorlik turlari
Samara turlari Ko‘rsatkichlar
Iqtisodiy Tadqiqot natijalarini amalga oshirish
bilan ta’minlangan barcha xarajatlar
turlarining qiymat bilan belgilangan
ifodasi
Ijtimoiy Tadqiqotning ijtimoiy natijalarini
amalga oshirish
Ilmiy-texnik Yangilik, soddalik, naflilik, ixchamlik,
estetiklik
Resurs Tadqiqot natijalarining iqtisodiyotga va
menejment sotsiologiyasiga ta’siri
Ekologik Tadqiqot natijalarining atrof muhitga
ta’siri
2.2. Boshqaruv samaradorligiga ilmiy-metodologik yondashuvlar
Korxonani samarali boshqarish uchun menejerning tashqi va ichki muhitning
turli elementlarining ta’sirini, ya’ni korxona faoliyatiga ta’sir ko‘rsatuvchi ma’lum
17

ob’ektiv sharoitlarni hisobga olishi muhim. Tashqi va ichki muhitning har xil
elementlari doimiy aloqada va o‘zaro bog‘liqlikda mavjud bo‘ladi. 10
Korxona faoliyatiga boshqaruv apparati rahbarlik qiladi, uning tarkibiga
korxona ishi uchun kerakli funksiyalarni bajaruvchi rahbarlar, mutaxassislar va
ijrochilar kiradi. Korxonani samarali boshqarish uchun menejer tegishli tashkiliy
tuzilishni yaratishi zarur. Boshqaruv sifati va samaradorligi nuqtai nazardan ikkita
asosiy korxonani boshqarish tuzilmasi turkumi mavjud: Ierarxik va organik. O‘z
navbatida, boshqaruv tuzilmalarining ierarxik turkumi bir necha asosiy variantlarga
ega: chiziqli, funksional, chiziqli-funksional, shtabli, chiziqli-shtabli, divizional.
Shuningdek, boshqaruv tuzilmalarining organik turkumining bir necha asosiy
variantlari mavjud: matritsali, loyihaviy va brigadali. Menejerning vazifasi
korxonani boshqarish organlarini muntazam takomillashtirishdan iborat.
Menejmentning samaradorligi ishning ijtimoiy-iqtisodiy va tashkiliy tomonlarini
tavsiflaydi. U nafaqat ishni bajarishga ketgan xarajatlarni olingan natijalar bilan
taqqoslashga asoslangan, balki ishning tashkil etilganlik darajasini, mehnat bilan
qoniqish, faoliyatning umumiy maqsadga yo‘nalganligi, iqtisodiy natija,
tashkilotning tashqi muhitdagi o‘rnini aks ettiradi. 11
Ichki samaradorlik ma’lum
ehtiyojlarning qondirilishi tashkilotning hamda uning ishtirokchilari alohida
guruhlarining shaxsiy maqsadlari dinamikasida qanday aks etishini ko‘rsatadi.
Menejmentning tashqi samaradorligi tashkilot tashqi muhit, jamiyat,
iqtisodiyotning talablari va cheklovlariga qanchalik javob berishini ko‘rsatadi.
Iqtisodiy samaradorlikka resurslarning birgalikdagi harakati orqali erishilib, u
xarajatlarda hamda iqtisodiy faoliyat natijalarida aks etadi. Buni resurslarni va
ulardan foydalanish ko‘rsatkichlarini taqqoslash yo‘li bilan ifodalash mumkin.
____________________________
10. Gerchikova V.I. Menedjment. Uchebnik. – M.; 2003
11. Galkovich R.S., Nabokov A.M. Menedjment. Uchebnik. – Perm, 2000
Iqtisodiy nuqtai nazardan samaradorlik – bu ma’lum natijalarga erishish
uchun sarflangan kuch-harakatlar, resurslar yoki energiyani taqqoslashdir.
Samaradorlikni aniqlashni samaradorlik mezonlarini tanlashdan, ya’ni
18

