Войти Регистрация

Docx

  • Рефераты
  • Дипломные работы
  • Прочее
    • Презентации
    • Рефераты
    • Курсовые работы
    • Дипломные работы
    • Диссертациии
    • Образовательные программы
    • Инфографика
    • Книги
    • Тесты

Информация о документе

Цена 80000UZS
Размер 47.5KB
Покупки 4
Дата загрузки 22 Май 2023
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет История

Продавец

Zafar Nurullayev

Дата регистрации 22 Май 2023

63 Продаж

Ikkinchi jahon urushi arafasida Angliya

Купить
Mavzu:   Ikkinchi jahon urushi arafasida Angliya.
Mundarija:
KIRISH
I BOB.   LEYBORISTLARNING IKKINCHI HUKUMATI.
1.1. Birinchi jahon urushidan keyin Angliya.
1.2. Leyboristlarning ikkinchi hukumati va dominionlardagi ahvol.
II BOB. IKKINCHI JAHON URUSHI ARAFASIDA ANGILIYA.
2.1. Kapitalizmning qisman stabillashuv yillarida Angiliya.
2.2. Jahon iqtisodiy inqirozi yillaridagi ahvol.
2.3. Ikkinchi jahon urushi arafasida  Angiliya.
XULOSA
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
1 KIRISH
Mavzuning   dolzarbligi. Iqtisodiy   va   siyosiy   sohalarda   ko‘rilgan   tadbirlar
hamda sanoatning rivojlantirilishi natijasida 1934 yildan boshlab umuman Angliya
sanoat ishlab chiqarishi bir muncha o‘sdi va 1929 yildagi darajaga yetib undan bir
oz   oshdi.   Bu   esa   aviatsiya   ximiya   va   boshqa   bir   qator   sanoat   tarmoqlarining
yuksalishi   hisobiga   bo‘ldi.   Tashqi   savdo   aylanmasi   ko‘paydi.   Lekin   mamlakat
ilgarigi vaqtlardagidek, yangi iqtisodiy yuksalish davriga kirolmadi. Urush xavfiga
qarshi, tinchlik uchun bo‘lgan umumdemokratik harakat sezilarli darajada rivojlana
bordi. 1935 yilda “tinchlik plebissiti” o‘tkazildi. Ovoz berishda 11,5 million kishi
qatnashdi.   Plebissit   ishtirokchilarining   mutloq   ko‘pchiligi   kollektiv   xavfsizlik
uchun,   qurolsizlanish   va   agressiv   davlatlarga   qarshi   ta’sirli   sanksiya   qo‘llanish
uchun   ovoz   berdi.   Hukmron   doiralar   plebissit   natijalarini   hisobga   olib,   hukumat
tarkibini qaytadan tuzdilar.
  “Milliy   hukumat”ning   bosh   ministri   Makdonald   1935   yil   iyunida   iste’fo
berdi   va   konservatorlar   lideri   Bolduin   bosh   ministr   qilib   tayinlandi.   1935   yil
noyabrida   navbatdagi   parlament   saylovida   Bolduin   boshliq   konservatorlar   xalq
xo‘jaligini   tiklash   va   rivojlantirish,   kollektiv   xavfsizlik   siyosatini   yuritish   kabi
va’dalar berish yo‘li bilan g‘alaba qildilar. Konservatorlar keng jamoatchilik oldida
o‘z   pozitsiyalarini   mustahkamlash   uchun   1937   yilga   qadar   milliy   leyboristlar   va
milliy   liberallar   bilan   bir   blokda   bo‘ldilar   va   Bolduin   boshchiligida   ikkinchi
konservativ   “Milliy   hukumat”   tuzdilar.   1937-1940   yillarda   Nevil   Chemberlen
ushbu konservativ hukumat tepasida turdilar.
Bolduin   va   Chemberlen   boshliq   konservativ   xukumatlari   tashqi   siyosatda
leyboristlar   partiyasining   qo‘llab-quvvatlashi   bilan   Angliya-Germaniya,   Angliya-
Yaponiya   ziddiyatlarini   SSSR   hisobiga   bartaraf   qilishga   intildi.   Boltiq   dengizida
Germaniyaning   pozitsiyasini   kuchaytirish   maqsadida   1935   yil   18   iyunda   Angliya
Germaniya bilan dengiz bitimini tuzdi.
2 Angliya   AQSH   va   Fransiya   bilan   birgalikda   “aralashmaslik”   siyosati   niqobi
ostida   ish   ko‘rib,   fashist   davlatlarning   agressiyasini   rag‘batlantirdi,   1935-1936
yillarda   Italiyaning   Xabashistonga   qarshi,   1936-1939   yillarda   Germaniya   va
Italiyaning Ispaniyaga qarshi intervensiya qilishlariga va 1937 yilda Yaponiyaning
Uzoq Sharqda Xitoyga qarshi urush ochishi uchun keng imkoniyat berdi. Angliya,
AQSH  va  Fransiya  g‘arbda  (mavjud  holatni)   saqlab   qolish.   fashizm  agressiyasini
Sharqqa-SSSRga   qarshi   qaratish   uchun   zo‘r   berib   urindilar.   1937   yil   noyabrida
Angliya hukumati lord Ralifaksni  Germaniyaga yuborib, SSSRga qarshi  Angliya,
Germaniya  Italiya  va   Fransiyadan   iborat   ittifoq   tuzishni   Gitlerga   taklif   qildi.  Shu
bilan birga Gitlerga Germaniyaning Dansigni, Avstriya va Chexoslovakiyani bosib
olishga Angliyaning rozi ekanligini bildirdi. Angliyaning roziligi bilan Germaniya
1938 yil 12 martida Avstriyani bosib oldi.
  N.   Chemberlen   fashist   agressor   davlatlari   bilan   juda   yaqinlashish   natijasida
konservatorlar   partiyasida   va   hukumatda   oppozitsiya   vujudga   keldi.   Oppozitsiya
tashqi   siyosatda   fashist   agressorlariga   qarshi,   mamlakatning   mudofaa   qobiliyatini
oshirish,   ehtiyoj   choralari   ko‘rishni   talab   qildi.   Oppozitsiya   tashqi   siyosat
masalalari   munosabatlari   bilan   vujudga   kelgan   edi.   SSSRga   qarshi   kurash
masalasida esa ularning hammasi bir maslakda edi. Oppozitsiya munosabati bilan
hukumat tarkibida o‘zgarishlar bo‘lib turdi. (1937 yil mayida bosh ministr Bolduin
o‘rniga   Chemberlenning   kelishi,   1938   yil   fevralida   tashqi   ishlar   ministri   Iden
o‘rniga Ralifaksning kelishi va hokazo).
Mavzuning  maqsadi -   Angliya   ikkinchi   jahon   urushi   kelib  chiqish   sabablari
va  ularning  jamiyat rivojlanishidagi roli ,asosiy ko’rsatkichlar va ularning iqtisodiy
mohiyati haqida tushunchaga ega bo lish va ular haqida umumiy xulosa chiqarish.ʻ
Mavzuni o rganish vazifalari:	
ʻ
-Mavzuga oid pedagogik va metodik adabiyotlarni o’rganish va tahlil qilish;
- Mavzuga oid pedagogik va metodik adabiyotlarni tahlil qilish;
3 - Urushning kelib chiqish sabablari  va uning asosiy  omillarini tahlil qilishda
qo’llaniladigan asosiy ko’rsatkichlar va ularning moliyaviy – iqtisodiy nazariyasini
rolini aniqlash.
Kurs   ishi   о b’ е kti:   Ikkinchi   jahon   urushi   arafasida   Angliya   va   ularning
iqtisodiy jihatlari bil а n t а nishtirish j а r а y о ni
Kurs   ishi   pr е dm е ti:   Angliya   ikkinchi   jahon   urushi   arafasidagi   yillarida
munosabatlarining mohiyati va ularning natijalari bil а n t а nishtirish k о ’nikm а l а ri.
Kurs   ishining   а m а liy   а h а miy а ti.   Kurs   ishi   j а r а y о nid а   ilg а ri   surilg а n
fikrl а rd а n,   y о nd а shuvl а rd а n   h а md а   s а m а r а d о rligini   t а ’minl о vchi   Kurs   ishi
n а tij а l а rid а n   jahon   tarixi   f а nl а r   b о ‘yich а   m а ’ruz а l а r   t а yy о rl а sh,q о ‘ll а nm а l а r
y а r а tish,   shuningd е k   m е t о dik   t а vsiy а n о m а l а r   y а r а tishd а ,ish   t а jrib а l а rini
о mm а l а shtirishd а  s а m а r а li f о yd а l а nishg а  xizm а t qil а di.
Kurs   ishi   ishining   t а rkibiy   tuzilishi   v а   h а jmi: ish   kirish,ikkita   bob,beshta
reja umumiy xul о s а l а r, f о yd а l а nilg а n  а d а biy о tl а r r о ‘yx а tid а n ib о r а t.
4 I BOB.   LEYBORISTLARNING IKKINCHI HUKUMATI.
1.1. Birinchi jahon urushidan keyin Angliya.
Birinchi jahon urushining Buyuk Britaniya uchun oqibatlari, avvalo, uning bu
urushda   g’olib   chiqqan   davlatlardan   biri   bo’lganligida.   G’alaba   tufayli   Buyuk
Britaniya ko’p narsalarga erishdi. Germaniyaning Buyuk Britaniyaga xavfi barham
topdi. 1
Buyuk   Britaniya   harbiy   qudrati   va   xalqaro   maydondagi   ta’siri   yanada   o’sdi
hamda   u   Millatlar   Ligasida   hukmron   mavqega   ega   bo’lgan   davlatga   aylandi.
Millatlar   Ligasi   joriy   etgan  mandate   tizimi   eng  ko’p  darajada   Buyuk   Britaniyaga
foyda keltirdi. Mag’lub Germaniya va Turkiya sobiq mustamlakalarining eng ko’p
qismi Buyuk Britaniyaga tegdi. Masalan, Buyuk Britaniya Yaqin Sharqda Falastin,
Transiordaniya va Iroqni  boshqarish huquqini  qo’lga kiritdi. Afrikada Tanganika,
Togo   va   Kamerunning   bir   qismida   ham   Buyuk   Britaniyaning   shunday   huquqi
qaror   topdi.   Buyuk   Britaniya   dominionlari   ham   quruq   qolmadi.   Millatlar   Ligasi,
xususan,   Janubiy   Afrika   Ittifoqiga   Germaniyaning   Janubi-G’arbiy   Afrikasini,
Avstraliyaga Yangi Gvineyadagi Germaniya mustamlakalarini, Yangi Zelandiyaga
esa   G’arbiy   Samoa   orollarini   boshqarish   huquqini   berdi.   Sanoat   ishlab   chiqarishi
keskin   darajada   pasaydi.   Ishlab   chiqarilgan   tovarlarning   raqobatbardoshligi
pasayishi oqibatida mamlakat tashqi savdosi hajmi 2 baravardan ortiq kamaydi.
Buyuk  Britaniya shundan  so’ng  o’zining “dengiz  malikasi”  maqomini   tiklay
olmadi.   Germaniya   harbiy-dengiz   floti   qudratli   sindirilgan   bo’lsa-da   endilikda
AQSH harbiy-dengiz flotining qudrati shitob bilan o’sib bordi. Natijada 1920 yilga
kelib   Buyuk   Britaniya   hukumati   ikki   davlat   harbiy-dengiz   flotiga   teng   keladigan
