Ikkinchi jahon urushi yillarida Germaniya - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	30000UZS
Hajmi	290.5KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	03 Iyun 2025
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

G'ayrat Ziyayev

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2025

82 Sotish

Ikkinchi jahon urushi yillarida Germaniya

Sotib olish

IKKINCHI JAHON URUSHI YILLARIDA GERMANIYA
MUNDARIJA
KIRISH ............................................................................................................................................ 2
I.BOB. URUSHDAN OLDINGI AGRESSIV SIYOSAT ............................................................... 6
I.1. Germaniyaning qayta qurollanishi va Versal shartnomasining buzilishi .................................. 6
I.2.Germaniyaning harbiy strategiyasi va dastlabki muvaffaqiyatlari ........................................... 15
II.BOB. GERMANIYANING STRATEGIK MUVAFFAQIYATSIZLIKLARI VA
MAG LUBIYATʻ ........................................................................................................................... 32
II.1. Barbarossa operatsiyasi. Stalingrad va Kursk jangi ............................................................... 32
II.2. Germaniyaning mag lubiyat jarayoni va urushning yakuniy bosqichlari
ʻ .............................. 39
XULOSA ....................................................................................................................................... 48
FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR RO YXATI
ʻ ............................................ 50
1

KIRISH
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi. Hozirgi dunyo murakkab va turfa xil.
Unda turli madaniyatlar yonma-yon yashaydi va bir -biriga ta sir ko rsatadi.ʼ ʻ Butun
dunyo bilan muvaffaqiyatli munosabatlarga kirishish, do stlik va hamkorlikni
ʻ
rivojlantirish uchun mavjud voqelikning muammolarini chuqur bilish va bu
bilimdan umum iy manfaat yo lida foydalanish lozim bo ladi.
ʻ ʻ
O zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti I.Karimov o zining
ʻ ʻ ʼʼ
O zbekiston XXI asr bo sag asida:
ʻ ʻ ʻ xavfsizlikka tahdid, taraqqiyot shartlari va
kafolatlari kitobida dunyo mamlakatlari bilan tinch-totuv yashash va hamkorlik
ʼʼ
qilishning ahamiyati xususida to xtalib, shunday yozadi:
ʻ “Biz yashayotgan davr
qanday xususiyatlarga ega? So nggi vaqtlarda yuz bergan, dunyoning jug rofiy -
ʻ ʻ
siyosiy tuzilishini va xaritasini tubdan yangilagan o zgarishlar hozirgi zamon va
ʻ
kelajak uchun qanday tarixiy ahamiyatga molik? Bular haqida mulohaza y u ritish
va ularga to g ri baho berish juda muhim”
ʻ ʻ 1
.
Dunyo iqtisodiy hayotining globallashuvi muhim hayotiy va milliy
manfaatlarga javob beradi. Chunki u davlatlarning dunyo xo jalik jarayoniga
ʻ
qo shilishiga va dunyo texnologiyasi, fani va madaniyati yutuqlaridan
ʻ
foydalanishga ko maklashadi.
ʻ Shu munosabat bilan Birinchi Prezidentimiz
shunday yozadi: Milliy tafakkur o z taraqqiyotida madaniy qurilish vazifalariga
ʼʼ ʻ
dunyo miqyosida yondashishi, boshqa xalqlarning taqdiri, ularning o zaro
ʻ
munosabatlari bilan yaqindan qiziqishi, ular hayotining eng teran nuqtalarigacha
kirib borishi, milliy manfaatlarni hisobga olish kerak.
ʼʼ 2
Mavzuning dolzarbligi bir nechta asosiy jihatlar bilan izohlanadi.
Birinchidan, Ikkinchi Jahon urushi sabablarini o rganish orqali totalitar
ʻ
rejimlarning yuzaga kelishi, iqtisodiy inqirozlar va millatchilikning xavfli
oqibatlari haqida chuqur tushuncha shakllanadi. Germaniyaning urushdagi roli,
xususan, Versal shartnomasining qattiq shartlari, Veymar Respublikasidagi siyosiy
beqarorlik va Natsistlar partiyasining hokimiyatga kelishi kabi omillar zamonaviy
1
Karimov I., O zbekiston XXI asr bo sag asida: xavfsizlikka tahdid, barkamollik shartlari va taraqqiyot kafolatlari,
ʻ ʻ ʻ
T., 1997. – b .98 .
2
Karimov I.A.Yuksak ma naviyat
ʼ – yengilmas kuch. T.:Manaviyat. 2008. – b. 74.
2

jamiyatlarda ham ekstremizm va populizm xavfini tahlil qilishda muhim saboq
beradi.
Ikkinchidan, Holokost va boshqa urush jinoyatlari inson huquqlari va
xalqaro adolat tamoyillarini himoya qilishning dolzarbligini ko rsatadi.ʻ
Germaniyaning urushdagi jinoyatlari, shuningdek, Nyurnberg sudlari orqali
xalqaro huquqning rivojlanishi bugungi kunda genotsid va insoniyatga qarshi
jinoyatlarga qarshi kurashda muhim asos bo lib xizmat qiladi.
ʻ
Uchinchidan, Germaniyaning urushdan keyingi tiklanishi va Yevropa
Ittifoqining asosiy a'zolaridan biriga aylanishi davlatlarning o tmishdagi xatolardan
ʻ
saboq olib, barqaror rivojlanishga erishish imkoniyatini namoyish etadi.
Germaniyaning xotira siyosati, xususan, Holokost yodgorliklari va ta'lim tizimi
orqali tarixiy mas'uliyatni o z zimmasiga olishi boshqa davlatlar uchun namuna
ʻ
bo la oladi. Shu sababli, ushbu mavzu nafaqat tarixiy tadqiqotlar, balki zamonaviy
ʻ
global muammolar, masalan, tinchlikni ta'minlash, xalqaro hamkorlik va
ekstremizmning oldini olish nuqtai nazaridan ham dolzarb hisoblanadi.
Nihoyat, Ikkinchi Jahon urushining saboqlari bugungi kunda ham davom
etayotgan geosiyosiy ziddiyatlar, millatchilikning kuchayishi va inson huquqlari
bilan bog liq muammolarni tushunishda muhim ahamiyatga ega. Ushbu kurs ishi
ʻ
orqali Germaniyaning urushdagi roli tahlil qilinib, uning tarixiy va zamonaviy
kontekstdagi o rni chuqur yoritiladi, bu esa global tinchlik va barqarorlikni
ʻ
ta'minlashda muhim saboqlarni aniqlashga yordam beradi.
Kurs ishining maqsadi va vazifalari. Ikkinchi Jahon urushi davrida
Germaniyaning siyosiy, harbiy, iqtisodiy va ijtimoiy faoliyatini har tomonlama
tahlil qilish orqali uning urushdagi rolini, oqibatlarini va tarixiy saboqlarini
aniqlash, shuningdek, ushbu jarayonlarning zamonaviy dunyoga ta'sirini baholash.
 Urushning boshlanishiga olib kelgan tarixiy sharoitlarni, xususan, Birinchi
Jahon urushidan keyingi Germaniyaning iqtisodiy va siyosiy inqirozlarini,
Versal shartnomasining ta'sirini va Natsistlar partiyasining hokimiyatga kelish
jarayonini tahlil qilish.
3

 Germaniyaning urushning dastlabki bosqichlaridagi harbiy strategiyalarini
(Blitzkrieg, Barbarossa operatsiyasi) va ularning muvaffaqiyatlari hamda
muvaffaqiyatsizliklarini o rganish.ʻ
 Urushning burilish nuqtalarini, masalan, Stalingrad (1942–1943), Kursk (1943)
va Normandiya (1944) janglarini tahlil qilib, Germaniyaning mag lubiyat
ʻ
sabablarini aniqlash.
 Holokostning tarixiy va ijtimoiy oqibatlarini, shuningdek, natsist rejimining
insoniyatga qarshi jinoyatlarini tahlil qilish va ularning xalqaro hamjamiyatga
ta'sirini baholash.
 Urushdan keyingi Germaniyaning bo linishi, ishg ol zonalarining tashkil
ʻ ʻ
topishi, Sharqiy va G arbiy Germaniyaning shakllanishi va Nyurnberg
ʻ
sudlarining xalqaro huquqqa ta'sirini o rganish.
ʻ
 Germaniyaning urushdan keyingi iqtisodiy va siyosiy tiklanish jarayonini,
Yevropa Ittifoqidagi rolini va xotira siyosatini tahlil qilish.
 Ikkinchi Jahon urushining zamonaviy dunyodagi aksini, xususan, tinchlikni
ta'minlash, inson huquqlari va ekstremizmga qarshi kurashdagi ahamiyatini
muhokama qilish.
 Urushning tarixiy saboqlarini zamonaviy global muammolarga, masalan,
geosiyosiy ziddiyatlar va millatchilik xavfini bartaraf etishga qo llash
ʻ
imkoniyatlarini ko rib chiqish.
ʻ Tadqiqot jarayonida olingan ma'lumotlarni
umumlashtirib, Germaniyaning Ikkinchi Jahon urushidagi rolini va uning
bugungi kunda global kontekstdagi ahamiyatini xulosa qilish.
Kurs ishining ob’ekti va predmeti . Ikkinchi Jahon urushi davridagi
Germaniyaning siyosiy, harbiy, iqtisodiy va ijtimoiy faoliyati, shu jumladan,
natsist rejimining tashkil topishi, urush jarayonlari va uning oqibatlari.
Germaniyaning Ikkinchi Jahon urushidagi roli, uning harbiy strategiyalari
(Blitzkrieg, Barbarossa operatsiyasi va boshqalar), Holokostning ijtimoiy va
axloqiy oqibatlari, urushdan keyingi bo linish va tiklanish jarayonlari, shuningdek,
ʻ
ushbu voqealarning zamonaviy dunyodagi akslari va tarixiy saboqlari.
4

Kurs ishining ilmiy va amaliy ahamiyati . Ushbu kurs ishi Ikkinchi Jahon
urushining Germaniya va dunyo tarixidagi o rnini chuqur tushunishga yordamʻ
beradi. Tadqiqot orqali totalitar rejimlarning yuzaga kelish sabablari, urushning
ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlari va inson huquqlari masalalari tahlil qilinadi. Shu bilan
birga, urush saboqlarini zamonaviy global muammolarga, xususan, tinchlikni
ta'minlash, ekstremizmga qarshi kurash va xalqaro hamkorlikka qo llash
ʻ
imkoniyatlari aniqlanadi. Kurs ishi talabalar va tadqiqotchilar uchun tarixiy
xotirani saqlash, natsizm kabi xavfli ideologiyalarning qayta yuzaga kelishini
oldini olish va global barqarorlikni ta'minlashda muhim ilmiy va amaliy
ahamiyatga ega.
Kurs ishining tuzilishi. Kurs ishi kirish, ikki bob, to rt paragraf va xulosa
ʻ
qismidan iborat.
5

I.BOB. URUSHDAN OLDINGI AGRESSIV SIYOSAT
I.1. Germaniyaning qayta qurollanishi va Versal shartnomasining buzilishi
Birinchi Jahon urushi (1914–1918) Germaniya uchun og ir mag lubiyatʻ ʻ
bilan yakunlandi. 1919-yilda imzolangan Versal shartnomasi Germaniyaga qattiq
shartlar yukladi, bu esa mamlakatning iqtisodiy va siyosiy hayotiga uzoq muddatli
ta’sir ko rsatdi. Shartnomaga ko ra, Germaniya o zining katta hududlarini,
ʻ ʻ ʻ
xususan, Elzas-Lotaringiya va Polsha yo lagini yo qotdi. Shuningdek,
ʻ ʻ
mamlakatning harbiy kuchi keskin cheklandi: armiya 100 ming askarga
qisqartirildi, harbiy xizmat majburiyati bekor qilindi, havo kuchlari va suv osti
kemalari taqiqlandi. Bundan tashqari, Germaniya urushning barcha zararlarini
qoplash uchun katta miqdorda reparatsiya to lashga majbur bo ldi. Ushbu shartlar
ʻ ʻ
Germaniya jamiyatida o zini “tahqirlangan” deb his qilish tuyg usini keltirib
ʻ ʻ
chiqardi, bu esa keyinchalik natsistlarning targ ibotida muhim rol o ynadi.
ʻ ʻ
Versal shartnomasining iqtisodiy oqibatlari Germaniya uchun halokatli
bo ldi. Reparatsiya to lovlari mamlakat iqtisodiyotini zaiflashtirdi, chunki
ʻ ʻ
Germaniya o z resurslarini eksport qilish va og ir moliyaviy yuklarni ko tarishga
ʻ ʻ ʻ
majbur edi. 1923-yilda Fransiya va Belgiya reparatsiya to lovlarining kechikishiga
ʻ
javoban Ruhr mintaqasini bosib oldi, bu esa Germaniyada inflyatsiyaning keskin
o sishiga olib keldi. O sha yili Germaniya markasi deyarli qadrsiz holga keldi: bir
ʻ ʻ
AQSh dollari milliardlab markaga teng edi. Ushbu iqtisodiy inqiroz o rta sinfning
ʻ
moliyaviy barqarorligini yo qotishiga sabab bo ldi, bu esa ijtimoiy norozilikni
ʻ ʻ
kuchaytirdi.
Veymar Respublikasi (1919–1933) Germaniyada demokratik boshqaruvni
o rnatishga urinish bo ldi, ammo u doimiy siyosiy beqarorlik va iqtisodiy
ʻ ʻ
muammolar girdobida qoldi. Respublika tashkil topganidan so ng, mamlakatda
ʻ
o ng va so l qanot ekstremistlari o rtasidagi to qnashuvlar avj oldi. 1920-yilda
ʻ ʻ ʻ ʻ
Kapp qo zg oloni va 1923-yilda Myunxen puchisi kabi voqealar Veymar
ʻ ʻ
Respublikasining zaifligini ko rsatdi. Siyosiy partiyalar o rtasidagi
ʻ ʻ
kelishmovchiliklar va koalitsion hukumatlarning barqaror bo lmasligi tufayli
ʻ
mamlakatda samarali boshqaruv tizimi shakllana olmadi. Iqtisodiy inqiroz,
6

xususan, 1920-yillardagi giperinflyatsiya va undan keyingi moliyaviy
qiyinchiliklar aholining demokratiyaga bo lgan ishonchini yanada pasaytirdi.ʻ
1929-yilda boshlangan Buyuk Depressiya Germaniya iqtisodiyotiga katta
zarba berdi. Dunyo bo ylab iqtisodiy inqiroz Germaniyaning eksportga bog liq
ʻ ʻ
iqtisodiyotini qattiq silkitdi. Ishsizlik darajasi 1932-yilga kelib 30% ga yetdi,
millionlab odamlar o z daromadlarini yo qotdi. Shahar va qishloq aholisi o rtasida
ʻ ʻ ʻ
ijtimoiy ziddiyatlar kuchaydi, kommunistik va natsist kabi radikal partiyalarga
qiziqish ortdi. Buyuk Depressiya Germaniya jamiyatida umidsizlik va norozilik
muhitini yanada chuqurlashtirdi, bu esa natsistlar partiyasining ommaviy qo llab-
ʻ
quvvatlashiga zamin yaratdi. 3
Natsistlar partiyasi, yoki Milliy Sotsialistik Germaniya Ishchilar Partiyasi
(NSDAP), 1920-yillarda kichik bir siyosiy guruh sifatida faoliyat boshlagan
bo lsa-da, Buyuk Depressiya davrida katta shuhrat qozondi. Adolf Gitlerning
ʻ
karizmati, partiyaning samarali targ iboti va iqtisodiy muammolarga “oddiy”
ʻ
yechimlar taklif qilishi natsistlarni ommaviy qo llab-quvvatlashga olib keldi. 1932-
ʻ
yilgi parlament saylovlarida NSDAP ovozlarning 37% ini qo lga kiritdi, bu esa uni
ʻ
mamlakatdagi eng yirik partiyaga aylantirdi.
Gitler 1933-yil 30-yanvarda Germaniya kansleri etib tayinlandi. Bu jarayon
bir qator siyosiy manipulyatsiyalar orqali amalga oshirildi. Gitlerning hokimiyatga
kelishi Veymar Respublikasining barham topishi va totalitar rejimning
o rnatilishiga olib keldi. 1933-yilda Reyxstag yong ini natsistlar kommunistlarga
ʻ ʻ
qarshi repressiyalarni boshlash uchun bahona sifatida ishlatdi. “Favqulodda holat
to g risida”gi farmon orqali fuqarolar huquqlari cheklandi, oppozitsion partiyalar
ʻ ʻ
taqiqlandi va natsistlar mamlakatda to liq nazoratni qo lga kiritdi.
ʻ ʻ
Natsist ideologiyasi milliy sotsializm, antisemitizm va “yashash maydoni”
(Lebensraum) tushunchasiga asoslangan edi. Milliy sotsializm iqtisodiy
muammolarga yechim sifatida davlatning iqtisodiyotga aralashuvini va nemis
xalqining “milliy birligi”ni targ ib qildi. Antisemitizm natsistlarning asosiy
ʻ
ideologik poydevori bo lib, yahudiylar Germaniyaning barcha iqtisodiy va ijtimoiy
ʻ
3
Шirer, У. Л. Взлёт и падение Третьего рейха: история нацистской Германии / У. Л. Шirer; пер. с англ. Л. А.
Игоревский. — Москва: АСТ, 2015. — 896 с.
7