samaradorlikni, uning mohiyatini ochib beruvchi bahoni o‘rnatishdan boshlagan
ma’qul. Samaradorlik mezonining ma’nosi qo‘yilgan tashkilotni rivojlantirish
maqsadlaridan kelib chiqqan holda olinadigan natijalarni maksimallashtirish yoki
amalga oshiriladigan xarajatlarni minimallashtirish zaruratidan kelib chiqadi.
Bunday maqsadlarga omon qolishni ta’minlash, barqaror o‘sishga erishish, sotsial
strategiya va boshqalar kirishi mumkin. Mezon – bu maqsadli ko‘rsatkich bo‘lib,
unga qarab ma’lum samaradorlik darajasiga erishish haqida fikr yuritish mumkin.
Savdoda samaradorlikning ikkita asosiy mezoni ajratiladi: - iqtisodiy samaradorlik
mezoni – resurslardan oqilona foydalanish va minimal xarajatlar bilan maksimal
natijaga erishish; - ijtimoiy samaradorlik mezoni: - aholi ehtiyojlarini qondirish; -
muomala xarajatlarini nisbiy qisqartirish; - savdo xizmatini ko‘rsatish sifati; -
iste’mol xarajatlarini qisqartirish. Kerakli boshqaruv samaradorligini ta’minlash
uchun uni baholash zarur. 12
Baho aniqlik kiritadi, tendensiyani ko‘rsatadi,
samaradorlik mezoni bo‘yicha boshqaruvni tahlil qilish hamda ularga boshqaruv
samaradorligi tobe bo‘lgan asosiy omillarni aniqlash imkonini beradi. Kerakli
boshqaruv samaradorligini ta’minlash uchun uni baholash zarur. Baholash – bu
boshqaruv tizimi u yoki bu tavsifining mavjudligi va namoyon bo‘lish darajasini
o‘rnatishdir. Baholash vositasi ko‘rsatkich hisoblanadi. U yoki bu hodisaning
xususiyatlari va ahamiyatli belgilarini o‘rganish, tendensiyalarini qidirish va
aniqlash, faoliyat yuritishi va rivojlanishini me’yoriy tartibga solish, tahlil qilish
baholashga tayanadi. Baholashsiz boshqaruv qarorlarini, shu jumladan
boshqaruvni takomillashtirish bo‘yicha qarorlarni ishlab chiqish va qabul
qilishning iloji yo‘q. Samaradorlikni baholash quyidagi yo‘nalishlar bo‘yicha
amalga oshirilishi mumkin:
_____________________________
12. Vixanskiy O.S., Naumov A.I. Menejment. Uchebnik. – M.: Ekonomika , 2003 (61-125).
- maqsadga erishish;
- faoliyat yuritish sifati;
- tejamkorlik;
19

- ishchi kuchi sifatidagi o‘zgarishlar;
- tashqi va ichki ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlar.
Resurslar kattaligining iqtisodiy ko‘rsatkichlariga va ma’lum vaqt oralig‘i
uchun firma faoliyatining iqtisodiy yakunlariga tayanib, boshqaruv
samaradorligiga baho berish mumkin. So‘nggi paytlarda firmada unumdorlik
tendensiyalarining rivojlanish dinamikasi mezonlari bo‘yicha samaradorlikni
baholash juda ommaviylashib bormoqda. Bu holda boshqaruv natijasi sifatida
unumdorlikning o‘sish sur’atlari, mehnat sifati, firma innovatsion salohiyati
qaraladi. Boshqaruv natijasini bevosita hamda bilvosita, pirovard natija sifatida
ko‘rib chiqish mumkin. Bevosita boshqaruv yoki menejer faoliyatining natijasi
boshqaruv qarori hisoblanadi. Biroq ushbu natijani baholash va qandaydir
ko‘rsatkich sifatida ajratish qiyin, shu sababli bu omilni testlash yo‘li bilan
baholash zarur. Boshqaruvni tashkil qilishda shunday vazifalar qo‘yilgan joyda
boshqaruv tahlili, tekshiruvi va loyihalanishi amalga oshiriladi. Boshqaruvning
rivojlanishi uning samaradorligini oshirish bilan birga olib borilishi kerak.
Menejment samaradorligini ta’minlash uchun uning barcha omillarini hisobga
olish zarur. Biroq, buni faqat ushbu omillar tizimga solinganda va asosiylar hamda
hal etuvchilar ajratilganda bajarish mumkin bo‘ladi. Samaradorlik omillari xilma-
xil va turli rakurslarda taqdim etilgan bo‘lishi mumkin. Umuman olganda, barqaror
va uzoq muddatli samarani faqat menejment metodologiyasini va tashkil etilishini
tahlil qilish, tekshirish va loyihalash berishi mumkin. Bunda andazalar istisno
qilinmaydi, balki tekshiriladi, almashtiriladi va shakllantiriladi. 13

Menejmentning ichki samaradorligini ta’minlash uchun uch asosiy guruh
omillarini hisobga olish zarur: resurslardan foydalanish, maqsadga yo‘naltirilgan
natijani olish, vaqt omili. Resurslardan foydalanish ularning tuzilishi, sifati va
____________________________
13. Zagorodnikov S.V. Kratkiy kurs po menedjmentu: ucheb. posob. –M.: “Okey – kniga”, 2007.-160 b.
muvozanatli to‘ldirish imkoniyatlarida namoyon bo‘ladi. Menejment
samaradorligini ta’minlash uchun resurslarni tejash zarur. Boshqaruv faoliyati
natijasi moddiylashadi va tashkilot faoliyatining pirovard natijasida – mahsulot,
20