flot   saqlash   an’anasidan   voz   kechishga   majbur   bo’ldi.   Bu   omillar   va   Buyuk
Britaniya   mustamlakalaridagi   milliy-ozodlik   kurashi   oqibatida   Britaniya
mustamlakachilik tizimining inqirozi boshlandi.
1
 Arzakanyan M.Ts., Revyakin A.V., Uvarov P.Yu. Frantsiya tarixi. - M., 2021 yil.
5 Buyuk   Britaniya   hukmron   doiralari   butun   choralar   bilan   mavjud   ahvolni
o’zgartirishga   harakat   qildi.   1918   yilning   oxirida   mamlakatda   iqtisodiy   o’sish
boshlandi.   Bu   1920   yilning   o’rtalarigacha   davom   etdi.   Bunga   keng   iste’mol
tovarlariga   aholi   talabining   o’sishi   hamda   urush   vayronalarini   tiklash   ehtiyoji
hisobiga erishildi.
Bu o’sish tashqi savdo o’sishida yaqqol namoyon bo’ldi. Shu davr oralig’ida
eksport   38,1   foiz   o’sdi.   Biroq   bu   o’sish   uzoqqa   cho’zilmadi.   1920   yilning
kuzidayoq   mamlakat   iqtisodiyotining   barcha   tarmoqlarini   qamrab   olgan   iqtisodiy
tanglik   boshlandi.   1921-yilda   sanoat   ishlab   chiqarishi   uchdan   birga   qisqardi   va   u
urushdan oldingi darajaning 68 foizini tashkil etdi. Ko’mir qazib chiqarish 30 foiz,
tashqi savdo hajmi esa urushdan oldingi darajadan 2 baravar kamaydi.
1924-1929-   yillar   davlatlar   iqtisodiyotida   qisman   barqarorlashuvning   qoro
topishi   davri   bo’ldi.   Biroq   Buyuk   Britaniya   iqtisodiyoti   amalda   bir   joyda   turdi.
Masalan,   1929-   yilda   sanoat   ishlab   chiqarishi   hajmi   1913-   yil   darajasiga   arang
yetdi.   Faqat   sanoatning   yangi   turlari   mashinasozlik,   kimyo,   samolyotsozlik   va
avtomobil hisobigagina bunga erishildi.
1913   -yilda   rivojlangan   davlatlar   orasida   Buyuk   Britaniyaning   sanoat   ishlab
chiqarishidagi   ulushi   14,8   foizni   tashkil   eygan   bo’lsa,   bu   ko’rsatgich   1926-1929-
yillarda 9,8 foizga tushib qoldi.
Buyuk   Britaniya   iqtisodiy   jihatdan   tobora   orqada   qolayotganligining   asosiy
sababi   kapitalni   yangilashga   kam   mablag’   sarflayotgani,   investitsiya   ko’proq
“dengiz   orti   davlatlari”ga   qo’yilayotgani   va   sanoatda   ishlatilayotgan   texnika   sifat
jihatidan   raqobatbardosh   emasligi   edi.   Angliya   hukmron   doiralari   bu   omillar
ahamiyatini   o’z   vaqtida   va   to’g’ri   anglay   olmadilar.   Texnika   jihatdan   qoloqligi
tufayli   Buyuk   Britaniya   jahon   bozorida   birin-ketin   o’z   mavqeyini   boy   bera
boshladi. 
Eksport tobora qisqara bordi. Tashqi savdo hajmi urushdan oldingi darajaning
87 foizini tashkil etdi xolos. Importning hissasi tobora ortib bordi. Bu holat oddiy
6 xalqning   turmish   darajasiga   ta’sir   etmay   qolmadi.   Xalq   turmush   darajasi   ancha
pasaydi va real ish haqi kamaydi. 2
Bu   davrda   mamlakat   hayotini   uchta   partiya-Liberallar,   Konservativ   va
Leyboristlar   partiyalari   o’rtasidagi   kurash   belgilar   edi.   Birinchi   jahon   urushi
yillarida   hokimiyat   tepasida   turgan   Liberal   partiya   yuqorida   qayd   etilgan   omillar
ta’siri ostida tobora o’z mavqeini yo’qotib bordi. Liberal partiya rahbari, mamlakat
bosh   vaziri   D.   Lloyd-Jorj   (1863-1945)   o’z   partiyasining   mavqeini   saqlab   qolish
niyatida   1918-   yil   dekabr   oyida   parlament   saylovini   o’tkazdi.   Birinchi   jahon
urushida   erishilgan   g’alabaga   qo’shgan   hissasi   tufayli   Liberal   partiya   harbiylar
orasida   salmoqli   mavqega   ega   bo’ldi.   Liberallar   va   Konservatorlar   partiyasi
saylovda birgalikda ishtirok etdilar.
Ular   saylovda   mamlakatni   iqtisodiy   va   siyosiy   qayta   qurish   shiori   bilan
ishtirok etdilar. Saylovchilarga yalpi ish o’rni, mehnatni adolatli taqdirlash, arzon
uy-joy, tinchlik, chuqur ijtimoiy islohotlarni o’tkazishni va’da qildilar.
Leyboristlar   saylovchilarga   ishlab   chiqarish   vositalariga   jamoaviy   egalik
qilishga imkon beruvchi yangi jamiyat qurishni, ishchilar hukumati tuzishni, milliy
transport,   energiya   manbalari   va   banklarni   egalardan   sotib   olish   yo’li   bilan
milliylashtirishni va’da qildilar.
Saylovda Liberal-Konservatorlar ittifoqi g’alaba qozondi. Ular parlamentdagi
707   o’rindan   477   tasiga   ega   bo’ldilar   undan   136   tasi   Liberal   partiyasiga   tegishli
edi.   Leyboristlar   62   o’ringa   ega   bo’lgan   bo’lsalarda,   1910-   yildagi   saylovga
nisbatan   5   baravar   ko’p   (2,5mln.)   ovoz   oldilar.   Shu   tariqa   bu   partiya   brogan   sari
Liberal partiyani siyosiy kurash maydonidan siqib chiqara boradi.
Ishchilar   40   soatlik   ish   haftasi   joriy   etilishini,   ish   haqi   kamaytirilmasligini
talab   etdilar.   Ayniqsa,   konchi   ishchilar   harakati   to’lqini   kuchli   bo’ldi.Ular   ish
haqini 30 foizga oshirishni, 6 soatlik ish kuni belgilanishini talab eta boshladilar.
2
Bovykin V.I. Birinchi jahon urushi tarixidan. 1912-1914 yillarda Rossiya va Fransiya munosabatlari. - M., 2022 yil.
7 Leyboristlar   va   Liberallar   partiyasi   (158   o’rin)   birgalikda   S.   Bolduin
hukumatiga   ishonchsizlik   bildirdi.   Natijada   hukumat   iste’fo   berishga   majbur
bo’ldi.
Endi   Buyuk   Britaniya   tarixida   birinchi   marta   Leyboristlar   partiyasiga
hukumat   tuzish   topshirildi.   1924-   yil   yanvarida   bu   partiya   rahbari   R.   Makdonald
(1966-1937) boshchiligida yangi hukumat tuzildi. 
R.   Makdonald   hukumati   uzoq   yashamadi.   Bunga   bu   hukumatning   yirik
kapital   tazyiqi   ostida   saylovchilarga   bergan   va’dasini   ko’mir   sanoatini
milliylashtirish,   ishsizlikni   bartaraf   etish,   ishchilar   uchun   uy-joy   qurish   va   h.k.o.
bajara olmaganligi sabab bo’ldi.
1924   yil   8   oktabrda   Konservatorlar   partiyasi   deputatlari   parlamentda
ko’pchilikka   ega   bo’lmagan   leyboristlar   hukumatiga   ishonchsizlik   bildirishga
muvaffaq   bo’ldilar.   R.   Makdonald   iste’fo   berishga   majbur   bo’ldi.   29   oktabrda
bo’lib o’tgan yangi  parlament  saylovida Konservatorlar  partiyasi  g’alaba qozondi
(415 o’rin). Noyabr oyida S. Bolduin yana bosh vazir lavozimini egalladi.
1.2. Leyboristlarning ikkinchi hukumati va dominionlardagi ahvol.
  S.   Bolduin   bosh   vazirligi   davrida   ham   (1924-1929)   Buyuk   Britaniya
iqtisodiyotida jiddiy o’zgarishlar bo’lmadi. Garchand avtomobil, elektrotexnika va
kimyo sanoati jadal sur’atda rivojlangan bo’lsada, sanoatning an’anaviy tarmoqlari
bo’lgan kemasozlik, ko’mir sanoati hamon turg’unlik holatida edi.
Ingliz   sarmoyadorlari   o’z   kapitalini   mamlakat   sanoatini   zamon   ruhida
rekonstruksiya   qilishga   sarflashdan   ko’ra   xorijga   chiqarishni   afzal   bildi.   Buning
oqibatida   Buyuk   Britaniya   urushgacha   bo’lgan   mavqeini   qayta   tiklay   ololmadi.
Dominion va mustamlakalarda o’z milliy sanoatlari taraqqiy etdi. Buyuk Britaniya
imperiyasiga AQSH kapitalining kirib kelishi kuchaydi. 3
3
Vipper R.Yu., Reversov I.P., Trachevskiy A.S. Yangi zamon tarixi. - M., 2020 yil.
8 Buyuk Britaniyada bir vaqtlar gullab rivojlangan ko’mir sanoati ayniqsa og’ir
ahvolda edi. Urushgacha sanoatning bu tarmog’ida 1 mln. 200 ming ishchi mehnat
qilgan va mamlakatda yiliga 290 mln. tonna ko’mir qazib olingan. Urushdan keyin
esa   ahvol   keskin   yomonlashib,   bu   sanoat   eng   qoloq   tarmoqqa   aylandi.   Bunga
kichik-kichik   shaxtalarning   ko’pligi   hamda   ular   jihozlarining   eskirib   qolganligi
asosiy sabab bo’lgan.
1926   -yil   aprelda   kon   egalari   konchi   ishchilar   oldiga   ultimatum   qo’ydilar.
Unda   ishchilardan   ish   haqining   pasaytirilishiga,   ish   kuni   bir   soatga   oshirilishiga
hamda shaxta egalari bilan tred-yunionlar o’rtasida mamlakat miqyosida jamoaviy
shartnomalar imzolanishining bekor qilinishiga rozi bo’lish talab etilgan edi. Ayni
paytda, agar ishchilar bu talabni rad etsalar, lokaut e’lon qilinishi bilan dag’dag’a
qildilar. Ultimatum mamlakatda keskin norozilikka sabab bo’ldi.Shunga qaramay,
kon   egalari   1926-   yilning   1   may   kuni   ish   haqi   kamaytirilishini   e’lon   qildilar.
Bunga javoban 4 -may kuni Buyuk Britaniyada ishchilarning umumiy ish tashlashi
boshlandi. Unda jami 6 mln. ishchi qatnashdi. Tred-yunionlar umumiy ish tashlash
sof   iqtisodiy   talablar   ostida   o’tishini   istar   edi.   Biroq   ish   tashlashlar     iqtisodiy
doiradan   chiqib,   siyosiy   nizoga   aylanishi   xavfi   tug’ildi.Chet   davlatlar   ishchilari
Buyuk   Britaniya   ishchilari   bilan   birdam   ekanliklarini   bildirdilar.   Ular   Buyuk
