Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	30000UZS
Размер	3.3MB
Покупки	0
Дата загрузки	13 Май 2025
Расширение	docx
Категория	Биология

Ikkilamchi va uchlamchi qoplovchi to‘qima periderma va po‘stloq bilan tanishish

Kutinlanish – hujayra po‘stining tashqi qavatiga xos bo‘lib, kutin moddasini
hujayra o‘zi, hujayra po‘stining tashqi qavati uchun ishlab chiqaradi. Kutinlashgan
hujayra qobig‘i suvni, mikroorganizmlarni juda ham oz o‘tkazadigan bo‘ladi.
Bunday hujayralarni ko‘pincha barg epidermisida ko‘ramiz.
Shilliqlanish – bu kletchatka (sellyuloza) ning izomerlanishi bo‘lib, buni
suvda ivigan yoki bo‘rtib o‘sa boshlagan zigr urug‘ida kuzatish mumkin. Urug‘
unib chiqishida shilliqlanishning ahamiyati katta.
Minerallanish – hujayra po‘stida kremniy yoki kalsiyning kristallanib
qolishidir. Buni hujayra po‘sti qattiqlashgan qamishda ko‘rish mumkin.
2.2. Po‘stloqdagi tirik va o‘lik hujayralar tizimi
Po‘stloqdagi tirik va o‘lik hujayralar tizimi o‘simlikning tashqi himoya
mexanizmlarini tashkil etishda, shuningdek, uning hayotiy faoliyatini ta’minlashda
muhim rol o‘ynaydi. Po‘stloqda tirik hujayralar va o‘lik hujayralar birgalikda
ishlaydi, har biri o‘zining o‘ziga xos funksiyalarini bajaradi. Po‘stloqdagi tirik
hujayralar o‘simlikning hayotiy faoliyatida muhim rol o‘ynaydi. Ular o‘simlikning
metabolik jarayonlariga faol ishtirok etadi, oziq moddalarining ishlab chiqarilishi,
taqsimlanishi va himoya mexanizmlarini boshqarish bilan shug‘ullanadi. Tirik
hujayralar, ayniqsa, fellemning ichki qatlamlarida mavjud bo‘lib, ular suberin va
25

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Mamatov, I. O‘simliklar biologiyasi. Toshkent: «Fan» nashriyoti, 2021.
215 bet.
2. G‘ulomov, Sh. O‘simliklarning biologik va ekologik o‘zgarishlari.
Samarqand: Samarqand Universiteti nashriyoti, 2020. 180 bet.
3. Tursunov, A. Periderma va po‘stloqning ekologik roli. Buxoro: Buxoro
Davlat Universiteti nashriyoti, 2019. 120 bet.
4. Bektemirov, A. O‘simliklar hujayralari va ularning biologik
mexanizmlari. Toshkent: «O‘zbekiston» nashriyoti, 2018. 250 bet.
5. Jalilov, S. Ekotizimlar va ularning biologik monitoringi. Toshkent:
«Iqtisod-Moliya» nashriyoti, 2022. 310 bet.
6. Shavkatov, S. O‘simliklar va ularning himoya mexanizmlari. Andijon:
Andijon Davlat Universiteti nashriyoti, 2017. 200 bet.
7. Sodiqov, B. Biologik monitoring va ekologik barqarorlik. Farg‘ona:
Farg‘ona Davlat Universiteti nashriyoti, 2016. 165 bet.
8. Yusupov, A. O‘simliklar va ekologik monitoring. Nukus: Nukus Davlat
Universiteti nashriyoti, 2020. 145 bet.
9. Zaynalov, D. O‘simliklar hujayrasi va uning tuzilishi. Toshkent:
«O‘qituvchi» nashriyoti, 2015. 189 bet.
10. Usmonov, M. Po‘stloq va uning o‘simliklar ekologiyasidagi roli.
Qarshi: Qarshi Davlat Universiteti nashriyoti, 2018. 230 bet.
11. Raxmonov, J. Po‘stloqning biologik va ekologik tahlili. Toshkent:
«O‘zbekiston» nashriyoti, 2017. 199 bet.
12. Tashkentov, R. O‘simliklar hujayralari: tuzilishi va funksiyasi.
Toshkent: «Shuhrat» nashriyoti, 2021. 221 bet.
35

tashqi muhitdan keladigan zararli moddalarni o‘simlik organizmiga kirishiga yo‘l
qo‘ymaydi. Felloderm esa tirik hujayralardan tashkil topgan va asosan moddalar
almashinuvini qo‘llab-quvvatlovchi qatlam bo‘lib, u o‘simlikning ichki tizimiga
oziq moddalarini tarqatishda ishtirok etadi. Bu ikki qatlam birgalikda peridermani
tashkil etadi. Fellem hosil bo‘lganidan so‘ng, epiderma (birlamchi qoplovchi
to‘qima) asta-sekin yemiriladi yoki to‘kiladi. O‘simlikning o‘sish jarayoni
davomida tashqi qatlamining kuchlanishi, o‘simlikning tashqi mexanik ta’sirlarga
qarshi chidamliligini oshiradi. Shunday qilib, fellem epidermaning o‘rnini
egallaydi va uni yangi, kuchliroq himoya qatlamiga almashtiradi. Epidermaning
yemirilishi o‘suvchi o‘simliklar uchun tabiiy jarayon bo‘lib, ular yangi himoya
qatlamlari bilan ta’minlanadi.
Periderma o‘simlikda ko‘p marta yangilanishi mumkin. Vaqt o‘tishi bilan
yangi fellogen qatlamlari hosil bo‘lib, bu ko‘p martalik peridermaga olib keladi.
Bunday holat o‘simlik organizmining o‘sishi va rivojlanishiga imkon yaratadi,
chunki yangi peridermalar o‘simlik tanasining o‘sishiga hamda tashqi muhitdan
doimiy himoya qilishga xizmat qiladi. Peridermaning yangilanishi o‘simlikning
ichki qismlarining saqlanishi va himoya qilinishini ta’minlash uchun zarur bo‘lib,
ular o‘simlikning hayotiy jarayonlariga doimiy ravishda qatnashadi. O‘simliklar
tanasidagi o‘suv nuqtalari (apikal meristema) — bu eng faol bo‘linayotgan
hujayralarning joylashgan qismidir. Bu nuqtalar o‘simlikning o‘sishining markaziy
joylari bo‘lib, ular tashqi muhitning zararli ta’sirlariga eng moyil hisoblanadi.
Shuning uchun o‘suv nuqtalari atrofidagi periderma juda muhim himoya
funksiyasini bajaradi. O‘suv nuqtalaridagi peridermalar tezroq shakllanib, bu yerda
fellem qatlamlari ko‘proq zich va ko‘p qavatli bo‘ladi, bu esa o‘simlikni tashqi
zararli omillardan himoya qilishga xizmat qiladi.
Bundan tashqari, ba’zi o‘simliklarda lenticellar (linzanglar) hosil bo‘ladi.
Lenticellar — bu peridermada joylashgan bo‘shliqlar bo‘lib, ular orqali gaz
almashinuvini ta’minlash mumkin. Bu jarayon o‘simlikning nafas olishiga yordam
beradi va peridermani nafaqat himoya qiluvchi, balki metabolik jarayonlarda
10

farmatsevtika, kimyo va oziq-ovqat sanoatida qo‘llanishi) va ekologiyadagi
(biomonitoring, iqlim moslashuvi) ahamiyati ham ularni chuqur tadqiq qilish
zaruriyatini oshirmoqda. Shu sababli, ushbu kurs ishida periderma va po‘stloq
to‘qimalarining tuzilishi, hosil bo‘lish mexanizmi, biologik funksiyalari hamda
ekologik va amaliy ahamiyati keng yoritiladi. Bu orqali o‘simliklar morfologiyasi
va himoya tizimlari haqidagi mavjud bilimlarni chuqurlashtirish va yangi ilmiy
qarashlarni shakllantirish maqsad qilingan.
Kurs ishining maqsadi. O‘simliklarda uchraydigan ikkilamchi va
uchlamchi qoplovchi to‘qimalar, ya’ni periderma va po‘stloqning tuzilishi, hosil
bo‘lish mexanizmi hamda ularning biologik va ekologik funksiyalarini chuqur
ilmiy jihatdan o‘rganishdan iborat. Bu orqali o‘simliklarning tashqi muhitga
moslashuv mexanizmlarini yaxshiroq tushunish, ularning tabiiy himoya tizimlarini
tahlil qilish va ushbu to‘qimalarning o‘simlik hayotidagi o‘rni haqida aniq tasavvur
hosil qilish nazarda tutilgan. Periderma va po‘stloq to‘qimalarining morfo-
anatomik xususiyatlarini tahlil qilish, ularning o‘sish va rivojlanishdagi
bosqichlarini aniqlash hamda ularning amaliy ahamiyatini ko‘rsatib berish ushbu
ishning muhim maqsadlaridan biridir.
Kurs ishining vazifalari:
 Ikkilamchi va uchlamchi qoplovchi to‘qimalarning tuzilishini o‘rganish;
 Periderma va po‘stloqning hosil bo‘lish jarayonlarini tahlil qilish;
 Ushbu to‘qimalarning biologik va ekologik funksiyalarini aniqlash;
 Periderma va po‘stloqning amaliy ahamiyatini ko‘rsatish;
Kurs ishining predmeti. O‘simliklarda uchraydigan ikkilamchi va
uchlamchi qoplovchi to‘qimalar, ya’ni periderma va po‘stloqning morfologik va
anatomik xususiyatlari, ularning hosil bo‘lish jarayonlari hamda biologik
funksiyalaridir.
Kurs ishining obyekti. O‘simlik tanasida uchraydigan ikkilamchi va
uchlamchi qoplovchi to‘qimalar, jumladan periderma va po‘stloqning tuzilishi
hamda rivojlanish jarayonlaridir.
4