xizmat, foydada aks etadi. Biroq, menejment samaradorligini tushunish uchun
menejmentning bevosita natijasi va uning maqsadga muvofiqligi haqida ham
gapirish mumkin va zarurdir. Menejmentning bevosita natijasi boshqaruv qarori
tavsiflarida, qaror qay darajada kishilar faoliyatini muvofiqlashtirishini va uni
maqsadga erishishga yo‘naltirishini baholashda aks etadi. Shundan kelib chiqib,
menejment samaradorligi maqsad ko‘rsatmalari (maqsad sifati), strategiya,
boshqaruv qarori sifati, qondirilayotgan ehtiyoj omillari bilan aniqlanadi. Vaqt
omili qarorlarning o‘z vaqtida qabul qilinishida, ularni ishlab chiqishga vaqtni
tejashda, ilg‘or texnologiyalardan foydalanishda, xodimlar salohiyati va
unumdorligida o‘z aksini topadi. Boshqa tomondan, samaradorlikka ta’sir
ko‘rsatuvchi tashqi omillar mavjud. Ularga investitsion iqlim, boshqaruvga ilmiy
yondashuvni aniqlovchi metodologiya, investitsiyalarni rivojlanish strategiyasi va
tendensiyalari nuqtai nazardan asoslash, axborot ko‘magi, ijtimoiy infratuzilma
kiradi. Tadqiqotlarning umumlashtirilgan natijalari - bu omillarning ahamiyati
turlicha ekanligini ko‘rsatmoqda. Iqtisodiy vaziyat va investitsion iqlim menejment
samaradorligini ta’minlashda asosiy o‘rin egallaydi. Biroq, iqtisodiy vaziyat
imkoniyatlaridan foydalanish menejment metodologiyasiga, aniqrog‘i,
samaradorlikka erishishga ilmiy-tahliliy yondashuvni amalga oshirishga
qaramMenejmentning ichki samaradorligini ta’minlash uchun uch asosiy guruh
omillarini hisobga olish zarur: resurslardan foydalanish, maqsadga yo‘naltirilgan
natijani olish, vaqt omili. Resurslardan foydalanish ularning tuzilishi, sifati va
muvozanatli to‘ldirish imkoniyatlarida namoyon bo‘ladi. Menejment
samaradorligini ta’minlash uchun resurslarni tejash zarur. Boshqaruv faoliyati
natijasi moddiylashadi va tashkilot faoliyatining pirovard natijasida – mahsulot,
xizmat, foydada aks etadi. Biroq, menejment samaradorligini tushunish uchun
menejmentning bevosita natijasi va uning maqsadga muvofiqligi haqida ham
gapirish mumkin va zarurdir. Menejmentning bevosita natijasi boshqaruv qarori
tavsiflarida, qaror qay darajada kishilar faoliyatini muvofiqlashtirishini va uni
maqsadga erishishga yo‘naltirishini baholashda aks etadi. Shundan kelib chiqib,
menejment samaradorligi maqsad ko‘rsatmalari (maqsad sifati), strategiya,
21

boshqaruv qarori sifati, qondirilayotgan ehtiyoj omillari bilan aniqlanadi. Vaqt
omili qarorlarning o‘z vaqtida qabul qilinishida, ularni ishlab chiqishga vaqtni
tejashda, ilg‘or texnologiyalardan foydalanishda, xodimlar salohiyati va
unumdorligida o‘z aksini topadi. Boshqa tomondan, samaradorlikka ta’sir
ko‘rsatuvchi tashqi omillar mavjud. Ularga investitsion iqlim, boshqaruvga ilmiy
yondashuvni aniqlovchi metodologiya, investitsiyalarni rivojlanish strategiyasi va
tendensiyalari nuqtai nazardan asoslash, axborot ko‘magi, ijtimoiy infratuzilma
kiradi. Tadqiqotlarning umumlashtirilgan natijalari - bu omillarning ahamiyati
turlicha ekanligini ko‘rsatmoqda. Iqtisodiy vaziyat va investitsion iqlim menejment
samaradorligini ta’minlashda asosiy o‘rin egallaydi. Biroq, iqtisodiy vaziyat
imkoniyatlaridan foydalanish menejment metodologiyasiga, aniqrog‘i,
samaradorlikka erishishga ilmiy-tahliliy yondashuvni amalga oshirishga qaram.
Metodologiyada, va shunga muvofiq menejmentni tashkil etishda ikki
yondashuvni: pragmatik va ilmiy-tahliliy yondashuvlarni ajratish mumkin. Ular
muammolarni va ularni echish usullarini aniqlash va ajratish bilan farqlanadi.
Pragmatik yondashuv vaziyatga qattiq bog‘langan menejerning xulqini tavsiflaydi.
Uning faoliyatida asosiysi – mashxur muvaffaqiyat andazalaridan foydalanish,
bevosita kafolatlangan va vaqtinchalik muvaffaqiyat omillarini hisobga olish, ish
tajribasi va intuitsiya bilan aniqlanadigan muvaffaqiyatsizlik xavfini sezish,
faoliyatni to‘g‘ri tashkil qilish (nazorat, mas’uliyat, intizom). Ushbu
yondashuvning yomon tomoni yo‘q va u menejment samaradorligini ta’minlaydi.
Biroq, xatolar va kamchiliklar ehtimoli etarlicha yuqori, rivojlanish istiqbolini
tushunish, kelajakni his etish mavjud emas, muhim muammolar kamroq ahamiyatli
va ikkinchi darajali muammolar bilan almashib qolishi mumkin. “Muammolarning
namoyon bo‘lishini kuzatish emas, balki hal etish zarur” degan formula yaxshi,
lekin uni “Muammolarni ba’lum izchillikda va o‘z vaqtida echish zarur. buning
uchun ularni tadqiq etish kerak” degan formula bilan almashtirish mumkin.
Menejmentga ilmiy-tahliliy yondashuv muammolarni avval menejmentni tashkil
etish va metodologiyasi sinflari bo‘yicha, so‘ngra boshqaruv konsepsiyasi va
22