Britaniyaga   jo’natilishi   mo’ljallangan   yuklarni   ortishni   to’xtatib   qo’ydilar.   Ish
tashlaganlarga   moddiy   yordam   ko’rsatish   maqsadida   mablag’   to’plab,   Buyuk
Britaniya ishchilariga jo’natildi. 4
Tred-yunionlar   rahbariyati   Buyuk   Britaniyadagi   mavjud   ijtimoiy-siyosiy
tizimni   saqlab   qolish   tarafdori   ekanligi   tufayli   shunday   bo’ldi.   Hukmron   doiralar
o’z mavqelarini yanada mustahkamlashga qaror qildilar. Ish tashlashni taqiqlovchi
qonun   qabul   qilindi.   Bunga   ko’ra,   ish   tashlash   ayrim   olingan   bir   korxona   yoki
sanoatning ayrim olingan bir tarmog’idagina o’tkazilishi mumkin edi.
4
Ioffe G.Z. Inqilob va Romanovlar taqdiri. - M., 2021.
9 1929-yilning   may   oyida   Buyuk   Britaniyada   navbatdagi   parlament   saylovi
bo’lib   o’tdi.   Unda   Leyboristlar,   kichik   farq   bilan   bo’lsada,   g’alaba   qozondi   287
o’ringa ega bo’ldi. Konservatorlar partiyasi 260 o’ringa ega bo’ldi.
Leyboristlar   bu   g’alabaga   ko’mir   sanoatini,   transport   va   banklarni
milliylashtirish,   ishsizlikni   tugatish,   7   soatlik   ish   kunini   tiklash,   1927-   yilgi   tred-
yunionlar   haqidagi   bergan   va’dasi   tufayli   erishdi.Iyun   oyida   R.   Makdonald
leyboristlarning ikkinchi hukumatini tuzdi.
1929-   yilning   kuzida   boshlangan   jahon   iqtisodiy   inqirozi   hukumat
va’dalarining   bajarilishini   qiyinlashtirib   qo’ydi.   1930-   yil   boshlarida   Buyuk
Britaniyada   ham   iqtisodiy   inqiroz   boshlandi   va   u   1932   -yilda   o’z   cho’qqisiga
chiqdi.   Shu   yili   sanoat   ishlab   chiqarishi   1929-   yilga   nisbatan   20   foizga   qisqardi.
Ishsizlar   soni   3-3,5   mln.   kishini   tashkil   etdi.   Funt   sterling   qiymati   uchdan   birga
qadrsizlandi.   Real   ish   haqi   kamaydi.   Qishloq   xo’jaligida   ham   ishlab   chiqarish
qisqardi.
Tashqi   savdo   hajmi   keskin   kamaydi.   Buyuk   Britaniyani   an’anaviy
bozorlardan   siqib   chiqarish   jarayoni   kuchaydi.   Shunday   sharoitda   ham   hukumat
qator  va’dalarni  bajardi. Ko’mir  konlarida  7 soatlik ish kuni  joriy etildi. Ishsizlik
bo’yicha, sug’urta to’g’risida yangi qonun qabul qilindi. Ishsizlik bo’yicha nafaqa
olish muddati 3 oydan bir yilga uzaytirildi.
Hukumat tashqi savdoda erkin savdodan voz kechish va proteksionizm (milliy
iqtisodiyotni   himoya   qilish)   yo’lidan   bordi.   Unga   ko’ra,   imperiya   tarkibiga
kiruvchi   hududlarda   ingliz   tovarlaridan   olinadigan   boj   chet   davlatlar
tovarlarinikidan 10 foiz kam miqdorda belgilandi. Bu tadbir Buyuk Britaniyaning
imperiya bozorlaridagi mavqeini mustahkamladi. Hukumat ko’rgan chora-tadbirlar
o’z   samarasini   berdi.   1932-   yil   oxiridan   boshlab   iqtisodiyotda   biroz   bo’lsa-da
sog’lomlashish   boshlandi.   1934   -yilga   kelib   sanoat   ishlab   chiqarishi   hajmi   1929-
yil darajasiga yetdi.
10 1935   yil   oxirida   parlamentga   bo’lib   o’tgan   saylovlarda   Konservatorlar
partiyasi g’alaba qozondi (385 o’rin). Bu partiya rahbari S. Bolduin ikkinchi milliy
hukumatni   tuzdi.   Hukumat   iqtisodiyotni   to’la   so’g’lomlashtirish   siyosatini   davon
ettirdi.   Proteksionizm   davom   ettirildi.   Bu   siyosat   avtomobil,   elektrotexnika   va
kimyo sanoatiga katta ijobiy ta’sir ko’rsatdi.
R.   Makdonald   1931-   yil   25-   avgustda   “Milliy   hukumat”   deb   atalgan
koalitsion   hukumat   tuzdi   (uning   tarkibiga   milliy-leyboristlar,   milliy-leberallar   va
konservatorlar partiyasi vakillari kirdi). 5
  R.   Makdonald   realist   siyosatchi   edi.   U   o’z   siyosiy   faoliyatini   Buyuk
Britaniya qudrati davlat bo’lgan paytdan boshlab, uning bu qudratidan faqat alamli
xotira   qolgan   paytda   yakunlandi.   R.   Makdonald   realist   bo’lganligi   uchun   ham
Buyuk Britaniyaning sobiq buyukligini, qudratini qayta tiklab bo’lmasligini yaxshi
tushunar   edi.   Biroq   u   Buyuk   Britaniyani   bundan   keyin   ham   jahon   siyosatida   o’z
so’zi bor davlat holatida ko’rishni xohlar va shunga astoydil intilar edi. Garchand u
sovetlarga   qarshi   bo’lsa-da,   real   voqelikdan   kelib   chiqib,   1924-   yilda   Sovet
davlatini tan oldi va u bilan diplomatik aloqa o’rnatdi.
Buyuk   Britaniya   1925-yilda   o’tkazilgan   Lokarno   konferensiyasi
tashabbuskorlaridan  biri   edi. Bu  konferensiya  Germaniyani  G’arb davlatlari  bilan
yarashtirishga xizmat qildi. Ayni paytda G’arb davlatlari Germaniyaning Yevropa
Sharqidagi erkin harakatiga to’siq bo’luvchi kafolatlar tizimini yaratmadi.
1937-   yilda   hokimiyat   tepasiga   kelgan   Konservatorlar   partiyasi   rahbari   N.
Chemberlen   (1869-1940)   o’zining   3   yillik   bosh   vazirlik   faoliyati   davomida
Gitlerni “tinchlantirish” siyosatining tashabbuskori bo’lib maydonga chiqdi.
Shuning   uchun   ham   Buyuk   Britaniya   Germaniyaning   Avstriya,
Chexoslovakiyani   bosib   olishiga   amalda   yordamlashdi.   U   bunday   “kichik”   yon
berishlar bilan butun avlod uchun tinchlikni saqlab qolmoqdaman, deb qayta-qayta
uqtirardi.
5
Malkov V.L. // Birinchi jahon urushi. Prolog asr. - M., 2020 yil.
11 Biroq Germaniya birinchi navbatda Sovet davlatiga emas, G’arb davlatlariga
qarshi   urush   boshlashi   to’g’risidagi   rejasi   haqidagi   ma’lumotlar   tez   orada   Buyuk
Britaniyaga   ma’lum   bo’lib   qoldi.   Endi   Buyuk   Britaniya   zo’r   berib   urushda
tayyorlana   boshladi.   Harbiy   xarajatlar   ikki   baravar   oshirildi.   Bundan   tashqari,
Buyuk Britaniya harbiy doktrinani faqat o’zini emas, balki Fransiyani ham himoya
qilishga   mo’ljallab   qayta   tuzdi.   1939-   yil   15-   aprelda   Buyuk   Britaniya   tarixida
birinchi   marta   tinch   davrda   umumiy   harbiy   majburiyat   joriy   etildi.   Agar
Germaniya   Polshaga   hujum   qilsa,   Buyuk   Britaniya   unga   harbiy   kuch   bilan   ham
yordam beradigan bo’ldi. Bunday kafolatlar Gretsiya, Ruminiyaga ham berildi.
Moskva   esa   bu   orada   Buyuk   Britaniyaning   Germaniya   bilan   dunyoni   o’z
ta’sir   doiralariga   bo’lib   olish   to’g’rida   yashirin   muzokaralar   olib   Borayotganligi
haqidagi ma’lumotlarni qo’lga kiritildi. Natijasida Sovet hukumati bunga javoban
Germaniya   bilan   yaqinlashish   yo’lini   tutdi.   Va   1939-yil   23-   avgustda   Germaniya
bilan Sovet davlati o’rtasida o’zaro hujum qilmaslik to’g’risida shartnoma tuzildi.
Buyuk   Britaniyaning   mustamlakalarida   milliy-ozodlik   hech   vaqt   to’xtagan
emas.Dominionlar   esa   o’z   huquqlarining   yanada   kengaytirilishi   uchun
kurashganlar. Shuning uchun ham Buyuk Britaniya mustamlaka va dominionlarda
juda katta qo’shin saqlashga majbur bo’ldi. 1930- yil aprel oyida Hindiston Milliy
Kongressi hind xalqini yana fuqaroviy bo’ysunmaslikka chaqirdi (Birinchi bosqich
1919-1922   yillar).   Bu   narsa   kuchli   ommaviy   namoyishni   keltirib   chiqardi.   Ingliz
ma’murlari bu namoyish rahbarlarini juda og’ir jazolarga mubtalo etdi.
1931-   yilda   Buyuk   Britaniya   o’z   dominionlarining   huquqlaridagi
cheklashlarni  bekor  qilish haqidagi  hujjatni  joriy etishga majbur bo’ldi. Bu hujjat
Buyuk   Britaniya   tarixiga   “Vestminster   nizomi”   nomi   bilan   kirgan.   Hujjat
dominionlarning ichki va tashqi siyosatda to’la mustaqilligini e’lon qildi.
Endi   dominionlar   (Kanada,   Avstraliya,   Yangi   Zelandiya)   qabul   qilgan
qarorlar   Buyuk   Britaniya   parlamenti   tomonidan   tasdiqlanmaydigan   bo’ldi.   Shu
tariqa   shu   vaqtgacha   davom   etgan   qoida,   ya’ni   Buyuk   Britaniya   parlamentining
12 dominionlarda qabul  qilingan istalgan qonunni bekor qilish huquqi barham topdi.
Biroq  Buyuk  Britaniya  hukmron  doiralari   Hindistonga  dominion  huquqi  berishga
shoshilmadi.   Ayni   paytda   hukumat   dominionlarni   mumkin   qadar   o’z   ta’sir
doirasida   saqlashga   harakat   qildi.   “Vestminster   nizomi”ga   ko’ra,   dominionlar
Buyuk Britaniya bilan birgalikda “Britaniya Millatlar Hamdo’stligi”ga birlashdilar.
Bu   hamdo’stlik   hozirgi   kunda   ham   mavjud.   Kanada,   Avstraliya   va   Yangi
Zelandiya   kabi   sobiq   dominionlarda   hamon   davlat   boshlig’i   Buyuk   Britaniya
qirolichasi   tomonidan   tayinlanadi.30-   yillarda   Irlandiya   masalasi   yana
keskinlashdi.   1937   -yilda   Janubiy   Irlandiya   Mustaqil   davlat   deb   e’lon   qilindi.
Shimoliy Irlandiya esa imperiya tarkibida qolaverdi.
13 II BOB. IKKINCHI JAHON URUSHI ARAFASIDA ANGILIYA.
2.1.   Kapitalizmning qisman stabillashuv yillarida Angiliya.