davomida hosil bo‘lgan periderma qatlamlari po‘stloq ko‘rinishida tashqi
tomondan ajralib boradi. Bu jarayon biologik evolyutsiya nuqtai nazaridan ham
o‘ta muhim bo‘lib, o‘simliklarning quruqlikdagi hayot sharoitlariga moslashuvini
ta’minlovchi asosiy adaptatsiya shakllaridan biridir. Periderma nafaqat
o‘simlikning fizik himoyasini ta’minlaydi, balki ayrim moddalarning
almashinuvida ham ishtirok etadi. Masalan, ba’zi daraxt turlari (terak, olma, archa
va boshqalar) peridermasi orqali efir moylari, taninlar yoki boshqa sekretsiya
mahsulotlarini ajratib chiqaradi. Bu moddalarning ajratilishi ko‘pincha o‘simlikni
zararli organizmlardan himoya qilishda yoki boshqa o‘simliklar bilan allelopatik
(biokimyoviy) raqobat yuritishda xizmat qiladi. Birlamchi epiderma to‘qimasi
o‘simliklarning dastlabki hayot bosqichlarida yetarli darajada himoya funksiyasini
bajarsa-da, o‘simlik organizmining qalinlashuvi va qarishi natijasida uning o‘rnini
periderma egallaydi. Periderma epiderma kabi faqatgina himoya qiluvchi qatlam
emas, balki murakkab tuzilishga ega, doimo yangilanib boruvchi, adaptiv, ko‘p
funksiyali qoplovchi to‘qima sifatida e’tiborga loyiqdir.
Periderma o‘simlikning ikkilamchi qoplovchi to‘qimasi bo‘lib, u o‘zining
tuzilishi, funksiyasi va hosil bo‘lish mexanizmi jihatidan murakkab tuzilmaga ega.
Ushbu tuzilmada asosiy hosil qiluvchi qatlam — fellogen (qoplovchi kambiy)
markaziy o‘rinni egallaydi. Fellogen differensiallanish jarayoni natijasida o‘simlik
tanasida himoyaviy qavatning shakllanishi boshlanadi. Bu jarayon epiderma
to‘qimasi yemirilgach yoki uni almashtirish zarurati tug‘ilganda faollashadi.
Fellogen — ikkilamchi meristema hisoblanib, u ikki yo‘nalishda faol
bo‘linish xususiyatiga ega: tashqi tomonga — fellem, ichki tomonga esa —
felloderm hujayralarini hosil qiladi. Bu uch qavat birgalikda peridermani tashkil
etadi. Fellem — o‘lik hujayralardan iborat bo‘lib, u suberin moddasi bilan
qoplangan. Suberin tufayli fellem suv va gaz o‘tkazmaydi, o‘simlikni tashqi muhit
ta’sirlaridan — issiqlik, sovuq, mikroorganizmlar, zararli hasharotlardan himoya
qiladi. Felloderm esa tirik parenximatik hujayralardan iborat bo‘lib, u asosan
7

2.3. Po‘stloqning ekologik va iqtisodiy ahamiyati
Po‘stloq o‘simliklar uchun faqat himoya qatlamidan iborat bo‘lib qolmay,
balki ekologik va iqtisodiy jihatdan ham katta ahamiyatga ega. Uning ekologik va
iqtisodiy roli o‘simliklar o‘ziga xos tarzda yashash sharoitlariga moslashgan holda,
butun ekosistema va sanoat sohalarida turli xil foydalar keltiradi. Po‘stloq
o‘simliklarning turli iqlim sharoitlariga moslashuvchanlikdagi roli juda katta.
Po‘stloq o‘simliklar uchun faqat himoya funksiyasini bajarib qolmay, balki ular
o‘zlarining yashash sharoitlariga moslashish jarayonida muhim ekologik
vazifalarni bajaradi. Iqlimning o‘zgarishi, haroratning ko‘tarilishi yoki pasayishi,
suvning ortishi yoki etishmasligi kabi ekstremal iqlim sharoitlarida po‘stloq
o‘simliklarni himoya qilishda juda samarali bo‘ladi.
Po‘stloq o‘simliklarning suvni saqlash imkoniyatlarini oshiradi. Quruq va
kam suvli hududlarda yashovchi o‘simliklar ko‘proq qalin po‘stloqqa ega
bo‘lishadi, bu esa suvning yo‘qolishini kamaytiradi. Po‘stloqning qalinlashishi
o‘simlikni suvdan tejashga yordam beradi, chunki qalin po‘stloq suv
bug‘lanishining oldini oladi va o‘simlikni suv yo‘qotishidan himoya qiladi.
Bundan tashqari, po‘stloq o‘simlikning issiqlikni boshqarishiga yordam beradi.
Qalin po‘stloq yuqori haroratda o‘simlikni qizib ketishdan saqlaydi, ayniqsa, issiq
va quruq joylarda yashovchi o‘simliklar uchun bu juda muhim.
Po‘stloq o‘simlikning sovuq va nam sharoitlariga moslashishda ham muhim
rol o‘ynaydi. Sovuq iqlim sharoitlarida o‘simliklar po‘stloqlarini qalinlashtirib,
issiqlikni saqlaydi va sovuqdan himoya qiladi. Ayniqsa, qishki sovuq sharoitlarida
o‘simliklar po‘stloqlarini qalin qilib, ular orqali sovuqni sekin o‘tkazib, o‘simlikni
himoya qiladi. Po‘stloq shuningdek, o‘simlikni kuchli shamollardan, yomon iqlim
omillaridan va mexanik zarbalardan himoya qiladi. O‘simliklar po‘stloqlarini
o‘zgartirish orqali o‘zining ekologik sharoitlarga moslashish imkoniyatlarini
oshiradi. Bu o‘simliklarning hayotiy jarayonlarini, shu jumladan fotosintez va
respiratsiyani ham samarali boshqarishda yordam beradi. Po‘stloq o‘simliklarni
30

yo‘qotilishidan va mikroorganizmlardan himoya qiladi. Bu qatlam suberin
moddasini o‘z ichiga olganligi sababli, u o‘simlik tanasining suv yo‘qotishini
cheklashda katta rol o‘ynaydi. Shu bilan birga, periderma tashqi omillarni engib
o‘tishda o‘simlikning ichki tizimlarini himoya qiladi.
Periderma o‘simlikni tashqi mexanik shikastlanishlardan himoya qiladi.
Fellem, o‘simlikning tashqi qatlamidagi qattiq hujayra devorlari bilan o‘simlikni
mexanik bosimlardan, zamburug‘lar va bakteriyalar kabi mikroorganizmlar
tomonidan yuzaga keladigan zararlardan himoya qiladi. Fellemning qalinligi
o‘simlik yashayotgan sharoitlarga qarab o‘zgaradi, masalan, qurg‘oqchilik
sharoitida fellem yanada qalinlashadi, bu esa suv yo‘qotilishini kamaytiradi.
Suberin moddasining mavjudligi fellemning boshqa bir xususiyati bo‘lib, bu
modda suvning o‘simlikdan chiqishini cheklaydi. Suberin molekulalari o‘simlik
tanasida himoya bar’yerini yaratib, uning suvsizlikdan himoya qilinishini
ta’minlaydi. Shu tarzda, periderma o‘simlikning ekologik sharoitlarga, ayniqsa
qurg‘oqchilikka moslashuvini ta’minlaydi. Periderma o‘simlikni kasalliklar,
mikroorganizmlar va boshqa zararli omillardan himoya qilishda muhim rol
o‘ynaydi. Fellemning tarkibidagi suberin va boshqa moddalarning zararlanuvchi
mikroblarga qarshi himoya mexanizmi mavjud. Bu himoya qatlamlar
mikroorganizmlarning o‘simlikka kirib borishiga to‘sqinlik qiladi va ularni
zararsizlantiradi. Peridermaning tarkibida joylashgan lenticellarlar (gaz
almashinuvi uchun kichik ochilishlar) o‘simlikning tashqi muhit bilan xavfsiz
aloqasini ta’minlaydi. Ba’zi o‘simliklar lenticellar hosil qilib, bu orqali gaz
almashinuvi, shu jumladan kislorod va karbonat angidrid almashinuvi bo‘ladi. Bu
jarayon orqali o‘simlik o‘zining metabolik jarayonlarini qo‘llab-quvvatlaydi.
Peridermaning boshqa himoya mexanizmlari, masalan, qattiq po‘stloq shakllanishi
yoki boshqa moddalarning ishlab chiqarilishi o‘simlikni kimyoviy moddalar,
mexanik shikastlanishlar va ortiqcha issiqlikdan himoya qiladi.
Periderma o‘simliklarning uzoq umr ko‘rishini ta’minlaydi. O‘simliklar o‘z
peridermalarini har xil sharoitlarga moslashtiradilar, bu esa ularning uzoq umr
18

tarkibini shakllantiradi. Qurg‘oqchilik sharoitida o‘simliklar ko‘pincha qalin va
zich po‘stloq hosil qiladilar, bu esa ularni suv yo‘qotishidan himoya qiladi.
Po‘stloq o‘simlikning o‘sish jarayonida doimiy ravishda shakllanadi va
uning tashqi ko‘rinishini tashkil etadi. O‘simliklarning rivojlanish bosqichlarida
po‘stloqning tarkibi va strukturasidagi o‘zgarishlar o‘simlikning ekologik
sharoitlar va o‘sish jarayonlariga moslashuvini ta’minlaydi. Yosh o‘simliklarda
po‘stloq yupqa va elastik bo‘lib, o‘sish jarayonlariga mos keladi. Qarilik
bosqichida esa po‘stloq qalinlashib, o‘simlikni tashqi ta’sirlardan yanada
mustahkam himoya qiladi. Po‘stloq tarkibida fellem, fellogen va felloderm kabi
qatlamlar mavjud. Fellem po‘stloqning tashqi qatlamini tashkil etadi va mexanik
himoya vazifasini bajaradi. Fellogen esa po‘stloqning rivojlanishiga yordam
beradigan hujayra qatlamidir. Felloderm esa o‘simlik tanasida moddalar
almashinuvini qo‘llab-quvvatlaydi va o‘simlikning fiziologik jarayonlarida ishtirok
etadi. Po‘stloqning tashqi ko‘rinishi o‘simliklarning yashash joylari va ekologik
sharoitlariga qarab farqlanadi. Ba’zi o‘simliklar o‘zlarining tashqi ko‘rinishida
maxsus himoya mexanizmlarini rivojlantiradi, masalan, po‘stloqning qattiqligi,
rang-barangligi yoki to‘qimalarning maxsus tuzilishi. Shu tarzda, po‘stloq
o‘simlikning ekologik moslashuvi va uzoq umr ko‘rishiga yordam beradi. Po‘stloq
20