ustuvorliklari, muammolar tadqiqoti, xodimlarning ma’lumoti va vakolatlari,
faoliyatni motivatsiya qilish, strategiya va innovatsiya, axborot texnologiyalari
kabi samaradorlik omillari bo‘yicha tizimga solishni nazarda tutadi. Boshqaruv
tadqiqotlari samaradorligi tadqiqotlar tasnifi bilan ta’minlangan omillarga:
maqsadli vazifalari, qo‘llash sohalari, natijalar, yangilik, konstruktivlik va
hokazolarga qarab aniqlanadi. Barcha tadqiqotlar samaradorligini aniqlash
omillarini 2 guruhga ajratish mumkin: tadqiqotchilik salohiyati omillari va uni
o‘rganish prinsiplari. O‘z navbatida, salohiyatni tavsiflovchi omillar quyidagilarga
bo‘linadi: - metodologik tayyorlik omillari; - resurslarning mavjudligi va tuzilishi
omili; - tashkiliy imkoniyatlar omili (tashkiliy madaniyat). Tadqiqotlarning
samaradorligi ko‘p jihatdan menejer tadqiqotchilik tafakkurining samaradorlik
darajasi bilan aniqlanadi. Menejerning tadqiqotchi sifatidagi quyidagi tafakkur
belgilarini ajratish mumkin:
 dunyoni muammoli his etish, muammolarni, ular go‘yoki yo‘qdek
tuyulayotgan joylarda aniqlash;
 muammolarni ular endi paydo bo‘layotganida ifodalash qobiliyati; voqelikni,
boshqarilayotgan ob’ektning faoliyat yuritish va rivojlanish jarayonlarini
tizimli va keng qamrovli idrok qilish;
 antinomiya – o‘zining nuqtai nazaridan farq qiluvchi va hatto unga zid bo‘lgan
qarashlarni qabul qilish, tushunish va ulardan foydalanish qobiliyati;
 eksprezentlik – ma’lumotlar tanqis bo‘lganda ishonchli xulosalarni chiqarish
qobiliyati;
 muammolarga munosabatni va ularni baholashni belgilaydigan rivojlangan
psixologik o‘z-o‘zini boshqarish;
 jamoa turli a’zolari funksiyalarini o‘xshatib takrorlash qobiliyati; insonlar
tabiatini aniqlash imkonini beradigan psixologik o‘tkirlik. O‘tkirlik
psixodiagnostika yordamida qoplanadi; fikrlashning innovatsionligi va
inersiyasizligi, rasmiy, odatiy, tekshirilgan, an’anaviy narsalarning
chegarasidan tashqariga chiqish qobiliyati;
23

 attraktivlik – kishilarni, moddiy yoki ma’muriy majburlash vositalarini
qo‘llamagan holda birgalikdagi faoliyatga jalb qilish qobiliyati;
 faoliyat sharoitlari o‘zgarganda yoki butunlay yangi masalalarni hal qilishga
o‘tganda psixologik jihatdan tez qaytadan shaylanish qobiliyati.
Samaradorlik – bu har doim faoliyat natijasi va uni amalga oshirishga ketgan
xarajatlarni taqqoslash yoki agar mumkin bo‘lganda bir andoza bilan o‘lchash.
Tafakkurning natijasi nima bo‘lishi mumkin? Menejerning yakka tartibdagi
faoliyatiga aloqador bunday natija muammolarni muvaffaqiyatli echish, bajarilgan
ish bilan qoniqish, nimani va qanday bajarish kerakligini juda aniq tushunishdan
iborat bo‘lishi mumkin. 14
Tafakkur samaradorligi butunlay istisno qilib
bo‘lmaydigan, lekin ularning paydo bo‘lishini eng kam miqdorgacha pasaytirish
zarur bo‘lgan xatolarni ham tavsiflaydi. Menejerning tafakkur samaradorligi o‘z
fikrlash jarayonini boshqarish qobiliyatiga bog‘liqdir.
2.3. Tadqiqotning texnologik sxemasi
Har qanday tadqiqot muayyan, tadqiqot usullarining ketma-ketligi va
kombinatsiyasini aks ettiruvchi texnologik sxemaga asoslangan tashkiliy jarayon
hisoblanadi. Texnologiya – bu tadqiqotni oqilona tuzish variantidir. Masalan, uyni
qurish avval poydevorni, so‘ngra uyning o‘zini, va nihoyat tomni barpo etishni
nazarda tutadi. Bu ushbu faoliyat turining mazmuni va xususiyatlarini aks
ettiruvchi qurilish jarayonidir. Biroq ushbu jarayon doirasida qurilish texnologiyasi
turlicha bo‘lishi mumkin: avval poydevorning bir qismini barpo etish va ushbu
qismi bo‘yicha devorlar qurishni boshlash; parallel ravishda tom elementlarini
tayyorlash mumkin. Barcha narsa qurilish materiallarining mavjudligi va
taqsimlanishiga hamda ulardan foydalanish variantlarini tanlashga bog‘liq. Jarayon
____________________________
14. Zagorodnikov S.V. Kratkiy kurs po menedjmentu: ucheb. posob. –M.: “Okey – kniga”, 2007.-160 b.
doim ob’ektiv ishni bajarish bosqichlarini aks ettiradi, texnologiya – bu ishlarni
oqilon bajarish varianti. Tadqiq etilayotgan muammoning tavsifiga, shuningdek
aniq sharoitlarga (vaqt, resurslar, malaka, muammoning o‘tkirligi va h.k.) qarab,
24