1924-yildan   boshlab   ko‘pgina   kapitalistik   mamlakatlarda,   shu   jumladan
Angliya   xalq   xo‘jaligida   ham   qisman   stabillashuv   davri   boshlandi.   Lekin
Angliyadagi   stabillashuv   juda   bo‘sh   va   qisqa   stabillashuv   edi.   Uning   iqtisodiyoti
asosan   turg‘unlik   holati   bilan   xarakterlandi.   AQSH   va   hatto   Fransiyadan   ham
ancha   orqada   qolib   ketgan   edi.   Turg‘unlik   holati   ko‘proq   metallurgiya,   ko‘mir,
to‘qimachilik   va   kemasozlik   sanoatlarida   ro‘y   berdi.   Hatto   1929-   yilga   kelganda
ham Angliyaning sanoat mahsuloti  6
1913-yildagi darajaning 99,1% ini tashkil etdi. Ishsizlar 1 mln. kishidan ortiq
edi,   tashqi   savdoda   ham   Angliya   hissasi   kamaya   bordi,   jahon   bozori   uchun
kurashda   AQSH   va   Yaponiyadan   tashqari,   tiklanib   kelayotgan   Germaniya   ham
Angliyaga raqobatchi bo‘lib qolmoqda edi. Angliya hukmron doiralari xo‘jalikdagi
turg‘unlik   holatidan   chiqish   va   iqtisodiyotda   barqaror   stabillashuvga   erishishga
barcha choralar bilan urindilar. 
1920-yillarda Britaniya iqtisodiyotining qisman barqarorlashuvining mo‘rtligi
ko‘p   jihatdan   Britaniya   iqtisodiyotining   an’anaviy   tuzilishi   bilan   bog‘liq
edi.   Buyuk Britaniyaning moliyaviy kapitali  katta daromadlarining asosiy qismini
ko'rinmas eksport (kapital eksporti, xalqaro bank, dengiz transporti) dan olgan, o'z
mamlakati sanoatiga kapital qo'yilmalarni e'tiborsiz qoldirgan.   Oqibatda Britaniya
sanoatining, ayniqsa, uning yetakchi tarmoqlari – ko‘mir qazib olish, metallurgiya,
mashinasozlikning   nisbatan   texnik   jihatdan   qoloqligi   iqtisodiy   o‘sish   sur’atlarini
pasaytirdi   va   jahon   bozorida   ingliz   tovarlari   raqobatbardoshligining   pasayishiga
olib keldi.
1920-yillarda   Britaniya   iqtisodiyoti   nihoyatda   notekis   rivojlandi.   Sanoatning
yangi tarmoqlarida ishlab chiqarish nisbatan tez o'sdi.   Ammo Britaniya sanoatining
6
Puankare R. Fransiya xizmatida. - M., 2022 yil.
14 eski   tarmoqlari   turg'unlik   holatida   edi.   Ishsizlik   past   iqtisodiy   o'sishning   jiddiy
oqibati edi.
Mehnatkashlarning   sinfiy   kurashi   burjuaziyaning   siyosiy   hukmronligi
asoslarini larzaga keltirdi.   Bu ikki partiyaviy tizimning chuqur inqirozida namoyon
bo'ldi.   1922   yil   oxirida   Lloyd   Jorjning   Bosh   vazir   lavozimidan
ketishi.   liberallarning   avvalgi   kuchining   pasayishini   belgilab   berdi.   1920-yillarda
leyboristlar ikki marta o z hukumatlarini tuzishga muvaffaq bo ldilar.ʻ ʻ
1923   yilgi   parlament   saylovlarida.   Angliyadagi   uchta   asosiy   siyosiy
partiyaning   hech   biri   katta   g'alaba   qozona   olmadi.   Konservatorlar   eng   ko‘p   ovoz
olgan, leyboristlar va liberallar esa kam ovoz olgan. 7
Shunday   vaziyat   yaratildiki,   parlamentda   mutlaq   ko'pchilik   bo'lmagan   har
qanday   bir   partiyaviy   hukumat   zaif   bo'ladi.   Boshqa   tomondan,   na   konservatorlar,
na   liberallar   leyboristlar   bilan   koalitsiyaga   kirishni   xohlamadilar   va   burjua
partiyalari   blokini   yaratish   haqidagi   eski   g'oyani   faqat   o'sha   paytda   tark   etishga
tayyorlanayotgan   V.   Cherchill   jiddiy   himoya   qildi.   Liberallar   safiga   kirib,   yana
konservatorlar   safiga   qo shildi.
ʻ   Britaniyaning   hukmron   doiralari   leyboristlarning
mashhurligi ortib borayotgani bilan hisoblanmasdan iloji yo'q edi.   Shuning uchun
ular konstitutsiyaviy an’anaga zid ravishda hukumat tuzishni leyboristlar partiyasi
rahbari R.Makdonaldga topshirishga qaror qildilar.
Leyboristlar   partiyasining   saylovoldi   manifestida   mehnatkashlar   orasida
SSSR   bilan   diplomatik   munosabatlar   o rnatish,   butun   dunyoda   tinchlikni	
ʻ
ta minlash,   kapitalga   soliq   joriy   etish,   ishsizlikni   bartaraf   etish   va   uy-joy	
ʼ
muammosini   hal   qilish   kabi   talablar   o rin   olgan   edi.   .	
ʻ   Biroq,   ushbu   dasturning
hayotda   amalda   amalga   oshirilishi   juda   mo''tadil   edi.   1924   yildagi   barcha   sinfiy
to'qnashuvlarda.   leyboristlar hukumati har doim ish beruvchilar tomonida bo'lgan.
7
Rozental E.M. 20-asr boshidagi rus-fransuz ittifoqining diplomatik tarixi - M., 2020 yil.
15 Birinchi   leyboristlar   hukumati   tashqi   va   mustamlakachilik   siyosati   sohasida
Britaniya   imperiyasida   milliy   ozodlik   kurashini   bostirish   va   butun   dunyoda
Angliyaning imperialistik manfaatlarini ta’minlash siyosatini davom ettirdi.
Britaniya   mehnatkashlarining   leyboristlar   hukumatining   ichki   va   tashqi
siyosatidan   noroziligining   kuchayishi,   yirik   burjuaziyaning   konservatorlar
hukmronligiga   qaytishga   intilishi   leyboristlar   kabineti   taqdirini   oldindan   belgilab
berdi.   1924-yil   9-oktabrda   R.Mak   Donaldning   birinchi   rasmiy   bahonasidan
foydalanish.   iste'foga   chiqdi   va   yangi   saylovlarni   29   oktyabrga
belgiladi.   Konservatorlar   saylovda   g‘alaba   qozonib,   Jamoatlar   palatasida   mutlaq
ko‘pchilik o‘rinlarni qo‘lga kiritdi.
Siyosiy   mavqeini   mustahkamlab,   Angliyaning   hukmron   sinfi   ingliz
kapitalizmini   ijtimoiy-iqtisodiy   barqarorlashtirishga   o'tdi.   S.   Bolduin   konservativ
hukumatining   bu   yo'lda   birinchi   yirik   chorasi   1925   yil   bahorida   qayta   tiklash
bo'ldi.   funt   sterlingning   oltin   standarti   dollar   bilan   urushdan   oldingi
darajasida.   Funt   sterlingning   oltin   muomalaga   qaytishi   shaharga   kapitalistik
dunyoning   moliyaviy   yetakchisi   rolini   yangidan   egallashga   umid   qilish   imkonini
berdi.
Britaniya   valyutasi   qimmatlashishining   teskari   tomoni   jahon   bozorida
Britaniyada   ishlab   chiqarilgan   tovarlarning   raqobatbardoshligining   pasayishi
bo'ldi.   Ingliz   sanoatchilari   bu   holatdan   chiqish   yo‘lini   mahsulot   tannarxini
pasaytirishda   ko‘rdilar   va   har   qanday   mumkin   bo‘lgan   harajatlarni   pasaytirish
yo‘llaridan  hech  ikkilanmasdan  ishchilarning  ish   haqini   tejashni  tanladilar.   Biroq,
yo'lda   ular   kuchli   kasaba   uyushmalariga   uyushgan   Britaniya   proletariatining
qarshiligiga duch kelishdi.
1925   yil   o'rtalarida   kon   egalari   ultimatum   Konchilar   federatsiyasidan   ish
haqini   kamaytirish,   ish   kunining   davomiyligini   oshirish   va   jamoaviy
shartnomalarning hududiy tizimini joriy etishga rozi bo'lishni talab qildi.   Agar rad
etilsa, ular 1 avgust kuni lokavt e'lon qilish bilan tahdid qilishdi. 8
8
Smirnov V.P. Frantsiyada XIX asr. - M., 2022 yil.
16 Biroq,   konchilar   tinmay   qo'zg'olmadi.   1925   yilda   qayta   tiklandi.   Konchilar,
transport   va   temir   yo‘lchilarning  uch   karra   kasaba   uyushmasiga   to‘rtinchi   kasaba
uyushmasi   –   mashinasozlikchilar   qo‘shildi.   Hukumat   mamlakatning   butun
iqtisodiy   hayotini   falaj   qilish   bilan   tahdid   qilgan   mojaroga   aralashishga   majbur
bo'ldi.   31-iyul   kuni   konchilarning   maoshini   bir   xil   darajada   ushlab   turish   uchun
kon egalariga 9 oylik davlat subsidiyasi berishini ma’lum qildi.
9   oydan   keyin   kurash   yangi   kuch   bilan   boshlandi.   1926   yil   30
aprel   ko'mirchilar   lokavtga   chiqdi,   konchilar   ish   tashlashga   chiqdi   va   hukumat
favqulodda   holat   e'lon   qildi.   4   may   kuni   Britaniya   ishchi   harakati   tarixidagi
birinchi umumiy ish tashlash boshlandi.   Ish tashlashda jami 4 millionga yaqin kishi
qatnashdi.   Umumiy   ish   tashlash   rahbariyati   BKT   Bosh   kengashini   o'z   qo'liga
olishga majbur bo'ldi.   Konlarni milliylashtirish va ular ustidan ishchilar nazoratini
joriy   etish   shiorlari   katta   shuhrat   qozondi.   Bolduin   kabinetining   iste'foga   chiqishi
va leyboristlar hukumatini yaratish talablari tobora ortib bordi.
Bunday   vaziyatda   o'zi   uchun   kutilmaganda   katta   ta'sirga   ega   bo'lgan   Bosh
kengash   endi   mag'lubiyatdan   emas,   balki   ish   tashlashning   g'alabasidan
qo'rqardi.   Hukumatning ish tashlashni qonuniy ravishda noqonuniy deb e'lon qilish
tahdididan   foydalanib   va   uning   qarorlariga   bo'ysunish   uchun   kasaba
uyushmalarining   roziligini   olishga   rasman   tayanib,   Bosh   kengash   1926   yil   12
mayda.   o'zboshimchalik   bilan   umumiy   ish   tashlash   tugaganini   e'lon   qildi.   Faqat
konchilar   federatsiyasi   ish   tashlashni   tugatishdan   bosh   tortdi.   Yana   uzoq   7   oy
davomida   konchilar   yakka   kurashni   davom   ettirdilar,   ammo   30   noyabr   kuni   ular