muammolarida aybdor sifatida ko rsatildi. 1935-yilda qabul qilingan Nyurnbergʻ
qonunlari yahudiylarni fuqarolik huquqlaridan mahrum qildi va ularni ijtimoiy
hayotdan izolyatsiya qildi. “Yashash maydoni” tushunchasi esa Germaniyaning
sharqiy Yevropada hududlarni bosib olish orqali “nemis xalqi uchun yashash
joyi”ni kengaytirishni maqsad qildi. Bu agressiv ekspansionistik siyosat Ikkinchi
Jahon urushining asosiy sabablaridan biri bo ldi.
ʻ
Germaniyaning qayta qurollanishi Versal shartnomasining ochiqdan-ochiq
buzilishi edi. 1935-yilda Gitler harbiy xizmatni qayta joriy qildi va armiyani
kengaytira boshladi. 1936-yilda Reyn mintaqasi qayta militarizatsiya qilindi, bu
esa xalqaro hamjamiyat tomonidan deyarli e’tiborsiz qoldi. Germaniya iqtisodiyoti
urushga tayyorgarlik ko rishga yo naltirildi: avtomobilsozlik, samolyotsozlik va
ʻ ʻ
og ir sanoat rivojlantirildi. Gitlerning “to rt yillik reja”si (1936–1940) mamlakatni
ʻ ʻ
urush iqtisodiyotiga o tkazdi, bu esa ishsizlikni kamaytirishga yordam berdi, lekin
ʻ
uzoq muddatda iqtisodiy beqarorlikka olib keldi.
Natsistlarning tashqi siyosati agressiv ekspansionizmga asoslangan edi.
1938-yilda Avstriyaning Germaniyaga qo shib olinishi (Anschluss) va Sudet
ʻ
mintaqasining Chexoslovakiyadan tortib olinishi xalqaro hamjamiyatning zaifligini
ko rsatdi. 1938-yilda Myunxen kelishuvi orqali Buyuk Britaniya va Fransiya
ʻ
Gitlerning talablariga bo ysundi, bu esa uning tajovuzkor siyosatini yanada
ʻ
rag batlantirdi. 1939-yilda Germaniya Polshaga bostirib kirdi, bu esa Ikkinchi
ʻ
Jahon urushining boshlanishiga sabab bo ldi.
ʻ
Natsistlarning targ ibot mashinasi urushga tayyorgarlikda muhim rol
ʻ
o ynadi. Jozef Gebbels boshchiligidagi targ ibot vazirligi ommaviy axborot
ʻ ʻ
vositalari, radio, kino va plakatlar orqali nemis xalqini urush g oyasiga tayyorladi.
ʻ
“Yahudiy xavfi” va “nemis millatining ulug vorligi” kabi tushunchalar doimiy
ʻ
ravishda targ ib qilindi. Bu targ ibot nafaqat ichki qo llab-quvvatlashni ta’minladi,
ʻ ʻ ʻ
balki xalqaro miqyosda natsistlarning imidjini shakllantirishga xizmat qildi.
Ikkinchi Jahon urushi davridagi Germaniya tarixi murakkab va ko p qirrali
ʻ
jarayonlar zanjiridir. Birinchi Jahon urushidan keyingi iqtisodiy va siyosiy
inqirozlar, Versal shartnomasining og ir shartlari, Veymar Respublikasining
ʻ
8

beqarorligi va Buyuk Depressiyaning halokatli oqibatlari natsistlar partiyasining
hokimiyatga kelishiga zamin yaratdi. Adolf Gitler boshchiligidagi natsist rejimi
o zining agressiv siyosati, antisemitizm va ekspansionistik maqsadlari orqaliʻ
dunyoni global mojaroga olib keldi. Ushbu davrning oqibatlari nafaqat Germaniya,
balki butun dunyo tarixiga chuqur ta’sir ko rsatdi, millionlab odamlarning hayotini
ʻ
yo qotishiga va global tartibning o zgarishiga sabab bo ldi. Ushbu tarixiy
ʻ ʻ ʻ
jarayonlar bugungi kunda ham o z ahamiyatini yo qotmay, insoniyat uchun muhim
ʻ ʻ
saboqlar beradi.
1936-yil 7-mart kuni Germaniya Versal shartnomasining muhim bandlaridan
birini buzib, Reynxud mintaqasini qayta militarizatsiya qildi. Versal shartnomasiga
ko ra, Reyn daryosining g arbiy qirg og i va sharqiy qirg oqda 50 kilometrlik zona
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
demilitarizatsiya qilingan bo lib, Germaniyaga ushbu hududda harbiy kuchlarni
ʻ
joylashtirish taqiqlangan edi. Bu shartnoma Fransiya va Belgiya xavfsizligini
ta’minlash uchun kiritilgan bo lib, Germaniyaning harbiy tajovuzini cheklashga
ʻ
xizmat qilardi. Biroq, Gitler bu cheklovni ochiqdan-ochiq e’tiborsiz qoldirdi va
nemis qo shinlarini Reynxudga kiritdi.
ʻ
Reynxudning qayta ishg ol qilinishi Gitlerning xalqaro hamjamiyatning
ʻ
munosabatini sinab ko rishdagi dastlabki jiddiy qadamlaridan biri edi. Bu vaqtda
ʻ
Germaniya hali to liq harbiy jihatdan qudratli emas edi, ammo Gitlerning bu
ʻ
harakati Buyuk Britaniya va Fransiyaning “tinchlantirish siyosati” (appeasement)
tufayli jiddiy qarshilikka uchramadi. Fransiya o z ittifoqchisi Buyuk Britaniyasiz
ʻ
harbiy choralar ko rishdan qochdi, Buyuk Britaniya esa iqtisodiy va siyosiy
ʻ
inqirozlar tufayli urushdan qochishga intildi. Natijada, Millatlar Ligasi faqat
rasmiy norozilik bildirish bilan cheklandi.
Reynxud voqeasi Gitlerning jasoratini oshirdi va uning keyingi agressiv
qadamlariga yo l ochdi. Bu voqea, shuningdek, Germaniya ichida natsist
ʻ
rejimining imidjini mustahkamladi. Gitler bu harakatni nemis xalqining “milliy
g ururi”ni tiklash sifatida targ ib qildi, chunki Versal shartnomasi ko plab nemislar
ʻ ʻ ʻ
tomonidan tahqir sifatida qabul qilingan edi. Reynxudning qayta ishg ol qilinishi
ʻ
9

Germaniyaning harbiy qayta qurollanish dasturini tezlashtirdi va Ikkinchi Jahon
urushiga tayyorgarlikning muhim bosqichi bo ldi.ʻ 4
1938-yil 12-martda Germaniya Avstriyani o z tarkibiga qo shib oldi, bu
ʻ ʻ
jarayon “Anshlyus” deb ataldi. Anshlyus Gitlerning “Barcha nemislar bir davlatda
yashashi kerak” degan millatchilik g oyasini amalga oshirishdagi muhim qadam
ʻ
edi. Avstriya, nemis tilida so zlashuvchi aholiga ega bo lib, Birinchi Jahon
ʻ ʻ
urushidan keyin mustaqil davlat sifatida tashkil topgan edi. Versal shartnomasi va
Sent-Jermen shartnomasi (1919) Avstriya va Germaniya o rtasidagi ittifoqni
ʻ
taqiqlagan bo lsa-da, Gitler bu cheklovni e’tiborsiz qoldirdi.
ʻ
Anshlyus jarayoni siyosiy bosim va harbiy tahdidlar orqali amalga oshirildi.
1938-yilning boshlarida Gitler Avstriya kansleri Kurt Shushniggni
Berxtesgadendagi uchrashuvga chaqirdi va undan Avstriyada natsistlar partiyasiga
ko proq vakolat berishni talab qildi. Shushnigg Anshlyusga qarshi plebissit
ʻ
o tkazishga urindi, ammo Gitlerning bosimi va nemis qo shinlarining chegaraga
ʻ ʻ
yig ilishi uni iste’foga chiqishga majbur qildi. 12-mart kuni nemis qo shinlari
ʻ ʻ
Avstriyaga kirdi va hech qanday qarshiliksiz mamlakatni ishg ol qildi. Avstriya
ʻ
aholisining bir qismi, ayniqsa natsist g oyalarni qo llab-quvvatlovchilar, bu
ʻ ʻ
voqeani “milliy birlashish” sifatida qabul qildi.
Xalqaro hamjamiyat Anshlyusga deyarli munosabat bildirmadi. Buyuk
Britaniya va Fransiya bu voqeani “nemis xalqining o z taqdirini o zi belgilash
ʻ ʻ
huquqi” sifatida qabul qildi va harbiy aralashuvdan qochdi. Italiya, fashistik rejim
boshqaruvidagi ittifoqchi sifatida, Anshlyusni qo llab-quvvatladi. Millatlar Ligasi
ʻ
esa bu masalada samarasiz bo lib qoldi. Anshlyus Germaniyaning hududiy
ʻ
kengayishidagi muhim muvaffaqiyat bo ldi va Gitlerning keyingi tajovuzlariga
ʻ
ishonchni oshirdi. Bundan tashqari, Avstriyaning Germaniyaga qo shilishi natsist
ʻ
rejimiga iqtisodiy resurslar, shu jumladan oltin zaxiralari va sanoat quvvatlarini
taqdim etdi, bu esa urushga tayyorgarlikni tezlashtirdi.
Sudet mintaqasi, Chexoslovakiyaning Germaniya bilan chegaradosh hududi
bo lib, unda asosan nemis tilida so zlashuvchi aholining katta qismi yashardi.
ʻ ʻ
4
Кершоу, И. Гитлер: 1889–1936. Гордыня / И. Кершоу; пер. с англ. И. Ю. Новак. — Москва: КоЛибри, 2010.
— 512 с.
10

Gitler bu hududni “nemis xalqini himoya qilish” bahonasi bilan Germaniyaga
qo shib olishni maqsad qildi. 1938-yilning boshlarida natsistlar Sudetdagi nemisʻ
aholisini qo zg atib, Chexoslovakiya hukumatiga qarshi noroziliklarni qo zg adi.
ʻ ʻ ʻ ʻ
Gitler Sudet nemislarining “zulmga uchraganligi”ni da’vo qilib, mintaqani
anneksiya qilish uchun harbiy tayyorgarlikni boshladi.
Xalqaro vaziyat keskinlashganda, Buyuk Britaniya bosh vaziri Nevill
Chemberlen va Fransiya bosh vaziri Eduard Daladye urushning oldini olish
maqsadida Gitler bilan muzokaralarga kirishdi. 1938-yil 29–30-sentabrda
Myunxen shahrida tuzilgan Myunxen kelishuvi Germaniyaga Sudet mintaqasini
qo shib olishga ruxsat berdi, evaziga Gitler Chexoslovakiyaning qolgan qismiga
ʻ
da’vo qilmaslikka va’da berdi. Bu kelishuv Buyuk Britaniya va Fransiyaning
“tinchlantirish siyosati”ning cho qqisi bo ldi, chunki ular urushdan qochish uchun
ʻ ʻ
Gitlerning talablariga bo ysunishdi. Chexoslovakiya hukumati kelishuvda ishtirok
ʻ
etmadi va o z hududining bir qismini yo qotishga majbur bo ldi.
ʻ ʻ ʻ
Myunxen kelishuvi xalqaro diplomatiyadagi muhim muvaffaqiyatsizlik
sifatida baholanadi. Gitlerning va’dasiga qaramay, u Chexoslovakiyaga qarshi
tajovuzlarini davom ettirdi. Kelishuv nafaqat Chexoslovakiyani zaiflashtirdi, balki
Gitlerning tajovuzkor siyosatini rag batlantirdi. Buyuk Britaniya va Fransiyaning
ʻ
bu harakati ularning xalqaro obro siga putur yetkazdi va Millatlar Ligasining
ʻ
samarasizligini yana bir bor isbotladi. Sudet mintaqasining anneksiyasi
Germaniyaga strategik jihatdan muhim hududlarni, shu jumladan
Chexoslovakiyaning mudofaa tizimlari va sanoat infratuzilmasini berdi.
Myunxen kelishuvidan bir necha oy o tib, 1939-yil 15-martda Germaniya
ʻ
Myunxen kelishuvining shartlarini buzib, Chexoslovakiyaning qolgan qismini
ishg ol qildi. Chexiya hududi “Boxemiya va Moraviya Protektorati” sifatida
ʻ
Germaniya nazorati ostiga o tdi, Slovakiya esa Germaniyaga qaram bo lgan
ʻ ʻ
mustaqil davlat sifatida tashkil qilindi. Bu voqea Gitlerning Myunxen
kelishuvidagi va’dalariga sodiq emasligini va uning kengroq ekspansionistik
rejalari borligini aniq ko rsatdi.
ʻ 5
5
Снайдер, Т. Кровавые земли: Европа между Гитлером и Сталиным / Т. Снайдер; пер. с англ. Л. Ю.
Пантиелеева. — Киев: Дуx i Лiтера, 2011. — 576 с.
11

Chexoslovakiyaning ishg ol qilinishi xalqaro hamjamiyatda katta shov-ʻ
shuvga sabab bo ldi. Buyuk Britaniya va Fransiya bu safar qattiqroq munosabat
ʻ
bildirishdi, ammo harbiy aralashuvdan qochdilar. Chexoslovakiyaning ishg oli
ʻ
Gitlerning “yashash maydoni” (Lebensraum) g oyasini amalga oshirishdagi muhim
ʻ
qadam edi, chunki bu Germaniyaga qo shimcha iqtisodiy resurslar, shu jumladan
ʻ
Skoda zavodlari kabi yirik harbiy-sanoat majmualarini berdi. Bu resurslar
Germaniyaning Ikkinchi Jahon urushiga tayyorgarligini yanada kuchaytirdi.
Chexoslovakiyaning ishg ol qilinishi Buyuk Britaniya va Fransiyaning
ʻ
“tinchlantirish siyosati”ning muvaffaqiyatsizligini aniq ko rsatdi. 1939-yilning
ʻ
mart oyida Buyuk Britaniya va Fransiya Polshaga qarshi har qanday tajovuzga
qarshi turish uchun kafolat berdi, bu esa keyinchalik Ikkinchi Jahon urushining
boshlanishiga olib keldi. Chexoslovakiyaning ishg oli Gitlerning tajovuzkor
ʻ
rejalari to xtatilmasligini ko rsatdi va xalqaro hamjamiyatni urushga tayyorgarlik
ʻ ʻ
ko rishga majbur qildi.
ʻ
Germaniyaning 1936–1939-yillardagi agressiv siyosati Ikkinchi Jahon
urushining boshlanishiga zamin yaratdi. Reynxudning qayta ishg ol qilinishi
ʻ
Gitlerning Versal shartnomasini buzishga jur’at etgan dastlabki sinovi bo lib,
ʻ
xalqaro hamjamiyatning javobsizligi uning keyingi qadamlariga ishonch
bag ishladi. Anshlyus va Sudet mintaqasining anneksiyasi Gitlerning millatchilik
ʻ
g oyalarini amalga oshirishdagi muvaffaqiyatlari bo ldi, ammo
ʻ ʻ
Chexoslovakiyaning to liq ishg ol qilinishi uning haqiqiy maqsadlari – Sharqiy
ʻ ʻ
Yevropada kengayish va “yashash maydoni”ni yaratish – ni oshkor qildi.
Buyuk Britaniya va Fransiyaning “tinchlantirish siyosati” qisqa muddatli
tinchlikni saqlashga xizmat qilgan bo lsa-da, uzoq muddatda Gitlerning
ʻ
tajovuzkorligini rag batlantirdi. Myunxen kelishuvi, xususan, xalqaro
ʻ
diplomatiyadagi muvaffaqiyatsizlik sifatida tarixda qoldi, chunki u nafaqat
Chexoslovakiyani zaiflashtirdi, balki Gitlerga o z rejasini davom ettirish uchun
ʻ
imkoniyat berdi. Ushbu voqealar Millatlar Ligasining samarasizligini va xalqaro
tashkilotlarning global mojarolarni oldini olishdagi cheklovlarini ko rsatdi.
ʻ
12

Germaniyaning agressiv siyosati, shuningdek, natsist rejimining ichki
targ ibot strategiyasini mustahkamladi. Har bir muvaffaqiyat – Reynxud,ʻ
Anshlyus, Sudet va Chexoslovakiya – Gitlerning nemis xalqi oldidagi imidjini
oshirdi. Natsistlarning targ ibot mashinasi, Jozef Gebbels boshchiligida, ushbu
ʻ
voqealarni “nemis millatining tiklanishi” sifatida ko rsatdi, bu esa rejimning ichki
ʻ
qo llab-quvvatlanishini yanada kuchaytirdi.
ʻ
1936–1939-yillardagi Germaniyaning agressiv tashqi siyosati Ikkinchi Jahon
urushining boshlanishiga olib kelgan muhim omil bo ldi. Reynxudning qayta
ʻ
ishg ol qilinishi Versal shartnomasining cheklovlarini buzdi, Anshlyus va Sudet
ʻ
mintaqasining anneksiyasi Gitlerning millatchilik g oyalarini ro yobga chiqardi,
ʻ ʻ
Chexoslovakiyaning to liq ishg ol qilinishi esa uning kengroq ekspansionistik
ʻ ʻ
rejalari ochiq-oydin ko rindi. Ushbu voqealar xalqaro hamjamiyatning urushni
ʻ
oldini olishdagi muvaffaqiyatsizligini va natsist rejimining tajovuzkor tabiatini
aniq ko rsatdi. Natijada, 1939-yil 1-sentabrda Germaniyaning Polshaga bostirib
ʻ
kirishi bilan Ikkinchi Jahon urushi boshlandi, bu esa dunyo tarixini butunlay
o zgartirdi. Ushbu davrning saboqlari xalqaro munosabatlarda tinchlikni saqlash va
ʻ
tajovuzkor rejimlarga qarshi o z vaqtida choralar ko rish muhimligini ko rsatadi.
ʻ ʻ ʻ
1939-yil 23-avgustda Germaniya va Sovet Ittifoqi o rtasida imzolangan
ʻ
Molotov-Ribbentrop pakti Ikkinchi Jahon urushining boshlanishida muhim rol
o ynadi. Ushbu pakt, rasmiy ravishda “Germaniya va Sovet Sotsialistik
ʻ
Respublikalari Ittifoqi o rtasida tajovuz qilmaslik to g risidagi shartnoma” deb
ʻ ʻ ʻ
atalgan bo lib, ikki davlat o rtasida o zaro hujum qilmaslik majburiyatini o z
ʻ ʻ ʻ ʻ
ichiga oldi. Biroq, paktning eng muhim qismi maxfiy protokollar bo lib, unda
ʻ
Sharqiy Yevropaning taqdiri, xususan, Polsha, Baltika mamlakatlari va boshqa
hududlarning taqsimlanishi belgilandi. Ushbu maxfiy protokollarga ko ra, Polsha
ʻ
Germaniya va Sovet Ittifoqi o rtasida bo linib olinishi kerak edi: Germaniya
ʻ ʻ
g arbiy Polshani, Sovet Ittifoqi esa sharqiy Polshani, shuningdek, Finlyandiya,
ʻ
Estoniya, Latviya va Litvani o z ta’sir doirasiga oladi.
ʻ
Molotov-Ribbentrop pakti Gitler uchun strategik jihatdan muhim edi, chunki
u sharqiy chegarada Sovet Ittifoqi bilan urush xavfini yo qqa chiqardi va
ʻ
13