kimyoviy va mexanik zararlar, masalan, bakteriyalar va zamburug‘lar tomonidan
yuzaga keladigan infektsiyalar va o‘simlikning ichki to‘qimalariga zararlardan
himoya qiladi. Ba’zi o‘simliklar o‘z po‘stloqlarini ko‘proq yog‘li moddalardan
yoki boshqa himoya moddalaridan hosil qiladi, bu esa o‘lik hujayralarning himoya
funktsiyalarini kuchaytiradi. O‘lik hujayralar o‘simliklar uchun ko‘plab ekologik
va biologik funksiyalarni bajaradi, bu esa ularning yashash imkoniyatlarini
yaxshilaydi va ekologik tizimda mustahkam o‘rin egallashlariga yordam beradi.
Po‘stloqdagi gaz almashinuvi o‘simliklar uchun muhim hayotiy
jarayonlardan biridir, chunki u atmosferadagi kislorod va karbonat angidridni
o‘simlikka kiritishda va o‘simlikdan chiqarishda asosiy rol o‘ynaydi. Bu jarayon,
asosan, po‘stloqdagi linzalar (lenticellar) orqali amalga oshiriladi.
Lenticellar — bu po‘stloqdagi maxsus strukturalar bo‘lib, ular orqali gazlar
almashinuvi yuz beradi. Lenticellar po‘stloqning o‘lik hujayralari orasida
joylashgan bo‘lib, ular orqali o‘simlikning ichki va tashqi muhitlari o‘rtasida
o‘zaro gaz almashinuvi amalga oshadi. Bu tuzilma o‘simlikning tashqi qatlamida
gazlarning o'tishini va nafas olish jarayonlarini samarali tarzda boshqaradi.
O‘simliklar nafas olish jarayonida karbonat angidridni chiqarib, kislorodni qabul
qiladi. Bu jarayon o‘simlikning normal metabolik faoliyatini ta’minlaydi va uning
o‘sishiga yordam beradi. Po‘stloqdagi lenticellar strukturalar bu gaz almashinuvini
tezlashtiradi, bu esa o‘simlikka energiya va ozuqa moddalarini samarali ravishda
taqsimlash imkonini beradi.
28

ko‘proq kuchli himoyaga muhtoj bo‘lgan o‘simliklarda, masalan, qattiq quruq
iqlimda yashovchi daraxtlarda uchraydi.
 Susaygan yoki sust fellogen — bu turdagi fellogen bo‘linish jarayonida
nisbatan sust bo‘ladi, natijada ingichka va kam qatlamli periderma shakllanadi.
Bunday holat odatda yumshoq, qisqa umr ko‘ruvchi o‘simliklarda yoki o‘suv
sharoiti qulay bo‘lgan joylarda kuzatiladi.
Fellogenning faolligi nafaqat peridermani hosil qiladi, balki u peridermada
keyingi bosqichlarda ham o‘z funksiyalarini davom ettiradi. U yangi fellem va
felloderm qatlamlarini hosil qilib, o‘simlikning himoya tizimini doimo yangilab
boradi. Shu tariqa fellogen o‘simlikning o‘suv nuqtalari atrofidagi tashqi
zararlardan himoya qiluvchi markaziy mexanizm sifatida xizmat qiladi. U gaz
almashinuvini ta’minlovchi lentisellalar shakllanishi bilan ham bevosita bog‘liq
bo‘lib, peridermani nafaqat himoya, balki yashash uchun zarur bo‘lgan
funksiyalarni bajaradigan to‘qimaga aylantiradi.
Periderma o‘simliklar tanasining tashqi himoya qatlamini tashkil etuvchi
muhim to‘qima hisoblanadi. Uning shakllanishi bir qancha bosqichlarda amalga
oshadi, har bir bosqichning o‘ziga xos xususiyatlari va funksiyalari bor.
Peridermaning shakllanish jarayoni o‘simlikning tashqi qatlamlaridagi
hujayralarning bo‘linish xususiyatini orttirishi bilan boshlanadi. Birlamchi
epiderma yoki subepidermal to‘qimalar, ya’ni epiderma ostidagi hujayralar
bo‘linish xususiyatini olishadi va bu jarayon natijasida fellogen (qoplovchi
kambiy) shakllanadi. Fellogen hujayralari o‘simlikning ikkilamchi o‘sishiga
yordam beradigan meristematik to‘qima sifatida faoliyat boshlaydi. Fellogenning
faolligi orqali yangi to‘qimalar hosil bo‘lib, ular o‘simlikni tashqi omillardan
himoya qiladi.
Fellogen tashqi tomonga fellem va ichki tomonga felloderm hujayralarini
hosil qiladi. Fellem o‘lik hujayralardan iborat bo‘lib, uning asosiy vazifasi —
o‘simlikni tashqi zararli omillardan himoya qilishdir. Fellem qatlamida suberin
moddasining mavjudligi suv va gazlarning o‘tishini cheklaydi, shu bilan birga
9

MUNDARIJA:
KIRISH................................................................................................................. 3
I-BOB. IKKILAMCHI QOPLOVCHI TO‘QIMA — PERIDERMANING
TUZILISHI VA FUNKSIYASI
1.1. Peridermaning hosil bo‘lishi va rivojlanishi………………………………... 5
1.2. Peridermani tashkil etuvchi
elementlar……………………………………… 11
1.3. Peridermaning o‘simlik hayotidagi roli ……………………………………... 15
II-BOB. UCHLAMCHI QOPLOVCHI TO‘QIMA — PO‘STLOQ VA
UNING BIOLOGIK ROLI
2.1. Po‘stloqning shakllanishi va tashqi
ko‘rinishi ………………………………. 19
2.2. Po‘stloqdagi tirik va o‘lik hujayralar
tizimi …………………………………. 25
2.3. Po‘stloqning ekologik va iqtisodiy ahamiyati………………………………. 29
XULOSA……………………………………………………………………….. 32
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR............................................................. 34
2

1.3. Peridermaning o‘simlik hayotidagi roli
Periderma o‘simliklarning hayotida muhim funksiyalarni bajaradi, chunki u
o‘simlikni tashqi zararli omillardan himoya qiladi va o‘sish jarayonlarini qo‘llab-
quvvatlaydi. Periderma tarkibidagi har bir element o‘simlikning biologik
jarayonlari uchun zaruriy himoya va qo‘llab-quvvatlashni ta’minlaydi. Periderma
o‘simlikning tashqi qatlamini tashkil etuvchi himoya tizimidir. Uning asosiy
vazifasi mexanik shikastlanishlar, tashqi omillar va suv yo‘qotishidan himoya
qilishdir. Peridermaning asosiy tarkibiy qismi bo‘lgan fellem (po‘stloq) o‘simlikni
mexanik bosimlar va shikastlanishlardan himoya qiluvchi qatlamni tashkil qiladi.
Fellemning hujayra devorlari suberin bilan qoplangan bo‘lib, bu moddalar suvni
o‘tkazmaydi va boshqa moddalar bilan o‘zaro ta’sirni cheklaydi. Suberin
moddasining yuqori konsentratsiyasi fellemdagi hujayralarning suvsizlik
sharoitlariga qarshi chidamliligini oshiradi, bu o‘simlikning suvni yo‘qotishining
oldini olishda muhim rol o‘ynaydi. O‘simliklar ekologik sharoitlarga moslashish
uchun peridermalarining qalinligini va tarkibini o‘zgartiradilar. Masalan,
qurg‘oqchilik sharoitida peridermaning qalinligi ortadi. Bu o‘simlikning suvni
15

Lenticellar tuzilishi har xil o‘simlik turlarida farq qilishi mumkin. Ba’zi
o‘simliklar, masalan, quruq va ekstremal sharoitlarda yashovchi turlar, lenticellarni
yanada rivojlangan va kengaygan holatda saqlaydi. Bu, o‘z navbatida, o‘simlikning
gaz almashinuvi jarayonini yanada samarali qiladi, shu bilan birga uning suv va
oziq moddalarini tejashiga yordam beradi. Lenticellar po‘stloq tuzilmasi,
shuningdek, o‘simlikni tashqi iqlim sharoitlaridan himoya qiladi. Ular
atmosferadagi o‘zgaruvchan harorat va namlik sharoitlariga moslashishni
ta’minlaydi, bu esa o‘simlikka ekstremal iqlim sharoitlarida hayotini davom
ettirishga yordam beradi. Lenticellar orqali o‘simlikning gaz almashinuvi
iqlimning o‘zgarishiga qarab o‘zgarmaydi, bu esa o‘simliklarning yashash
qobiliyatini kuchaytiradi.
29

O‘Z BEKISTON RESPUBLIKASI
MAKTABGACHA VA MAKTAB TA’LIM VAZIRLIGI
NIZOMIY NOMIDAGI TOSHKENT DAVLAT
PEDAGOGIKA UNIVERSITETI
“ BOSHLANG‘ICH TA’LIM ” YO‘NALISHI
“ ______________________________________________ ” fanidan
“ Ikkilamchi va uchlamchi qoplovchi to‘qima periderma va po‘stloq bilan
tanishish” mavzusida
KURS ISHI
Bajardi: ______________________________
Ilmiy rahbar: ________________________
Toshkent-2025

Ammo, qarilik davrida po‘stloqning qalinlashuvi va tarkibidagi qattiq
moddalarning ko‘payishi o‘simlikning ichki metabolizmiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi,
chunki bu jarayonlar o‘simlikning o‘sishini sekinlashtiradi. Po‘stloqning
qattiqlashishi va zichlashuvi ichki resurslarning samarali taqsimlanishiga to‘sqinlik
qiladi, bu esa o‘simlikning metabolik faoliyatini yomonlashtiradi va o‘sish
jarayonlarini sekinlashtiradi. Qarilik bosqichidagi o‘simliklar uchun po‘stloqning
qalinlashishi ularning himoya xususiyatlarini kuchaytiradi, lekin ichki jarayonlar
va o‘sish imkoniyatlarini cheklaydi. Bu o‘zgarishlar o‘simliklarning uzoq umr
ko‘rishiga va tashqi sharoitlarga moslashishiga yordam beradi, lekin uning o‘sish
tezligi pasayadi.
Har bir o‘simlik hujayrasi tashqi tomondan qobig‘i bilan o‘ralgan. Lekin
qobiqsiz hujayralar ham kam bo‘lsa-da uchraydi. Bunday hujayralarni yuqori
o‘simliklarning jinsiy hujayralarida, rivojlanayotgan murtakning dastlabki davrida
uchratish mumkin. Bunday hujayralarni plazmalemma o‘rab turadi. O‘simlik
hujayrasi ham o‘sib rivojlanish jarayonida yangi qobiq hosil qiladi. Bu qobiq
protoplastning mahsuli bo‘lib, u har xil polisaxaridlardan tashkil topgan va
mustahkam tuzilgan bo‘lib, hujayra protoplastini o‘rab himoya qilib turadi.
Hujayraning shakli shu hujayra qobig‘iga bog‘liq.
Hujayra qobig‘i asosan uch qavatdan iborat:
23