tadbirkorlarning shartlarini qabul qilishga majbur bo‘ldilar. 9
Bolduin   Buyuk   Britaniya   sanoatini   surunkali   xastalik-ishsizlik   va
korxonalarning   to‘la   quvvat   bilan   ishlamasligidan   xolos   etmoqchi   bo‘ldi.   Shu
maqsadda   erkin   tijoratni   bekor   qildi   va   milliy   iqtisodiyotni   himoya   qilish
maqsadida  bir  qator  boj  soliqlari  joriy etdi. Ammo bu choralar  foyda bermadi  va
ingliz   iqtisodiyotidagi   turg‘unlik   1929-   yilgacha   davom   etdi.   Buning   ustiga
9
Takman B. Birinchi blitskrig.1914 yil avgust – M., 2022 y.
17 Angliya 1923-  yil  oxiriga kelib yana iqtisodiy jihatdan boshi  berk ko‘chaga  kirib
qoldi.  Birorta  ham   partiya   undan   chiqish   yo‘lini   topa   olmadi.   Konservatorlarning
boj   siyosati   ham   ko‘pchilik   siyosiy   arboblar   tomonidan   rad   etildi.   Britaniya
saylovchilari   ham   bu   siyosatni   rad   etdilar   va   1923   -yil   dekabrida   bo‘lib   o‘tgan
saylovlarda   konservatorlar   parlamentdagi   nisbatan   ko‘pchilik   mavqeini   boy
berdilar.   Liberal   partiya   endilikda   muxolif   partiya   rolini   bajara   olmas   edi.   Ikki
partiyali   tizimda   uning   o‘rnini   egallaydigan   yangi   kuch   zarur   edi.   Qirol   Georg
Beshinchi 1923- yil 23-dekabrda Leyborist partiyasi rahbari Ramzey Makdonaldga
Angliya tarixida birinchi marta leyboristlar hukumatini tuzishni topshirdi.
1924-   yil   yanvarida   leyboristlar   rahbari   Ramzey   Makdonald   boshchiligida
yangi,   birinchi   leyboristlar   hukumati   “ishchilar   hukumati”   tuzildi.   Bu   hukumat
“ishchilar   hukumati”   deb   atalgan   bo‘lsada,   haqiqatda   hukmron   burjuaziya
manfaatini ko‘zlab siyosat yuritdi.
Leyboristlar   hukumati   ochiqdan-ochiq   korxona   egalarini   yoqlab   chiqdi,
mustamlakachilik   tarafdori   bo‘lib   ish   ko‘rdi.   “Ishchilar   hukumati”   ning   siyosati
amalda   konservatorlar   hukumatining   siyosatidan   farq   qilmadi.   Ishchilarning
noroziligi   kuchaya   bordi.   O‘ziga-o‘zi   isnod   keltirgan   “ishchilar   hukumati”   1924-
yil oktabr oxiridayoq iste’fo berishga majbur bo‘ldi. 1924- yil 29- oktabrda yangi
parlament saylovlarini o‘tkazdi. 
Konservatorlar   parlamentda   413   ta   leyboristlar   151   ta   va   liberallar   40   ta
deputatlik mandatiga ega bo‘ldilar. 1924- yil noyabr boshida Bolduin boshchiligida
konservatorlar hukumati tuzildi va mamlakatni 1929- yilgacha boshqardi.
Iqtisodiyotdagi   turg‘unlik   hamon   bosh   muammo   bo‘lib   qolmoqda   edi.
Ishbilarmonlar   va   siyosiy   arboblar   qachonlardir   jahon   bozorida   Britaniya
hukumronligining   asosi   bo‘lgan,   hamda   Britaniya   sanoatining   yuksak   foyda
olishini ta’minlagan tijorat erkinligini tiklashni talab eta boshladilar. Ammo buning
uchun, eng avvalo, ingliz valyutasining (funt sterling) oltin asosini  yaratish lozim
edi.   Faqat   shunday   tadbirgina   ingliz   pul   tizimining   oldingi   barqarorligini   tiklashi
18 mumkin   edi.   Ammo   hukumat   boshqa   mamlakatlarning   pul   birliklariga   nisbatan
funtning   qiymatini   yuksak   darajada   belgilaganligi   tufayli   ingliz   mahsulotlarining
narxlari   keskin   oshib   ketdi,   natijada   ingliz   mahsulotlari   raqobatga   bardosh
berolmaydigan bo‘lib qoldi. Bu esa turg‘unlikni yanada kuchaytirdi va ishsizlikni
keskinlashtirdi.
Ingliz   sanoatchilari   ko‘pgina   salbiy   oqibatlarga  olib   kelishi   mumkin   bo‘lgan
eng so‘nggi choraga qo‘l urdilar-ishchilarning usiz ham past darajada bo‘lgan ish
haqini qisqartirishga qaror  qildilar. Bunga javoban Tred-yunionlar Bosh  kengashi
(ingliz   kasaba   uyushmalarining   rahbar   organi)   barcha   ishchilarni   yalpi   ish
tashlashga chaqirdi. 1926- yil 4- mayda Angliyada ishchilarning yalpi ish tashlashi
boshlandi. Sanoatning ish tashlagan sohalarida faoliyat tamomila to‘xtadi.
Ishchilar   o‘z   harakatlarini   g‘alabaga   qadar   davom   ettirishga   rozi   edilar.
Ammo   ularning   yetakchilari   -   Leyboristlar   partiyasi   ijroiya   qo‘mitasi   va   Tred-
yunionlar   Bosh   kengashi   kurash   eng   qizigan   paytda   1926-   yil   12-   mayda   uni
to‘xtatishga qaror qildilar.
Ishchi   tashkilotlarining   rahbarlari   ishchilarning   mag‘lub   bo‘lishidan   ko‘ra,
ularning   g‘alaba   qozonishidan   ko‘proq   qo‘rqardilar.   Chunki   bunday   kurashning
siyosiy   nizoga   aylanib   ketishidan   nihoyatda   cho‘chirdilar.   Kasaba   uyushmalari
rahbarlari   Britaniya   ijtimoiy-siyosiy   tizimining   tarkibiy   qismiga   aylangan   va   bu
tizimni   saqlash,   Britaniya   iqtisodiyotining   barqarorligini   ta’minlash   borasida
ko‘proq tashvishlanardilar.
Bolduin   hukumati   tomonidan   1925   yilda   moliya   reformasi   o‘tkazilib
qadrsizlanib   ketgan   pul   (funt   sterling)ning   oltin   standarti   (banknotni   oltinga
tenglashtirish va oltinga almashtira olish) tiklandi.
Konservatorlar   hukumati   1925   yil   oktabrida   Lokarno   bitimlarini   tuzishda,
Germaniya agressiyasini Sharqqa qaratish uchun zamin hozirlashda faol qatnashdi.
Angliya   “Daues   plani”ga   ko‘ra,   Germaniya   harbiy   sanoatining   tiklanishiga   katta
yordam qilib turdi va yangi “Yung plani”ni qabul qilishda ishtirok etdi.
19 Jahon   bozori,   xom   ashyo   manbalari   va   chetga   kapital   chiqarish   obyektlari
uchun   kurashda,   ayniqsa   Angliya-Amerika   ziddiyati   keskinlashdi.   Iqtisodiy   va
siyosiy   jihatdan   ancha   rivojlangan   Buyuk   Britaniya   dominionlari   Kanada,
Avstraliya va boshqalar o‘zlariga Angliya bilan teng iqtisodiy huquqlar berilishini
talab qildilar. Ingliz burjuaziyasi  yon berishga  majbur  bo‘ldi. 1926-  yili  imperiya
konferensiyasida dominionlar Britaniya imperiyasi tarkibida qolgani holda ichki va
tashqi   siyosatda   mustaqillikka   erishdilar   va   Angliya   bilan   yuridik   jihatdan
tenglashdilar.
1931-   yilda   parlament   akti   (Vestministr   statuti)   bilan   kuchga   kiritildi   va
Britaniya mustamlaka imperiyasi “Britaniya millatlar hamkorligi” degan nom oldi.
2.2.   Jahon iqtisodiy inqirozi yillaridagi ahvol.
Inqiroz   Angliya   iqtisodiyotini   yanada   orqaga   surib   yubordi.   1930-   yildagi
sanoat   mahsuloti   1929-   yildagi   ko‘rsatkichning   92,4%   ga,  1931-   yilda   83,8%   ga,
1932- yilda esa 82% ga tushib qoldi. 10
Ko‘mir,   mashinasozlik,   kemasozlik   va   boshqa   ba’zi   sanoat   tarmoqlarining
mahsuloti 40% ga kamayib, 1897- yildagi darajaga tushib qoldi. Angliyaning jahon
savdosidagi   roli   ham   pasaydi.   Tashqi   savdoning   hajmi   ikki   hissa   kamaydi.
Angliyani   an’anaviy   bozorlardan   siqib   chiqarish   jarayoni   avj   oldi.   Inqiroz
natijasida   juda   ko‘p   mamlakatlar   kasodga   uchrab,   Angliya   mahsulotlarini   rad
etdilar. Bir vaqtning o‘zida xorijiy raqiblar Angliyani hatto uning ichki bozoridan
ham   siqib   chiqarishga   urindilar.   Yevropa   va   AQShda   ro‘y   bergan   moliyaviy
inqiroz,   Markaziy   Yevropadagi   banklarning   kasodga   uchrashi   Angliya   pulining
qadrsizlanishiga olib keldi va uning oltin bilan ta’minlanishiga barham berdi.
Angliya  iqtisodiyotining  eng  zaif   joyi   ishsizlik  bo‘ldi.  1929-1933-  yillardagi
inqiroz   ishsizlikning   Angliya   tarixida   bo‘lmagan   darajada   o‘sishiga   olib   keldi.
Rasmiy   ma’lumotlarga   ko‘ra,   1930-   yilda   barcha   ishchilarning   17%   i   ishsiz   edi,
10
Utkin A.I. Birinchi jahon urushi. - M., 2020 yil .
20 1931-   yilda ishsizlik   darajasi   23%   ga, 1932-  yilda  esa  25%  ga  o‘sdi.  1932-   yilda
har   to‘rtinchi   ishchi   ishsiz   edi.   Iqtisodiy   inqirozning   boshlanishi   leyboristlar
partiyasining   yana   hukumat   tepasiga   kelish   vaqtiga   to‘g‘ri   keldi.   1929-   yil
mayidagi   parlament   saylovlarida   konservatorlar   hukumatining   ichki   va   tashqi
siyosatidan   norozi   bo‘lgan   ishchilar   leyboristlarga   ko‘p   ovoz   berdilar.   1929-   yil
iyunida   R.Makdonald   (1866-1937   y)   boshchiligidagi   leyboristlarning   ikkinchi
hukumati tuzildi. 11
R.Makdonald   realist   siyosatchi   bo‘lib,   Angliyaning   sobiq   buyukligini
qaytarishni xomxayol deb hisoblardi. Biroq u Angliyani bostirib kelayotgan
halokatdan   qutqarishga   va   mamlakatning   jahondagi   mavqeyini   eng   avvalo
muvaffaqiyatli   diplomatik   kombinatsiyalar   uyushtirish   hamda   Millatlar   Ligasidan
foydalanish yo‘li bilan saqlab qolishga urindi.
Biroq   R.Makdonald   boshchiligidagi   ikkinchi   leyboristlar   hukumati   qiyin