Germaniyaga Polshaga qarshi to liq kuch bilan hujum qilish imkonini berdi. Gitlerʻ
G arbiy Yevropa davlatlari – xususan, Buyuk Britaniya va Fransiya – bilan urush
ʻ
boshlanishi ehtimolini hisobga olgan holda, sharqda ikkinchi front ochilishining
oldini olishni maqsad qildi. Sovet Ittifoqi uchun esa bu pakt vaqtinchalik
xavfsizlikni ta’minladi, chunki Iosif Stalin o z mamlakatining harbiy tayyorgarligi
ʻ
hali yetarli emasligini tushunardi. Shu bilan birga, pakt Sovet Ittifoqiga Sharqiy
Yevropada o z ta’sir doirasini kengaytirish imkonini berdi
ʻ 6
.
Paktning imzolanishi xalqaro hamjamiyatda katta hayratlanish va noaniqlik
keltirib chiqardi, chunki natsist Germaniyasi va kommunistik Sovet Ittifoqi
ideologik jihatdan bir-biriga keskin qarama-qarshi kuchlar sifatida qaralardi. Biroq,
bu ittifoq pragmatik manfaatlar asosida tuzilgan edi. Paktning maxfiy protokollari
faqat Ikkinchi Jahon urushidan keyin, 1945-yilda Nyurnberg sudlari paytida oshkor
bo ldi, ammo 1939-yilda Polshaga qarshi tajovuzning oldindan rejalashtirilganligi
ʻ
xalqaro hamjamiyat tomonidan sezilgan edi.
Molotov-Ribbentrop pakti Polshaning taqdirini oldindan belgilab qo ydi.
ʻ
Germaniya 1939-yil 1-sentabrda Polshaga hujum qilganda, Sovet Ittifoqi 17-
sentabrda sharqiy Polshani ishg ol qildi. Bu ikki tomonlama bosqin Polshaning
ʻ
mudofaa qobiliyatini butunlay yo q qildi va mamlakatning mustaqilligini tezda
ʻ
yo qotishiga olib keldi. Paktning oqibatlari nafaqat Polsha bilan cheklanmadi; u
ʻ
Baltika mamlakatlarining Sovet Ittifoqi tomonidan anneksiya qilinishiga va
keyinchalik Yevropada kengroq mojarolarga zamin yaratdi.
Germaniyaning Polshaga bostirib kirishi natsist rejimining blitzkrieg (yorqin
urush) deb atalgan harbiy strategiyasining birinchi muvaffaqiyatli qo llanilishi
ʻ
bo ldi. Blitzkrieg strategiyasi tez, kutilmagan va keng ko lamli hujumlarga
ʻ ʻ
asoslangan bo lib, dushman mudofaasini tezda sindirish va uning qarshilik
ʻ
ko rsatish qobiliyatini yo qotishni maqsad qildi. Bu strategiya tanklar, aviatsiya va
ʻ ʻ
piyoda qo shinlarning muvofiqlashtirilgan harakatlariga tayandi, bu esa dushman
ʻ
hududida chuqur kirib borish va uning aloqa tizimlarini uzib qo yish imkonini
ʻ
berdi.
6
Снайдер, Т. Кровавые земли: Европа между Гитлером и Сталиным / Т. Снайдер; пер. с англ. Л. Ю.
Пантиелеева. — Киев: Дуx i Лiтера, 2011. — 576 с.
14

Polshaga qarshi kampaniyada Germaniya Vehrmacht (qurolli kuchlari)
o zining zamonaviy harbiy texnikasi va strategiyasini to liq namoyish etdi.ʻ ʻ
Luftvaffe (Germaniya havo kuchlari) Polsha havo kuchlarini bir necha kun ichida
deyarli butunlay yo q qildi, shu bilan havo ustunligini qo lga kiritdi. Masalan,
ʻ ʻ
1939-yil 1-sentabr kuni Germaniya Varshava va boshqa yirik shaharlarga keng
ko lamli havo hujumlarini uyushtirdi, bu esa Polsha mudofaasining dastlabki
ʻ
kunlarda zaiflashishiga olib keldi. Germaniyaning Panzer diviziyalari (tank
birlashmalari) tez harakatlanuvchi jangovar guruhlar sifatida ishlatildi, ular Polsha
armiyasining front chizig ini yorib o tib, chuqur orqa hududlarga kirib bordi.
ʻ ʻ
Blitzkriegning muvaffaqiyati bir qator omillarga bog liq edi. Birinchidan,
ʻ
Germaniya harbiy texnologiyasi, xususan, Panzer III va Panzer IV tanklari, Polsha
armiyasining eskirgan texnikasidan ancha ustun edi. Polsha armiyasi asosan piyoda
qo shinlar va otliq qismlarga tayangan bo lsa, Germaniya zamonaviy
ʻ ʻ
motorlashtirilgan va mexanizatsiyalashgan qo shinlarga ega edi. Ikkinchidan,
ʻ
Germaniyaning aloqa va razvedka tizimlari yuqori darajada samarali edi. Radio
aloqa va havo razvedkasi orqali nemis qo mondonlari real vaqtda jang
ʻ
maydonidagi vaziyatni boshqarib, tezkor qarorlar qabul qila oldi. Uchinchidan,
blitzkrieg strategiyasi dushman armiyasini psixologik jihatdan sindirishga
qaratilgan edi: kutilmagan hujumlar, doimiy havo bombardimonlari va tezkor
harakatlar Polsha qo shinlarida tartibsizlik va vahimani keltirib chiqardi.
ʻ 7
I.2.Germaniyaning harbiy strategiyasi va dastlabki muvaffaqiyatlari
1939-yil 1-sentabrda Germaniyaning Polshaga bostirib kirishi Ikkinchi
Jahon urushining rasmiy boshlanishi sifatida qabul qilinadi. Germaniya hujumi
“Gleivitz voqeasi” deb atalgan soxta provokatsiya bilan boshlandi, bunda natsistlar
Polsha chegarasidagi nemis radio stansiyasiga hujum uyushtirganlikda
polshaliklarni ayblash uchun sahnalashtirilgan voqeani ishlatdi. Bu Gitlerning
Polshaga qarshi tajovuzini oqlash uchun targ ibot vositasi sifatida foydalandi.
ʻ
Germaniya hujumidan ikki kun o tib, 3-sentabrda Buyuk Britaniya va
ʻ
Fransiya Germaniyaga urush e’lon qildi. Bu qaror ularning Polshaga bergan
7
Франк, А. Дневник Анны Франк / А. Франк; пер. с нидерл. Р. И. Райт-Ковалёва. — Москва: Иностранная
литература, 2018. — 320 с.
15

xavfsizlik kafolatlariga asoslangan edi, ammo amalda G arbiy ittifoqchilarʻ
Polshaga jiddiy harbiy yordam ko rsata olmadi. “Soxta urush” (Phoney Var) deb
ʻ
atalgan davrda Buyuk Britaniya va Fransiya G arbiy frontda faol harbiy
ʻ
harakatlarni boshlamadi, bu esa Germaniyaga Polshani tezda egallash imkonini
berdi.
17-sentabrda Sovet Ittifoqi Molotov-Ribbentrop paktining maxfiy
protokollariga muvofiq sharqiy Polshani ishg ol qildi. Sovet qo shinlari hech
ʻ ʻ
qanday qarshiliksiz sharqiy hududlarga kirdi, chunki Polsha armiyasi allaqachon
Germaniya bilan janglarda zaiflashgan edi. Sovet Ittifoqi o z harakatlarini “sharqiy
ʻ
Polshadagi ukrain va belarus xalqlarini himoya qilish” sifatida oqladi, ammo bu
anneksiya paktning oldindan rejalashtirilgan qismi edi. Natijada, Polsha
Germaniya va Sovet Ittifoqi o rtasida bo linib, mustaqil davlat sifatida o z
ʻ ʻ ʻ
mavjudligini yo qotdi.
ʻ
Polshaning bo linishi xalqaro huquqning ochiqdan-ochiq buzilishi edi.
ʻ
Germaniya g arbiy Polshani “Umumiy Hukumat” (Generalgouvernement) sifatida
ʻ
tashkil qildi, bu hudud natsistlar tomonidan qattiq nazorat qilindi va yahudiylar va
boshqa “kiruvchi” guruhlarning ommaviy qirg iniga zamin yaratdi. Sovet Ittifoqi
ʻ
sharqiy Polshani o z respublikalari – Ukraina va Belorussiya SSR tarkibiga qo shib
ʻ ʻ
oldi. Polsha elitasiga qarshi repressiyalar ham keng ko lamda amalga oshirildi:
ʻ
masalan, 1940-yilda Sovet Ittifoqi tomonidan Katyn qirg inida 20 mingdan ortiq
ʻ
polsha zobitlari va ziyolilari o ldirildi.
ʻ
Polshaning bo linishi Ikkinchi Jahon urushining global miqyosda
ʻ
tarqalishiga olib keldi. Buyuk Britaniya va Fransiyaning urush e’lon qilishi
G arbiy Yevropada yangi front ochdi, ammo ularning dastlabki passivligi Gitlerga
ʻ
keyingi tajovuzlarini davom ettirish imkonini berdi. 1940-yilda Germaniya Daniya,
Norvegiya, Belgiya, Niderlandiya va Fransiyani ishg ol qildi, bu esa blitzkrieg
ʻ
strategiyasining muvaffaqiyatini yana bir bor isbotladi. 8
Germaniyaning Polshaga bosqini va uning oqibatlari Ikkinchi Jahon
urushining boshlanishidagi muhim burilish nuqtasi bo ldi. Molotov-Ribbentrop
ʻ
8
Бивор, Э. Сталинград / Э. Бивор; пер. с англ. С. М. Саксин. — Москва: Азбука-Аттикус, 2010. — 512 с.
16

pakti natsist Germaniyasi va Sovet Ittifoqining vaqtinchalik ittifoqi sifatida xalqaro
munosabatlarda misli ko rilmagan hodisa edi. Ushbu pakt Gitlerga Polshani ishg olʻ ʻ
qilishda strategik ustunlik berdi, ammo uzoq muddatda Sovet Ittifoqi bilan
ziddiyatning muqarrarligini ko rsatdi. 1941-yilda Germaniyaning Sovet Ittifoqiga
ʻ
qarshi “Barbarossa” operatsiyasi bilan bu ittifoqning soxta tabiatini ochib berdi.
Blitzkrieg strategiyasi Germaniyaning harbiy qudratini va zamonaviy urush
usullarining samaradorligini namoyish etdi. Polshaga qarshi kampaniya
Vehrmachtning tezkor harakat qilish qobiliyatini va dushman mudofaasini
sindirishdagi muvaffaqiyatini ko rsatdi. Biroq, bu strategiyaning muvaffaqiyati
ʻ
Polsha kabi kichikroq va harbiy jihatdan zaifroq mamlakatlarga qarshi osonlikcha
qo llanilgan bo lsa-da, keyinchalik kengroq frontlarda, xususan, Sovet Ittifoqida
ʻ ʻ
qiyinchiliklarga duch keldi.
Polshaning bo linishi xalqaro huquqning qo pol ravishda buzilishi va natsist
ʻ ʻ
rejimining tajovuzkor tabiatini ko rsatdi. Buyuk Britaniya va Fransiyaning
ʻ
dastlabki passivligi Gitlerning keyingi tajovuzlariga yo l ochdi, ammo ularning
ʻ
urush e’lon qilishi global mojaroning boshlanishini rasmiylashtirdi. Polsha xalqi
uchun bu bosqin millionlab odamlarning o limi, yahudiylar holokosti va
ʻ
mamlakatning uzoq muddatli ishg ol qilinishi kabi fojiali oqibatlarga olib keldi.
ʻ
Germaniyaning 1939-yilda Polshaga bostirib kirishi Ikkinchi Jahon
urushining boshlanishi va natsist rejimining agressiv ekspansionistik siyosatining
cho qqisi bo ldi. Molotov-Ribbentrop pakti Germaniya va Sovet Ittifoqining
ʻ ʻ
pragmatik ittifoqi sifatida Polshaning bo linishini oldindan belgilab qo ydi.
ʻ ʻ
Blitzkrieg strategiyasi Germaniyaning harbiy ustunligini namoyish etdi, ammo
uning muvaffaqiyati Polsha kabi zaifroq dushmanga qarshi qo llanilganda eng
ʻ
yuqori natija berdi. Polshaning bo linishi nafaqat mamlakatning mustaqilligini
ʻ
yo qotishiga, balki xalqaro munosabatlarda yangi mojaro davrining boshlanishiga
ʻ
olib keldi. Ushbu voqealar natsist rejimining tajovuzkor tabiatini, xalqaro
hamjamiyatning zaifligini va global urushning muqarrarligini ko rsatdi. Polshaga
ʻ
bosqin insoniyat tarixidagi eng fojiali davrlardan birining ochilish sahifasi bo lib,
ʻ
uning oqibatlari butun dunyo bo ylab millionlab odamlarning hayotiga ta’sir qildi.
ʻ
17

1940-yilning aprel oyida Germaniya “Veserübung” operatsiyasi doirasida
Daniya va Norvegiyani ishg ol qildi. Ushbu operatsiya Gitlerning Shimoliyʻ
Yevropadagi strategik maqsadlariga erishish uchun muhim qadam bo ldi. Daniya
ʻ
va Norvegiya Shimoliy dengiz va Atlantika okeanidagi muhim dengiz yo llarini
ʻ
nazorat qilish, shuningdek, Germaniyaning temir rudasi ta’minotini ta’minlash
uchun strategik ahamiyatga ega edi. Norvegiya, ayniqsa, Shvetsiyadan temir rudasi
importi uchun muhim tranzit nuqtasi bo lib, uning portlari, masalan, Narvik,
ʻ
Germaniya sanoati uchun hayotiy edi.
Daniya ishg oli 1940-yil 9-aprelda boshlandi va bir necha soat ichida
ʻ
yakunlandi. Daniya armiyasi kichik va zaif bo lib, nemis qo shinlariga jiddiy
ʻ ʻ
qarshilik ko rsata olmadi. Germaniya qo shinlari Kopengagenni egalladi, Daniya
ʻ ʻ
hukumati va qirol Christian X taslim bo lishga majbur bo ldi. Daniya ishg oli
ʻ ʻ ʻ
deyarli qonsiz kechdi, chunki mamlakat harbiy jihatdan Germaniyaga qarshi turish
imkoniyatiga ega emas edi. Daniya Germaniya nazorati ostida “protektsiya”
maqomida qoldi, ammo uning hukumati dastlabki yillarda ma’lum darajada
avtonomiyani saqlab qoldi. 9
Norvegiya ishg oli esa ancha murakkab bo ldi. 1940-yil 9-aprelda
ʻ ʻ
Germaniya qo shinlari Norvegiyaning asosiy shaharlariga, jumladan, Oslo, Bergen
ʻ
va Narvikka desant tushirdi. Norvegiya armiyasi qarshilik ko rsatdi, ammo
ʻ
nemislarning havo va dengiz ustunligi tufayli tezda mag lubiyatga uchradi.
ʻ
Luftvaffe Norvegiya havo kuchlarini deyarli yo q qildi, bu esa nemis qo shinlariga
ʻ ʻ
havo yordami orqali tez harakatlanish imkonini berdi. Shu bilan birga, Buyuk
Britaniya va Fransiya Norvegiyaga qo shin yuborib, Narvik yaqinida janglarni
ʻ
davom ettirdi. Biroq, Ittifoqchilarning muvofiqlashtirilmagan harakatlari va
nemislarning strategik ustunligi tufayli ular 1940-yil iyun oyida Norvegiyadan
evakuatsiya qilindi.
Norvegiya ishg oli Germaniyaga strategik jihatdan muhim portlar va
ʻ
resurslarni berdi, ammo u natsist rejimi uchun uzoq muddatli muammolarni ham
keltirib chiqardi. Norvegiyada nemis ishg oliga qarshi qarshilik harakati faol
ʻ
9
Оверманс, Р. Немецкие военные потери во Второй мировой войне / Р. Оверманс; пер. с нем. А. П.
Харитонов. — Санкт-Петербург: Питер, 2014. — 384 с.
18

bo lib, partizanlar nemis qo shinlariga doimiy muammo tug dirdi. Bundanʻ ʻ ʻ
tashqari, Norvegiyada katta miqdorda nemis qo shinlarini joylashtirish
ʻ
Germaniyaning boshqa frontlardagi resurslarini chekladi.
1940-yilning may-iyun oylarida Germaniya G arbiy Yevropaga qarshi
ʻ
“Sariq reja” (Fall Gelb) operatsiyasini boshladi, unda Fransiya, Belgiya,
Niderlandiya va Lyuksemburg ishg ol qilindi. Ushbu kampaniya blitzkrieg
ʻ
strategiyasining eng muvaffaqiyatli qo llanilishi sifatida tarixda qoldi. Germaniya
ʻ
Vehrmachti tank diviziyalari, havo kuchlari va piyoda qo shinlarning
ʻ
muvofiqlashtirilgan harakatlari orqali Ittifoqchilarning mudofaasini tezda yorib
o tdi.
ʻ
Lyuksemburg 1940-yil 10-mayda bir kunda ishg ol qilindi. Uning kichik
ʻ
hududi va harbiy kuchi yo qligi tufayli nemis qo shinlari hech qanday qarshiliksiz
ʻ ʻ
mamlakatni egalladi. Belgiya ishg oli esa ancha jiddiy qarshilik bilan kechdi.
ʻ
Belgiya armiyasi, Buyuk Britaniya ekspeditsion kuchlari (BEF) va Fransiya
qo shinlari yordamida nemislarning oldini olishga urindi. Biroq, nemislarning
ʻ
Ardennes o rmonlari orqali kutilmagan hujumi Ittifoqchilarning mudofaa
ʻ
strategiyasini butunlay barbod qildi. Belgiya qirol Leopold III 28-mayda taslim
bo ldi, bu esa Ittifoqchilarning G arbiy frontdagi pozitsiyalarini yanada
ʻ ʻ
zaiflashtirdi.
Niderlandiya ishg oli 1940-yil 10-mayda boshlandi va besh kun davom etdi.
ʻ
Germaniya Luftvaffe Rotterdam va boshqa yirik shaharlarni bombardimon qildi,
bu esa katta talafot va vayronagarchilikka olib keldi. Rotterdamning bombardimon
qilinishi (1940-yil 14-may) Niderlandiya hukumatini taslim bo lishga majbur qildi.
ʻ
Nemislarning desant qo shinlari va tezkor tank hujumlari Niderlandiya
ʻ
armiyasining mudofaa liniyalarini tezda yorib o tdi. Niderlandiya qirolichasi
ʻ
Vilgelmina Londonga qochib, surgunda hukumat tashkil qildi.
Fransiyaning ishg oli Germaniyaning blitzkrieg strategiyasining eng muhim
ʻ
sinovi bo ldi. Ittifoqchilar Fransiyaning Maginot liniyasiga – Birinchi Jahon urushi
ʻ
uslubidagi mustahkam mudofaa tizimiga – tayangan edi. Biroq, nemislar Ardennes
o rmonlari orqali kutilmagan hujum uyushtirib, Maginot liniyasini aylanib o tdi.
ʻ ʻ
19