1.1.1-rasm. Periderma.
Peridermani shakllantirishda o‘simlikda mavjud bo‘lgan ayrim hujayralar
o‘z faoliyatini o‘zgartiradi va qayta meristematik faollik kasb etadi. Bu hujayralar
epiderma ostida yoki po‘stloqning chuqurroq qatlamlarida joylashgan bo‘lishi
mumkin. Ular bo‘linish xususiyatiga ega bo‘lib, yangi meristema – fellogen
(qoplovchi kambiy) ni hosil qiladi. Fellogen odatda tashqi tomonga fellem (yog‘li
moddalar bilan qoplangan o‘lik hujayralar), ichki tomonga esa felloderm (tirik,
ko‘proq parenximatik tuzilgan hujayralar) ni ishlab chiqaradi. Shu uchta qatlam —
fellogen, fellem va felloderm — birgalikda peridermani tashkil etadi.
Fellem qatlami ko‘pincha o‘lik hujayralardan iborat bo‘lib, ularning
devorlari suberin moddasiga to‘yingan bo‘ladi. Suberin — yog‘simon, suv
o‘tkazmaydigan modda bo‘lib, bu hujayralarga suvdan himoya qilish va patogen
mikroorganizmlarga qarshi kurashish imkonini beradi. Fellem qatlamining zichligi,
qalinligi va hujayra tuzilmasi o‘simlik turiga, yoshiga, iqlim sharoitlariga va
ekologik omillarga qarab farq qiladi. Peridermani tashkil etuvchi to‘qimalar
nafaqat himoya, balki ayrim hollarda gaz almashinuvini ta’minlovchi linzalar
(lentisel) deb ataluvchi tuzilmalarni ham hosil qiladi. Periderma o‘zining
shakllanishi va rivojlanishi davomida epiderma qatlami butunlay yo‘qolganidan
so‘ng uning barcha funksiyalarini o‘z zimmasiga oladi. Shu bilan birga, u doimo
yangilanib turadi, chunki fellogen faoliyati natijasida yangi hujayralar hosil bo‘lib,
zarur joylarda eski qatlamlar yangilanishi mumkin. Daraxtlarning tanasida yillar
6

saqlab qolishiga yordam beradi. Qurg‘oqchilikka chidamli o‘simliklar, ayniqsa
barglar va ildizlar orqali, peridermalarini kuchaytirib, ularning suvsizlikka qarshi
kurashish qobiliyatini oshiradilar. Shuning uchun, periderma nafaqat mexanik
himoya vazifasini bajaradi, balki o‘simlikning ekologik sharoitlarga moslashish va
suv balansini saqlashga yordam beradigan muhim strukturaviy qatlamdir.
Peridermaning himoya funksiyasi o‘simlikning turiga qarab farq qilishi mumkin.
Agar o‘simlik mo‘’tadil yoki yuqori haroratli sharoitda o‘sayotgan bo‘lsa, uning
peridermasi tezroq qalinlashadi va bu o‘simlikni issiqlikdan himoya qiladi. Shu
tarzda, periderma o‘simlikning umumiy hayotiyligini va ekologik sharoitlarga
moslashuvini ta’minlaydi, o‘simliklarning suv balansini nazorat qilishda ham
muhim rol o‘ynaydi.
Periderma o‘simliklar uchun juda muhim himoya qatlamidir. Bu qatlamning
asosiy funksiyasi o‘simlikni tashqi zararli omillardan, kasalliklar va
mikroorganizmlardan himoya qilishdir. Periderma o‘zining qattiq va
o‘tkazmaydigan tuzilishi bilan o‘simlikni mexanik shikastlanishlardan, kimyoviy
moddalardan, ortiqcha issiqlikdan va suv yo‘qotilishidan himoya qiladi. Fellem
(po‘stloq) qattiq va suberin moddasini o‘z ichiga olgan hujayra devorlariga ega, bu
esa tashqi muhitdan o‘simlikning ichki tizimlarini izolyatsiya qilishga yordam
beradi. Suberin va boshqa yog‘li moddalarning mavjudligi mikroorganizmlar va
patogenlarni o‘simlik tanasiga kirishidan to‘sqinlik qiladi.Periderma
o‘simliklarning o‘sish jarayonida ham muhim ahamiyatga ega. O‘simlikning
ekologik sharoitlarga moslashuvi uchun peridermaning qalinlashishi o‘zgarib
turadi. Qurg‘oqchilik, issiqlik yoki boshqa stress sharoitlarida peridermaning
qalinligi ortadi, bu esa suvning yo‘qolishini kamaytiradi va o‘simlikni tashqi
shikastlanishlardan himoya qiladi. Ayniqsa, o‘simliklarning barglari va ildizlari
qurg‘oqchilikka chidamli bo‘lishi uchun peridermani yanada kuchli bo‘lishi kerak.
Shu tarzda, peridermaning himoya va ekologik moslashuvdagi roli o‘simliklarning
uzoq umr ko‘rishiga yordam beradi.
16

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi . O‘simliklar hayotiy faoliyati uchun himoya qilish,
tashqi muhit ta’sirlaridan saqlanish va moddalar almashinuvi kabi funksiyalar juda
muhim hisoblanadi. Aynan shu jarayonlarda qoplovchi to‘qimalar, xususan,
ikkilamchi va uchlamchi qoplovchi to‘qimalar — periderma va po‘stloq asosiy
rolni o‘ynaydi. O‘simlik organizmi o‘sib, qalinlashib borgani sari birlamchi
epiderma to‘qimasi himoya qilish vazifasini bajara olmay qoladi. Natijada yangi,
bardoshli, tuzilish jihatidan murakkabroq bo‘lgan periderma to‘qimasi shakllanadi.
Bu to‘qima fellogen (ikkinchi darajali meristema) faoliyati natijasida yuzaga keladi
va o‘simlik organlarini tashqi zararlardan himoya qiladi, hamda gaz almashinuvini
ta’minlaydi.
Zamonaviy biologiya fanida o‘simliklarning morfologik va anatomik
tuzilishlarini chuqur o‘rganish, ayniqsa, ularning hayotiy muhitga moslashuv
jarayonlarini tahlil qilish alohida ahamiyat kasb etadi. Shu nuqtayi nazardan
periderma va po‘stloq to‘qimalari o‘simliklarning nafaqat tuzilish, balki fiziologik
funksiyalarini o‘rganishda ham asosiy obyektlardan biri bo‘lib hisoblanadi.
Periderma himoya va mexanik vazifani bajargan holda o‘simlikni qurish, sovuq,
hasharotlar va boshqa noqulay sharoitlardan saqlaydi. Po‘stloq esa murakkab
tuzilishga ega bo‘lib, faqatgina o‘simlikning tashqi himoyasini emas, balki ichki
tuzilmalar bilan o‘zaro aloqasini ta’minlovchi muhim qatlam sifatida qaraladi.
Mavzuning dolzarbligi shundaki, global iqlim o‘zgarishlari, atrof-muhitning
ifloslanishi, o‘simliklar biologik xilma-xilligini saqlab qolish kabi muammolar
bugungi kunda juda katta e’tiborni talab qilmoqda. Ayniqsa, o‘simliklarning tashqi
omillarga qarshi tabiiy himoya tizimlarini o‘rganish, ularni himoyalash bo‘yicha
ilmiy asoslangan choralarni belgilashda ikkilamchi va uchlamchi qoplovchi
to‘qimalar haqidagi bilimlar beqiyos ahamiyatga ega. Bundan tashqari, ushbu
to‘qimalarning sanoatdagi (masalan, po‘stloqdan olingan moddalarning
3

etkazib berishda asosiy qatlam bo‘lib, ular bu jarayonni samarali tarzda amalga
oshiradi.
1.2.1-rasm. Felloderm .
Bundan tashqari, felloderm fiziologik jarayonlarda ham ishtirok etadi.
O‘simlikda fotosintez va nafas olish kabi jarayonlar uchun zarur bo‘lgan moddalar
va energiya manbalarini ta’minlaydi. Fellodermdagi hujayralar o‘simlikning
o‘sishiga, rivojlanishiga va uni yashash sharoitlariga moslashishga yordam beradi.
Hujayralar o‘zida metabolik jarayonlarni amalga oshirish uchun zarur bo‘lgan
moddalarni saqlaydi va ta’minlaydi. Fellodermning yana bir muhim funksiyasi —
suv va oziq moddalarini tarqatish. Fellodermdagi hujayralar o‘simlikning
ildizlaridan, barglardan yoki boshqa organlaridan suv va oziq moddalarini o‘simlik
tanasining barcha qismlariga yetkazib berishga yordam beradi. Bu jarayon
o‘simlikning barcha qismlarining oziqlanishini ta’minlashda va uning o‘sishiga
yordam beradi. Fellodermning tuzilishi va vazifalari o‘simlik turiga va yashash
sharoitlariga qarab farqlanadi. Ba’zi o‘simliklarda felloderm qalinroq va kuchliroq
rivojlangan bo‘lib, bu o‘simlikka suvni yo‘qotishning oldini olishda yoki qiyin
sharoitlarda o‘sishda yordam beradi. Fellodermning o‘sish jarayonlaridagi roli
o‘simlikning turiga mos ravishda o‘zgarishi mumkin, bu esa har xil ekotizimlarda
o‘simliklarning muvaffaqiyatli yashashini ta’minlaydi.
14