texnologik sxemalar turlicha bo‘lishi mumkin. Samarali texnologik sxemalarni
tanlash yoki ularni haqiqiy ehtiyojlar va sharoitlarga muvofiq tuzish muhim. Eng
oddiy va tarqalgan texnologiya – chiziqli texnologiya bo‘lib, u tadqiqotlarni
vaziyatni yozish va tahlil qilish, muammoni qo‘yish, uni echish vazifalarini
shakllantirish, tadqiqot usullarini tanlash, tahlil qilish va ijobiy echimlarni qidirish,
echimni eksperimental tekshirish, agar bunga imkon bo‘lsa, innovatsiyalarni ishlab
chiqish bosqichlari bo‘yicha ketma-ket olib borishdan iborat.
Har bir bosqich tadqiqot usullarining o‘ziga xos to‘plami hamda vaqt
cheklovlari bilan tavsiflanadiki, bu tadqiqot o‘tkazish muvaffaqiyatini belgilaydi.
Amaliyotda har doim ham texnologik sxemani shunday to‘g‘ri chiziqli va izchil
qurib bo‘lmaydi. Bosqichlarning har birida yangi muammolar yoki qiyinchiliklar
vujudga kelishi hamda ular oldingi bosqichga qaytishga va uni tadqiq etishni
tuzatishga majbur qilishi mumkin. Masalan, muammo yuzaki va bir tomonlama
aniqlangan bo‘lib chiqishi mumkin, uni yangi rakursda ko‘rib chiqish zarurati
paydo bo‘ladi va hokazo. Bularning barchasi o‘tib ketilgan bosqichlarga qaytishga,
o‘tkazib bo‘lingan tadqiqot ishlarini to‘g‘rilashga majbur qilishi mumkin. SHu
tarzda yangi tadqiq etish texnologiyasi turkumi – davriy tadqiqot turkumi vujudga
keladiki, u o‘tib bo‘lingan bosqichlarga, natijalarning ishonchliligini ta’minlash
uchun bosib o‘tilganni takrorlashga qaytish bilan tavsiflanadi. Vaziyatli
yondashuvda ko‘pincha tahlil qilish bosqichida vaziyat mazmunini qidirish va
kerakli axborot, masalan, yangi dalillar yoki statistika bilan to‘ldirish uchun
vaziyat bayoniga qaytishga to‘g‘ri keladi. Aynan yozilgan vaziyat barcha
voqealarni yanada to‘liq va kompleks ko‘rish hamda mavjud axborotni oddiy,
izchil to‘ldirishga qaraganda kerakli axborotni yanada asosli ravishda aniqlash
imkonini beradi. Ratsional texnologiyalarning ko‘p sxemalari ishlarni yoki
operatsiyalarni parallel bajarish imkoniyatini ko‘zda tutadi. Masalan, murakkab,
kompleks muammolarni echishda alohida tadqiqotchilik ishlarini parallel bajarish
mumkin, ayrim hollarda esa bu hatto, masalan, bir-biridan mustaqil ishlayotgan
ekspertlardan foydalanishda zarurdir. Mazkur texnologiya vaqtni tejaydi,
25

