Ikkinchi jahon urushining 3 qism 1943 -1945 yillarda - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	59.5KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	09 Dekabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Alisher

Ro'yxatga olish sanasi 03 Dekabr 2024

66 Sotish

Ikkinchi jahon urushining 3 qism 1943 -1945 yillarda

Sotib olish

MUNDARIJA:
KIRISH…………………………………………………………………………….3
I BOB. IKKINCHI JAHON URISHI VA UNING BOSHLANISHI…………..6
1.1 Ikkinchi jahon urushi…………………………………………………………...6
1.2. Ikkinchi jahon urushining boshlanishi…………………………………………9
II BOB. IKKINCHI JAHON URUSHINING 1943-1945 YILLARI VA
YAKUNLARI VA BUYUK BRITANIYAGA QARSHI HARBIY
HARAKATLAR……………………………………………………...………….16
2.1. Buyuk Britaniyaga qarshi harbiy harakatlar………………………………….16
2.2. Ikkinchi jahon urushining yakunlari………………………………………….19
XULOSA…………………………………………………………………………29
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR………………………………………..30
2

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. O`zbеkiston Rеspublikasi o`z musta q illigiga
erishgach, zamonaviy davlatchilik tizimini barpo etish va rivojlantirishga alo h ida
e'tibor q aratdi. Ushbu ustivor yo`nalishdagi jadal harakatlarni amalga oshirishidan
o`zbеk xalqining davlatchilik sohasida to`plagan ko`p asrlik boy tarixiy
tajribasini atroflicha o`rganish va undan samarali foydalanish masalasi o`zining
dolzarbligi bilan ajralib turadi. Shu nuqtai nazardan, birinchi Prezidentimiz
I.A.Karimov ta’kidlaganlariidek, “o’zlikni anglash tarixni bilishdan boshlanadi.
Isbot talab bo’lmagan ushbu haqiqat davlat siyosati darajasiga ko’tarilishi zarur”. 1

Birinchi Prezidentimiz har bir o’zbek farzandi “mening ajdodlarim kimlar
bo’lgan, millatimizning ibtidosi qayda, uning oyoqqa turushi, tiklanish,
shakllanish jarayoni qanday kechgan”. 2
Ayniqsa mustabid tuzum davrida “…
Amir Temur, Bobur Mirzo va boshqa ulug’ bobokalonlarimizning buyuk nomlari
qaysi tuproqlarda qorishib yotgan edi?” degan savollarni o’ziga-o’zi berishi
kerakligini qayta-qayta uqtiradi. Bu masalada “O’zbekistonning, o’zbek xalqining
bugun keng ommaga etkazishga arziydigan haqqoniy tarixi yaratildimi-yo’qmi? “
degan zaruriy savolni beradi va sho’rolar davrida o’zgalar yozib bergan soxta
g’oyalar asosida yozilgan tarixni qayta ko’rib chiqish lozimligini ta’kidlaydi.
Ikkinchi Jahon urushi ( 1-sentabr 1939 — 2-sentabr 1945 )
— Olmoniya , Italiya va Yaponiyaning aybi bilan boshlangan jahon tarixidagi eng
yirik urush. 20-asr fojiasi sifatida insoniyat tarixiga kirdi. Bu urushning kelib
chiqishida asosiy rolni fashistlar Olmoniyasi o ynadi. G arb mamlakatlariʻ ʻ
( Angliya , Fransiya , AQSH ) hukmron doiralarining "kelishtirish" siyosati
Avstriyani (1939 yil mart), Chexoslovakiyani (1939 yil mart) Olmoniyaga qo shib
ʻ
olinishiga va Myunxen bitimiga (1939 yil sentabr) yo l ochib berdi. Ikkinchi jahon
ʻ
urushining boshlanishida SSSRning ham aybi bor. 1939 yil 23
avgustda SSSR bilan Olmoniya o rtasida 10 yil muddatga hujum qilmaslik
ʻ
to g risida shartnoma imzolandi. Bu shartnomaning maxfiy qo shimcha
ʻ ʻ ʻ
1
Karimov.I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q. Toshkent. “O’zbekiston” nashriyoti,1998-yil. 134-bet.
2
Karimov.I.A Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q. Toshkent. “O’zbekiston” nashriyoti, 1998-yil. 136-bet.
3