ahvolda qoldi. Bir tomondan, ish berish va yashash sharoitlarini yaxshilashni talab
qilgan   mamlakat   aholisiga   berilgan   va’dalarni   bajarish,   ikkinchi   tomondan   esa,
davlat   ijroiya   hokimiyati   vazifalarini   bajarish   va   mamlakatni   bosib   kelayotgan
iqtisodiy   inqirozdan   saqlab   qolish   lozim   edi.   Leyboristlar   o‘z   majburiyatlarini
qisman   bajardilar.   Ko‘mir   konlarida   7   soatlik   ish   kuni   joriy   etildi.   1930-   yilda
ishsizlik   bo‘yicha   sug‘urta   to‘g‘risidagi   yangi   qonun   qabul   qilindi,   ishsizlik
bo‘yicha nafaqalar olish muddati 3 oydan 12 oygacha uzaytirildi. Ishsizlikka qarshi
kurash   bo‘yicha   maxsus   vazirlik   hamda   ishsizlar   uchun   ish   qidirish   bo‘yicha
maxsus qo‘mita tashkil qilindi. Bu choralar ishsizlarning ahvolini ma’lum darajada
yaxshilashga xizmat qildi.
Biroq, umuman olganda, ikkinchi  leyboristlar  hukumati inqiroz og‘irligining
katta   qismini   mamlakat   mehnatkashlari   yelkasiga   yuklashga   urindi.   1930-   yil
bahorida   Angliyani   yana   sinfiy   kurash   to‘foni   larzaga   soldi.   Butun   mamlakat
ishsizlarning   harakatida   ishtirok   etdi.   1930-   yil   martdan   aprelgacha   ishsizlar   va
ochlarning   ommaviy   yurishi   bo‘lib   o‘tdi   va   u   Londonga   Gayd-parkdagi   ulkan
11
Errio E. O’tmishdan. Ikki urush o’rtasidagi 1914-1936. - M., 2019 yil.
21 namoyish bilan yakunlandi. Angliyada vaziyat kundan-kunga keskinlashib borardi.
Ishlab chiqarishda ommaviy ish tashlashlar boshlandi, tadbirkorlar bunga javoban
ommaviy  ishdan   bo‘shatishlar   bilan   javob  berdilar.   Faqat   to‘qimachilik  sanoatida
250   ming   ishchi,   temir   yo‘llar,   junni   qayta   ishlash   sanoatining   yuz   minglab
ishchilari ishdan bo‘shatildi.
Leyboristlar   hukumati   moliyaviy   inqirozdan   qutulish   uchun   1931-   yildan
ijtimoiy   extiyojlarga   oid   xarajatlarni   yanada   qisqartirish   va   egri   soliqlarni
oshirishni   mo‘ljalladi.   Bu   esa   leyboristlar   partiyasining   o‘zida   ham   norozilik
tug‘dirdi,   natijada   partiya   inqirozi,   ixtilof   va   ajralish   ro‘y   berdi.   Leyboristlarning
ikkinchi   hukumati   1931-   yil   avgustida   iste’fo   berdi.   Angliya   hukmron   doiralari
yirik   siyosiy   nayranglarni   amalga   oshirishga   ahd   qildilar.   1931-   yil   avgustida
R.Makdonald hukumati iste’foga chiqdi, biroq ertasi kuniyoq qirol Georg U (1865-
1936,   1910-1936   yillarda   hukmronlik   qilgan)   unga   hamkorlik   asosida
konservatorlar   ishtirokida   yangi   hukumat   tashkil   qilish   vazifasini   topshirdi.
Hukumatdagi   ko‘pchilik   o‘rin   konservatorlarga   tegishli   edi,   biroq   Bosh   vazir
kursisida   Makdonald   qoldirildi.   Bu   yangi   siyosiy   xiyla-nayrang   bo‘lib,   unda
leyboristlar   rahbarlik,   konservatorlar   esa   hukmronlik   qilardilar.   Yangi   hukumat
mehnatkashlarning   ijtimoiy   imtiyozlariga   qarshi   yoppasiga   xujum   boshladi.
Ishsizlik bo‘yicha nafaqa 10% ga pasaytirildi. O‘ng leyboristlar, konservatorlar va
liberallar   bilan   birlashib,   Makdonald   boshchiligidagi   Reaksion   “milliy   hukumat”
1935 -yil yozigacha hokimiyat tepasida turdi.
Milliy koalitsiya hukumati Britaniya iqtisodiyotini oyoqqa turg‘izish bo‘yicha
qizg‘in   ishga   kirishdi.   1931-1932-   yillarda   parlament   Angliyaga   olib   kiriluvchi
barcha   turdagi   mahsulotlarga   narxining   kamida   10%   miqdorida   bojxona   solig‘i
belgiladi.   Angliya   tarixda   birinchi   marta   erkin   savdo   tamoyillariga   qarshi   borib,
milliy iqtisodiyotni himoya qilish (proteksionizm) yo‘lini tutdi.
Angliya “Milliy hukumati” tashqi siyosatida AQSH va Fransiya hukumatlari
bilan   birgalikda   Yaponiyaning   Manchjuriyani   bosib   olishiga,   Germaniyada
hokimiyatning   gitlerchilar   qo‘liga   o‘tishiga,   urush   o‘choqlari   va   tugunlarining
22 paydo   bo‘lishiga,   urush   olovining   kuchayib   borishiga   yo‘l   qo‘ydi   va   fashist
agressorlarni  rag‘batlantirdi.  1933 -yilda Angliya,  Fransiya,   Germaniya  va  Italiya
o‘rtasida “To‘rtlar ahdnomasi” tuzildi va fashist agressorlar bilan til biriktirildi. 12
Ingliz   mustamlakachilari   o‘z   mustamlakalarini,   ayniqsa,   Hindistonni   tobora
ko‘proq talashga zo‘r e’tibor berib keldilar. Ular Hindistonga chiqariladigan ingliz
sanoat   tovarlarining   narxini   pasaytirmaslikka,   Hindiston   qishloq   xo‘jalik
mahsulotlarini   arzon   bahoda   olib   turishga   intildilar   1929-1923-   yillarda   ingliz
sanoat   tovarlarining   narxi   faqat   20-25%   pasaygan   bo‘lsa,   Hindiston   oziq-ovqat
mahsulotlarining 2-3 baravar pasayib  ketdi. Inqiroz yillarida Angliya kapitalining
Hindistonga   chiqarilishi   3   marta   ko‘paydi,   og‘ir   shartlar   bilan   zayomlar   berildi.
Hind   aholisi   haddan   tashqari   talanib,   Angliyaga   ko‘plab   oltinlar   keltirildi.   Shu
bilan   birga   Angliya   Hindiston   milliy   kuchlarining   jipslashuviga   yo‘l   qo‘ymaslik
maqsadida   hamda   qonli   terror   va   jazo-ta’qib   siyosatini   kuchaytirdi.   Unga   ko‘ra
Germaniyaga   Angliya   harbiy-dengiz   flotining   1|3   ga   teng   harbiy-dengiz   floti
tuzishga   ruxsat   etildi.   Bunday   flotni   tuzib   Germaniya   butun   Boltiq   dengizida
xo‘jayinga   aylanardi.   Angliya-Germaniya   bitimi   Versal   bitimini   buzardi,   biroq
buzg‘unchi bu safar Angliya bo‘lib, u Germaniyaning bunday buzg‘unchiliklariga
qarshi   norozilik   bildirishga   ma’naviy   huquqni   yo‘qotardi.   Fashistlar   tomonidan
Reyn   hududining   bosib   olinishini   Angliya   jim   turib   kuzatdi.   Bu   Germaniyaga
qilingan   tajovuzni   davom   ettirish   haqida   qilingan   taklifdan   boshqa   narsa   emasdi.
Angliya Ispaniya respublikasi taqdirida ham salbiy rol o‘ynadi. 1936- yil avgustida
Londonda   Angliya   hukumatining   tashabbusi   bilan   Yevropa   mamlakatlari
Ispaniyaga qurol-yarog‘ni eksport va tranzit qilishni taqiqlovchi Ispaniya ishlariga
aralashmaslik to‘g‘risidagi bitimni imzoladilar. Bu taqiqning bajarilishini kuzatish
va   nazorat   qilish   uchun   ingliz   lord   Plimut   rahbarligida   Aralashmaslik   qo‘mitasi
tuzildi.   Bu   qo‘mita   fashist   davlatlariga   Ispaniya   respublikasini   yo‘q   qilishga
ko‘maklashdi.   U   Ispaniyada   respublika   uchun   kurashayotgan   respublikachi   va
demokratlar   uchun   qurol-yarog‘   va   hatto   oziq-ovqat   keltirilishining   yo‘lini   to‘sdi
va fashist isyonchilarini ta’minlash uchun barcha yo‘llarni ochib berdi. Politsiya va
12
Yurovskaya E.E. Zamonaviy tarix bo’yicha seminar (1870-1918). - M., 2021 yil.
23 qo‘shinlar   bilan   to‘qnashuvlar   bo‘lib,   ularda   yuzlab   namoyishchilar   o‘ldirildi.
Mamlakatda   kasaba   uyushmalari   harakati   faollarining   ishi   bo‘yicha   jarayon
o‘tkazildi. Ularga juda og‘ir jazolar belgilandi ayrimlari umrbod katorga ishlariga,
boshqalar   esa   12   yil   qamoq   jazosiga   hukm   qilindi.   Shunday   qilib   Angliya
hukumati o‘z mustamlakalarini tark etish niyati yo‘qligini bildirdi.
Angliya hukmron doiralari  dominionlardagi  aholiga  nisbatan  bir   qancha  yon
berishlarga   majbur  bo‘ldi.  1931-  yilda  Angliya  parlamenti  uning  biror-bir  qonuni
dominionlarga   ularning   rasmiy   roziligisiz   tadbiq   etilmasligini   ko‘zda   tutuvchi
xujjatni   qabul   qildi.   Dominionlar   qabul   qilgan   qarorlar   endi.   Angliya   parlamenti
tomonidan   tasdiqlanmasdi.   Angliya   parlamentining   bu   xujjati   Vestministr   nizomi
nomini   oldi.   U   Angliya   parlamentining   mustamlaka   va   dominionlarda   qabul
qilingan   qonunlarni   bekor   qilish   huquqiga   barham   berdi.   Vestministr   nizomi
dominionlarning mustaqilligini jilovlovchi so‘nggi huquqiy cheklovlarni yo‘q qildi
(Kanada,   Yangi   Zelandiya,   Avstraliya).   Shu   bilan   birga,   Britaniya   hukumati
mustamlaka   va   dominionlarning   Angliyaga   qaramligini   mustahkamlashga   urindi.
Ular Angliyaning sanoat ustaxonasi bo‘lib qolishlari lozim edi.
2.3.   Ikkinchi jahon urushi arafasida  Angiliya.
Iqtisodiy   va   siyosiy   sohalarda   ko‘rilgan   tadbirlar   hamda   sanoatning
rivojlantirilishi   natijasida   1934-   yildan   boshlab   umuman   Angliya   sanoat   ishlab
chiqarishi bir muncha o‘sdi va 1929- yildagi darajaga yetib undan bir oz oshdi. Bu
esa aviatsiya ximiya va boshqa bir qator sanoat tarmoqlarining yuksalishi hisobiga
bo‘ldi. Tashqi savdo aylanmasi ko‘paydi. Lekin mamlakat ilgarigi vaqtlardagidek,
yangi iqtisodiy yuksalish  davriga kirolmadi. Urush xavfiga qarshi, tinchlik uchun