2. Suberin moddasining mavjudligi, ayniqsa, fellemda, o‘simlikni suv
yo‘qotishidan saqlaydi. Bu, o‘simlikning organizmida suvning saqlanishini
ta’minlab, u qurg‘oqchilik sharoitida ham yashashga yordam beradi.
3. Fellem gaz o‘tishini sezilarli darajada kamaytiradi, ammo ba’zi
o‘simliklar o‘zgartirilgan tuzilishga ega bo‘lib, gaz almashinuvini amalga oshirish
uchun linzanglar (lentikulyar hujayralar) hosil qiladi. Bu linzanglar orqali karbonat
angidrid va kislorod kabi gazlar almashinadi.
4. Fellemning qalinligi va qat’iyligi o‘simlikni tashqi mexanik ta’sirga
qarshi mustahkamlaydi. O‘simlikni shamol, boshqa o‘simliklar bilan mushtlashuv
va shikastlanishlardan himoya qiladi.
5. Fellem o‘simlikni tashqi muhitdagi iqlim sharoitlariga moslashish
imkonini beradi. Masalan, qurg‘oqchilik sharoitida fellem qalinlashib, o‘simlikni
suv yo‘qotishidan himoya qiladi. Shuningdek, fellem o‘simlikning tashqi qatlamini
to‘g‘ri himoya qilish uchun vaqt o‘tishi bilan yangilanadi.
Fellemning tarkibi va qalinligi o‘simlik turiga, yashash sharoitiga va
ekologik sharoitlarga qarab o‘zgaradi. Har bir o‘simlikda fellemning struktura va
tuzilishi turlicha bo‘lishi mumkin, bu uning muhitga moslashish darajasiga bog‘liq.
Qurg‘oqchil, qishloq joylarda yashovchi o‘simliklarda fellem ko‘proq rivojlangan
va qalin bo‘ladi, bu o‘simlikka suvni tejash va muhitning qattiq sharoitlariga
chidash imkonini beradi.
Felloderm peridermaning ichki qavatini tashkil etuvchi tirik parenchima
hujayralaridan iborat qatlamdir. U fellogen hujayralari tomonidan ichki tomonga
hosil bo‘ladi va o‘simlikning modda almashinuvi va boshqa fiziologik
jarayonlarida muhim rol o‘ynaydi. Fellodermning tarkibidagi hujayralar odatda
o‘simlikning boshqa parenchima hujayralariga o‘xshash bo‘lib, ular asosiy
funktsiyalarga xizmat qiladi. Fellodermning asosiy vazifalaridan biri modda
almashinuvini qo‘llab-quvvatlashdir. O‘simlikdagi oziq moddalar, suv va
minerallarni o‘simlikning boshqa qismlariga yetkazishda muhim rol o‘ynaydi.
Parenchima hujayralari o‘simlikning ichki tizimida oziq moddalarni va suvni
13

narxlarda taqdim etiladi. Po‘stloqning sanoat va iqtisodiyotdagi ahamiyati faqat
uning ekologik roliga asoslanmasdan, shu bilan birga, tabiat resurslari va ularni
qayta ishlashda yuqori iqtisodiy qiymatga ega bo‘lgan material sifatida ham
o‘rganilishi zarur. Po‘stloqning ko‘plab sanoat va dorivor sohalarda qo‘llanilishi,
uning tabiiy va iqtisodiy qimmatini oshiradi.
Po‘stloqning biologik monitoring va ekotizimdagi ahamiyati juda katta. U
o‘simliklar va butun ekosistema uchun ekologik barqarorlikni ta’minlashda va
atrof-muhit sharoitlarini nazorat qilishda muhim rol o‘ynaydi. Po‘stloq nafaqat
o‘simliklarning himoya mexanizmi, balki uning tarkibi va strukturalari orqali
ekologik monitoringni amalga oshirish imkonini beradi. Po‘stloqdagi lenticellar
tuzilmalari orqali o‘simliklar gaz almashinuvi va nafas olish jarayonlarida
o‘zgarishlarni kuzatish mumkin. Lenticellar, o‘simliklarning gaz almashinuvi
uchun juda muhim bo‘lgan tuzilmalardir, ular orqali o‘simliklar karbonat angidrid
va kislorod almashinuvi qiladi. Shuningdek, po‘stloqning tarkibi va holati,
masalan, uning qalinligi yoki po‘stloq qatlamlaridagi o‘zgarishlar,
ekosistemalarning salomatligi haqida ko‘plab ma’lumotlar beradi.
Po‘stloqning ekologik monitoringdagi ahamiyati o‘simliklarning yashash
sharoitlaridagi o‘zgarishlarni aniqlashda yordam beradi. O‘simliklar o‘zining
po‘stloq qatlamining qalinligi va strukturasidagi o‘zgarishlarga mos ravishda atrof-
muhit sharoitlarini o‘zgarishiga moslashadi. Masalan, iqlimning o‘zgarishi, yuqori
harorat, ortiqcha namlik yoki ifloslanish darajasining oshishi po‘stloqning holatiga
bevosita ta’sir qiladi. Po‘stloqning holatidagi o‘zgarishlarni tahlil qilish orqali, biz
nafaqat o‘simliklarning sog‘lig‘ini, balki umumiy ekologik barqarorlikni ham
baholaymiz. Po‘stloqning biogeenligi, ya’ni uning o‘simliklar va butun
ekotizimdagi roli, ham ekologik monitoringda muhim ahamiyatga ega. Po‘stloq
ekotizimdagi turli xil hayot shakllarining rivojlanishiga yordam beradi, ekologik
muvozanatning saqlanishini ta’minlaydi. Po‘stloqning holati va o‘zgarishlaridagi
tahlillar, o‘simliklarning ekotizimdagi o‘zgarishlarga qanday javob berishini va
iqlim sharoitlariga moslashishini o‘rganishga yordam beradi. Shu tarzda, po‘stloq
32

o‘simliklar uchun nafaqat himoya mexanizmi, balki uning ekologik o‘rnini va
boshqa organizmlar bilan o‘zaro aloqalarini ta’minlovchi muhim bir tizimdir.
Po‘stloqning shakllanishi va tashqi ko‘rinishi o‘simlikning yashash sharoitlariga va
uning ekologik moslashuviga qarab shakllanadi.
Po‘stloqning qalinlashuvi o‘simliklarning yashash sharoitlariga
moslashishiga yordam beradigan muhim mexanizm bo‘lib, turli ekologik va
mexanik omillar ta’sirida rivojlanadi. Po‘stloq qalinlashuvining asosiy sabablari
quyidagilardan iborat:
1. Ekologik sharoitlar : O‘simliklar o‘z yashash muhitining o‘zgarishiga
javob sifatida po‘stloqlarini qalinlashtiradilar. Misol uchun, qurg‘oqchilik
sharoitida suv yo‘qotilishini kamaytirish uchun periderma qalinlashadi, bu esa
po‘stloqning kuchayishiga olib keladi. Po‘stloqning qalinlashishi, shuningdek,
yuqori harorat, kuchli quyosh nurlari yoki ekstremal iqlim sharoitlariga moslashish
uchun zarurdir. Shu tarzda, o‘simlik o‘zining yashash muhitiga mos ravishda
o‘zining himoya qatlamini mustahkamlaydi.
2. Mexanik shikastlanishlar : O‘simliklar tashqi mexanik ta’sirlarga,
masalan, shamol, bo‘ronlar, toshqinlar yoki zamburug‘lar kabi zararli omillarga
duch kelsa, po‘stloqning qalinlashuvi o‘sish jarayonida himoya vazifasini
kuchaytiradi. Bu, ayniqsa, o‘simliklar tabiiy ofatlarga uchraganida, ularning
himoyasini kuchaytirish uchun zarurdir. Masalan, o‘simliklar shamolning mexanik
ta’siridan saqlanish uchun qalin po‘stloq hosil qilishadi, bu esa ularning tanasini
shikastlanishdan himoya qiladi.
3. Mikroorganizmlar va zararlanishlar : Po‘stloqning qalinlashuvi
mikroorganizmlar, bakteriyalar, zamburug‘lar va boshqa patogenlardan himoya
qilish maqsadida rivojlanadi. O‘simliklar o‘z po‘stloqlarini ko‘proq yog‘li
moddalardan, masalan, suberindan tashkil qilishadi, bu esa ularni mikroblarga
qarshi samarali himoya qiladi. Suberin va boshqa yog‘li moddalar
mikroorganizmlar va zararlanishlarning o‘simlikning ichki tizimlariga kirishiga
21

tashqi iqlim omillaridan himoya qilish bilan birga, ular o‘zining o‘sish jarayonini
davom ettirish uchun kerakli sharoitlarni yaratadi.
Po‘stloqning sanoatdagi qo‘llanilishi juda keng va turli sohalarda muhim
ahamiyatga ega. U o‘zining biologik funktsiyalaridan tashqari, iqtisodiy jihatdan
ham juda qimmatli resurs hisoblanadi. Po‘stloqning turli xususiyatlari, uning
tarkibidagi moddalarning ixtisoslashgan va noyobligi, sanoatda va dorivor
tibbiyotda foydalanish imkoniyatlarini yaratadi. Po‘stloqning ko‘plab turlari
sanoatda va dorivor tibbiyotda qo‘llaniladi. Misol uchun, dub daraxtining
po‘stlog‘i yuqori sifatli yog‘li moddalarga ega bo‘lib, turli sanoat sohalarida
ishlatiladi. Dub po‘stlog‘ining tanninlari, asosan, go‘shtni qayta ishlashda,
shuningdek, ichimliklar ishlab chiqarishda va tabiiy konservant sifatida
qo‘llaniladi. Bunday po‘stloqlar, shuningdek, soxta terilarni ishlab chiqarishda
ham foydalaniladi.
Dorivor o‘simliklar ham o‘zining po‘stloqlari orqali iqtisodiy ahamiyatga
ega. Po‘stloqlar ko‘p hollarda tabiiy dori vositalarini olishda asosiy manba bo‘lib
xizmat qiladi. Masalan, ayrim dorivor o‘simliklarning po‘stlog‘idan dori
preparatlari ishlab chiqiladi. Bu po‘stloqlarning tarkibidagi aktiv moddalardan
foydalanish dori-darmonlar va tabiiy davo usullarini ishlab chiqishda muhim
ahamiyatga ega. Po‘stloqning ekologik monitoringda qo‘llanilishi ham muhimdir.
Po‘stloqlar o‘simliklarning ekologik holatini tahlil qilishda muhim ma’lumot
manbai hisoblanadi. O‘simliklar va ularning po‘stloqlari atrof-muhitning
ifloslanishi va o‘zgarishini monitoring qilishda foydalaniladi. Masalan,
po‘stloqning tarkibida mavjud bo‘lgan moddalarning o‘zgarishi orqali atrof-
muhitdagi kimyoviy moddalar va ifloslanish darajasi aniqlanishi mumkin.
Po‘stloqning sanoatdagi qo‘llanilishi faqat tabiiy dori vositalari va sanoat
mahsulotlari bilan cheklanmaydi. Po‘stloqdan olingan materiallar qurilish
sanoatida ham ishlatiladi. Ba’zi po‘stloqlardan yasalgan materiallar, masalan,
tabiiy qo‘shimchalar, qurilish materiallarida, izolatsiya materiallarida, yoki bio-
kompozitlar ishlab chiqarishda qo‘llaniladi. Bu materiallar ekologik toza va arzon
31