xodimlardan yanada samarali foydalanish imkonini beradi, uning kompetentligini
va faoliyat unumdorligini oshiradi. Parallel tadqiqot texnologiyasining bir
ko‘rinishi – bu faoliyatni tarmoqlantirish texnologiyasi: muammo aspektlari yoki
uni echish funksiyalarini bo‘lish, ayrim muammo turlari bo‘yicha bir xil parallel
tadqiqotlarni o‘tkazish. Axir tadqiqot – bu doim eng yaxshi natijani olish
maqsadida noma’lum, yangi, nooddiy narsalarni qidirishdir. Tadqiqotda, ularning
echimini avvaldan belgilangan sxemada tasavvur qilish qiyin bo‘lgan muammolar
mavjud bo‘lganda moslashuv turkumiga tegishli texnologiyadan – har bir tadqiqot
bosqichini o‘tkazish davomida texnologik sxemani ketma-ket to‘g‘rilashdan
foydalaniladi. Texnologik sxemadagi har bir bosqich uning natijalari bo‘yicha
baholanadi, va bu baho yangi bosqichni aniqlash uchun zarurdir. Tadqiqotning
texnologik izchilligi uni o‘tkazishning aniq maqsadlarini hisobga olmasligi
mumkin emas – bu vaziyatni chuqur o‘rganish va aniqlangan muammoni butunlay
hal qilish maqsadlari, muammoni qisman echish maqsadlari, yangi bilimlarni olish
va xizmatchilarning ma’lumotlarini rivojlantirish maqsadlari, yangiliklar dasturini
ishlab chiqish maqsadlari bo‘lishi mumkin. Qisman o‘zgartirish maqsadlariga
erishish uchun faoliyat sifatini izchil o‘zgartirish texnologiyasidan: mavjud
boshqarish sifatini baholash va noprinsipial, ahamiyatsiz, lekin haqiqiy sifat
o‘zgarishlarini qidirishdan foydalaniladi. Bunday texnologiya tadqiqotlarni kam
resurslar mavjudligida o‘tkazish, innovatsiyalar, tavakkalchiliklarni chetlab o‘tish,
qayta o‘zgartishlar ishonchliligini oshirish imkonini beradi. Tasodifiy qidiruv
texnologiyasi ham mavjud. Bunday texnologiyaning birinchi bosqichida
muammoni qo‘yishga, uni tanlash, asoslashga ko‘p e’tibor qaratish nazarda
tutilmaydi. Istalgan muammo olinadi, va unga tayangan holda tutash muammolar
tadqiq etiladi, aloqalar o‘rnatiladi, ushbu asosda rivojlanish yo‘nalishini aniqlanib,
u unga diqqat-e’tiborni jamlash zarur bo‘lgan asosiy muammoni aniqlab beradi.
Vaziyatli yondashuvda bunday texnologiya vaziyatni yozishda va muammoni
aniqlashda, ya’ni birinchi variantda aniqlangan muammo vaziyatni keyingi his
etilishini ham, shuningdek vaziyatning dalillarni to‘plash, voqelarni his etish va
hokazolar bilan bog‘langan yozilishini ham aniqlaydigan vaqtda qo‘llanishi
26

mumkin. Yana bir tadqiqot texnologiyasi – mezonli tuzatish texnologiyasi mavjud
bo‘lib, u tadqiqotni tayyorlashda texnologik sxemaning o‘zi emas, balki tadqiqotni
o‘tkazish paytida uni ehtimoliy tuzatish mezonlari majmuasi ishlab chiqiladi. Agar
biz ma’lum natijaga erishsak, unda muayyan hatti-harakatlarni bajaramiz, aks
holda biz oldingi yoki qandaydir boshqa bosqichga qaytamiz va yana qidirishni
davom ettiramiz. Ushbu texnologik sxema ba’zan tadqiqot algoritmi deb ataladi.
Tadqiqot o‘tkazishni texnologik sxemalarini tanlash uning samaradorligini
oshirishga ko‘maklashadi. Tadqiqot texnologiyasi ko‘p jihatdan tadqiqotchining
mahoratini aks ettiradi.
XULOSA
Boshqaruvning tadqiqotchilik salohiyati tushunchasi resurslardan foydalanish
va qo‘yilgan maqsadlarga erishish imkoniyatlarini aks ettiradi. Axir kerakli
27

resurslarning mavjudligi xali avtomatik ravishda samaradorlikka olib bormaydi.
Resurslardan foydalanish shuningdek ularning tuzilishi, ularga erishish imkoniyati,
foydalanish qobiliyati, resurslar ishlatilayotgan maqsad, ulardan oqilona
foydalanishni motivatsiya qilishga va boshqalarga ham bog‘liq. Bularning barchasi
birgalikda tadqiqotchilik salohiyati tushunchasini tavsiflaydi. Uning kattaligi va
sifati, shuningdek amalga oshirilishi samaradorlikka erishishga ta’sir etadi.
Metodologik tayyorlik tadqiqot maqsadi va missiyasining mavjudligida namoyon
bo‘ladi. Bu erda maqsadning integratsion xossalari, maqsadning asoslanganligi,
uni ifodalash va qo‘yishga ilmiy yondashuv, tadqiqotchilik guruhi yoki butun
firma jamoasi tomonidan maqsadning tushunilishi va qabul qilinishi katta ahamiyat
kasb etadi. Tadqiqot missiyasi uni, maqsad tomon izchil harakatlangan holda
o‘tkazilishini ta’minlovchi asosiy belgisi sifatida ko‘rib chiqiladi. U maqsadga
qarab harakatlanishda cheklovlarni va ushbu harakatning har bir bosqichida
ustuvorliklarni tanlashga yordam beradi. Missiya: nima uchun tadqiqotlar o‘tkazish
zarur, maqsadga haqiqatda erishish mumkinmi? degan savolga javob berishi zarur.
Metodologik tayyorlik shuningdek, maqsadni va missiyani hisobga olgan
holda firmani rivojlantirish konsepsiyasi bilan belgilanadi. Bu firmaning
rivojlanish tendensiyalarini aks ettiruvchi qoidalar majmuasidir. Konsepsiya
maqsad va missiya bilan chambarchas bog‘langan, chunki unisini ham, bunisini
ham o‘z ichiga oladi, bundan tashqari ularni aniqlashtiradi, tadqiqot dasturining
tayanch qoidalarini aniqlaydi. Tajriba ham katta ahamiyat kasb etadi.
Tadqiqotchilik ishini muntazam olib borilishi tajriba to‘plashga ko‘maklashadi va
tadqiqotchilik faoliyatining samaradorlik salohiyatini oshiradi. Tajriba vaqtni
tejaydi, xatolardan himolaydi va ko‘pgina operatsiyalarni engillashtiradi. Ko‘pgina
tadqiqot turlarining samaradorligi uni o‘tkazishning axborot bazasiga bog‘liq.
Rivojlanish jarayonlari dinamikasini ko‘rish taqqoslama tahlil o‘tkazish,
tendensiyalarni aniqlash, eng omadli qarorlarni tanlash uchun kerakli to‘plangan
axborot hajmiga ega bo‘lish zarur. Ushbu ehtiyoj muntazam tadqiqot o‘tkazishni
motivatsiyalaydi. U yoki bu hodisalar yoki jarayonlarni modellashtirish va
28