bo‘lgan   umumdemokratik   harakat   sezilarli   darajada   rivojlana   bordi.   1935-yilda
“tinchlik   plebissiti”   o‘tkazildi.   Ovoz   berishda   11,5   million   kishi   qatnashdi.
Plebissit   ishtirokchilarining   mutloq   ko‘pchiligi   kollektiv   xavfsizlik   uchun,
qurolsizlanish   va   agressiv   davlatlarga   qarshi   ta’sirli   sanksiya   qo‘llanish   uchun
24 ovoz berdi. Hukmron doiralar plebissit natijalarini hisobga olib, hukumat tarkibini
qaytadan   tuzdilar.“Milliy   hukumat”ning   bosh   ministri   Makdonald   1935-   yil
iyunida iste’fo berdi va konservatorlar lideri Bolduin bosh ministr qilib tayinlandi.
1935 yil noyabrida navbatdagi parlament saylovida Bolduin boshliq konservatorlar
xalq xo‘jaligini tiklash va rivojlantirish, kollektiv xavfsizlik siyosatini yuritish kabi
va’dalar berish yo‘li bilan g‘alaba qildilar. Konservatorlar keng jamoatchilik oldida
o‘z   pozitsiyalarini   mustahkamlash   uchun   1937-   yilga   qadar   milliy   leyboristlar   va
milliy   liberallar   bilan   bir   blokda   bo‘ldilar   va   Bolduin   boshchiligida   ikkinchi
konservativ   “Milliy   hukumat”   tuzdilar.   1937-1940-   yillarda   Nevil   Chemberlen
ushbu konservativ hukumat tepasida turdilar. 13
Bolduin   va   Chemberlen   boshliq   konservativ   xukumatlari   tashqi   siyosatda
leyboristlar   partiyasining   qo‘llab-quvvatlashi   bilan   Angliya-Germaniya,   Angliya-
Yaponiya   ziddiyatlarini   SSSR   hisobiga   bartaraf   qilishga   intildi.   Boltiq   dengizida
Germaniyaning pozitsiyasini kuchaytirish maqsadida 1935- yil 18 iyunda Angliya
Germaniya bilan dengiz bitimini tuzdi.
Angliya   AQSH   va   Fransiya   bilan   birgalikda   “aralashmaslik”   siyosati   niqobi
ostida   ish   ko‘rib,   fashist   davlatlarning   agressiyasini   rag‘batlantirdi,   1935-1936-
yillarda   Italiyaning   Xabashistonga   qarshi,   1936-1939   -yillarda   Germaniya   va
Italiyaning   Ispaniyaga   qarshi   intervensiya   qilishlariga   va   1937-   yilda
Yaponiyaning Uzoq Sharqda Xitoyga qarshi urush ochishi  uchun keng imkoniyat
berdi. Angliya, AQSH va Fransiya g‘arbda mavjud holatni saqlab qolish. Fashizm
agressiyasini Sharqqa-SSSRga qarshi qaratish uchun zo‘r berib urindilar. 1937- yil
noyabrida Angliya hukumati lord Ralifaksni Germaniyaga yuborib, SSSRga qarshi
Angliya,   Germaniya   Italiya   va   Fransiyadan   iborat   ittifoq   tuzishni   Gitlerga   taklif
qildi.   Shu   bilan   birga   Gitlerga   Germaniyaning   Dansigni,   Avstriya   va
Chexoslovakiyani  bosib olishga Angliyaning rozi  ekanligini bildirdi. Angliyaning
roziligi bilan Germaniya 1938- yil 12 -martida Avstriyani bosib oldi.
13
Medyakov A.S. Sarlavha: Zamonaviy davrda xalqaro munosabatlar tarixi Nashriyotchi: M.: Prosveshchenie. 2020.
25   N.   Chemberlen   fashist   agressor   davlatlari   bilan   juda   yaqinlashish   natijasida
konservatorlar   partiyasida   va   hukumatda   oppozitsiya   vujudga   keldi.   Oppozitsiya
tashqi   siyosatda   fashist   agressorlariga   qarshi,   mamlakatning   mudofaa   qobiliyatini
oshirish,   ehtiyoj   choralari   ko‘rishni   talab   qildi.   Oppozitsiya   tashqi   siyosat
masalalari   munosabatlari   bilan   vujudga   kelgan   edi.   SSSRga   qarshi   kurash
masalasida esa ularning hammasi bir maslakda edi. Oppozitsiya munosabati bilan
hukumat tarkibida o‘zgarishlar bo‘lib turdi. 1937- yil mayida bosh ministr Bolduin
o‘rniga   Chemberlenning   kelishi,   1938-   yil   fevralida   tashqi   ishlar   ministri   Iden
o‘rniga Ralifaksning kelishi va hokazo.
Uch yil davomida  N. Chemberlen Gitlerni ko‘p sonli yon berishlar yo‘li bilan
“tinchlantirish”   siyosatining   tashabbuskori   va   ijrochisi   bo‘ldi.   N.Chemberlenning
siyosiy   maqsadi   to‘rt   davlat-Angliya,   Germaniya,   Italiya   va   Fransiya   o‘rtasida
bitim   tuzishdan   iborat   edi.   Uning   fikricha,   bunday   bitim   Yevropaning   qolgan
qismiga   hukmini   o‘tkazuvchi   ittifoqning   tuzilishiga   olib   kelardi.   Shu   sababli     N.
Chemberlen   hukumatining   tashqi   siyosati   Germaniya   bilan   murosa   yo‘llarini
izlashdan iborat bo‘ldi.   N. Chemberlen sharmandali Myunxen kelishuvining bosh
mualliflaridan   biri   edi.   Gitler   o‘zining   Chexoslovakiyani   to‘liq   yo‘q   qilish
rejalarini yashirmas va bu bilan Sudet viloyati faqat boshlanishi ekanini uqtirar edi.
N.   Chemberlen   bunga   qarshilik   bildirmadi   va   Chexoslovakiya   hukumatidan
Gitlerning   Sudet   viloyatini   berish   to‘g‘risidagi   talabini   qondirishni   talab
qildi.Angliya hukumati, Chexoslovakiya hukumati bilan nemis fashistlari o‘rtasida
vositachilik   qilish   uchun   maxsus   missiyani   Rensimenni   Pragaga   yubordi.
Chemberlenning o‘zi  esa  ikki  marta 1938-  yil  15 va 22-  sentabrda)  Germaniyada
Gitler huzurida bo‘ldi.
1938-   yil   29-30-   sentabrda   Germaniyaning   Myunxen   shahrida   AQShning
qo‘llab-quvvatlashi   bilan   to‘rt   davlat-Germaniya,   Angliya,   Italiya   va   Fransiya
hukumatlari   rahbarlarining   kengashi   bo‘lib,   sharmandali   bitim   tuzildi.   Myunxen
bitimi Chexoslovakiya xalqiga nisbatan o‘ta ketgan xoinlik va katta jinoyat edi.
26 Ko‘p   o‘tmay   Angliya   hukumati   Germaniya   Sharqda   Sovet   Ittifoqiga   qarshi
emas,   G‘arbda   Angliya   va   Fransiyaga   qarshi   urush   boshlashi   mumkinligi
to‘g‘risidagi   ma’lumotni   qo‘lga   kiritdi.   Bu   ma’lumot   1937-   yildayoq   Gitlerning
G‘arbda   urush   boshlash,   avval   Versal   bitimi   mualliflari   va   yirik   mustamlakalar
egalarini   bir   yoqli   qilib,   so‘ng   Sharqqa   yuz   burish   niyatida   ekanidan   dalolat
berardi.Shuning   uchun   Angliya   armiyasini   qurollantirishga   xarajatlar   1938-
yildagiga nisbatan ikki baravar oshirildi. 1939- yil iyunida xarajatlar miqdori yana
oshirildi.   1939-   yil   15-   aprelda   Angliya   tarixida   birinchi   marta   tinch   davrda
umumiy harbiy majburiyat joriy qilindi. 1938- yil oxiriga kelib Angliya aviatsiyasi
son   jihatidan   o‘sdi   va   sifat   jihatidan   Germaniya   aviatsiyasidan   ustun   yangi
samolyotlar bilan ta’minlandi. 14
1939-   yil   martida     N.   Chemberlen   Polshaga   harbiy   kafolatlar   berilishini
ma’lum   qildi.   Xuddi   shunday   kafolatni   Polshaga   Fransiya   ham   berdi.   Bu
Germaniya Polshaga xujum qilgan taqdirda Angliya va Fransiya unga barcha, shu
jumladan,   harbiy   vositalar   bilan   ham   yordam   ko‘rsatishini   anglatardi.   Shunday
kafolatlar Gretsiya va Ruminiyaga ham berildi. Biroq, bu “kafolat”larga juda kam
odam   ishonardi.     N.   Chemberlen   hanuz   Germaniya   bilan   dunyoni   bo‘lib  olish   va
Sovet   Ittifoqiga   qarshi   salib   yurishiuyushtirish   to‘g‘risida   yaxshilikcha   kelishish
mumkinligiga ishonardi.
1939-   yil   martida   Gitler   Germaniyasi   Chexoslovakiyaning   hamma   qismini
bosib   olgandan   keyin   Chemberlen   hukumati   tashqi   siyosat   va   harbiy   sohalarda
ba’zi tadbirlarni ko‘rishga bir qancha mamlakatlarning ittifoqchisi bo‘lishga tayyor
ekanligini bildirishga, harbiy xarajatlarni oshirishga, majburiy harbiy ta’limni joriy
qilishga majbur bo‘ldi.
1939-   yil   bahorida   Sovet   hukumati   kollektiv   xavfsizlik   sistemasi   tuzishni
hamda bu haqda muzokaralar boshlashni Angliya va Fransiya hukumatlariga taklif
qildi.   Mazkur   hukumatlar   bu   taklifning   xalqaro   ta’sir   kuchini   va   fashizmga   yon
berish siyosatidan mehnatkashlar ommasining noroziligi kuchayib borayotganligini
14
Mironenko,   S.   V.   Romanovlar.   Birinchi   jahon   urushi.   Inqilob   /   S.   V.   Mironenko.   //   Unutilgan   urush   va   fidoyi
qahramonlar / Tarixiy istiqbol fondi; auth.-stat. E. N. Rudaya. - M. : Veche, 2021.
27 hisobga olishga  majbur  bo‘ldilar. Oldin mart-iyulda  diplomatik yo‘l  bilan siyosiy
muzokaralar so‘ngra avgustda Moskvada harbiy muzokaralar bo‘lib o‘tdi. Ayni bir
vaqtda   Angliya   va   Fransiyaning   ig‘vosi   natijasida   Polshaning   o‘sha   paytdagi
reaksion   hukumati   SSSR   bilan   hech   qanday   bitim   tuzmasligini   va   fashist
agressiyasiga qarshi kurashda sovet qo‘shinlarining boshqa mamlakatlarga yordam
qilishi   uchun   Polsha   xududlaridan   o‘tkazmasligini   bildirdi.   Muzokaralar   natijasiz
tugadi. Shundan so‘ng 1939-yil avgustida Germaniyaning taklifiga muvofiq Sovet
Ittifoqi Germaniya bilan xujum qilishmaslik to‘g‘risida shartnoma tuzdi.
Keskinlashib borayotgan xalqaro ahvol Angliya, Fransiya va AQSH hukmron
doiralari   umid   qilganidek   rivojlanmadi.   1939-   yil   1-   sentabrda   Fashistlar