Kurs ishining tuzilishi: kirish, 2 ta bob, umumiy xulosa va foydalanilgan
adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.
I-BOB. IKKILAMCHI QOPLOVCHI TO‘QIMA — PERIDERMANING
TUZILISHI VA FUNKSIYASI
1.1. Peridermaning hosil bo‘lishi va rivojlanishi
O‘simliklarning hayot aylanishi davomida ularning tana tuzilmasi hamda
fiziologik ehtiyojlari o‘zgarib boradi. Bu o‘zgarishlar o‘simlikning tashqi muhitga
moslashuvi, rivojlanish bosqichlari, o‘sish sur’atlari va hayotiy sikli bilan bevosita
bog‘liq. Rivojlanishning ilk bosqichlarida o‘simlik organlari, ayniqsa, poyalar,
barglar va yosh ildizlar tashqi tomondan epiderma deb ataluvchi birlamchi
qoplovchi to‘qima bilan qoplangan bo‘ladi. Epiderma, odatda, bitta qatlamdan
iborat bo‘lib, undagi hujayralar zich joylashgan, oraliq bo‘shliqlarsiz va tashqi
omillarga nisbatan sezuvchan bo‘ladi. U mexanik himoya, transpiratsiyani
boshqarish, gaz almashinuvi va ayrim hollarda fotosintez funksiyalarini bajara
oladi. Biroq o‘simlik organlari ikkilamchi o‘sishga kirgach, ya’ni diametri yoki
qalinligi bo‘yicha o‘sishni boshlaganda, epiderma bu o‘zgarishlarga bardosh bera
olmaydi. U cho‘zilish yoki siqilish natijasida yoriladi, quriydi yoki to‘kilib ketadi.
Bu holat, ayniqsa, ko‘p yillik o‘simliklar, daraxtlar, butalar va ularning ildizlarida
ayniqsa yaqqol ko‘zga tashlanadi. O‘simlik tashqi muhitdan doimiy himoya talab
etar ekan, epiderma o‘rnini yangicha, bardoshli va ko‘p funksiyali qoplovchi
to‘qima — periderma egallaydi. Periderma bu o‘rinda o‘simlik tanasining yangi,
mustahkam va uzoq muddatli himoya to‘qimasi sifatida shakllanadi.
5

moddalar almashinuvi, oziq moddalar saqlanishi, ba’zan fotosintez kabi metabolik
jarayonlarda ishtirok etadi.
1.1.2-rasm. Fellogen
Fellogenning faolligi o‘simlikning turlari, individualligi, yoshi, yashash
muhitiga bog‘liq ravishda sezilarli farq qiladi. Uning hosil bo‘lishi, joylashuvi va
faoliyati ham o‘zgaruvchan bo‘lib, po‘stloqdagi subepidermal, epidermal, hatto
o‘tkazuvchi to‘qimalarga yaqin joylarda shakllanishi mumkin. Bu fellogenlarning
shakllanishi, ko‘p hollarda, po‘stloq yoki poyaning parenxima hujayralarining
meristematik faollik kasb etishi orqali boshlanadi. Fellogen o‘zining joylashuvi va
faoliyati jihatidan bir nechta turlarga bo‘linadi:
 Subepidermal fellogen — bu turdagi fellogen epiderma ostida joylashgan
parenxima hujayralaridan hosil bo‘ladi. U eng ko‘p uchraydigan shakl bo‘lib,
ayniqsa ko‘p yillik o‘simliklarda keng tarqalgan. Subepidermal joylashuv uni
tashqi zararlarga tezda javob bera oladigan holatga keltiradi.
 Epiderma ichidagi fellogen — ba’zi hollarda bevosita epiderma
hujayralarining o‘zi meristematiklashadi, ya’ni bo‘linish xususiyatini qayta
tiklaydi. Bu holat kam uchraydi, ammo ayrim bir yillik o‘simliklarda kuzatiladi.
Bunday hollarda periderma juda erta shakllanishi mumkin.
 Yarqiroq yoki faol fellogen — bu turdagi fellogen yuqori darajada
faollikka ega bo‘lib, u juda ko‘p miqdorda fellem hosil qiladi. Natijada o‘simlik
tanasining tashqi qismi qalin po‘stloq bilan qoplanadi. Bunday fellogen faoliyati
8

tarkibida asosiy tarkibiy qism sifatida sellyuloza mavjud bo‘lib, bu modda
hujayralarning qattiqligini ta’minlaydi va o‘simlikning tashqi qismini
mustahkamlaydi. Bunga qo‘shimcha ravishda, po‘stloqda lignin va kutin kabi
moddalarning mavjudligi o‘simlikni xavf-xatarlardan himoya qilishda va suvni
yo‘qotmaslikda yordam beradi. Po‘stloqning ko‘p holatlarda o‘simliklarning
hayotiy jarayonlariga yordam beruvchi elementlar sifatida, o‘simliklarning iqlim
sharoitlariga moslashishini osonlashtiradi. Po‘stloq orqali o‘simliklar o‘zlarini
noxush iqlim sharoitlaridan himoya qilishlari mumkin, chunki bu qobiq himoya
vazifasini o‘taydi va o‘simlikni zararlanishlardan saqlaydi. Periderma va
po‘stloqning o‘simliklar va ularning ekosistemalaridagi roli katta ahamiyatga ega.
Bu to‘qimalar o‘simlikni zaharlardan, suvni yo‘qotishdan va iqlim sharoitlaridan
himoya qiladi. Shuningdek, ular ekotizimning barqarorligini saqlashda muhim rol
o‘ynaydi, chunki bu to‘qimalar orqali o‘simliklarning hayotiy jarayonlari, oziq
moddalar almashinuvi va ekologik muvozanat ta’minlanadi.
Xulosa qilib aytganda, bu to‘qimalarning biologik va ekologik funksiyalari
orqali o‘simliklar o‘z muhitida barqarorlikni saqlashadi, zararli tashqi omillardan
himoyalanishadi va o‘simliklarning ekosistemdagi o‘rni mustahkamlanadi.
34

ishtirok etuvchi qatlam sifatida muhimligini ko‘rsatadi. Periderma o‘simlik
organizmida himoya qilish, gaz almashish va tashqi muhitga moslashish
vazifalarini bajarib, uning o‘sish nuqtalari atrofida faollashadi. Peridermani
shakllantirish jarayoni va uning himoya funktsiyasi o‘simlikning hayotida muhim
ahamiyatga ega.
1.2. Peridermani tashkil etuvchi elementlar
Periderma o‘simliklar tanasining tashqi himoya qatlamini tashkil etuvchi
ko‘p qavatli struktura bo‘lib, uchta asosiy elementdan iborat: fellogen, fellem, va
felloderm. Har bir elementning o‘ziga xos tuzilishi va biologik, fiziologik
vazifalari mavjud, va ular o‘simlikni tashqi zararli omillardan himoya qilishda
muhim rol o‘ynaydi. Fellogen o‘simliklarda periderma hosil qiluvchi asosiy
kambiy qatlamidir. Bu hujayralar o‘simlik tanasining tashqi va ichki qismida ikki
yo‘nalishda bo‘linadi. Fellogenning tashqi tomonga bo‘linishidan fellem hosil
bo‘ladi, bu o‘simlikning tashqi himoya qatlamini tashkil etadi. Ichki tomonga esa
felloderm hosil bo‘ladi, u parenchima hujayralaridan iborat bo‘lib, o‘simlikning
fiziologik funksiyalarini qo‘llab-quvvatlaydi. Fellogenning asosiy vazifasi
o‘simlikni tashqi zararli omillardan himoya qilishdir. Fellemning yuzasida mavjud
bo‘lgan suberin moddalari o‘simlikning suv o‘tishini kamaytiradi, shuningdek,
mikroorganizmlardan himoya qiladi. Fellemning qalinligi va tuzilishi o‘simlik
turiga, yashash sharoitlariga va ekologik holatlarga bog‘liq bo‘lishi mumkin.
O‘simlikda qalin fellem shakllanishi qurg‘oqchilikka qarshi himoya sifatida
ishlaydi, suyuqlikning yo‘qolishini oldini oladi.
11

Bundan tashqari, periderma o‘simliklar kasalliklarga qarshi immunitetini
mustahkamlashda ham muhim rol o‘ynaydi. Ba’zi o‘simliklarda lenticellar
(g‘ovak) tuzilmalar hosil bo‘lib, bu tuzilmalar gaz almashinuvi uchun ochilishlar
yaratadi, o‘simlikning ichki tizimi va tashqi muhit o‘rtasida xavfsiz aloqani
ta’minlaydi. Bu o‘zgarishlar o‘simliklarning kasalliklar va patogenlarga qarshi
chidamliligini oshiradi. Shu tariqa, periderma o‘simliklarning ekologik va
fiziologik jarayonlarida muhim rol o‘ynab, ularning yashash sharoitlariga
moslashishini ta’minlaydi.
Periderma o‘simlikning tashqi himoya qatlamini tashkil etuvchi eng muhim
struktura bo‘lib, uning hayotiy jarayonlarida muhim rol o‘ynaydi. O‘simliklarning
uzoq umr ko‘rishi va iqlimga moslashuvida peridermaning o‘rni juda katta.
Periderma o‘simlikni tashqi mexanik va ekologik omillardan himoya qilish bilan
birga, uning metabolik jarayonlarini qo‘llab-quvvatlaydi, suv balansini nazorat
qiladi va o‘simlikning iqlim sharoitlariga moslashishida yordam beradi. Periderma
o‘simlik uchun birinchi navbatda himoya funktsiyasini bajaradi. Fellem (po‘stloq)
qattiq hujayra devorlaridan tashkil topgan bo‘lib, mexanik shikastlanishlardan, suv
17