General Ervin Rommel va Heinz Guderian boshchiligidagi Panzer diviziyalari
Sedan yaqinida Fransiya mudofaasini yorib o tdi va tezda Shimoliy Fransiyagaʻ
yo l oldi. Luftvaffe havo ustunligini qo lga kiritdi, bu esa nemis qo shinlariga
ʻ ʻ ʻ
yerda tezkor harakatlanish imkonini berdi.
1940-yil 14-mayda nemis qo shinlari Fransiya hududida chuqur kirib bordi
ʻ
va 10-iyunga kelib Parij ishg ol qilindi. Fransiya hukumati Vichiga ko chirildi, va
ʻ ʻ
22-iyunda marshal Filip Peten boshchiligidagi hukumat Germaniya bilan sulh
shartnomasini imzoladi. Ushbu shartnomaga ko ra, Fransiya ikkiga bo lindi:
ʻ ʻ
shimoliy va g arbiy qismi Germaniya ishg oli ostida qoldi, janubiy qismi esa Vichi
ʻ ʻ
hukumati deb atalgan Germaniyaga qaram rejim tomonidan boshqarildi.
Fransiyaning ishg oli Yevropada Ittifoqchilarning mag lubiyatini aniq ko rsatdi va
ʻ ʻ ʻ
Germaniyaning harbiy qudratini namoyish etdi.
1940-yilning may-iyun oylarida Dunkirk yaqinidagi evakuatsiya
operatsiyasi, yoki “Dunkirk mo jizasi”, Ikkinchi Jahon urushidagi muhim
ʻ
voqealardan biri bo ldi. Germaniya qo shinlari Ittifoqchilarning Buyuk Britaniya
ʻ ʻ
ekspeditsion kuchlari (BEF) va Fransiya armiyasining katta qismini Dunkirk
sohiliga siqib chiqardi. 1940-yil 26-maydan 4-iyungacha davom etgan “Dynamo”
operatsiyasi doirasida Ittifoqchilar 338 mingdan ortiq askarni – asosan britaniyalik
va fransuz askarlarini – evakuatsiya qilishga muvaffaq bo ldi. Bu operatsiya kichik
ʻ
kemalar, baliqchi qayiqlari va harbiy kemalarning keng ko lamli jalb qilinishi
ʻ
tufayli muvaffaqiyatli amalga oshirildi.
Dunkirk evakuatsiyasi “mo jiza” deb ataldi, chunki Ittifoqchilar deyarli
ʻ
umidsiz vaziyatdan katta miqdordagi askarni qutqarib qoldi. Biroq, bu operatsiya
strategik mag lubiyat sifatida ham qaraladi, chunki Ittifoqchilar o zlarining og ir
ʻ ʻ ʻ
harbiy texnikasi, tanklari va artilleriyasini Dunkirkda tashlab ketishga majbur
bo ldi. Germaniya Vehrmachti ushbu jihozlarni qo lga kiritdi, bu esa ularning
ʻ ʻ
keyingi kampaniyalarida foydalanish imkonini berdi.
Dunkirk mo jizasining strategik oqibatlari ikki tomonlama edi. Bir
ʻ
tomondan, evakuatsiya qilingan askarlar Buyuk Britaniyaning mudofaa
qobiliyatini saqlab qolishga yordam berdi. Bu askarlar keyinchalik “Britaniya
20

jangi” (1940) va boshqa frontlarda muhim rol o ynadi. Ikkinchi tomondan,ʻ
Dunkirk Ittifoqchilarning G arbiy Yevropadagi harbiy zaifligini ko rsatdi.
ʻ ʻ
Germaniya Fransiyani ishg ol qilgandan so ng, Buyuk Britaniya Yevropada
ʻ ʻ
yagona qarshilik ko rsatuvchi kuch sifatida qoldi. Dunkirkdan keyin Gitler Buyuk
ʻ
Britaniyaga qarshi “Dengiz sher operatsiyasi”ni rejalashtirdi, ammo Luftvaffe
Britaniya havo kuchlariga qarshi “Britaniya jangida” mag lub bo ldi, bu esa
ʻ ʻ
bosqinchilik rejasini to xtatdi.
ʻ
Dunkirkning psixologik ta’siri ham muhim edi. Buyuk Britaniyada
evakuatsiya xalqning ruhini ko tardi va qarshilik ko rsatish irodasini
ʻ ʻ
mustahkamladi. Britaniya bosh vaziri Uinston Cherchillning “Biz sohillarda jang
qilamiz” nutqi Dunkirkdan keyin xalqni birlashtirishga xizmat qildi. Shu bilan
birga, Germaniya uchun Dunkirk strategik xato sifatida qaraladi, chunki Gitlerning
qo shinlarni to xtatish to g risidagi qarori – ehtimol, Luftvaffe orqali Ittifoqchilarni
ʻ ʻ ʻ ʻ
yo q qilishga ishongani tufayli – katta miqdordagi askarlarning qochib ketishiga
ʻ
imkon berdi.
Germaniyaning 1940-yildagi G arbiy Yevropadagi yutuqlari natsist
ʻ
rejimining harbiy qudrati va blitzkrieg strategiyasining samaradorligini namoyish
etdi. Daniya va Norvegiyaning ishg oli Germaniyaga Shimoliy Yevropada
ʻ
strategik ustunlik berdi, Fransiya, Belgiya, Niderlandiya va Lyuksemburgning tez
ishg ol qilinishi esa Vehrmachtning zamonaviy urush usullarining ustunligini
ʻ
ko rsatdi. Ardennes orqali kutilmagan hujum, havo ustunligi va tank
ʻ
diviziyalarining tezkor harakatlari Ittifoqchilarning eskirgan strategiyalarini
mag lub qildi.
ʻ
Ammo, ushbu muvaffaqiyatlar Germaniya uchun uzoq muddatli
muammolarni ham keltirib chiqardi. Ishg ol qilingan hududlarda qarshilik
ʻ
harakatlari, ayniqsa Norvegiya va Fransiyada, nemis resurslarini bog lab qo ydi.
ʻ ʻ
Bundan tashqari, Dunkirk mo jizasi Ittifoqchilarning katta miqdordagi askarini
ʻ
saqlab qolishga yordam berdi, bu esa keyinchalik Britaniyaning qarshilik
ko rsatish qobiliyatini mustahkamladi. Germaniyaning Yevropadagi dastlabki
ʻ
yutuqlari Gitlerning o ziga ishonchini oshirgan bo lsa-da, u Sovet Ittifoqiga qarshi
ʻ ʻ
21

“Barbarossa” operatsiyasi (1941) kabi yanada katta sinovlarga olib keldi, bu esa
natsist rejimining mag lubiyatiga zamin yaratdi.ʻ
Xalqaro hamjamiyatning ushbu tajovuzlarga qarshi samarasizligi, xususan,
Buyuk Britaniya va Fransiyaning dastlabki passivligi, Gitlerning agressiv rejalarini
rag batlantirdi. Millatlar Ligasi va boshqa xalqaro tashkilotlarning kuchsizligi
ʻ
global mojarolarni oldini olishning imkonsizligini ko rsatdi. G arbiy Yevropadagi
ʻ ʻ
ishg ollar Ikkinchi Jahon urushining kengayishiga olib keldi va dunyo tarixini
ʻ
o zgartirgan fojiali oqibatlarga sabab bo ldi.
ʻ ʻ
Germaniyaning 1940-yildagi G arbiy Yevropadagi harbiy yutuqlari Ikkinchi
ʻ
Jahon urushidagi muhim burilish nuqtasi bo ldi. Daniya va Norvegiyaning ishg oli
ʻ ʻ
Germaniyaga Shimoliy Yevropada strategik ustunlik berdi, Fransiya, Belgiya,
Niderlandiya va Lyuksemburgning tez ishg ol qilinishi esa natsist rejimining
ʻ
blitzkrieg strategiyasining muvaffaqiyatini ko rsatdi. Dunkirk mo jizasi
ʻ ʻ
Ittifoqchilar uchun strategik mag lubiyat bo lsa-da, ularning keyingi qarshilik
ʻ ʻ
ko rsatish qobiliyatini saqlab qoldi. Ushbu voqealar Gitlerning Yevropadagi
ʻ
ustunligini vaqtincha mustahkamladi, ammo uzoq muddatda nemis resurslarini
haddan tashqari tarqatib yubordi va Ittifoqchilarning qarshilik harakatlarini
kuchaytirdi. G arbiy Yevropadagi ishg ollar Ikkinchi Jahon urushining global
ʻ ʻ
miqyosda tarqalishiga olib keldi va insoniyat tarixidagi eng fojiali davrlardan birini
belgiladi.
Britaniya jangi, 1940-yilning iyul oyidan noyabrgacha davom etgan,
Ikkinchi Jahon urushidagi birinchi yirik havo jangi sifatida qabul qilinadi.
Germaniyaning 1940-yil may-iyun oylarida G arbiy Yevropada, xususan, Fransiya,
ʻ
Belgiya, Niderlandiya va Lyuksemburgni ishg ol qilishi Buyuk Britaniyani
ʻ
Yevropada natsist rejimiga qarshi yagona faol qarshilik ko rsatuvchi davlat sifatida
ʻ
qoldirdi. Gitler Britaniyani mag lub etish va uni taslim bo lishga majbur qilish
ʻ ʻ
uchun havo ustunligini qo lga kiritishni maqsad qildi, chunki bu “Dengiz sheri”
ʻ
operatsiyasi – Britaniya orollariga desant tushirish rejasining muvaffaqiyati uchun
zarur edi.
22

Luftvaffe, Hermann Göring boshchiligida, 1940-yilda Yevropaning eng
kuchli havo kuchlaridan biri edi. Germaniya Polsha, Daniya, Norvegiya va
Fransiyani ishg ol qilishda havo ustunligining muhimligini isbotlagan edi.ʻ
Luftvaffe zamonaviy samolyotlarga, jumladan, Messerschmitt Bf 109 jangovar
samolyotlariga, Heinkel He 111 va Junkers Ju 88 bombardimonchilariga ega edi.
Luftvaffening asosiy maqsadi RAFni yo q qilish, Britaniya havo mudofaa
ʻ
tizimlarini, ayniqsa, radar stansiyalarini va harbiy infratuzilmani vayron qilish edi.
Bu hujumlar “Adler” (Burgut) operatsiyasi sifatida rejalashtirildi, unda Luftvaffe
dastlab Britaniya janubidagi harbiy nishonlarga, keyin esa London va boshqa yirik
shaharlarga havo hujumlarini amalga oshirdi.
Luftvaffening dastlabki hujumlari 1940-yil iyul oyida boshlandi, asosan
Britaniya janubidagi aerodromlar va radar stansiyalariga qaratildi. 13-avgust,
“Burgut kuni” (Adlertag) deb atalgan kuni, Luftvaffe keng ko lamli havo
ʻ
hujumlarini boshladi, ammo RAFning qarshiligi kutilganidan ancha kuchli bo ldi.
ʻ
Luftvaffening asosiy muammolaridan biri uning samolyotlarining qisqa masofali
jangovar imkoniyatlari edi. Masalan, Messerschmitt Bf 109 samolyotlari Britaniya
uzra faqat 20-30 daqiqa jang qila olardi, chunki ularning yoqilg i zaxiralari
ʻ
cheklangan edi. Bundan tashqari, Luftvaffe razvedkasi RAFning radar tizimi va
jangovar samolyotlar sonini noto g ri baholadi, bu esa ularning strategik
ʻ ʻ
rejalashuvida xatolarga olib keldi.
Britaniya Qirollik havo kuchlari, Air Marshal Hugh Dovding boshchiligida,
cheklangan resurslarga qaramay, samarali mudofaa tizimini tashkil qildi. RAFning
muvaffaqiyatining asosiy omillaridan biri Britaniyaning “Dovding tizimi” deb
atalgan havo mudofaa tizimi edi. Bu tizim radar stansiyalari, kuzatuv postlari va
samolyotlar o rtasidagi muvofiqlashtirilgan aloqa tarmog iga asoslangan edi.
ʻ ʻ
Britaniyaning Chain Home radar tizimi Luftvaffening kelayotgan samolyotlarini
erta aniqlash imkonini berdi, bu esa RAFga o z jangovar samolyotlarini samarali
ʻ
boshqarish va hujumlarga tez javob berish imkonini yaratdi.
RAFning asosiy jangovar samolyotlari Supermarine Spitfire va Havker
Hurricane edi. Spitfire yuqori manevr qobiliyati bilan ajralib turardi, Hurricane esa
23

bombardimonchilarni yo q qilishda samarali edi. RAFning strategiyasiʻ
Luftvaffening hujumlarini qaytarish va o z resurslarini samarali boshqarishga
ʻ
qaratildi. Dovding o z qo shinlarini ortiqcha yo qotishlardan saqlash uchun faqat
ʻ ʻ ʻ
muhim nishonlarni himoya qilishga e’tibor qaratdi, bu esa RAFning uzoq muddatli
qarshilik ko rsatish qobiliyatini saqlab qoldi.
ʻ
Britaniya jangi bir necha bosqichda kechdi. Iyul oyida Luftvaffe Britaniya
janubidagi kemalar va portlarga qarshi hujumlar bilan boshladi, ammo bu hujumlar
RAFning qarshiligi tufayli katta muvaffaqiyat keltirmadi. Avgust oyida Luftvaffe
RAF aerodromlari va radar stansiyalariga qarshi intensiv hujumlar uyushtirdi. Bu
bosqich RAF uchun eng og ir davr bo ldi, chunki ko plab aerodromlar zarar ko rdi,
ʻ ʻ ʻ ʻ
pilotlarning yo qotishlari ortdi. Biroq, radar tizimining barqaror ishlashi va
ʻ
RAFning tezkor javoblari nemislarning havo ustunligini qo lga kirita olmasligiga
ʻ
olib keldi.
1940-yil 7-sentabrdan boshlab Luftvaffe strategiyasini o zgartirdi va London
ʻ
va boshqa yirik shaharlarga qarshi keng ko lamli bombardimonlarni boshladi. Bu
ʻ
davr “Blitz” deb ataldi, unda London 57 kecha-kunduz bombardimon qilindi.
Ushbu hujumlar fuqarolar orasida katta talafot keltirdi – taxminan 43 ming tinch
aholi halok bo ldi va millionlab uylar vayron bo ldi. Biroq, bu strategik xato edi,
ʻ ʻ
chunki shaharlarning bombardimon qilinishi RAFga aerodromlarni tiklash va
pilotlarini qayta tayyorlash uchun vaqt berdi. 15-sentabr, “Britaniya jangi kuni”
deb atalgan kuni, Luftvaffe katta hujum uyushtirdi, ammo RAF 60 ga yaqin nemis
samolyotini urib tushirdi, o z yo qotishlari esa ancha kam bo ldi. Bu Luftvaffening
ʻ ʻ ʻ
mag lubiyatini aniq ko rsatdi.
ʻ ʻ
“Dengiz sheri” operatsiyasi Gitlerning Buyuk Britaniyaga desant tushirish
va mamlakatni ishg ol qilish rejasi edi. Ushbu operatsiya muvaffaqiyatli bo lishi
ʻ ʻ
uchun Luftvaffe havo ustunligini qo lga kiritishi kerak edi, chunki Britaniya
ʻ
Qirollik dengiz floti (Royal Navy) Germaniya dengiz kuchlaridan ancha ustun edi.
Agar Luftvaffe RAFni yo q qila olmagan bo lsa, nemis desant qo shinlari dengizda
ʻ ʻ ʻ
oson nishonga aylanardi.
24

“Dengiz sheri”ning rejalashtirilishi 1940-yilning yozida boshlandi. Gitler
1940-yil 16-iyulda 1-sonli direktivani imzoladi, unda Britaniyaga qarshi keng
ko lamli bosqinchilik rejalari belgilandi. Reja Britaniya janubidagi sohillarga,ʻ
xususan, Kent va Sussex hududlariga desant tushirishni o z ichiga oldi. Biroq,
ʻ
Luftvaffening RAFni mag lub eta olmagani va Britaniya havo mudofaasining
ʻ
barqarorligi bu rejaning amalga oshirilishini imkonsiz qildi.
1940-yil 17-sentabrda Gitler “Dengiz sheri” operatsiyasini noma’lum
muddatga qoldirdi, bu esa amalda uning bekor qilinishi edi. Luftvaffening
Britaniya uzra havo ustunligini qo lga kirita olmagani, RAFning qarshiligi va
ʻ
Royal Navyning dengizdagi ustunligi nemislarning bosqinchilik rejasini barbod
qildi. Bundan tashqari, Luftvaffening samolyot va pilot yo qotishlari katta edi –
ʻ
taxminan 1900 samolyot yo qotildi, RAF esa 1200 ga yaqin samolyotini yo qotdi.
ʻ ʻ
Bu yo qotishlar Luftvaffening keyingi kampaniyalardagi imkoniyatlarini chekladi.
ʻ
Britaniya jangi Ikkinchi Jahon urushidagi muhim burilish nuqtasi bo ldi. Bu
ʻ
jang Gitlerning Yevropada to liq hukmronlik o rnatish rejasiga birinchi jiddiy
ʻ ʻ
to siq qo ydi. RAFning muvaffaqiyati nafaqat Britaniyaning mustaqilligini saqlab
ʻ ʻ
qoldi, balki Ittifoqchilarning ruhini ko tardi va ularning natsist rejimiga qarshi
ʻ
kurashda davom etishiga imkon berdi. Britaniya jangi, shuningdek, havo
kuchlarining zamonaviy urushdagi muhimligini ko rsatdi, chunki bu birinchi marta
ʻ
faqat havo janglari orqali hal qilinadigan mojaro edi.
Luftvaffening mag lubiyatining asosiy sabablari bir necha omillarga bog liq
ʻ ʻ
edi. Birinchidan, RAFning radar tizimi va muvofiqlashtirilgan mudofaa
strategiyasi nemislarning hujumlarini qaytarishda muhim rol o ynadi. Ikkinchidan,
ʻ
Luftvaffening shaharlarning bombardimon qilinishiga o tishi strategik xato edi,
ʻ
chunki bu RAFga o z kuchlarini qayta tiklash imkonini berdi. Uchinchidan,
ʻ
Britaniya pilotlarining jasorati va xalqning qarshilik ruhi – Uinston Cherchillning
“Hech qachon bu qadar ko p odam bu qadar oz sonli odamlarga bunchalik qarzdor
ʻ
bo lmagan” degan so zlari bilan tasvirlangan – jangning muvaffaqiyatida muhim
ʻ ʻ
omil bo ldi.
ʻ
25