ahdnomasiga muvofiq, Olmoniya va SSSR Sharqiy Yevropada o zlarining ta sirʻ ʼ
doiralarini bo lib oldilar.
ʻ Har ikki mamlakat manfaatlari, avvalo, Polsha davlati
bilan bog liq edi. Sovet tomoni
ʻ G arbiy Ukraina ʻ , G arbiy Belorussiya ʻ
va Bessarabiya (1921 yilda boy berilgan) hududlarini qaytarib olmoqchi edi.
Shuningdek, Olmoniya Boltiqbo yi mamlakatlariga da vo qilishdan ham voz
ʻ ʼ
kechdi. Olmoniya bilan SSSR shartnomaga muvofiq, Polilaga bir vaqtda qo shin
ʻ
kiritishlari kerak edi. SSSR bu majburiyatni bajarmadi. 1939 yil 1 sentabrda
Olmoniyaning bir o zi Polshaga bostirib kirdi va Ikkinchi jahon urushini boshlab
ʻ
berdi. 3 sentabrda Angliya va Fransiya Olmoniyaga qarshi urush e lon qildi. SSSR
ʼ
1939 yil 17 sentabrda Polsha hudu-diga qo shin kiritdi. Ko p o tmay Brestda
ʻ ʻ ʻ
olmon qo mondoni T. Guderian va sovet generali S. M. Krivosheiy
ʻ
qo mondonligida Polshaning bo lib olinishi munosabati bilan qo shma sovet-
ʻ ʻ ʻ
olmon paradi o tkazildi.
ʻ
SSSR Ikkinchi jahon urushi bahonasida o z hududlarini kengaytirish va
ʻ
chegaralarini mustahkamlashga kirishdi. 1939 yil noyabr – 1940 yil martda SSSR
bilan Finlyandiya o rtasida harbiy to qnashuv bo ldi. Bundan SSSR manfaatdor
ʻ ʻ ʻ
edi. O zaro urush natijasida SSSR Finlyandiyaning bir qator hududlarini
ʻ
(Leningradga chegaradosh yerlar) tortib olib, shim.g arbiy chegaralarini
ʻ
mustahkamlab oldi. 1940 yil yozida SSSR ning rasmiy talabi bilan Ruminiya
Bessarabiya va Shimoliy Bukovinani sovetlarga berishga majbur bo ldi. 1940 yil
ʻ
iyunda Estoniya , Latviya va Litva sovet qo shinlari tomonidan bosib olinib
ʻ
SSSRga kiritildi. 1940 yil aprel–mayda nemisfashist
qo shinlari
ʻ Daniya va Norvegiyani istilo qildi, 1940 yil 14 mayda – Niderlandiya ,
28 mayda – Belgiya taslim bo ldi. Shundan so ng fashist qo shinlari Lyuksemburg
ʻ ʻ ʻ
va Gollandiyani bosib olib, ular hududi orqali Fransiyaga (22 iyunda taslim bo ldi)
ʻ
bostirib kirdi. Sovet hukumati fashistlar Olmoniyasini Yevropaning navbatdagi
poytaxtini bosib olishi munosabati bilan tabriklab bordi. Internatsionalning
direktivalarida fashizmga qarshi targ ibotni to xtatish haqidagi talablar paydo
ʻ ʻ
bo ldi. 1940 yil 27 sentabrda Olmoniya, Italiya va Yaponiya davlatlari Berlinda
ʻ
"uchlar ittifoqi"ni tuzish haqidagi shartnomaga imzo chekishdi. 1940 yil 28
4