1. Hujayralar orasidagi modda – bu o‘rta plastinka hisoblanib, protopektin
moddasidan tashkil topgan bo‘lib, ikki qo‘shni hujayra po‘stini bir-biriga
yopishtirib turadi.
2. Pektin va sellyulozadan tashkil topgan birlamchi qobiq – juda ham yupqa,
uning qalinligi bir mikrongacha bo‘ladi.
3. Ikkilamchi sellyulozali qobiq – bir muncha qalinroqdir.
Birlamchi qobiq o‘zidan suv va unda erigan moddalarning osonlik bilan
o‘tishini ta’minlaydi hamda hujayraning o‘sishiga to‘sqinlik qilmaydi. Ikkilamchi
qobiq o‘sishdan to‘xtagan hujayralarda hosil bo‘ladi. Bu qavat hujayra
sitoplazmasining mahsulidir. Shunday qilib, hujayra po‘sti ko‘p qavatli bo‘lganligi
uchun mustahkam bo‘ladi. Yog‘ochlanish, po‘kaklanish kabi o‘zgarishlar
qobiqning shu ustki qismida bo‘ladi. Qobiqning qalinlashmagan erlari pora
(teshikchalar) deb atalib, shu teshikchalar orqali qo‘shni hujayralar bilan modda
almashinib turadi. Ikki qo‘shni hujayra sitoplazmasini bog‘lab turuvchi nozik
sitoplazmatik ipcha – plazmodesma shu teshikchalar orqali o‘tadi.
Hujayra po‘sti hujayraning bajaradigan vazifasiga qarab har xil
o‘zgarishlarga uchraydi.
Yog‘ochlanish – bunda sellyuloza lignin moddasi bilan qattiq bog‘lanadi.
Lignin mitsella orasidagi bo‘shliqni to‘ldirib, hujayra po‘stiga mustahkamlik
beradi. Hujayraning tirik qismi halok bo‘ladi. Hujayra po‘stida sellyuloza
molekulalari guruhlanib bog‘lamli mitsellani hosil qiladi. Mitsellalar guruhlanib
mikrofibrillalarni, ular esa fibrillalarni hosil qiladi. Mitsella – hujayra devorining
juda ham mayda morfologik qismidir. Mitsella, mikrofibrilla, fibrillaning tuzilishi
va joylanishi hujayra po‘stining mustahkamligini ta’minlaydi.
Po‘kaklanish – hujayra po‘stining suberin moddasi bilan to‘yinganidan hosil
bo‘ladi. Suberin moddasi yog‘ va fillin kislotasidan iborat bo‘lib, bular bilan
to‘yingan hujayra po‘sti suvni va havoni o‘zidan o‘tkazmaydi. Shundan so‘ng
hujayraning protoplasti halok bo‘ladi va himoya qavatini hosil qiladi. Bunday
hujayralar doimo organlarning tashqi qavatida joylashadi va po‘kakni hosil qiladi.
24

ko‘rishini va ekologik barqarorligini saqlashga yordam beradi. O‘simliklar o‘z
peridermalarini rivojlantirib, o‘zining ekologik va iqlim sharoitlariga moslashadi.
Misol uchun, o‘simliklar o‘z peridermalarini qurg‘oqchilik sharoitida
qalinlashtirib, suvni tejashadi, sovuq hududlarda esa sovuqdan himoya qiladigan
qavatlar hosil qiladi. Peridermaning shakllanishi o‘simliklarning ekologik o‘rnini
ta’minlashga yordam beradi. O‘simliklar peridermalarini moslashtirgan holda,
o‘zlarining yashash muhitida ekologik barqarorlikni saqlashadi. Periderma nafaqat
himoya qilish, balki o‘simlikning boshqa biologik va ekologik funksiyalarini ham
qo‘llab-quvvatlaydi. Shu sababli, periderma o‘simliklarning uzoq umr ko‘rishi va
moslashuvchanligini ta’minlaydigan asosiy faktorlardan biridir.
Periderma o‘simliklarni o‘zgaruvchan iqlim sharoitlariga moslashtirishda
muhim rol o‘ynaydi. O‘simliklar o‘z peridermalarini iqlimning talablariga qarab
rivojlantiradilar. Masalan, yuqori haroratda, yuqori namlikda yoki sovuq
hududlarda o‘simliklar o‘z peridermalarini o‘zgartirib, o‘zining ekologik
sharoitlarga moslashishini ta’minlaydi. Bu o‘simliklarning o‘zgaruvchan
sharoitlarga moslashishini va uzoq umr ko‘rishini ta’minlaydi.
II-BOB. UCHLAMCHI QOPLOVCHI TO‘QIMA — PO‘STLOQ VA
UNING BIOLOGIK ROLI
2.1. Po‘stloqning shakllanishi va tashqi ko‘rinishi
Po‘stloq — o‘simliklar tanasining tashqi himoya qatlamini tashkil etadigan
tuzilma bo‘lib, u periderma va boshqa to‘qimalarning yig‘indisidan iborat.
Po‘stloqning asosiy vazifasi o‘simlikni tashqi mexanik, ekologik shikastlanishlar,
zararli mikroorganizmlar va iqlim sharoitlaridan himoya qilishdir. Bu qatlam
o‘simlikni atrof-muhitning salbiy ta’sirlaridan saqlaydi va uning sog‘lom
rivojlanishini ta’minlaydi. Po‘stloqning tarkibi va tuzilishi o‘simlik turiga, uning
yashash sharoitlariga, iqlimga va rivojlanish bosqichiga qarab o‘zgaradi. Masalan,
o‘simliklar turli ekologik sharoitlarga mos ravishda po‘stloqni rivojlantiradi.
O‘simliklarning yashash joyi va ekologik talablari po‘stloqning qalinligi va
19

Felloderm esa o‘simlikda ichki metabolik jarayonlarni qo‘llab-quvvatlash
uchun zarurdir. U asosan oziq moddalarini, suvni va boshqa biologik mahsulotlarni
almashinuvida ishtirok etadi. Felloderm hujayralari tirik bo‘lib, o‘simlikning ichki
sharoitlarini qo‘llab-quvvatlaydi va o‘sishni davom ettiradi. Fellogenning faolligi
o‘simlik turiga, ekologik sharoitlarga va o‘simlikning yoshiga qarab farq qiladi.
Yosh o‘simliklar va yangi o‘sayotgan organlar, ayniqsa ildizlar va poyalar, ko‘proq
fellogen hosil qiladi. Bu faollik o‘sish nuqtalarida eng yuqori darajada bo‘ladi,
chunki ular o‘simlikning yangilanishi va rivojlanishida katta rol o‘ynaydi. Fellogen
faolligining yuqoriligi o‘simlikni himoya qilishda va o‘sishni davom ettirishda
yordam beradi. Fellogenning faolligi o‘simlikning yashash sharoitlariga
moslashishi va ekologik muhitdagi o‘zgarishlarga javob berishini ta’minlaydi.
Masalan, qurg‘oqchilik sharoitlarida fellogen faolligi oshib, qalin fellem hosil
qiladi, bu esa suvning yo‘qolishini kamaytiradi va o‘simlikni quruqlikdagi zararli
omillardan himoya qiladi. Fellogen, fellem, va felloderm o‘simlikning tashqi va
ichki qatlamlarini tashkil qilgan holda, o‘simlikni mexanik va biologik zararlar,
shuningdek, ekologik sharoitlarda uchraydigan stresslardan himoya qilishda
muhim rol o‘ynaydi.
Fellem — o‘simlikning peridermasida joylashgan tashqi qatlam bo‘lib, u
fellogen hujayralari tomonidan tashqi tomonga hosil qilinadi. Fellemning asosiy
tarkibiy qismi o‘lik hujayralardan tashkil topgan bo‘lib, bu hujayralar suberin
(qattiq va suvga chidamli moddalar) bilan to‘ldirilgan. Suberin hujayra
devorlarining qalinlashishini ta’minlab, o‘simlikni tashqi zararli omillardan
himoya qiladi. Shuningdek, suberin suv va gaz o‘tishini nazorat qiladi va
o‘simlikning ichki qismlarini himoya qiladi.
Fellemning vazifalari:
1. Fellem o‘simlikni tashqi mexanik ta’sirlar, masalan, shikastlanishlar va
zarbalardan himoya qiladi. U shuningdek, patogen mikroorganizmlar, bakteriyalar
va zamburug‘lardan himoya qiladi. Fellemning qattiqligi va o‘lik hujayralari uning
himoya funksiyasini kuchaytiradi.
12