“Dengiz sheri” operatsiyasining bekor qilinishi Gitlerning strategik
rejalashuvidagi muhim muvaffaqiyatsizlik edi. Bu nafaqat Britaniyaning ishg olʻ
qilinishi imkoniyatini yo qqa chiqardi, balki Germaniyaning resurslarini boshqa
ʻ
frontlarga, xususan, 1941-yilda Sovet Ittifoqiga qarshi “Barbarossa” operatsiyasiga
yo naltirishga majbur qildi. Britaniya jangidagi mag lubiyat Luftvaffening katta
ʻ ʻ
yo qotishlariga olib keldi, bu esa keyingi yillarda Germaniyaning havo
ʻ
kuchlarining zaiflashishiga sabab bo ldi.
ʻ 10
Britaniya jangining ijtimoiy va psixologik oqibatlari ham muhim edi. “Blitz”
davrida London va boshqa shaharlarning bombardimon qilinishi Britaniya
xalqining qarshilik ruhini mustahkamladi. Fuqarolar o z uylarini, oilalarini va
ʻ
mamlakatlarini himoya qilish uchun birlashdi, bu esa natsist rejimiga qarshi uzoq
muddatli kurashda muhim omil bo ldi. Shu bilan birga, jang Ittifoqchilar uchun
ʻ
Britaniyaning Yevropada qarshilik ko rsatish markazi sifatida muhimligini
ʻ
ko rsatdi, chunki u keyinchalik AQSh va Sovet Ittifoqi bilan ittifoqda natsistlarga
ʻ
qarshi kurashda muhim baza bo lib xizmat qildi.
ʻ
Britaniya jangi Ikkinchi Jahon urushidagi eng muhim voqealardan biri
bo lib, Germaniyaning Yevropada to liq hukmronlik o rnatish rejasiga jiddiy to siq
ʻ ʻ ʻ ʻ
qo ydi. Luftvaffe va RAF o rtasidagi to qnashuvlar natsist rejimining havo
ʻ ʻ ʻ
ustunligini qo lga kirita olmasligini ko rsatdi, RAFning radar tizimi, strategik
ʻ ʻ
rejalashuvi va pilotlarining jasorati esa Britaniyaning mustaqilligini saqlab qoldi.
“Dengiz sheri” operatsiyasining bekor qilinishi Gitlerning Britaniyani ishg ol
ʻ
qilish rejasining muvaffaqiyatsizligini anglatdi va Germaniyaning resurslarini
boshqa frontlarga yo naltirishga majbur qildi. Britaniya jangi nafaqat harbiy, balki
ʻ
ijtimoiy va psixologik jihatdan ham muhim bo lib, Ittifoqchilarning natsist
ʻ
rejimiga qarshi kurashda birlashishiga zamin yaratdi. Ushbu jangning oqibatlari
Ikkinchi Jahon urushining yo nalishini o zgartirdi va insoniyat tarixida chuqur iz
ʻ ʻ
qoldirdi.
1941-yilning aprel oyida Germaniya “25-sonli direktiva” doirasida
Yugoslaviya va Gretsiyaga qarshi keng ko lamli harbiy operatsiyalarni boshladi.
ʻ
10
Оверманс, Р. Немецкие военные потери во Второй мировой войне / Р. Оверманс; пер. с нем. А. П.
Харитонов. — Санкт-Петербург: Питер, 2014. — 384 с.
26

Ushbu bosqinlar Gitlerning Balkan mintaqasini nazorat qilish va Sovet Ittifoqiga
qarshi “Barbarossa” operatsiyasiga tayyorgarlik ko rish maqsadlariga xizmat qildi.ʻ
Balkanlar strategik jihatdan muhim edi, chunki ular neft resurslari (ayniqsa,
Ruminiyaning Ploeshti neft konlari), transport yo llari va Germaniyaning janubiy
ʻ
qanotidagi xavfsizlikni ta’minlash uchun zarur edi. Bundan tashqari, Italiyaning
Gretsiyaga qarshi muvaffaqiyatsiz kampaniyasi (1940-yil oktabr) Gitlerni o z
ʻ
ittifoqchisini qo llab-quvvatlash va mintaqada Ittifoqchilarning ta’sirini yo q
ʻ ʻ
qilishga majbur qildi.
Yugoslaviyaga bosqin 1941-yil 6-aprelda “Marita” operatsiyasi sifatida
boshlandi. Bu bosqin Yugoslaviyada natsistlar tomonidan qo zg atilgan siyosiy
ʻ ʻ
inqirozga javob sifatida amalga oshirildi. 1941-yil 27-martda Yugoslaviyada
Germaniya bilan ittifoqqa qarshi harbiy to ntarish sodir bo ldi, bu Gitlerning
ʻ ʻ
g azabini keltirdi. Natijada, Germaniya, Italiya, Vengriya va Bolgariya qo shinlari
ʻ ʻ
Yugoslaviyaga bir vaqtda hujum qildi. Luftvaffe Belgradni keng ko lamli
ʻ
bombardimon qildi, bu esa minglab fuqarolarning o limiga va poytaxtning katta
ʻ
qismining vayron bo lishiga olib keldi.
ʻ
Yugoslaviya armiyasi nemislarning blitzkrieg strategiyasiga qarshi turishga
tayyor emas edi. Germaniyaning Panzer diviziyalari va havo kuchlari
muvofiqlashtirilgan hujumlari Yugoslaviya mudofaasini tezda yorib o tdi.
ʻ
Yugoslaviya armiyasi mamlakatning tog li hududlarida qarshilik ko rsatishga
ʻ ʻ
urinadi, ammo 17-aprelga kelib hukumat taslim bo ldi. Yugoslaviya hududi
ʻ
Germaniya, Italiya, Vengriya va Bolgariya o rtasida bo linib, mustaqil Xorvatiya
ʻ ʻ
davlati (Ustashe rejimi) Germaniyaga qaram bo lgan qo g irchoq davlat sifatida
ʻ ʻ ʻ
tashkil qilindi.
Yugoslaviya ishg oli Germaniyaga Balkanlarda strategik ustunlik berdi,
ʻ
ammo uzoq muddatda katta muammolarni keltirib chiqardi. Yugoslaviyada Iosip
Broz Tito boshchiligidagi partizan harakati faollashdi, bu esa nemis qo shinlarini
ʻ
doimiy ravishda chalg itdi va resurslarni bog lab qo ydi. Partizanlarning qarshilik
ʻ ʻ ʻ
harakati, ayniqsa, 1943–1944-yillarda Germaniyaning mintaqadagi nazoratini
zaiflashtirdi.
27

Gretsiyaga bosqin ham 1941-yil 6-aprelda boshlandi va Yugoslaviya bilan
birgalikda amalga oshirildi. Italiyaning 1940-yilda Gretsiyaga qarshi
muvaffaqiyatsiz hujumi (Greko-Italiya urushi) Gitlerni aralashishga majbur qildi,
chunki Gretsiya Buyuk Britaniya tomonidan qo llab-quvvatlanardi. Britaniyaʻ
qo shinlari va Ittifoqchilarning ekspeditsion kuchlari Gretsiyada joylashgan bo lib,
ʻ ʻ
bu Gitlerning “Barbarossa” operatsiyasi uchun janubiy qanotda xavf tug dirdi.
ʻ
Germaniya qo shinlari Bolgariya orqali Gretsiyaga kirib, Metaxas mudofaa
ʻ
liniyasini yorib o tdi. Luftvaffe Gretsiya portlari va harbiy nishonlariga qarshi keng
ʻ
ko lamli hujumlar uyushtirdi, bu esa Gretsiya armiyasining qarshilik qobiliyatini
ʻ
zaiflashtirdi. 1941-yil 27-aprelga kelib nemis qo shinlari Afinani egalladi, Gretsiya
ʻ
hukumati va qirol Jorj II Kret oroliga, keyin esa Misrga evakuatsiya qilindi. May
oyida Germaniya “Merkuriy” operatsiyasi doirasida Kret orolini ishg ol qildi, unda
ʻ
desant qo shinlari katta yo qotishlarga qaramay muvaffaqiyat qozondi.
ʻ ʻ
Gretsiya ishg oli Germaniyaga O rta er dengizi mintaqasida qo shimcha
ʻ ʻ ʻ
nazorat berdi, ammo bu kampaniya “Barbarossa” operatsiyasini bir necha hafta
kechiktirdi. Bu kechikish Sovet Ittifoqidagi qishki sharoitlarda nemis qo shinlari
ʻ
uchun jiddiy muammolar keltirib chiqardi. Gretsiyada ham, Yugoslaviyada
bo lgani kabi, qarshilik harakati faollashdi, bu nemis resurslarini yanada tarqatib
ʻ
yubordi.
Germaniyaning Shimoliy Afrikadagi faoliyati, ayniqsa, general Ervin
Rommel boshchiligidagi Afrika korpusining kampaniyalari, Ikkinchi Jahon
urushidagi muhim frontlardan biri bo ldi. Shimoliy Afrika kampaniyasi Italiyaning
ʻ
natsist rejimi bilan ittifoqda bo lishiga qaramay, mintaqada muvaffaqiyatsiz
ʻ
harakatlaridan so ng boshlandi. Gitler Italiyani qo llab-quvvatlash va O rta er
ʻ ʻ ʻ
dengizida strategik ustunlikni saqlash uchun Afrika korpusini 1941-yil boshida
Liviyaga yubordi.
Afrika korpusi 1941-yil fevral oyida general Ervin Rommel boshchiligida
Shimoliy Afrikaga yetib keldi. Bu korpus dastlab ikkita Panzer diviziyasi va
qo llab-quvvatlovchi qismlardan iborat bo lib, Italiya qo shinlariga yordam berish
ʻ ʻ ʻ
uchun yuborilgan edi. Italiya 1940-yilda Misrga qarshi hujum boshlagan, ammo
28

Britaniya qo shinlari tomonidan mag lubiyatga uchragan edi. Rommelning vazifasiʻ ʻ
Liviyadagi nemis-italyan pozitsiyalarini mustahkamlash va Britaniya nazorati
ostidagi Misr, xususan, Suez kanalini egallash edi. Suez kanali O rta er dengizi va
ʻ
Hind okeani o rtasidagi muhim transport yo lagi bo lib, uning nazorati Germaniya
ʻ ʻ ʻ
va Ittifoqchilar uchun strategik ahamiyatga ega edi.
Ervin Rommel, “Cho l tulki”si sifatida tanilgan, o zining jasur va
ʻ ʻ
innovatsion taktikasi bilan Shimoliy Afrikada dastlabki muvaffaqiyatlarga erishdi.
1941-yil mart oyida Rommel Britaniya qo shinlariga qarshi kutilmagan hujum
ʻ
boshladi, bu “Quyosh guli” operatsiyasi deb ataldi. Uning Panzer diviziyalari
Liviyada Britaniya mudofaasini yorib o tdi va Tobruk shahrini qamal qildi. Tobruk
ʻ
strategik port bo lib, uning nazorati Shimoliy Afrikadagi ta’minot liniyalari uchun
ʻ
muhim edi. 1941-yilning aprel-iyun oylarida Rommelning qo shinlari Kirenaikani
ʻ
(Liviyaning sharqiy qismi) qaytarib oldi va Misr chegarasiga yaqinlashdi.
Rommelning muvaffaqiyatining asosiy omillari uning tezkor qaror qabul
qilish qobiliyati, Panzer diviziyalarining manevr qobiliyati va dushman
razvedkasini aldash taktikasi edi. Masalan, Rommel ko pincha kichikroq kuchlar
ʻ
bilan katta muvaffaqiyatlarga erishdi, chunki u dushman pozitsiyalarini aniqlab,
ularni kutilmagan hujumlar bilan sindirardi. Luftvaffe qo llab-quvvatlovi va
ʻ
nemislarning zamonaviy tanklari, masalan, Panzer III va Panzer IV, Britaniyaning
eskirgan Matilda tanklariga nisbatan ustunlik berdi.
Tobruk qamali (1941-yil aprel-noyabr) Shimoliy Afrika kampaniyasining
muhim epizodlaridan biri bo ldi. Avstraliya va Britaniya qo shinlari Tobrukni uzoq
ʻ ʻ
muddat himoya qildi, bu esa Rommelning Misrga yurishini sekinlashtirdi.
Tobrukning strategik ahamiyati uning porti va ta’minot liniyalaridagi o rnida edi.
ʻ
Ittifoqchilarning qarshiligi, ayniqsa, Avstraliya 9-diviziyasining jasorati,
Rommelning rejasini izdan chiqardi. 1941-yil noyabrda Britaniyaning “Crusader”
operatsiyasi Tobruk qamalini yorib o tdi va Rommelni orqaga chekinishga majbur
ʻ
qildi.
1942-yilning yanvar oyida Rommel qayta hujum boshladi va Kirenaikani
qaytarib oldi. 1942-yil iyun oyida u Tobrukni egalladi, bu uning eng katta
29

muvaffaqiyatlaridan biri bo ldi. Bu g alaba Gitler tomonidan yuqori baholandi, vaʻ ʻ
Rommel feldmarshal unvoniga sazovor bo ldi. Biroq, Rommelning Misrga yurishi
ʻ
1942-yilning yozida El-Alameyn yaqinida to xtatildi. Birinchi El-Alameyn jangi
ʻ
(1942-yil iyul) va Ikkinchi El-Alameyn jangi (1942-yil oktyabr-noyabr) Shimoliy
Afrikadagi burilish nuqtasi bo ldi. Britaniya 8-armiyasi, general Bernard
ʻ
Montgomeri boshchiligida, Rommelning Afrika korpusini mag lub etdi.
ʻ
El-Alameyn janglarida Ittifoqchilarning muvaffaqiyatining asosiy omillari
ularning ta’minot liniyalarining barqarorligi, havo ustunligi va Montgomerining
ehtiyotkor, lekin samarali strategiyasi edi. Rommelning qo shinlari esa ta’minot
ʻ
muammolariga duch keldi, chunki O rta er dengizidagi Britaniya dengiz floti
ʻ
nemis-italyan ta’minot kemalarini doimiy ravishda nishonga oldi. 1942-yil
noyabrga kelib Rommel Tunisga chekindi, va 1943-yil may oyida nemis-italyan
qo shinlari Shimoliy Afrikada to liq mag lub bo ldi.
ʻ ʻ ʻ ʻ
Germaniyaning Balkanlar va Shimoliy Afrikadagi kampaniyalari natsist
rejimining harbiy qudrati va strategik cheklovlarini ko rsatdi. Yugoslaviya va
ʻ
Gretsiyaga bosqinlar blitzkrieg strategiyasining muvaffaqiyatini isbotladi, ammo
bu kampaniyalar “Barbarossa” operatsiyasini kechiktirdi va nemis resurslarini
tarqatib yubordi. Partizan harakatlarining faollashishi, ayniqsa, Yugoslaviyada,
Germaniyaning mintaqadagi nazoratini zaiflashtirdi va uzoq muddatli qarshilikni
keltirib chiqardi.
Shimoliy Afrikada Rommelning kampaniyalari dastlab muvaffaqiyatli
bo ldi, ammo ta’minot muammolari, Ittifoqchilarning havo va dengiz ustunligi va
ʻ
Montgomerining strategik mahorati nemislarning mag lubiyatiga olib keldi. El-
ʻ
Alameyn janglari Ittifoqchilar uchun muhim g alaba bo lib, Shimoliy Afrikada
ʻ ʻ
natsist rejimining ta’sirini yo qotishiga sabab bo ldi. Bu mag lubiyat
ʻ ʻ ʻ
Germaniyaning O rta er dengizi mintaqasidagi rejasini barbod qildi va
ʻ
Ittifoqchilarning 1943-yilda Italiyaga bostirib kirishiga zamin yaratdi. 11
Balkanlar va Shimoliy Afrika kampaniyalari Germaniyaning resurslarini
haddan tashqari tarqatib yubordi, bu esa Sovet Ittifoqiga qarshi Sharqiy frontda
11
Эванс, Р. Дж. Третий рейх: трилогия. В 3 т. / Р. Дж. Эванс; пер. с англ. В. Д. Кайдалов. — Москва:
Проспект, 2016. — Т. 1: Становление. — 672 с.
30

muammolarni keltirib chiqardi. Rommelning taktik mahorati nemis qo shinlarigaʻ
dastlabki muvaffaqiyatlarni keltirdi, ammo strategik cheklovlar – ta’minot
muammolari, havo va dengiz ustunligining yo qligi – uning uzoq muddatli
ʻ
maqsadlariga erishishiga to sqinlik qildi. Ushbu kampaniyalar, shuningdek,
ʻ
Ittifoqchilarning muvofiqlashtirilgan qarshilik strategiyasining muhimligini
ko rsatdi.
ʻ
Germaniyaning 1941-yildagi Balkanlar va Shimoliy Afrikadagi harbiy
kampaniyalari Ikkinchi Jahon urushidagi muhim epizodlar bo lib, natsist
ʻ
rejimining agressiv siyosati va harbiy qudratini namoyish etdi. Yugoslaviya va
Gretsiyaga bosqinlar Balkanlarda strategik nazoratni ta’minladi, ammo partizan
harakatlari va resurslarning tarqalishi uzoq muddatli muammolarni keltirib
chiqardi. Shimoliy Afrikada Rommelning Afrika korpusi dastlabki
muvaffaqiyatlarga erishdi, ammo ta’minot muammolari va Ittifoqchilarning
qarshiligi El-Alameyn janglarida nemislarning mag lubiyatiga olib keldi. Ushbu
ʻ
kampaniyalar Germaniyaning harbiy strategiyasining kuchli va zaif tomonlarini
ko rsatdi, shu bilan birga Ikkinchi Jahon urushining global miqyosda tarqalishiga
ʻ
hissa qo shdi. Ushbu voqealar insoniyat tarixida chuqur iz qoldirdi va xalqaro
ʻ
munosabatlarda tajovuzkor siyosatning oqibatlari haqida muhim saboqlar berdi. 12
12
Лакёр, В. История сионизма и Холокоста / В. Лакёр; пер. с англ. Е. М. Григорьева. — Москва: Текст, 2009.
— 464 с.
31