baholash metodikalardan foydalanmasdan turib tadqiqot o‘tkazib bo‘lmaydi. Biroq
metodikalar turlicha bo‘ladi. Tadqiqotchilar yoki menejer aynan qaysilarini
qo‘llaydilar, shaxsiy metodikalar qanday ishlab chiqiladi – bularning barchasi ham
tadqiqotning metodologik salohiyatini tavsiflaydi. Nihoyat, kerakli tadqiqot
usullarini qo‘llash imkoniyatlarini ham aytib o‘tish zarur. Ushbu imkoniyatlar
ularni ishlata olish imkoniyati, tegishlik texnik vositalarning mavjudligi,
tadqiqotchilarning malakasi bilan belgilanadi
Mos keladigan kelajak variantini yaratish uchun barcha imkoni bor narsalarni
bajarish va muvaffaqiyatsizliklarni bartaraf qilish choralarini qabul qilish vazifasi
aynan barcha darajadagi boshqaruvchilar zimmasiga yuklatilgan. Hozirgi davr – bu
barcha jamiyat hayoti sohalarida chuqur qayta o‘zgartishlar davri, korxonalarni
prinsipial jihatdan yangi xo‘jalik yuritish sharoitlariga moslashuvni talab qiladi.
Zamonaviy xo‘jalik yuritish sharoitlarida shu narsa oydinki, korxonaning raqobat
ustunliklari nafaqat moddiy resurslar va ulardan foydalanish darajasiga, balki
nomoddiy resurslardan, ayniqsa ulardan en muhimi – korxona xodimlarining aqliy
resurslariga tobedir. Korxona salohiyatiga kelsak, adabiyotlarda iqtisodiy, bozor,
ishlab chiqarish, kadrlar, aqliy, ilmiy-texnik va boshqa salohiyat tushunchalari
keltiriladi. Bu ko‘plab potensial imkoniyatlarga ega ijtimoiy-iqtisodiy tizim
sifatida korxonaning murakkabligini yana bir bor tasdiqlaydi. Tizimli yondashuv
nuqtai nazardan korxona o‘z funksional vazifasi bilan farqlanuvchi ikki:
boshqariluvchi va boshqaruvchi quyi tizimlardan tashkil topgan. Agar korxona
salohiyati ko‘rib chiqilsa, unda shuningdek, boshqariluvchi quyi tizimning
mahsulot va xizmatlar yaratish qobiliyatini tavsiflaydigan ishlab chiqarish
salohiyatini hamda korxona salohiyatini shakllantirish va undan samarali
foydalanish uchun dastlabki shart-sharoitlarni yaratadigan boshqaruvchilik
salohiyatini ajratish zarur. Boshqaruv apparati xodimlarining tarkibi, malakasi
darajasi, boshqaruvchilik faoliyatining metodik, tashkiliy va texnik ta’minot
darajasi birgalikda korxona boshqaruvchilik salohiyatini tavsiflaydi.
boshqaruvchilik salohiyati tashkilotning aqliy salohiyatiga, ya’ni xodimlarning
29