to‘sqinlik qiladi. Shu tarzda, po‘stloqning qalinlashuvi o‘simliklarni
zararlanishlardan himoya qilishda muhim rol o‘ynaydi.
4. Iqlimning o‘zgarishi : Harorat, namlik va shamol kabi iqlim omillari
o‘simlikning po‘stloq qalinligini o‘zgartiradi. Sovuq iqlimlarda o‘simliklar o‘z
po‘stloqlarini qalinlashtiradilar, chunki bu o‘simlikni sovuqdan himoya qiladi va
issiqlik yo‘qotilishini oldini oladi. Sovuq iqlimda po‘stloq qalinligi oshadi, bu
o‘simlikni past haroratlardan himoya qiladi. Shu bilan birga, yuqori harorat va
qurug‘lik sharoitida ham po‘stloqning qalinlashuvi o‘simlikni suvsizlik va
issiqlikdan himoya qilishga yordam beradi.
Bu sabablar o‘simliklarning hayotini davom ettirish va ekologik sharoitlarga
moslashishni ta’minlash uchun zarur bo‘lgan moslashuvchan mexanizmlar
hisoblanadi. Po‘stloqning qalinlashishi o‘simliklarning o‘zgaruvchan ekologik
sharoitlarda hayotiyligini saqlab qolishga yordam beradi.
Po‘stloqning tuzilishi o‘simlikning yoshiga qarab sezilarli darajada
o‘zgaradi. Yosh o‘simliklarda po‘stloq nisbatan yupqa, elastik va moslashuvchan
bo‘lib, u o‘sish va rivojlanish jarayonlariga yordam beradi. Yosh o‘simliklarning
po‘stloqlari o‘zining elastik xususiyatlari bilan yangi himoya qatlamlarini hosil
qilish va o‘simlikning o‘sishiga yordam beradigan moddalarning taqsimlanishini
ta’minlaydi. Yosh o‘simliklarning po‘stloq hujayralari ham elastik va faol bo‘lib,
yangi o‘simlik tuzilmalarini rivojlantirishda muhim rol o‘ynaydi. Qarilik
bosqichida esa po‘stloqning tuzilishi o‘zgaradi. Po‘stloqning qalinligi oshadi,
hujayralarning hayotiy faoliyati esa kamayadi. Bu, o‘simlikning hayotining oxirgi
bosqichlariga yaqinlashganda, o‘zining himoya funksiyasini kuchaytiradi, ammo
ichki jarayonlar uchun foydaliligi sezilarli darajada pasayadi. Qarilik davrida
po‘stloqda ko‘proq qattiq moddalar, masalan, lignin va suberin kabi moddalarning
ko‘payishi kuzatiladi. Ushbu moddalar o‘simlikning tashqi himoya qatlamlarini
mustahkamlab, ularni mexanik, kimyoviy va biologik zararli ta’sirlardan himoya
qiladi.
22

ekosistemalarning salomatligini va ekologik barqarorlikni ta’minlashda bevosita
rol o‘ynaydi.
XULOSA
O‘simliklar o‘zining tashqi himoya qatlamlarini hosil qilish va barqarorligini
ta’minlash uchun turli qoplovchi to‘qimalardan foydalanadi. Ikkilamchi va
uchlamchi qoplovchi to‘qimalar bu himoya mexanizmlarini yaratishda muhim rol
o‘ynaydi. Ushbu to‘qimalar orasida periderma va po‘stloq asosiy elementlar
sifatida ajralib turadi. Periderma o‘simliklarning tashqi himoya qatlamlarini tashkil
etuvchi to‘qima bo‘lib, asosan ildizlar va yosh o‘simliklarning tanasida uchraydi.
Bu to‘qima ildizning yoki o‘simlikning o‘sish davrida ko‘rinadi. Peridermaning
asosiy funksiyasi o‘simlikni qurib ketishdan himoya qilish, suv va boshqa
zararlanuvchi moddalarning kirishini oldini olishdir. Peridermada uchta asosiy
qism mavjud:
1. Felogen – bu meristematik to‘qima bo‘lib, o‘simlik tanasining tashqi
qatlamlarini yangilab turadi. Felogen qoplamalarini hosil qiluvchi to‘qima sifatida,
u o‘simlikning ichki qismlarini himoya qiladi.
2. Feloderm – bu felogen tomonidan ishlab chiqarilgan ichki to‘qima bo‘lib,
peridermaning ichki qismini tashkil qiladi.
3. Felotsel – tashqi qavat bo‘lib, suyuqliklar va moddalar almashinuvini
cheklaydi va o‘simlikni zaharlardan va suvning yo‘qolishidan himoya qiladi.
Felogen o‘sish jarayonida yangi qavatlar hosil qiladi, bu esa o‘simlikning
davomli o‘sishini va tashqi omillarga qarshi bardoshini ta’minlaydi. Periderma
nafaqat himoya vazifasini bajaradi, balki o‘simliklarni iqlim sharoitlariga
moslashtirishga yordam beradi. Po‘stloq esa o‘simliklarning tashqi qatlamlaridan
biri bo‘lib, odatda yosh, rivojlanayotgan o‘simliklarda va ularning ildizlarida
ko‘rinadi. Po‘stloq ko‘pincha periderma bilan birga bo‘ladi va uning vazifasi
o‘simlikni himoya qilishdan tashqari, mineral va suv moddalari almashinuvini
nazorat qilishdir. Po‘stloqning tarkibi odatda yog‘ochlanish, kutinlashish,
shilliqlanish yoki mineral to‘planish shaklida o‘zgarishi mumkin. Po‘stloqning
33

13. Xudoyberganov, Z. Ekologik barqarorlik va po‘stloq. Samarkand:
Samarqand Davlat Universiteti nashriyoti, 2016. 175 bet.
14. Pulatov, A. O‘simliklar biologiyasi va ekologiyasi. Buxoro: Buxoro
Davlat Universiteti nashriyoti, 2015. 180 bet.
15. Bukhoro, M. Po‘stloq va ekologik monitoring. Andijon: Andijon
Davlat Universiteti nashriyoti, 2019. 210 bet.
16. Rahimov, F. O‘simliklar va ularning himoya tizimlari. Toshkent: «Fan»
nashriyoti, 2020. 170 bet.
17. Usmonova, N. O‘simliklarning ekologik tahlili va biologik monitoringi.
Nukus: Nukus Davlat Universiteti nashriyoti, 2021. 145 bet.
18. Kamilov, R. Ekologiya va biologik tahlil: o‘simliklar po‘stlog‘i.
Samarqand: Samarqand Universiteti nashriyoti, 2018. 158 bet.
19. Ibrohimov, S. Po‘stloq va uning ekologik va biologik roli. Buxoro:
Buxoro Davlat Universiteti nashriyoti, 2022. 235 bet.
20. Sharipov, B. O‘simliklarning biologik va ekologik mexanizmlari.
Toshkent: «O‘zbekiston» nashriyoti, 2017. 205 bet.
36

boshqa moddalarning ishlab chiqarilishiga hissa qo‘shadi. Suberinning ishlab
chiqarilishi o‘simlikni tashqi zararlardan va suv yo‘qotishdan himoya qilishda
muhim rol o‘ynaydi. Tirik hujayralar o‘simlikning ko‘payishi va yangilanishiga
yordam beradi. Ular yangi hujayralarning ishlab chiqilishi va o‘sish jarayonlarida
ishtirok etadi, shuningdek, o‘simlikning yuqori darajada samarali metabolik
jarayonlarini ta’minlaydi. Bu jarayonlar o‘simlikning barcha hayotiy
funksiyalarini, jumladan oziq moddalar ishlab chiqarish, energiya ishlab chiqarish
va biohimyoviy reaksiyalarni qo‘llab-quvvatlaydi. O‘simlikning o‘sishi va
yangilanishi uchun zarur bo‘lgan yangi hujayralarni ishlab chiqish orqali, tirik
hujayralar o‘simlikning o‘sishini va rivojlanishini davom ettirishga yordam beradi.
Tirik hujayralar o‘simlikni tashqi zararlardan himoya qilishda ham muhim
ahamiyatga ega. Ular mikroorganizmlar va boshqa zararli omillarga qarshi maxsus
himoya mexanizmlarini ishlab chiqadi, bu esa o‘simlikni kasalliklardan himoya
qiladi. Fellemning tirik hujayralari shuningdek, o‘simlikning hayotiy jarayonlarini
mustahkamlashga yordam beruvchi moddalarning ishlab chiqarilishida ishtirok
etadi, bu esa o‘simlikning ichki tizimlarini tashqi ta’sirlardan himoya qilishni
kuchaytiradi. Umuman olganda, tirik hujayralar o‘simlikning o‘sishi, rivojlanishi,
himoyasi va metabolizmini boshqarish jarayonlarida markaziy rol o‘ynaydi.
Ularning faoliyati o‘simlikning yashash va hayotiy jarayonlarining barqarorligini
ta’minlaydi. Tirik hujayralar yordamida o‘simliklar o‘zgaruvchan ekologik
sharoitlarga moslashishi, zararli omillardan himoyalanishi va o‘sishini davom
ettirishi mumkin.
Po‘stloqda o‘lik hujayralar o‘simliklarning himoya tizimining ajralmas
qismi hisoblanadi. Ularning eng asosiy vazifasi — tashqi zarbalardan va zararli
omillardan himoya qilishdir. Po‘stloqning yuqori qatlamlarida joylashgan o‘lik
hujayralar o‘simlikni mexanik shikastlanishlardan himoya qiladi. Masalan, shamol,
toshqin, yoki hayvonlarning ta’siridan o‘simlikni himoya qilishda muhim rol
o‘ynaydi. Ular o‘simlikni tashqi mexanik ta’sirlar, shikastlanishlar va
o‘zgaruvchan iqlim sharoitlaridan himoya qiladigan qalin va qattiq to‘qimalarni
26

hosil qiladi. O‘lik hujayralar o‘simlikka mexanik mustahkamlikni ta’minlaydi.
Ularning tuzilishi o‘simlikning tashqi kuchlarga, masalan, shamolga qarshi
chidamliligini oshiradi. O‘lik hujayralar o‘simlikni barqaror va qattiq saqlashga
yordam beradi, bu esa uning shaklini saqlab qolishga va o‘sish jarayonida tashqi
ta’sirlarga qarshi bardoshli bo‘lishiga yordam beradi. Bu tuzilish o‘simlikning
umumiy barqarorligini oshiradi va tashqi xavf-xatarlar bilan samarali kurashishga
imkon beradi.
O‘lik hujayralar o‘simliklarning suv balansini saqlashda ham katta rol
o‘ynaydi. Ularning yuqori zichligi suvni saqlashga yordam beradi. Bu, ayniqsa,
qurg‘oqchilikka chidamli o‘simliklar uchun juda muhimdir. Ularning po‘stloqlari
qalinlashib, suvning yo‘qolishini kamaytiradi, bu esa o‘simlikning suv ta’minoti va
ekologik muvozanatini saqlashga yordam beradi. O‘simlikning suvni tejash
qobiliyati uning hayotiy faoliyatini qo‘llab-quvvatlaydi va atrof-muhit sharoitlariga
moslashishda yordam beradi. Po‘stloqdagi o‘lik hujayralar faqat tashqi himoya
sifatida emas, balki o‘simlikning ichki tizimlariga ham ta’sir qiladi. Ular o‘simlikni
27

Купить