II.BOB. GERMANIYANING STRATEGIK MUVAFFAQIYATSIZLIKLARI
VA MAG LUBIYATʻ
II.1. Barbarossa operatsiyasi. Stalingrad va Kursk jangi
1941-yil 22-iyunda Germaniya “Barbarossa” operatsiyasini boshlab, Sovet
Ittifoqiga qarshi keng ko lamli hujum uyushtirdi. Bu operatsiya Ikkinchi Jahon
ʻ
urushidagi eng yirik harbiy kampaniya bo lib, 3 milliondan ortiq askar, 3500 ta
ʻ
tank va 4000 ga yaqin samolyot ishtirok etdi. Gitlerning maqsadi Sovet Ittifoqini
bir necha oy ichida mag lub etish, uning resurslarini, xususan, neft, don va sanoat
ʻ
quvvatlarini qo lga kiritish edi. Operatsiya uchta asosiy yo nalishda amalga
ʻ ʻ
oshirildi: shimolda Leningrad, markazda Moskva va janubda Kiyev va Qrimni
egallash.
“Barbarossa” operatsiyasi blitzkrieg (yorqin urush) strategiyasiga asoslandi,
unda tezkor tank hujumlari, havo bombardimonlari va piyoda qo shinlarning
ʻ
muvofiqlashtirilgan harakatlari orqali dushman mudofaasi sindirilishi
rejalashtirildi. Germaniya Vehrmachti Polsha, Fransiya va Balkanlarda bu
strategiyaning muvaffaqiyatini isbotlagan edi, ammo Sovet Ittifoqining ulkan
hududi, iqlimi va resurslari bu rejaning amalga oshirilishini murakkablashtirdi.
Gitler va uning qo mondonlari Sovet Ittifoqining harbiy va iqtisodiy salohiyatini,
ʻ
shuningdek, uning xalqining qarshilik ruhini past baholadi.
Molotov-Ribbentrop paktining (1939) buzilishi bu operatsiyaning
boshlanishi bilan sodir bo ldi. 1939-yilda imzolangan ushbu pakt Germaniya va
ʻ
Sovet Ittifoqiga vaqtinchalik ittifoq imkonini bergan bo lsa-da, Gitlerning sharqda
ʻ
kengayish rejasi bu kelishuvning barham topishiga olib keldi. Operatsiyaning
dastlabki kunlarida nemis qo shinlari katta muvaffaqiyatlarga erishdi, chunki Qizil
ʻ
Armiya kutilmagan hujumga tayyor emas edi. Sovet qo shinlarining ko p qismi
ʻ ʻ
chegarada joylashgan bo lib, ular nemislarning tezkor hujumlari oldida tezda
ʻ
mag lubiyatga uchradi.
ʻ
“Barbarossa” operatsiyasining dastlabki oylari Germaniya uchun katta
muvaffaqiyatlar bilan boshlandi. Nemis qo shinlari Sovet Ittifoqining g arbiy
ʻ ʻ
hududlarida chuqur kirib bordi, millionlab sovet askarlarini asir oldi va yirik
32

shaharlarni egalladi. Ushbu davrning asosiy janglari Minsk, Smolensk va Kiyevda
bo lib o tdi, ular nemislarning blitzkrieg strategiyasining samaradorligini ko rsatdi.ʻ ʻ ʻ
Minsk jangi operatsiyaning dastlabki haftalarida, 1941-yil 22-iyundan 3-
iyulgacha bo lib o tdi. Germaniyaning “Markaz” armiya guruhi, general-
ʻ ʻ
feldmarshal Fyodor von Bok boshchiligida, Belorussiyada Sovet Ittifoqining
G arbiy frontini qurshab oldi. Nemislarning Panzer diviziyalari, general Heinz
ʻ
Guderian va Hermann Hoth qo mondonligida, tez harakatlanib, sovet qo shinlarini
ʻ ʻ
ikkiga bo lib, katta qurshov halqasini yaratdi. Natijada, 300 mingdan ortiq sovet
ʻ
askari asir olindi, minglab tanklar va artilleriya qurollari yo q qilindi. Minskning
ʻ
egallanishi nemislar uchun strategik muvaffaqiyat bo ldi, chunki u Moskva
ʻ
yo lidagi muhim transport markazini nazorat qilish imkonini berdi.
ʻ
Smolensk jangi 1941-yil 10-iyuldan 10-sentabrgacha davom etdi va
nemislarning Moskvaga yurishidagi keyingi muhim bosqich bo ldi. “Markaz”
ʻ
armiya guruhi Smolensk atrofida yana bir katta qurshov operatsiyasini amalga
oshirdi, unda 300 mingga yaqin sovet askari asir olindi. Biroq, bu jangda Sovet
qo shinlari ancha qattiqroq qarshilik ko rsatdi. Marshal Semyon Timoshenko
ʻ ʻ
boshchiligidagi sovet qo shinlari nemislarning oldinga siljishini sekinlashtirdi, bu
ʻ
esa “Barbarossa”ning dastlabki rejasini qisman izdan chiqardi. Smolensk jangidagi
qarshilik Sovet Ittifoqining mudofaa qobiliyatini tiklashga birinchi urinishlar
sifatida qaraladi.
Kiyev jangi 1941-yil avgust-sentabr oylarida “Janub” armiya guruhi,
general-feldmarshal Gerd von Rundstedt boshchiligida, Ukrainada bo lib o tdi.
ʻ ʻ
Nemislar Kiyev atrofida katta qurshov operatsiyasini amalga oshirdi, unda 600
mingdan ortiq sovet askari asir olindi. Bu jang Ikkinchi Jahon urushidagi eng yirik
qurshov operatsiyalaridan biri bo ldi. Kiyevning egallanishi nemislar uchun
ʻ
Ukrainaning resurslariga, xususan, uning qishloq xo jaligi va sanoat salohiyatiga
ʻ
yo l ochdi. Biroq, bu muvaffaqiyat Moskvaga yurishni kechiktirdi, chunki Gitler
ʻ
qo shinlarning bir qismini janubga yo naltirdi, bu esa “Markaz” armiya guruhining
ʻ ʻ
zaiflashishiga olib keldi.
33

1941-yilning kuzida nemis qo shinlari Moskvaga yaqinlashdi, ammoʻ
“Tayfun” operatsiyasi deb atalgan bu yurish qishki sharoitlar va sovet qarshiligi
tufayli muvaffaqiyatsizlikka uchradi. Oktyabr oyida nemislar Moskva atrofida,
xususan, Mozhaysk va Vyazma yaqinida katta yutuqlarga erishdi, ammo sovet
qo shinlari, general Georgiy Jukov boshchiligida, qattiq qarshilik ko rsatdi. Sovet
ʻ ʻ
Ittifoqining chuqur orqa hududlaridan yangi qo shinlar, ayniqsa, Sibirdan olib
ʻ
kelingan diviziyalar, Moskvani himoya qilishda muhim rol o ynadi.
ʻ
1941-yil noyabr-dekabr oylarida Rossiyaning qattiq qishi nemis qo shinlari
ʻ
uchun katta muammo bo ldi. Vehrmacht qishki sharoitlarga tayyor emas edi:
ʻ
askarlarning kiyimlari yetarli emas, tanklar va transport vositalari sovuqda
ishlamay qoldi, ta’minot liniyalari esa uzilib qoldi. Sovet qo shinlari 1941-yil 5-
ʻ
dekabrda qarshi hujumga o tdi, bu nemislarning Moskvadan 100-250 kilometr
ʻ
orqaga chekinishiga olib keldi. Bu qarshi hujum “Barbarossa” operatsiyasining
dastlabki maqsadlarini – Sovet Ittifoqini tezda mag lub etishni – amalga oshirish
ʻ
imkoniyatsizligini ko rsatdi.
ʻ
Moskva yaqinidagi muvaffaqiyatsizlik Gitlerning blitzkrieg strategiyasining
chegaralarini ochib berdi. Sovet Ittifoqining ulkan hududi, iqlimi va aholisining
qarshilik ruhi nemislarning rejasini izdan chiqardi. Shu bilan birga, bu mag lubiyat
ʻ
Vehrmachtning uzoq muddatli urushga tayyor emasligini ko rsatdi, chunki nemis
ʻ
qo shinlari bir vaqtning o zida bir necha frontda jang qilishga majbur bo ldi.
ʻ ʻ ʻ
1942-yilning yozida Germaniya “Blau” (Ko k) operatsiyasini boshladi,
ʻ
uning maqsadi Sovet Ittifoqining janubidagi neft konlarini, xususan, Kavkaz va
Volga daryosi hududlarini egallash edi. Stalingrad jangi (1942-yil 17-iyuldan
1943-yil 2-fevralgacha) ushbu operatsiyaning markaziy epizodi bo ldi va Ikkinchi
ʻ
Jahon urushidagi eng muhim burilish nuqtasi sifatida qabul qilinadi. Stalingrad
shahri nafaqat strategik ahamiyatga ega edi – u Volga daryosidagi muhim transport
markazi bo lib, Kavkaz neft konlariga yo l ochardi – balki ramziy ma’noga ham
ʻ ʻ
ega edi, chunki u Iosif Stalin nomi bilan atalgan edi. 13
13
Гилберт, М. Вторая мировая война / М. Гилберт; пер. с англ. А. Г. Больных. — Москва: Вече, 2013. — 832
с.
34

1942-yil avgust oyida Germaniyaning 6-armiyasi, general Fridrix Paulus
boshchiligida, Stalingradga yaqinlashdi. Luftvaffe shaharni keng ko lamliʻ
bombardimon qildi, bu esa minglab fuqarolarning o limiga va shaharning deyarli
ʻ
butunlay vayron bo lishiga olib keldi. Sovet qo shinlari, general Vasiliy Chuykov
ʻ ʻ
boshchiligida, shahar ichida qattiq qarshilik ko rsatdi. “Har bir uy uchun jang”
ʻ
strategiyasi sovet qo shinlariga nemislarning oldinga siljishini sekinlashtirish
ʻ
imkonini berdi. Chuykovning 62-armiyasi shahar romashkalarida, zavodlarda va
uylarda o ta shiddatli janglar olib bordi, bu esa nemislar uchun har bir metrni
ʻ
qimmatga tushirdi.
Nemislarning dastlabki muvaffaqiyatlariga qaramay, ular shaharni to liq
ʻ
egallay olmadi. Sovet qo shinlari Volga daryosi orqali doimiy ravishda ta’minot va
ʻ
qo shimcha kuchlar olib keldi, bu esa ularning qarshilik qobiliyatini saqlab qoldi.
ʻ
Nemislarning ta’minot liniyalari esa uzilib, qo shinlari charchab, resurslari
ʻ
kamayib bordi.
1942-yil 19-noyabrda Sovet Ittifoqi “Uran” operatsiyasini boshladi, bu
Stalingrad atrofida nemis qo shinlarini qurshab olishga qaratilgan keng ko lamli
ʻ ʻ
qarshi hujum edi. General Georgiy Jukov va Aleksandr Vasilevskiy tomonidan
rejalashtirilgan bu operatsiya nemislarning zaif pozitsiyalariga, xususan, 6-
armiyaning yonboshlarida joylashgan Ruminiya va Vengriya qo shinlariga
ʻ
qaratildi. Sovet qo shinlari nemis mudofaasini yorib o tib, 23-noyabrga kelib
ʻ ʻ
Stalingrad atrofida 250 ming nemis askarini qurshab oldi.
Gitler 6-armiyaga shaharni tark etmaslikni va qurshovdan chiqishga urinish
o rniga o z pozitsiyalarini ushlab turishni buyurdi. Hermann Göring Luftvaffe
ʻ ʻ
orqali qurshovdagi qo shinlarni havo orqali ta’minlashni va’da qildi, ammo bu reja
ʻ
amalda muvaffaqiyatsiz bo ldi. Sovet havo kuchlari va qishki sharoitlar nemis
ʻ
ta’minot samolyotlarining faoliyatini chekladi, natijada 6-armiya ochlik, sovuq va
doimiy hujumlar ostida qoldi.
1943-yil 2-fevralda general Fridrix Paulus boshchiligidagi Germaniya 6-
armiyasi taslim bo ldi. Bu Ikkinchi Jahon urushidagi nemislarning eng katta harbiy
ʻ
mag lubiyati bo ldi. Taxminan 91 ming nemis askari asir olindi, ulardan faqat 5-6
ʻ ʻ
35

mingtasi urushdan keyin vataniga qaytdi. Stalingrad jangida nemislar 800 mingdan
ortiq askarni yo qotdi, sovet qo shinlari esa 1,1 milliondan ortiq yo qotishlargaʻ ʻ ʻ
duch keldi. Bu jang nafaqat harbiy, balki psixologik jihatdan ham muhim edi,
chunki u Sovet Ittifoqining natsist rejimiga qarshi g alaba qozonish imkoniyatini
ʻ
ko rsatdi.
ʻ
Stalingrad jangidagi g alaba Sovet Ittifoqiga Sharqiy frontda tashabbusni
ʻ
qo lga kiritish imkonini berdi. 1943-yilning fevralidan boshlab sovet qo shinlari
ʻ ʻ
keng ko lamli qarshi hujumlarni boshladi, ulardan eng muhimi 1943-yil iyuldagi
ʻ
Kursk jangi bo ldi. Kursk jangida sovet qo shinlari nemislarning so nggi yirik
ʻ ʻ ʻ
hujumini qaytarib, Vehrmachtning tank diviziyalarini deyarli butunlay yo q qildi.
ʻ
Bu g alaba Sovet Ittifoqining Sharqiy Yevropaga yurishini boshladi, natijada
ʻ
1944–1945-yillarda Germaniya hududiga kirib bordi.
Stalingrad jangining oqibatlari nafaqat harbiy, balki siyosiy va ijtimoiy
jihatdan ham muhim edi. Sovet xalqining qarshilik ruhi mustahkamlandi,
Ittifoqchilar esa natsist rejimiga qarshi g alaba qozonish imkoniyatiga ishonch
ʻ
hosil qildi. Stalingrad Gitlerning sharqda “yashash maydoni”ni yaratish rejasining
barham topishini anglatdi va nemis qo shinlarining uzoq muddatli mag lubiyatiga
ʻ ʻ
zamin yaratdi.
“Barbarossa” operatsiyasi va Stalingrad jangi Ikkinchi Jahon urushining eng
muhim burilish nuqtalarini tashkil etdi. “Barbarossa”ning dastlabki yutuqlari –
Minsk, Smolensk va Kiyev janglaridagi muvaffaqiyatlar – nemis blitzkrieg
strategiyasining samaradorligini ko rsatdi, ammo Sovet Ittifoqining ulkan
ʻ
resurslari, iqlimi va qarshilik ruhi bu rejaning muvaffaqiyatsizligiga olib keldi.
Moskva yaqinidagi to xtash Gitlerning tezkor g alaba umidlarini puchga chiqardi,
ʻ ʻ
Stalingrad jangi esa nemislarning Sharqiy frontdagi tashabbusini butunlay
yo qotishiga sabab bo ldi.
ʻ ʻ
Germaniyaning strategik xatolari, xususan, resurslarning haddan tashqari
tarqalishi, qishki sharoitlarga tayyorgarlikning yo qligi va Sovet Ittifoqining
ʻ
salohiyatini past baholash, “Barbarossa”ning muvaffaqiyatsizligida muhim rol
o ynadi. Stalingrad jangida nemislarning mag lubiyati Vehrmachtning uzoq
ʻ ʻ
36

muddatli urushga tayyor emasligini ko rsatdi va Sovet Ittifoqining qarshiʻ
hujumlarini rag batlantirdi.
ʻ
Ushbu voqealar xalqaro miqyosda ham katta ta’sir ko rsatdi. Stalingrad
ʻ
jangidagi g alaba Ittifoqchilarning, xususan, AQSh va Buyuk Britaniyaning Sovet
ʻ
Ittifoqiga yordamini kuchaytirdi, bu “Lend-Liz” dasturi orqali ta’minotning
oshishiga olib keldi. Shu bilan birga, Stalingrad nemis xalqining va harbiy
rahbariyatning Gitlerning strategiyasiga bo lgan ishonchini zaiflashtirdi, bu esa
ʻ
keyingi yillarda ichki qarshilik harakatlarining kuchayishiga zamin yaratdi.
“Barbarossa” operatsiyasi va Stalingrad jangi Ikkinchi Jahon urushidagi eng
muhim voqealar bo lib, Germaniyaning Sovet Ittifoqiga qarshi agressiyasining
ʻ
cho qqisi va pasayishini ko rsatdi. “Barbarossa”ning dastlabki yutuqlari
ʻ ʻ
nemislarning harbiy qudratini namoyish etdi, ammo qishki muvaffaqiyatsizliklar
va Moskva yaqinidagi to xtash ularning tezkor g alaba rejasini barbod qildi.
ʻ ʻ
Stalingrad jangi esa urushning eng muhim burilish nuqtasi bo lib, Germaniya 6-
ʻ
armiyasining taslim bo lishi va Sovet Ittifoqining qarshi hujumga o tishi natsist
ʻ ʻ
rejimining mag lubiyatini muqarrar qildi. Ushbu voqealar nafaqat Sharqiy
ʻ
frontdagi, balki butun urushning yo nalishini o zgartirdi, Ittifoqchilarning yakuniy
ʻ ʻ
g alabasiga zamin yaratdi. Stalingrad jangining ramziy va strategik ahamiyati
ʻ
insoniyat tarixida chuqur iz qoldirdi va tajovuzkor siyosatning oqibatlari haqida
muhim saboqlar berdi.
1943-yil iyul-avgust oylarida bo lib o tgan Kursk jangi Ikkinchi Jahon
ʻ ʻ
urushidagi eng muhim va eng katta tank janglaridan biri sifatida qabul qilinadi. Bu
jang Germaniyaning “Tsitadel” operatsiyasi deb atalgan hujumi bo lib, uning
ʻ
maqsadi Sovet Ittifoqining Kursk so hasidagi mudofaa pozitsiyalarini yorib o tish
ʻ ʻ
va Sharqiy frontda tashabbusni qaytarib olish edi. 1942-yildagi Stalingrad
jangidagi halokatli mag lubiyatdan so ng, Adolf Gitler Vehrmachtning hujum
ʻ ʻ
qobiliyatini tiklash va Sovet qo shinlarining oldinga siljishini to xtatish uchun
ʻ ʻ
katta resurslarni safarbar qildi. Biroq, bu jang Germaniyaning strategik tashabbusni
butunlay yo qotishiga olib keldi.
ʻ
37