oktabrda fashistlar Italiyasi Gretsiyaga bostirib kirdi. 1940 yil 20–24 noyabrda
Mojariston, Ruminiya va Slovakiya "uchlar ittifoqi"ga qo shildi.ʻ 1941 yil martda
esa Bolgariyaning monarxiyafashistik hukumati ham bu ittifoq safiga ko shilishga
ʻ
rozilik bildirdi.
1940 yil 18 dekabrda Gitler SSSRga qarshi urush haqidagi 21sonli direktivasi
"Barbarossa" rejasiga imzo chekdi. Fashistlar Olmoniyasi SSSRga qarshi urush
boshlashdan oldin 1941 i. 6–17 aprelda Yugoslaviyani bosib oldi. Shu yilning 13
aprelda SSSR Yaponiya bilan betaraflik haqida kelishib oldi. 1941 yil 20 may – 1
iyunda fashistlar Olmoniyasi Krit o.ni egalladi. 18 iyunda esa hujum qilmaslik va
hamkorlik haqida Olmoniya – Turkiya shartnomasi imzolandi.
Kurs ishi maqsadi: Ikkinchi jahon urushining 3 qism 1943 -1945 yillarda
mavzusini to'liqligicha yoritish va talabalarga kengroq tushuncha berish.
Kurs ishi obyekti: Kurs ishi ning nazariy ikkinchi jahon urushining 3 qism
1943 -1945 yillarda haqidagi ma'lumotlar tashkil topadi.
Kurs ishi predmeti: Kurs ishida tadqiq etilayotgan ikkinchi jahon urushining
3 qism 1943 -1945 yillarda mavzusini to'liqligicha yoritib berish.
Kurs ishi tuzilishi: Kurs ishi kirish, 2 ta bob, xulosa, foydalanilgan
adabiyotlar ro’yxatidan iborat.
5

I BOB. IKKINCHI JAHON URISHI VA UNING BOSHLANISHI
1.1 Ikkinchi jahon urushi
Ikkinchi Jahon urushi ( 1-sentabr 1939 — 2-sentabr 1945 )
— Olmoniya , Italiya va Yaponiyaning aybi bilan boshlangan jahon tarixidagi eng
yirik urush. 20-asr fojiasi sifatida insoniyat tarixiga kirdi. Bu urushning kelib
chiqishida asosiy rolni fashistlar Olmoniyasi o ynadi. G arb mamlakatlariʻ ʻ
( Angliya , Fransiya , AQSH ) hukmron doiralarining "kelishtirish" siyosati
Avstriyani (1939 yil mart), Chexoslovakiyani (1939 yil mart) Olmoniyaga qo shib
ʻ
olinishiga va Myunxen bitimiga (1939 yil sentabr) yo l ochib berdi. Ikkinchi jahon
ʻ
urushining boshlanishida SSSRning ham aybi bor. 1939 yil 23
avgustda SSSR bilan Olmoniya o rtasida 10 yil muddatga hujum qilmaslik
ʻ
to g risida shartnoma imzolandi. Bu shartnomaning maxfiy qo shimcha
ʻ ʻ ʻ
ahdnomasiga muvofiq, Olmoniya va SSSR Sharqiy Yevropada o zlarining ta sir
ʻ ʼ
doiralarini bo lib oldilar.
ʻ 3
Har ikki mamlakat manfaatlari, avvalo, Polsha davlati
bilan bog liq edi. Sovet tomoni
ʻ G arbiy Ukraina ʻ , G arbiy Belorussiya ʻ
va Bessarabiya (1921 yilda boy berilgan) hududlarini qaytarib olmoqchi edi.
Shuningdek, Olmoniya Boltiqbo yi mamlakatlariga da vo qilishdan ham voz
ʻ ʼ
kechdi. Olmoniya bilan SSSR shartnomaga muvofiq, Polilaga bir vaqtda qo shin
ʻ
kiritishlari kerak edi. SSSR bu majburiyatni bajarmadi. 1939 yil 1 sentabrda
Olmoniyaning bir o zi Polshaga bostirib kirdi va Ikkinchi jahon urushini boshlab
ʻ
berdi. 3 sentabrda Angliya va Fransiya Olmoniyaga qarshi urush e lon qildi. SSSR
ʼ
1939 yil 17 sentabrda Polsha hudu-diga qo shin kiritdi. Ko p o tmay Brestda
ʻ ʻ ʻ
olmon qo mondoni T. Guderian va sovet generali S. M. Krivosheiy
ʻ
qo mondonligida Polshaning bo lib olinishi munosabati bilan qo shma sovet-
ʻ ʻ ʻ
olmon paradi o tkazildi.
ʻ
SSSR Ikkinchi jahon urushi bahonasida o z hududlarini kengaytirish va
ʻ
chegaralarini mustahkamlashga kirishdi. 1939 yil noyabr – 1940 yil martda SSSR
bilan Finlyandiya o rtasida harbiy to qnashuv bo ldi. Bundan SSSR manfaatdor
ʻ ʻ ʻ
edi. O zaro urush natijasida SSSR Finlyandiyaning bir qator hududlarini
ʻ
3
Bobojonova D. O`zbekistonda demokratik jarayonlar va ularning xususiyati.-T.;Fan, 1995 y
6