aqliy qobiliyatlarining yig‘indisiga va ularni ochish hamda qo‘llash
imkoniyatlariga ko‘proq darajada bog‘liqdir. Korxonaning muvaffaqiyatli faoliyat
yuritishi, uning raqobatbardoshligi ko‘plab omillarga bog‘liqdir, lekin ular orasida
asosiysi inson omilidir. Xodimlar salohiyatidan samarali foydalanish, uni doimiy
rivojlantirish faqatgina zamonaviy talablarga javob beruvchi boshqaruv tizimi
mavjud bo‘lganda mumkin bo‘ladiki, uning muhim tavsifi korxonaning boshqaruv
salohiyati bo‘lishi zarur. Ushbu tushuncha alohida puxta tadqiqotni talab qiladi.
Boshqaruv salohiyatini shakllantirish va rivojlantirishning eng samarali usullarini
aniqlashdan iborat bo‘lgan uning tadqiqoti zamonaviy iqtisodiy fanning dolzarb
nazariy va amaliy muammosi hisoblanadi. Menejment boshqaruv ob’ektining
ma’lum xulqini shaklllantirishga mo‘ljallangan bo‘lib, uni quidagi ikki aspektga
bo‘lish mumkin: iqtisodiy tavsiflar majmuasida aks etadigan iqtisodiy xulq, va
kelishish hamda hamkorlikning ijtimoiy tomonini tavsiflaydigan sotsial-psixologik
xulq. Haqiqiy amaliyotda ushbu ikki yondashuvni bir-biriga qarama-qarshi
qo‘ymaslik kerak. Samarali amaliy menejment formulasi uni ilmiy bilimlar va
tavsiyalar, amaliy muvaffaqiyat andazalari, kasbiy tajriba, amaliy ko‘nikmalar va
uquvlar, shuningdek boshqaruv san’atidan foydalangan holda qurishni nazarda
tutadi. Bularning barchasi muammolarni tahlil qilish, tekshirish, ularning echim
variantlarini loyihalash hamda asosli tanlash asosida amalga oshirilishi zarur.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
30

1. Mirziyoyev Sh.M. – Tanqidiy tahlil, qat iy tartib-intizom va shaxsiyʼ
javobgarlik — har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak.
Mamlakatimizni 2016 yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning asosiy yakunlari
va 2017 yilga mo‘ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor
yo‘nalishlariga bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasining kengaytirilgan majlisidagi
ma ruza, 2017 yil 14 yanvar
ʼ — Toshkent : O‘zbekiston, 2017. — 104 b.
2. Karimov I.A. O’zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod, siyosat va mafko’ra.
– T.: «O’zbekiston», 1996, 40-41-betlar.
3. Zaynutdinov Sh.N. Bozor sharoitida sifat m е n е jm е nti masalalari. Ilmiy
maqolalar to`plami. – T.: TDIU, 2006.
4. Qosimova D.S. N е ft-gaz kompaniyalarini samarali menejment asoslari.
Monografiya. – T.: “Fan”, 2006. – 146 b.
5. To`laganova D.S. T е or е tich е ski е podxodo’ k rasionalnomu ispolzovaniyu
r е sursnogo pot е nsiala v kompanii G’G’ “Iqtisodiyot va talim” jurnali, 2005, 1–son.
6. Qosimova D.S. Tezroofing. Mark е ting strat е giyasini qo`llash.
O`zb е kistondagi bizn е s talim tizimiga «K е ys Stadi» uslubini tadbiq etish. K е yslar
to`plami. – T.: Akademia, 2006. – 517-532-b.
7. Sharifxo`ja е v M., Abdulla е v Yo. M е n е jm е nt. Darslik – T.: O`qituvchi,
2002. – 256 b.
8. Muxitdinov X.A. Sobirov A.A. Boshqaruv nazariyasi. Co`lpon nomidagi
nashriyot-matbaa ijodiy uyi. – T.: 2012.
9. Qosimov G’. “Menejment”, T.: O’zbekiston, 2002. 180-190 b.
10. Yo‘ldoshev N.Q., Umarjonov A.M. Iqtisodiyot va menejment. - T.: TDIU,
2005
11. Sh.N.Zaynutdinov, N.R.Qodirxodjaeva. “Menejment” fani bo‘yicha o‘quv-
uslubiy majmua. “Iqtisodiy ta’limdagi o‘qitish texnologiyasi” seriyasidan. T.:
TDIU, 2006, 156 b
12. Sh.N.Zaynutdinov, N.R.Qodirxodjaeva. “ Menejment” fani bo‘yicha o‘quv
uslubiy ta’lim texnologiyasi. Uslubiy qo‘llanma. “Iqtisodiy ta’limdagi o‘qitish
texnologiyasi” seriyasidan. T.: TDIU, 2006, 185 b
31

13. Yo‘ldoshev N.Q., Qozoqov O.S. Menejment. Darslik. - T.: Fan, 2004.
14. Gerchikova V.I. Menedjment. Uchebnik. – M.; 2003
15. Galkovich R.S., Nabokov A.M. Menedjment. Uchebnik. – Perm, 2000
16. Vixanskiy O.S., Naumov A.I. Menejment. Uchebnik. – M.: Ekonomika , 2003
(61-125).
17. Dyatlov A. N. Ob щ iy menedjment: Konsepsii i kommentarii: Uchebnik. -
M.: Alpina Biznes Buks , 2007. - 400 b.
18. Zagorodnikov S.V. Kratkiy kurs po menedjmentu: ucheb. posob. –M.: “Okey –
kniga”, 2007.-160 b.
INTERNET MANBALARI
1. www.lex.uz
2. www.ziyonet.uz
3. www.arxiv.uz
4. www.stat.uz
32

Ijtimoiy tadqiqotlar natijalarini menejmentda qo’llanilishi

Sotib olish