Kursk jangi Kursk so hasida, ya’ni Sovet Ittifoqining g arbiy qismidaʻ ʻ
joylashgan katta strategik hududda bo lib o tdi. Bu hudud nemis va sovet
ʻ ʻ
qo shinlari o rtasida muhim front chizig ini tashkil qilardi. Sovet razvedkasi
ʻ ʻ ʻ
“Tsitadel” operatsiyasi haqida oldindan ma’lumotga ega bo lib, general Georgiy
ʻ
Jukov va Konstantin Rokossovskiy boshchiligida chuqur mudofaa liniyalarini
qurdi. Sovet qo shinlari 300 kilometrlik frontda millionlab askar, 20 mingdan ortiq
ʻ
artilleriya qurollari va 5000 ga yaqin tanklarni joylashtirdi. Germaniya esa 900
ming askar, 2700 ta tank va 2000 ga yaqin samolyot bilan hujumga o tdi.
ʻ
Jang 1943-yil 5-iyulda nemis qo shinlarining hujumi bilan boshlandi.
ʻ
Germaniya Vehrmachti yangi va kuchli tanklar, jumladan, Panther va Tiger I
tanklarini jangga kiritdi, ammo sovet qo shinlari T-34 tanklari va mustahkam
ʻ
mudofaa tizimlari bilan qattiq qarshilik ko rsatdi. Eng muhim to qnashuv
ʻ ʻ
Proxorovka yaqinida bo lib o tdi, bu yerda 12-iyul kuni 1500 dan ortiq tank
ʻ ʻ
ishtirok etgan ulkan tank jangi yuz berdi. Bu jang dunyodagi eng yirik tank
to qnashuvi sifatida tarixga kirdi. Nemislar dastlabki kunlarda ba’zi hududlarda
ʻ
oldinga siljishga muvaffaq bo ldi, ammo sovetlarning chuqur mudofaa liniyalari va
ʻ
qarshi hujumlari ularning harakatini to xtatdi.
ʻ 14
Germaniya qo shinlari katta yo qotishlarga duch keldi: taxminan 200 ming
ʻ ʻ
askar va 700 ta tank yo qotildi. Sovet qo shinlari ham katta talafot ko rdi – 800
ʻ ʻ ʻ
mingdan ortiq askar va 1500 ga yaqin tank yo qotildi – ammo ularning resurslari
ʻ
va aholisining soni nemislarning yo qotishlarini qoplash qobiliyatidan ancha ustun
ʻ
edi. 1943-yil 23-avgustga kelib, nemislar hujumni to xtatdi va orqaga chekinishga
ʻ
majbur bo ldi. Sovet qo shinlari esa “Kutuzov” va “Rumyantsev” operatsiyalari
ʻ ʻ
doirasida qarshi hujumga o tdi, Xarkov va boshqa muhim shaharlarni ozod qildi.
ʻ
Kursk jangining muhim oqibati Germaniyaning Sharqiy frontdagi
tashabbusni butunlay yo qotishi bo ldi. Vehrmachtning eng yaxshi tank
ʻ ʻ
diviziyalari va tajribali askarlari yo qotildi, bu esa nemislarning keyingi hujum
ʻ
qobiliyatini keskin zaiflashtirdi. Sovet Ittifoqi esa bu g alabadan so ng keng
ʻ ʻ
14
Гилберт, М. Вторая мировая война / М. Гилберт; пер. с англ. А. Г. Больных. — Москва: Вече, 2013. — 832
с.
38

ko lamli qarshi hujumlarga o tdi, natijada 1944–1945-yillarda Sharqiy Yevropaniʻ ʻ
ozod qilib, Germaniya hududiga kirib bordi. 15
II.2. Germaniyaning mag lubiyat jarayoni va urushning yakuniy bosqichlari
ʻ
1942–1943-yillarda Ittifoqchilarning G arbiy frontdagi faolligi, xususan, El-
ʻ
Alameyn jangi va Italiyaga desant tushirilishi, Germaniyaning global miqyosda
strategik pozitsiyalarini zaiflashtirdi. Bu kampaniyalar natsist rejimining O rta er
ʻ
dengizi mintaqasidagi ta’sirini yo qotishiga va Italiyadagi fashistik rejimning
ʻ
qulashiga olib keldi.
El-Alameyn jangi, 1942-yil oktyabr-noyabr oylarida Misrda bo lib o tdi va
ʻ ʻ
Shimoliy Afrikadagi burilish nuqtasi sifatida qabul qilinadi. General Ervin
Rommel boshchiligidagi Afrika korpusi 1941–1942-yillarda Liviyada
muvaffaqiyatli yurishlar olib borgan bo lsa-da, ta’minot muammolari va
ʻ
Ittifoqchilarning kuchayib borayotgan qarshiligi ularning oldinga siljishini
to xtatdi. Britaniya 8-armiyasi, general Bernard Montgomeri boshchiligida, El-
ʻ
Alameyn yaqinida mustahkam mudofaa pozitsiyalarini egalladi va nemis-italyan
qo shinlariga qarshi keng ko lamli hujumga o tdi.
ʻ ʻ ʻ
1942-yil 23-oktabrdan 11-noyabrgacha davom etgan Ikkinchi El-Alameyn
jangi Ittifoqchilarning strategik ustunligini ko rsatdi. Montgomeri o z qo shinlarini
ʻ ʻ ʻ
sinchkovlik bilan tayyorladi, 200 ming askar, 1000 dan ortiq tank va katta
miqdorda artilleriyani safarbar qildi. Rommelning Afrika korpusi esa ta’minot
muammolaridan aziyat chekdi, chunki O rta er dengizidagi Britaniya dengiz floti
ʻ
nemis-italyan ta’minot kemalarini doimiy ravishda nishonga oldi. Luftvaffe havo
ustunligini ta’minlay olmadi, bu esa nemislarning mudofaa qobiliyatini
zaiflashtirdi.
Jangda Britaniya qo shinlari nemis-italyan mudofaasini yorib o tdi,
ʻ ʻ
Rommelni Tunisga chekinishga majbur qildi. Nemislar taxminan 50 ming askar va
500 ta tankni yo qotdi, Ittifoqchilarning yo qotishlari esa 13 ming askar va 400 ga
ʻ ʻ
yaqin tankni tashkil etdi. El-Alameyn jangidagi g alaba Ittifoqchilar uchun
ʻ
psixologik va strategik jihatdan muhim bo ldi, chunki u Shimoliy Afrikada natsist
ʻ
15
Манштейн, Э. Утерянные победы / Э. фон Манштейн; пер. с нем. Б. Л. Харитонов. — Москва: АСТ, 2003.
— 896 с.
39

rejimining ta’sirini yo qotishiga olib keldi. Bu g alaba, shuningdek, 1942-yilʻ ʻ
noyabrda AQSh va Britaniya qo shinlarining Shimoliy Afrikaga desant tushirishi
ʻ
(“Chiroq” operatsiyasi) uchun zamin yaratdi, natijada 1943-yil may oyida nemis-
italyan qo shinlari Tunisda to liq mag lub bo ldi.
ʻ ʻ ʻ ʻ
1943-yilning yozida Ittifoqchilar O rta er dengizi mintaqasida tashabbusni
ʻ
qo lga olish uchun Italiyaga desant tushirdi. Bu kampaniya “Husky” operatsiyasi
ʻ
deb ataldi va 1943-yil 10-iyulda Sitsiliyaga qo shin chiqarish bilan boshlandi.
ʻ
AQSh 7-armiyasi (general Jorj Patton) va Britaniya 8-armiyasi (general Bernard
Montgomeri) Sitsiliyada nemis-italyan qo shinlariga qarshi hujum uyushtirdi.
ʻ
Nemis qo shinlari, general Hans-Valentin Hube boshchiligida, qattiq qarshilik
ʻ
ko rsatdi, ammo Ittifoqchilarning havo va dengiz ustunligi, shuningdek, ularning
ʻ
son jihatidan ko pligi g alabani ta’minladi. 1943-yil 17-avgustga kelib Sitsiliya
ʻ ʻ
to liq ozod qilindi.
ʻ
Sitsiliya ishg olidan so ng Ittifoqchilar Italiya materikiga desant tushirdi.
ʻ ʻ
1943-yil 3-sentabrda “Baytovn” operatsiyasi doirasida Britaniya qo shinlari
ʻ
Italiyaning janubiy qismiga kirdi, 9-sentabrda esa AQSh va Britaniya qo shinlari
ʻ
Salerno yaqinida desant tushirdi (“Lavina” operatsiyasi). Nemis qo shinlari,
ʻ
general Albert Kesselring boshchiligida, mustahkam mudofaa liniyalarini, xususan,
Gustav liniyasini qurdi, ammo Ittifoqchilar asta-sekin oldinga siljidi.
Italiyaga desant tushirilishi Italiyada fashistik rejimning qulashiga olib keldi.
1943-yil 25-iyulda Benito Mussolini Fashistik katta kengash tomonidan
lavozimidan chetlatildi va qirol Viktor Emmanuel III tomonidan hibsga olindi.
Yangi hukumat, marshal Pietro Badoglio boshchiligida, Ittifoqchilar bilan
muzokaralarga kirishdi va 1943-yil 8-sentabrda Italiya taslim bo lish to g risidagi
ʻ ʻ ʻ
kelishuvni imzoladi. Biroq, Gitler Italiyaning shimoliy qismini ishg ol qildi va
ʻ
Mussolinini ozod qilib, Italiya Sotsial Respublikasi deb atalgan qo g irchoq davlat
ʻ ʻ
tashkil qildi.
Italiyaga desant tushirilishi va Mussolinining qulashi Germaniyaning O rta
ʻ
er dengizi mintaqasidagi pozitsiyalarini keskin zaiflashtirdi. Nemis qo shinlari
ʻ
Italiyada uzoq muddatli mudofaa janglarini olib borishga majbur bo ldi, bu esa
ʻ
40

ularning resurslarini yanada tarqatib yubordi. Italiyaning Ittifoqchilar tomoniga
o tishi, shuningdek, fashistik rejimning qulashi natsist Germaniyasiningʻ
ittifoqchilar tizimidagi yoriqlarini ko rsatdi.
ʻ
Kursk jangi va G arbiy frontdagi Ittifoqchilarning faolligi Germaniyaning
ʻ
Ikkinchi Jahon urushidagi mag lubiyatini tezlashdirdi. Kursk jangidagi
ʻ
mag lubiyat Vehrmachtning Sharqiy frontda hujum qobiliyatini deyarli yo q qildi.
ʻ ʻ
Nemislarning eng yaxshi tank diviziyalari va tajribali askarlari yo qotildi, bu esa
ʻ
Sovet Ittifoqining 1944-yilda “Bagration” operatsiyasi kabi keng ko lamli qarshi
ʻ
hujumlarga yo l ochdi. Kursk jangi, shuningdek, sovet qo shinlarining strategik va
ʻ ʻ
taktik mahoratini ko rsatdi, chunki ular nemislarning hujumini oldindan bilib,
ʻ
chuqur mudofaa tizimini qurgan edi.
El-Alameyn jangidagi mag lubiyat Germaniyaning Shimoliy Afrikadagi
ʻ
ta’sirini yo qotishiga olib keldi va Ittifoqchilarning O rta er dengizida ustunlik
ʻ ʻ
qilishiga imkon berdi. Bu g alaba Ittifoqchilarning psixologik ruhini ko tardi va
ʻ ʻ
ularning keyingi operatsiyalari, xususan, Italiyaga desant tushirish uchun zamin
yaratdi. Italiyaning taslim bo lishi va Mussolinining qulashi natsist rejimining
ʻ
ittifoqchilar tizimidagi zaifliklarini ochib berdi va Germaniyani bir vaqtning o zida
ʻ
bir necha frontda jang qilishga majbur qildi.
Ushbu voqealar Germaniyaning resurslarini haddan tashqari tarqatib
yubordi. Sharqiy frontda sovet qo shinlarining qarshi hujumlari, G arbiy frontda
ʻ ʻ
esa Ittifoqchilarning desant operatsiyalari Vehrmachtni ikki tomondan siqib
chiqardi. Bu, ayniqsa, 1944-yilda Normandiyaga desant tushirilishi (“Overlord”
operatsiyasi) bilan yanada kuchaydi. Germaniyaning strategik xatolari, masalan,
resurslarni nochor joylarga yo naltirish va Gitlerning qo mondonlarning
ʻ ʻ
maslahatlariga quloq solmasligi, mag lubiyatni tezlashdirdi.
ʻ
Psixologik jihatdan, Kursk va El-Alameyn janglaridagi mag lubiyatlar nemis
ʻ
xalqining va harbiy rahbariyatning Gitlerning strategiyasiga bo lgan ishonchini
ʻ
zaiflashtirdi. Shu bilan birga, Ittifoqchilarning g alabalari ularning birlashishini va
ʻ
natsist rejimiga qarshi kurashda ishonchini oshirdi. Italiyaning taslim bo lishi esa
ʻ
41

fashistik rejimlarning barqaror emasligini ko rsatdi va boshqa mamlakatlardaʻ
qarshilik harakatlarini rag batlantirdi.
ʻ
Kursk jangi va Ittifoqchilarning G arbiy frontdagi faolligi Ikkinchi Jahon
ʻ
urushidagi muhim burilish nuqtalarini tashkil etdi. Kursk jangidagi mag lubiyat
ʻ
Germaniyaning Sharqiy frontda tashabbusni butunlay yo qotishiga olib keldi, bu
ʻ
esa Sovet Ittifoqining keng ko lamli qarshi hujumlariga yo l ochdi. El-Alameyn
ʻ ʻ
jangidagi mag lubiyat O rta er dengizi mintaqasida natsist rejimining ta’sirini
ʻ ʻ
yo qotishiga sabab bo ldi, Italiyaga desant tushirilishi va Mussolinining qulashi esa
ʻ ʻ
Germaniyaning ittifoqchilar tizimini zaiflashtirdi. Ushbu voqealar Germaniyaning
resurslarini tarqatib yubordi va Ittifoqchilarning yakuniy g alabasiga zamin yaratdi.
ʻ
Kursk va El-Alameyn janglari, shuningdek, Italiyaga desant tushirilishi insoniyat
tarixida chuqur iz qoldirdi va tajovuzkor siyosatning oqibatlari haqida muhim
saboqlar berdi. 16
1944-yil 6-iyunda Ittifoqchilar tomonidan boshlangan “Overlord”
operatsiyasi Ikkinchi Jahon urushidagi eng muhim harbiy kampaniyalardan biri
bo ldi. Bu operatsiya G arbiy Yevropada ikkinchi front ochish va natsist
ʻ ʻ
Germaniyasini mag lub etish maqsadini ko zladi. AQSh, Buyuk Britaniya va
ʻ ʻ
Kanada qo shinlari boshchiligidagi Ittifoqchilar Fransiyaning Normandiya sohiliga
ʻ
katta miqyosli desant tushirdi. Operatsiya general Dvayt Eyzenxauer boshchiligida
sinchkovlik bilan rejalashtirildi va 156 mingdan ortiq askar, 7000 ta kema va 11
ming samolyot ishtirok etdi.
Desantning asosiy maqsadi Normandiyada mustahkam pozitsiyalarni
egallash va Fransiyani natsist ishg olidan ozod qilish edi. Ittifoqchilar besh sohil –
ʻ
Utah, Omaha, Gold, Juno va Svord – bo ylab hujum qildi. Omaha sohilidagi
ʻ
janglar ayniqsa shiddatli bo ldi, chunki nemis qo shinlari mustahkam mudofaa
ʻ ʻ
pozitsiyalariga ega edi. Biroq, Ittifoqchilarning havo va dengiz ustunligi,
shuningdek, muvofiqlashtirilgan hujumlari nemis mudofaasini yorib o tishga
ʻ
imkon berdi. 1944-yil avgust oyiga kelib Ittifoqchilar Parijni ozod qildi, bu
Fransiyaning qayta tiklanishi uchun ramziy ahamiyatga ega bo ldi.
ʻ
16
Шirer, У. Л. Взлёт и падение Третьего рейха: история нацистской Германии / У. Л. Шirer; пер. с англ. Л. А.
Игоревский. — Москва: АСТ, 2015. — 896 с.
42

Germaniya mudofaasi Normandiyada keskin zaiflashdi. Vehrmachtning
“Atlantik devori” deb atalgan mudofaa tizimi Ittifoqchilarning katta kuchlari va
strategik rejalashtiruvi oldida samarasiz bo lib chiqdi. Nemis qo shinlari Sharqiyʻ ʻ
frontda Sovet Ittifoqining qarshi hujumlari tufayli resurslarning yetishmasligidan
aziyat chekdi. General Ervin Rommel va Gerd von Rundstedt kabi qo mondonlar
ʻ
o z resurslarini samarali boshqara olmadi, chunki Gitler qo shinlarni tarqatib, ikki
ʻ ʻ
frontda bir vaqtda jang qilishni buyurdi. Normandiyadagi mag lubiyat
ʻ
Germaniyaning G arbiy Yevropadagi pozitsiyalarini yo qotishiga olib keldi va
ʻ ʻ
Ittifoqchilarning Germaniya hududiga yurishiga zamin yaratdi.
1944-yil dekabrda Germaniya Ardenn jangida, “Vacht am Rhein” (Reyndagi
soat) operatsiyasi deb nomlangan so nggi yirik qarshi hujumini boshladi.
ʻ
Gitlerning maqsadi Ittifoqchilarning G arbiy frontdagi ta’minot liniyalarini,
ʻ
xususan, Antverpen portini egallash orqali ularning oldinga siljishini to xtatish edi.
ʻ
Ushbu operatsiya 250 ming nemis askari, 1000 ta tank va katta miqdorda
artilleriyani o z ichiga oldi. Nemislar Ardennes o rmonlarining qishki
ʻ ʻ
sharoitlaridan foydalanib, Ittifoqchilarni kutilmagan hujum bilan hayratda qoldirdi.
Jang 1944-yil 16-dekabrdan 1945-yil 25-yanvargacha davom etdi va “Bulge
jangi” deb ataldi, chunki nemis hujumi Ittifoqchilar frontida chuqur “cho ntak”
ʻ
hosil qildi. Dastlab nemislar muvaffaqiyat qozondi, ammo Ittifoqchilar, general
Jorj Patton va Bernard Montgomeri boshchiligida, tezda qarshi choralar ko rdi.
ʻ
Bastogne shahridagi janglar ayniqsa muhim bo ldi, bu yerda AQShning 101-havo-
ʻ
desant diviziyasi nemis qurshoviga qarshi qattiq qarshilik ko rsatdi.
ʻ
Ittifoqchilarning havo ustunligi va ta’minot imkoniyatlari nemislarning hujumini
to xtatdi.
ʻ
1945-yil yanvar oyiga kelib Ittifoqchilar nemis qo shinlarini orqaga surdi, bu
ʻ
esa Germaniyaning so nggi yirik hujum qobiliyatini yo qotishiga olib keldi.
ʻ ʻ
Ardenn jangida nemislar 100 mingdan ortiq askar va 800 ta tankni yo qotdi,
ʻ
Ittifoqchilarning yo qotishlari esa 80 ming askar atrofida edi. Bu mag lubiyat
ʻ ʻ
Vehrmachtning G arbiy frontdagi mudofaa qobiliyatini butunlay yo q qildi va
ʻ ʻ
Ittifoqchilarning Reyn daryosidan o tib, Germaniya hududiga kirishiga yo l ochdi.
ʻ ʻ
43