(Leningradga chegaradosh yerlar) tortib olib, shim.g arbiy chegaralariniʻ
mustahkamlab oldi. 1940 yil yozida SSSR ning rasmiy talabi bilan Ruminiya
Bessarabiya va Shimoliy Bukovinani sovetlarga berishga majbur bo ldi. 1940 yil
ʻ
iyunda Estoniya , Latviya va Litva sovet qo shinlari tomonidan bosib olinib
ʻ
SSSRga kiritildi. 1940 yil aprel–mayda nemisfashist
qo shinlari
ʻ Daniya va Norvegiyani istilo qildi, 1940 yil 14 mayda – Niderlandiya ,
28 mayda – Belgiya taslim bo ldi. Shundan so ng fashist qo shinlari Lyuksemburg
ʻ ʻ ʻ
va Gollandiyani bosib olib, ular hududi orqali Fransiyaga (22 iyunda taslim bo ldi)
ʻ
bostirib kirdi. 4
Sovet hukumati fashistlar Olmoniyasini Yevropaning navbatdagi poytaxtini bosib
olishi munosabati bilan tabriklab bordi. Internatsionalning direktivalarida
fashizmga qarshi targ ibotni to xtatish haqidagi talablar paydo bo ldi. 1940 yil 27
ʻ ʻ ʻ
sentabrda Olmoniya, Italiya va Yaponiya davlatlari Berlinda "uchlar ittifoqi"ni
tuzish haqidagi shartnomaga imzo chekishdi. 1940 yil 28 oktabrda fashistlar
Italiyasi Gretsiyaga bostirib kirdi. 1940 yil 20–24 noyabrda Mojariston, Ruminiya
va Slovakiya "uchlar ittifoqi"ga qo shildi.
ʻ 1941 yil martda esa Bolgariyaning
monarxiyafashistik hukumati ham bu ittifoq safiga ko shilishga rozilik bildirdi.
ʻ
1940 yil 18 dekabrda Gitler SSSRga qarshi urush haqidagi 21sonli direktivasi
"Barbarossa" rejasiga imzo chekdi. Fashistlar Olmoniyasi SSSRga qarshi urush
boshlashdan oldin 1941 i. 6–17 aprelda Yugoslaviyani bosib oldi. Shu yilning 13
aprelda SSSR Yaponiya bilan betaraflik haqida kelishib oldi. 1941 yil 20 may – 1
iyunda fashistlar Olmoniyasi Krit o.ni egalladi. 18 iyunda esa hujum qilmaslik va
hamkorlik haqida Olmoniya – Turkiya shartnomasi imzolandi.
1941 yil 22 iyunda fashistlar Olmoniyasi SSSRga qo qqisdan hujum boshladi.
ʻ
Mojariston, Ruminiya, Finlyandiya, Italiya uning tomonida turib urushga kirdi.
Shu kuni Angliya hukumati SSSRni Olmoniyaga qarshi urushda qo llab-
ʻ
quvvatlashini ma lum qildi. 24 iyunda
ʼ Franklin Roosevelt AQSH xukumati
SSSRga yordam berishga tayyor ekanligini bildirdi. SSSR Olmoniyaga qarshi
4
Ishokov F. Proshloye glazami istorika.-T.: O`zbekiston, 1999y
7