Germaniyasi   Polshaga   xujum   qildi.   Shundan   keyin   Angliya   va   Fransiya
hukumatlari   xalq   ommasi   oldida   uzil-kesil   sharmanda   bo‘lmaslik   uchun   va
Germaniya   dunyoni   qaytadan   ta’sir   doiralariga   bo‘lish   to‘g‘risida   Angliya   bilan
kelishmay, Yevropa va jahonda o‘z hukmronligini o‘rnatish yo‘liga butunlay o‘tib
ketganligi uchun 1939- yil  3- sentabrda Angliya va Fransiya, Germaniyaga urush
e’lon qildilar.
XULOSA
28 Men  bugungi  kurs  ishimda  Ikkinchi   jahon  urushi  arafasida   Angiliya  haqida
ko’rib   chiqdim   va     yetarlicha   ma’lumotga   ega   bo’ldim.   Uch   yil   davomida     N.
Chemberlen   Gitlerni   ko‘p   sonli   yon   berishlar   yo‘li   bilan   “tinchlantirish”
siyosatining tashabbuskori va ijrochisi bo‘ldi. N.Chemberlenning siyosiy maqsadi
to‘rt   davlat-Angliya,   Germaniya,   Italiya   va   Fransiya   o‘rtasida   bitim   tuzishdan
iborat   edi.   Uning   fikricha,   bunday   bitim   Yevropaning   qolgan   qismiga   hukmini
o‘tkazuvchi   ittifoqning   tuzilishiga   olib   kelardi.   Shu   sababli     N.   Chemberlen
hukumatining   tashqi   siyosati   Germaniya   bilan   murosa   yo‘llarini   izlashdan   iborat
bo‘ldi.     N.   Chemberlen   sharmandali   Myunxen   kelishuvining   bosh   mualliflaridan
biri edi. Gitler o‘zining Chexoslovakiyani to‘liq yo‘q qilish rejalarini yashirmas va
bu bilan Sudet viloyati faqat boshlanishi ekanini uqtirar edi.  N. Chemberlen bunga
qarshilik   bildirmadi   va   Chexoslovakiya   hukumatidan   Gitlerning   Sudet   viloyatini
berish to‘g‘risidagi talabini qondirishni talab qildi.
Angliya hukumati, Chexoslovakiya hukumati bilan nemis fashistlari o‘rtasida
vositachilik   qilish   uchun   maxsus   missiyani   Rensimenni   Pragaga   yubordi.
Chemberlenning   o‘zi   esa   ikki   marta   (1938   yil   15   va   22   sentabrda)   Germaniyada
Gitler huzurida bo‘ldi.
1938   yil   29-30   sentabrda   Germaniyaning   Myunxen   shahrida   AQShning
qo‘llab-quvvatlashi   bilan   to‘rt   davlat-Germaniya,   Angliya,   Italiya   va   Fransiya
hukumatlari   rahbarlarining   kengashi   bo‘lib,   sharmandali   bitim   tuzildi.   Myunxen
bitimi Chexoslovakiya xalqiga nisbatan o‘ta ketgan xoinlik va katta jinoyat edi.
Ko‘p   o‘tmay   Angliya   hukumati   Germaniya   Sharqda   Sovet   Ittifoqiga   qarshi
emas,   G‘arbda   Angliya   va   Fransiyaga   qarshi   urush   boshlashi   mumkinligi
to‘g‘risidagi   ma’lumotni   qo‘lga   kiritdi.   Bu   ma’lumot   1937   yildayoq   Gitlerning
G‘arbda   urush   boshlash,   avval   Versal   bitimi   mualliflari   va   yirik   mustamlakalar
egalarini   bir   yoqli   qilib,   so‘ng   Sharqqa   yuz   burish   niyatida   ekanidan   dalolat
berardi.Shuning   uchun   Angliya   armiyasini   qurollantirishga   xarajatlar   1938
yildagiga nisbatan ikki baravar oshirildi. 1939 yil iyunida xarajatlar miqdori yana
oshirildi. 1939 yil 15 aprelda Angliya tarixida birinchi marta tinch davrda umumiy
29 harbiy   majburiyat   joriy   qilindi.   1938   yil   oxiriga   kelib   Angliya   aviatsiyasi   son
jihatidan o‘sdi va sifat jihatidan Germaniya aviatsiyasidan ustun yangi samolyotlar
bilan ta’minlandi.
1939   yil   martida     N.   Chemberlen   Polshaga   harbiy   kafolatlar   berilishini
ma’lum   qildi.   Xuddi   shunday   kafolatni   Polshaga   Fransiya   ham   berdi.   Bu
Germaniya Polshaga xujum qilgan taqdirda Angliya va Fransiya unga barcha, shu
jumladan,   harbiy   vositalar   bilan   ham   yordam   ko‘rsatishini   anglatardi.   Shunday
kafolatlar Gretsiya va Ruminiyaga ham berildi. Biroq, bu “kafolat”larga juda kam
odam   ishonardi.     N.   Chemberlen   hanuz   Germaniya   bilan   dunyoni   bo‘lib  olish   va
Sovet   Ittifoqiga   qarshi   salib   yurishi   uyushtirish   to‘g‘risida   yaxshilikcha   kelishish
mumkinligiga ishonardi.
1939   yil   martida   Gitler   Germaniyasi   Chexoslovakiyaning   hamma   qismini
bosib   olgandan   keyin   Chemberlen   hukumati   tashqi   siyosat   va   harbiy   sohalarda
ba’zi   tadbirlarni   ko‘rishga   (bir   qancha   mamlakatlarning   ittifoqchisi   bo‘lishga
tayyor   ekanligini   bildirishga,   harbiy   xarajatlarni   oshirishga,   majburiy   harbiy
ta’limni joriy qilishga) majbur bo‘ldi.
1939   yil   bahorida   Sovet   hukumati   kollektiv   xavfsizlik   sistemasi   tuzishni
hamda bu haqda muzokaralar boshlashni Angliya va Fransiya hukumatlariga taklif
qildi.   Mazkur   hukumatlar   bu   taklifning   xalqaro   ta’sir   kuchini   va   fashizmga   yon
berish siyosatidan mehnatkashlar ommasining noroziligi kuchayib borayotganligini
hisobga olishga majbur bo‘ldilar. Oldin (mart-iyulda) diplomatik yo‘l bilan siyosiy
muzokaralar   so‘ngra   (avgustda)   Moskvada   harbiy   muzokaralar   bo‘lib   o‘tdi.   Ayni
bir   vaqtda   Angliya   va   Fransiyaning   ig‘vosi   natijasida   Polshaning   o‘sha   paytdagi
reaksion   hukumati   SSSR   bilan   hech   qanday   bitim   tuzmasligini   va   fashist
agressiyasiga qarshi kurashda sovet qo‘shinlarining boshqa mamlakatlarga yordam
qilishi   uchun   Polsha   xududlaridan   o‘tkazmasligini   bildirdi.   Muzokaralar   natijasiz
tugadi. Shundan so‘ng 1939 yil avgustida Germaniyaning taklifiga muvofiq Sovet
Ittifoqi Germaniya bilan xujum qilishmaslik to‘g‘risida shartnoma tuzdi.
30 Keskinlashib borayotgan xalqaro ahvol Angliya, Fransiya va AQSH hukmron
doiralari   umid   qilganidek   rivojlanmadi.   1939   yil   1   sentabrda   Fashistlar
Germaniyasi   Polshaga   xujum   qildi.   Shundan   keyin   Angliya   va   Fransiya
hukumatlari   xalq   ommasi   oldida   uzil-kesil   sharmanda   bo‘lmaslik   uchun   va
Germaniya   dunyoni   qaytadan   ta’sir   doiralariga   bo‘lish   to‘g‘risida   Angliya   bilan
kelishmay, Yevropa va jahonda o‘z hukmronligini o‘rnatish yo‘liga butunlay o‘tib
ketganligi   uchun   1939   yil   3   sentabrda   Angliya   va   Fransiya,   Germaniyaga   urush
e’lon qildilar.
FOYDALANILGAN ADABIYOT
31 1.   Arzakanyan   M.Ts.,   Revyakin   A.V.,   Uvarov   P.Yu.   Frantsiya   tarixi.   -   M.,
2021 yil.
2.   Bovykin   V.I.   Birinchi   jahon   urushi   tarixidan.   1912-1914   yillarda   Rossiya
va Fransiya munosabatlari.   - M., 2022 yil.
3.   Vipper   R.Yu.,   Reversov   I.P.,   Trachevskiy   A.S.   Yangi   zamon   tarixi.   -   M.,
2020 yil.
4. Ioffe G.Z.   Inqilob va Romanovlar taqdiri. - M., 2021.
5. Malkov V.L.   // Birinchi jahon urushi.   Prolog   asr.   - M., 2020 yil.
6. Puankare R. Fransiya xizmatida.   - M., 2022 yil.
7. Rozental  E.M.   20-asr boshidagi rus-fransuz ittifoqining diplomatik tarixi -
M., 2020 yil.
8. Smirnov V.P.   Frantsiyada XIX   asr.   - M., 2022 yil.
9. Takman B. Birinchi blitskrig.1914 yil avgust – M., 2022 y.
10. Utkin A.I.   Birinchi jahon urushi.   - M., 2020 yil.
11. Errio E. O’tmishdan.   Ikki urush o’rtasidagi 1914-1936.   - M., 2019 yil.
12.   Yurovskaya   E.E.   Zamonaviy   tarix   bo’yicha   seminar   (1870-1918).   -   M.,
2021 yil.
13.Medyakov   A.S.   Sarlavha:   Zamonaviy   davrda  xalqaro   munosabatlar   tarixi
Nashriyotchi: M.: Prosveshchenie. 2020.
14.Mironenko,   S.   V.   Romanovlar.   Birinchi   jahon   urushi.   Inqilob   /   S.   V.
Mironenko.   //   Unutilgan   urush   va   fidoyi   qahramonlar   /   Tarixiy   istiqbol   fondi;
auth.-stat. E. N. Rudaya. - M. : Veche, 2021.
15.Revyakin   A.V.   Zamonaviy   davrda   xalqaro   munosabatlar   tarixi.   M.:
ROSSPEN, 2020.
32 16.Rudaya,   E.N.   Birinchi   jahon   urushidan   keyingi   Britaniya   tashqi   siyosati
uchun   “rus   tuzog i”   /   E.N.Rudaya   .//Unutilgan   urush   va   fidoyiʻ
qahramonlar/Tarixiy istiqbol fondi;   auth.-stat.   E. N. Rudaya.   - M.: Veche, 2021.
Internet saytlari:
1. www.library.ziyonet.uz
2. www.lingvo-online.ru
3. www.globalterminology.com
4. www.basiccomputerterminology.com
5. www.tilde.com
6. www.oxfordhandbooks.com
7. http://www.literature.uz
8. http://www.genhisphilol.ru
9. http://www.en.wikipedia.org/wiki/Structuralism.
10.http://www.brocku.ca/english/courses/4F70/struct.html.
33

33

Купить
  • Похожие документы

  • Rus-tuzem maktablari faoliyati tarixshunosligi
  • Parfiya podsholigi
  • O‘tmish haqida tarixiy bilimlar va uning jamiyat taraqqiyotidagi ahamiyat
  • Buxoro xonligida hunarmandchilik va savdo sotiq
  • O‘rta Osiyoning buyuk mutasavvuflar va ularning ilmiy merosi

Подтвердить покупку

Да Нет

© Copyright 2019-2025. Created by Foreach.Soft

  • Инструкция по снятию с баланса
  • Контакты
  • Инструкция использования сайта
  • Инструкция загрузки документов
  • O'zbekcha