1945-yil mart-aprel oylarida Ittifoqchilar Germaniyaning g arbiy qismini egalladi,ʻ
bu Berlin tomon yurishni tezlashdirdi.
1945-yil aprel-may oylarida Sovet Ittifoqining qo shinlari Berlinni ishg ol
ʻ ʻ
qildi, bu natsist Germaniyasining yakuniy mag lubiyatini belgiladi. Sovet
ʻ
qo shinlari, marshal Georgiy Jukov va Ivan Konev boshchiligida, “Vistula-Oder”
ʻ
operatsiyasidan so ng Germaniya hududiga chuqur kirib bordi. 1945-yil 16-aprelda
ʻ
boshlangan Berlin operatsiyasi 2,5 million sovet askari, 6250 ta tank va 7500
samolyot ishtirokida amalga oshirildi. Nemis qo shinlari esa faqat 1 million askar
ʻ
va cheklangan resurslarga ega edi.
Berlin jangi shiddatli ko cha janglari bilan kechdi. Nemis qo shinlari, SS
ʻ ʻ
bo linmalari va Volkssturm (xalq militsiyasi) qarshilik ko rsatdi, ammo Sovet
ʻ ʻ
Ittifoqining son jihatidan ustunligi va artilleriya qudrati ularni mag lub qildi. 1945-
ʻ
yil 30-aprel kuni Adolf Gitler Berlinga yaqinlashgan sovet qo shinlaridan umidsiz
ʻ
bo lib, Fuhrerbunkerda o z joniga qasd qildi. Uning o limi natsist rejimining
ʻ ʻ ʻ
ramziy yakuni bo ldi. 2-mayga kelib Berlin to liq sovet qo shinlari nazoratiga
ʻ ʻ ʻ
o tdi, shahar komendanti general Helmut Veydling taslim bo ldi.
ʻ ʻ
1945-yil 7–8-mayda Germaniya shartsiz taslim bo lish aktini imzoladi.
ʻ
Birinchi hujjat 7-mayda Reymsda, ikkinchisi 8-mayda Berlinda imzolandi. Bu
voqea Ikkinchi Jahon urushining Yevropadagi yakunini belgiladi. Sovet
Ittifoqining Berlinni egallashi nafaqat harbiy, balki siyosiy va ramziy ahamiyatga
ega bo ldi, chunki u natsist rejimining to liq qulashini va Ittifoqchilarning
ʻ ʻ
g alabasini tasdiqladi.
ʻ
Holokost natsist Germaniyasining eng dahshatli jinoyati bo lib, yahudiylar
ʻ
va boshqa guruhlarga qarshi genotsid sifatida insoniyat tarixida misli ko rilmagan
ʻ
fojia sifatida qoldi. 1933-yildan 1945-yilgacha natsistlar 6 million yahudiy,
shuningdek, romlar, nogironlar, siyosiy mahbuslar va boshqa “nochor” guruhlarni
muntazam ravishda yo q qildi. “Yakuniy yechim” (Endlösung) deb atalgan bu
ʻ
genotsid konslagerlar tizimi orqali amalga oshirildi.
Osventsim-Birkenau, Treblinka, Sobibor va Belzec kabi konslagerlar
ommaviy qirg in markazlari sifatida ishlatildi. Osventsim, masalan, 1,1 million
ʻ
44

odamning o limiga sabab bo ldi, ulardan 90 foizi yahudiylar edi. Natsistlar gazʻ ʻ
kameralari, ommaviy otishmalar va majburiy mehnat orqali genotsidni amalga
oshirdi. Holokostning fosh bo lishi, Ittifoqchilarning konslagerlarni ozod qilishi
ʻ
bilan, xalqaro hamjamiyatni hayratda qoldirdi va natsist jinoyatlarining dahshatli
miqyosini ochib berdi.
Urush jinoyatlari xalqaro miqyosda katta oqibatlarga olib keldi. Holokost
inson huquqlari va xalqaro huquq tushunchalarini qayta shakllantirdi. 1948-yilda
BMT tomonidan qabul qilingan Genotsid to g risidagi konventsiya ushbu
ʻ ʻ
jinoyatlarga javob sifatida ishlab chiqildi. Holokost, shuningdek, yahudiy
xalqining Falastinga ko chishi va 1948-yilda Isroil davlatining tashkil topishiga
ʻ
turtki bo ldi.
ʻ
Ikkinchi Jahon urushi Germaniyada misli ko rilmagan iqtisodiy va ijtimoiy
ʻ
vayronagarchilikni keltirib chiqardi. Drezden, Gamburg va Berlin kabi yirik
shaharlar Ittifoqchilarning havo bombardimonlari natijasida xarobaga aylandi.
1945-yil fevral oyida Drezden bombardimoni 25 mingdan ortiq fuqaroning
o limiga sabab bo ldi va shahar markazining deyarli butunlay vayron bo lishiga
ʻ ʻ ʻ
olib keldi. Gamburg 1943-yilda “Gomorra” operatsiyasi doirasida bombardimon
qilindi, bu esa 40 mingga yaqin odamning o limiga va yuz minglab uylarning
ʻ
vayron bo lishiga sabab bo ldi.
ʻ ʻ
Urushdan keyingi Germaniyada ochlik va qashshoqlik keng tarqaldi. Sanoat
infratuzilmasining yo q qilinishi, transport tizimlarining ishlamay qolishi va
ʻ
qishloq xo jaligining tanazzulga uchrashi millionlab odamlarni oziq-ovqat va
ʻ
boshpana muammosiga duch keldi. 1945–1947-yillarda Germaniyada ochlik
tufayli o n minglab odamlar halok bo ldi. Millionlab qochqinlar va ko chirilgan
ʻ ʻ ʻ
shaxslar, xususan, Sharqiy Yevropadan qaytgan nemislar, ijtimoiy inqirozni
yanada kuchaytirdi. Ittifoqchilar tomonidan taqdim etilgan gumanitar yordam,
masalan, AQShning “Marshall rejasi” (1948), bu muammolarni qisman
yengillashtirdi, ammo iqtisodiy tiklanish yillar davom etdi.
1945-yilda Germaniya Ittifoqchilar tomonidan to rt ishg ol zonasiga
ʻ ʻ
bo lindi: AQSh, Buyuk Britaniya, Fransiya va Sovet Ittifoqi zonalariga. Yalta va
ʻ
45

Potsdam konferensiyalarida (1945) Ittifoqchilar Germaniyaning kelajagi to g risidaʻ ʻ
kelishuvga erishdi, ammo ularning ideologik farqlari tezda ziddiyatlarga olib keldi.
1949-yilda AQSh, Buyuk Britaniya va Fransiya zonalarida G arbiy Germaniya
ʻ
(Federal Germaniya Respublikasi, FRG) tashkil topdi, Sovet zonasi esa Sharqiy
Germaniya (Germaniya Demokratik Respublikasi, GDR) deb e’lon qilindi.
Germaniyaning bo linishi Sovuq urushning boshlanishi bilan uzviy bog liq
ʻ ʻ
edi. G arbiy Germaniya kapitalistik tuzumga asoslangan bo lsa, Sharqiy
ʻ ʻ
Germaniya sotsialistik modelni qabul qildi. Berlin, shahar sifatida to rt zonaga
ʻ
bo lingan bo lsa-da, Sovuq urushning markaziy ramziga aylandi, ayniqsa, 1961-
ʻ ʻ
yilda Berlin devori qurilgandan so ng. Germaniyaning bo linishi global geosiyosiy
ʻ ʻ
muvozanatda muhim rol o ynadi va Sovuq urush davrida Yevropadagi
ʻ
ziddiyatlarning asosiy markazlaridan biri bo lib qoldi.
ʻ
1945–1946-yillarda bo lib o tgan Nyurnberg sudlari natsist rahbarlarini
ʻ ʻ
urush jinoyatlari, insoniyatga qarshi jinoyatlar va tajovuzkor urush boshlashda
ayblash uchun tashkil qilindi. Ushbu sudlar xalqaro adolat tushunchasini
mustahkamlashda muhim qadam bo ldi. 22 nafar yuqori martabali natsist rahbari,
ʻ
jumladan, Hermann Göring, Rudolf Hess va Yoaxim von Ribbentrop sudlandi. Sud
jarayoni xalqaro huquqning yangi tamoyillarini, xususan, “insoniyatga qarshi
jinoyatlar” tushunchasini joriy qildi.
Sud natijasida 12 nafar aybdor o limga hukm qilindi, uchalasi umrbod
ʻ
qamoqqa, boshqalari esa turli muddatli qamoq jazosiga hukm qilindi. Nyurnberg
sudlari nafaqat natsist jinoyatlarini fosh qildi, balki kelajakda shunga o xshash
ʻ
jinoyatlarni oldini olish uchun xalqaro huquqiy asos yaratdi. Ushbu sudlar
BMTning tashkil topishi va inson huquqlari deklaratsiyasining qabul qilinishiga
(1948) turtki bo ldi.
ʻ
Normandiyaga desant, Ardenn jangi va Berlinning qulashi Germaniyaning
Ikkinchi Jahon urushidagi yakuniy mag lubiyatini belgiladi. “Overlord”
ʻ
operatsiyasi Ittifoqchilarning G arbiy Yevropada ikkinchi front ochish qobiliyatini
ʻ
ko rsatdi, Ardenn jangidagi muvaffaqiyatsizlik esa Vehrmachtning hujum
ʻ
salohiyatini yo qotganini isbotladi. Berlinning sovet qo shinlari tomonidan
ʻ ʻ
46

egallanishi va Gitlerning o z joniga qasd qilishi natsist rejimining to liq qulashiniʻ ʻ
anglatdi.
Holokost insoniyat tarixidagi eng dahshatli jinoyat sifatida xalqaro
hamjamiyatni genotsidning oldini olish va inson huquqlarini himoya qilish
zarurligiga ishontirdi. Iqtisodiy va ijtimoiy vayronagarchilik Germaniyani o n
ʻ
yillik tiklanish jarayoniga olib keldi, ammo Marshall rejasi kabi tashabbuslar
G arbiy Germaniyaning iqtisodiy mo jizasiga (Virtschaftsvunder) zamin yaratdi.
ʻ ʻ
Germaniyaning bo linishi Sovuq urushning boshlanishi va Yevropada yangi
ʻ
geosiyosiy tartibning shakllanishini belgiladi.
Nyurnberg sudlari xalqaro adolatning muhim ramziga aylandi va kelajakda
shunga o xshash jinoyatlarni sudlash uchun pretsedent yaratdi. Ushbu sudlar
ʻ
natsist rahbarlarining javobgarligini ta’minlash bilan birga, insoniyatning
birgalikda tinchlik va adolatga intilishi muhimligini ko rsatdi.
ʻ
Ikkinchi Jahon urushining so nggi bosqichlari – Normandiyaga desant,
ʻ
Ardenn jangi, Berlinning qulashi, Holokostning fosh bo lishi, iqtisodiy
ʻ
vayronagarchilik, Germaniyaning bo linishi va Nyurnberg sudlari – natsist
ʻ
Germaniyasining yakuniy mag lubiyatini va urushning global oqibatlarini
ʻ
belgiladi. Ushbu voqealar nafaqat harbiy va siyosiy jihatdan, balki ijtimoiy,
iqtisodiy va axloqiy nuqtai nazardan ham insoniyat tarixini o zgartirdi. Holokost
ʻ
va Nyurnberg sudlari inson huquqlari va xalqaro adolat tushunchalarini qayta
shakllantirdi, Germaniyaning bo linishi esa Sovuq urushning boshlanishiga olib
ʻ
keldi. Ushbu davrning fojiali va murakkab voqealari insoniyatga tajovuzkor
siyosatning oqibatlari va tinchlikni saqlash muhimligi haqida muhim saboqlar
berdi. 17
17
Снайдер, Т. Кровавые земли: Европа между Гитлером и Сталиным / Т. Снайдер; пер. с англ. Л. Ю.
Пантиелеева. — Киев: Дуx i Лiтера, 2011. — 576 с
47

XULOSA
Ikkinchi Jahon urushi (1939–1945) insoniyat tarixidagi eng yirik va halokatli
mojarolardan biri bo lib, Germaniya bu urushning markaziy ishtirokchisi sifatidaʻ
dunyo tarixiga chuqur ta'sir ko rsatdi. Urushning boshlanishi va rivojlanishida
ʻ
Germaniyaning natsist rejimi, Adolf Gitlerning agressiv siyosati va harbiy
ambitsiyalari muhim rol o ynadi. Ushbu xulosa Germaniyaning urushdagi
ʻ
faoliyati, uning mag lubiyati, oqibatlari va tarixiy saboqlarini umumlashtiradi.
ʻ
Urushning boshlanishi Germaniyaning Birinchi Jahon urushidan keyingi
iqtisodiy va siyosiy inqirozlar, xususan, Versal shartnomasining qattiq shartlari va
Buyuk Depressiya oqibatlari bilan uzviy bog liq edi. Bu sharoitlar Natsistlar
ʻ
partiyasining hokimiyatga kelishiga zamin yaratdi. Adolf Gitlerning karizmatik
rahbarligi, milliy g urur va "yashash maydoni" (Lebensraum) ideologiyasi nemis
ʻ
xalqining keng qatlamlarini o ziga jalb qildi. 1930-yillarda Germaniya qayta
ʻ
qurollandi, Reynxud va Avstriyani ishg ol qildi, Chexoslovakiyani qisman, so ngra
ʻ ʻ
butunlay bosib oldi. 1939-yilda Polshaga qilingan bosqin Ikkinchi Jahon urushini
boshlab berdi, bu esa Germaniyaning dastlabki yutuqlari bilan davom etdi.
Blitzkrieg strategiyasi G arbiy Yevropada misli ko rilmagan muvaffaqiyatlarga
ʻ ʻ
olib keldi, ammo Britaniya jangidagi (1940) muvaffaqiyatsizlik va Barbarossa
operatsiyasidagi (1941) strategik xatolar Germaniyaning mag lubiyat yo lini
ʻ ʻ
belgilab berdi.
Urushning burilish nuqtalari, xususan, Stalingrad jangi (1942–1943) va
Kursk jangi (1943), Germaniyaning harbiy qudratini sindirdi. Stalingrad jangida
nemis 6-armiyasining taslim bo lishi Sharqiy frontda tashabbusni Sovet Ittifoqiga
ʻ
o tkazdi. Shu bilan birga, Shimoliy Afrikada va Italiyada Ittifoqchilarning
ʻ
muvaffaqiyatlari, shuningdek, Normandiyaga desant tushirishi (1944)
Germaniyaning mudofaa qobiliyatini zaiflashtirdi. 1945-yil may oyida Berlinning
qulashi va Gitlerning o z joniga qasd qilishi bilan Germaniya shartsiz taslim bo ldi.
ʻ ʻ
Urushning yakuniy bosqichi Germaniya uchun nafaqat harbiy, balki iqtisodiy va
ijtimoiy falokat bilan yakunlandi.
48

Germaniya uchun urushning oqibatlari juda og ir bo ldi. Holokost,ʻ ʻ
millionlab yahudiylar va boshqa guruhlarning genotsidi natsist rejimining eng
dahshatli jinoyati sifatida tarixda qoldi. Shaharlar vayronaga aylandi, iqtisodiyot
tanazzulga yuz tutdi, millionlab odamlar qochqin yoki uysiz qoldi. Germaniya to rt
ʻ
ishg ol zonasiga bo lindi, bu esa keyinchalik Sharqiy va G arbiy Germaniyaning
ʻ ʻ ʻ
tashkil topishiga olib keldi. Nyurnberg sudlari (1945–1946) orqali natsist rahbarlari
javobgarlikka tortildi, bu xalqaro adolat va insoniyatga qarshi jinoyatlarga qarshi
kurashda muhim qadam bo ldi.
ʻ
Urushning Germaniya va dunyoga ta'siri uzoq muddatli bo ldi. Germaniya
ʻ
urushdan keyingi yillarda o zini iqtisodiy va siyosiy jihatdan qayta tikladi,
ʻ
Yevropa Ittifoqining asosiy a'zolaridan biriga aylandi. Shu bilan birga, natsizmning
dahshatli oqibatlari haqidagi xotira Germaniya jamiyatida chuqur ildiz otgan.
Holokost yodgorliklari, muzeylar va ta'lim tizimi orqali Germaniya o z tarixiy
ʻ
mas'uliyatini doimiy ravishda eslatib turadi. Urush saboqlari, xususan, ekstremizm
va totalitarizmning xavf-xatarlari, bugungi kunda ham dolzarb bo lib qolmoqda.
ʻ
49

FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR RO YXATIʻ
I. Nоrmativ huquqiy hujjatlar va metоdоlоgik ahamiyatga mоlik nashrlar
1. Karimov I., O zbekiston XXI asr bo sag asida: xavfsizlikka tahdid, barkamollik
ʻ ʻ ʻ
shartlari va taraqqiyot kafolatlari, T., 1997. – b .98.
2. Karimov I.A.Yuksak ma naviyat
ʼ – yengilmas kuch. T.:Manaviyat. 2008. –
b. 74.
II. Manbalar
1. Шirer, У. Л. Взлёт и падение Третьего рейха: история нацистской
Германии / У. Л. Шirer; пер. с англ. Л. А. Игоревский. — Москва: АСТ,
2015. — 896 с.
2. Кершоу, И. Гитлер: 1889–1936. Гордыня / И. Кершоу; пер. с англ. И. Ю.
Новак. — Москва: КоЛибри, 2010. — 512 с.
3. Снайдер, Т. Кровавые земли: Европа между Гитлером и Сталиным / Т.
Снайдер; пер. с англ. Л. Ю. Пантиелеева. — Киев: Дуx i Лiтера, 2011. —
576 с.
4. Франк, А. Дневник Анны Франк / А. Франк; пер. с нидерл. Р. И. Райт-
Ковалёва. — Москва: Иностранная литература, 2018. — 320 с.
5. Бивор, Э. Сталинград / Э. Бивор; пер. с англ. С. М. Саксин. — Москва:
Азбука-Аттикус, 2010. — 512 с.
6. Оверманс, Р. Немецкие военные потери во Второй мировой войне / Р.
Оверманс; пер. с нем. А. П. Харитонов. — Санкт-Петербург: Питер, 2014.
— 384 с.
7. Эванс, Р. Дж. Третий рейх: трилогия. В 3 т. / Р. Дж. Эванс; пер. с англ. В.
Д. Кайдалов. — Москва: Проспект, 2016. — Т. 1: Становление. — 672 с.
8. Лакёр, В. История сионизма и Холокоста / В. Лакёр; пер. с англ. Е. М.
Григорьева. — Москва: Текст, 2009. — 464 с.
9. Гилберт, М. Вторая мировая война / М. Гилберт; пер. с англ. А. Г.
Больных. — Москва: Вече, 2013. — 832 с.
10. Манштейн, Э. Утерянные победы / Э. фон Манштейн; пер. с нем. Б. Л.
Харитонов. — Москва: АСТ, 2003. — 896 с.
50

Ikkinchi jahon urushi yillarida Germaniya

Sotib olish