urushning 1-davri (1941 yil iyun – 1941 yil noyabr) da, asosan, mudofaa
harakteridagi janglar olib bordi.
Fashistlar Olmoniyasi va ittifoqchilarining tajovuzkorona harakatining tobora avj
olishi jahon mamlakatlarini tashvishga soldi. 1941 yil yozida fashistlar
Olmoniyasiga qarshi koalitsiya tuzish yo lida dastlabki qadam qo yildi. 1941 yilʻ ʻ
12 iyulda SSSR na Buyuk Britaniya hukumatlari fashistlar Olmoniyasiga karshi
urushda birgalikda harakat qilish haqida ksli-shib olishdi. 1941 yil 24 sentabrda
Sh. ls Goll boshchiligida Ozod Fransiya (1942 yil iyuldan Kurashayotgan
Fransiya) milliy qo mitasi tuzilib, fashizmga karshi kurash boshladi. 1941 yil 5
ʻ
dekabrda nemisfashist qo shinlarining Moskva jangitsagi mag lubiyati Gitlerning
ʻ ʻ
"yashin tezligidagi urush" deb atalmish rejasini puchga chiqardi va natijada unga
karshi urushga kirgan mamlakatlar soni ortdi. 5
1941 yil 7 dekabrda Yaponiya Pyorl Harborga hujum qilish bilan Buyuk Britaniya
va AQShga qarshi urushni boshlab yubordi. 8 dekabrda AQSH, Buyuk Britaniya
va b. mamlakatlar Yaponiyaga, 11 dekabrda esa Olmoniya va Italiya – AQSHga,
shu kuni AQSH fashistlar Olmoniyasi va Italiyaga qarshi urush e lon qildi.
ʼ
1941 yil oxiri – 1942 yil boshida Yaponiya Malayziya , Indoneziya , Filippin ,
Birmani bosib olib, Avstraliyaga tavdid sola boshladi. Sharqiy frontda esa
Olmonfashist qo shinlari yozgi hujumlar natijasida Kavkaz bo sag asiga, Volga
ʻ ʻ ʻ
bo yiga yetib keldi.
ʻ
1942 yil 1 yanvarda Vashingtonda 26 davlat ishtirokida fashizmga karshi ku-
rashuvchi davlatlarning harbiy ittifoqi tuzilib, Deklaratsiya qabul qilindi. 1942 yil
26 mayda SSSR va Buyuk Britaniya o rtasida fashistlar Olmoniyasi va uning
ʻ
Yevropadagi tarafdorlariga qarshi urushda ittifoqchi bo lish va urushdan keyin
ʻ
o zaro yordam va hamkorlik qilish haqida shar-tnoma imzolandi. 1942 yil yoziga
ʻ
kelib antigitlerchi davlatlar soni yanada ortdi. 1 iyunda Meksika Olmoniya, Italiya
va Yaponiyaga, 22 avgustda Braziliya Olmoniya va Italiyaga , 14
dekabrda Efiopiya – Olmoniya, Italiya va Yaponiyaga qarshi urush e lon qildi.
ʼ
5
Karimov SH., Turg`unov I., Shamso`tdinov R. Vatan tarixi. Uchinchi kitob.-T.; Sharq, 1997 y
8

Sharqda esa yapon militaristlari Gollandiya Hindistonini (12 mart), Filippin
orollarini (9 iyun) qo lga kiritdi.ʻ
Sovet qo shinlari urushning 2-davri (1942 yil noyabr– 1943 yil oxiri) da Stalingrad
ʻ
jangi va Kursk jangilagm g alabalari natijasida Olmoniya qo -tpnlari
ʻ ʻ
qo mondonligi strategik ta-shabbusnp butunlay qo ldan chiqardi. SSSRda na b.
ʻ ʻ
hududlarda qarshilik ko rsatish harakati avj oldi. 1943 yil 13 yanvarda Gitler
ʻ
urushda tashabbusni yana qo lga olish maqsadida ommaviy safarbarlik e lon qildi,
ʻ ʼ
lekin shunga qaramasdan 1943 yil may oyiga kelib Shimoliy Afrika
(qarang Shimoliy Afrika kompaniyasi ), Angliya–AQSH qo shinlari tomonidan
ʻ
ozod qilindi. 1943 yil iyul–avgust oylarida Angliya–Amerika desant qo shinlari
ʻ
Sitsiliya orolga tushirildi. 1943 yil 25 iyulda Italiyada Mussolini osib o ldiriddi va
ʻ
fashistlar rejimi tugatildi. 3 sentabrda Italiya so zsiz taslim bo lganligi haqidagi
ʻ ʻ
hujjatga imzo chekdi.
1.2. Ikkinchi jahon urushining boshlanishi
1943 yilga kelib fashizmga qarshi bo lgan kuchlar tobora kuchayib bordi.
ʻ
1943 yil 3 iyunda Jazoirda Fransiya milliy ozodlik qo mitasi tuzildi. 12–13 iyulda
ʻ
Olmoniyada Ozod Olmoniya milliy qo mitasi tashkil qilindi. Avgust– sentabr
ʻ
oylarida Bolgariya vatanparvarlari frontining milliy qo mitasi yuzaga keldi. 1943
ʻ
yil sentabr–oktabr oylarida partizanlar bilan Kurashayotgan Fransiya harakati
qismlari hamkorligida Korsika orol ozod etildi. 6
1943 yil 16 yanvarda Iroq, 7
aprelda Boliviya Olmoniya, Italiya va Yaponiyaga qarshi urushga kirdi. 1943 yil
13 oktabrda Italiya o zining sobiq ittifoqchisi Olmoniyaga qarshi urush e lon qildi.
ʻ ʼ
SSSR, Angliya va AQSH hukumatlari Italiyani "birgalikda uru-shayotgan
mamlakat" deb tan oldi. 1943 yil 27 noyabrda Kolumbiya Olmoniyaga qarshi
urushga qo shildi. SSSR, AQSH va Angliya hukumat boshliqlari Tehron
ʻ
konferensiyasiyaa Angliya – Amerika qo shinlarini Shimoliy Fransiyaga tushirish
ʻ
yo li bilan Yevropada ikkinchi frontni ochish g oyatda muhim ekanligini tan
ʻ ʻ
olishdi.
6
Mustabid tuzumning O`zbekiston milliy boyliklarini talash siyosati: tarix shohidligi va saboqlari.-T.: 2000 y
9

Fashizmga qarshi urushning 3-davri (1944 yil yanvar– 1945 yil may) boshlarida
sovet qo shinlari SSSR hududining deyarli hammasini ozod qildi. Ittifoqchilarʻ
1944 yil 6 iyunga kelibgina Fransiyaga o z qo shinlarini tushirib, Yevropada
ʻ ʻ
ikkinchi frontni ochdilar va sentabrda Fransiya qarshilik ko rsatish harakati
ʻ
kuchlarining faol ishtiro-kida Fransiya hududining deyarli ham-masi fashist
bosqinchilaridan ozod qilindi. 1944 yil 27 martda sovet qo shinlari Ruminiya
ʻ
hududiga kirib bordi. 7
13 martda SSSR, AQSH va Buyuk Britaniya hukumatlari
Olmoniya tomonida turib urushayotgan Mojariston, Ruminiya, Bolgariya va
Finlyandiyaga urushni to xtatish haqida murojaat qildi. Natijada bu mamlakatlarda
ʻ
fashizmga qarshi bo lgan kuchlar harakati faollashdi. 1944 yil mayda Ruminiyada
ʻ
fashizmga qarshi Birlashgan ishchilar fronti, Mojaristonda esa Vatanparvar kuchlar
fronti, (2 dekabrdan Milliy mustaqillik fronti) yuzaga keldi. 21 iyulda Polshada
Milliy ozodlik qo mitasi tashkil bo ldi.
ʻ ʻ
1944 yil 25 iyulda Gitler mamlakatda "uta ommaviy safarbarlik" e lon qildi.
ʼ
Gitlerning bu tadbiri ham yordam bermadi. U bosib olgan mamlakatlarda ozodlik
harakatlari avj oldi. 1944 yil.
I avg .–2 oktabrda Varshavada, 19–25 avg . da Parijda, 23 avgustda Ruminiyada,
6– 10 sentabrda Bolgariyada fashist boskinchilariga qarshi qurolli qo zg olonlar
ʻ ʻ
bo ldi. Natijada, jahon urushi maydonida kuchlar nisbati tubdan o zgardi.
ʻ ʻ
Olmoniya ittifoqchilari o rtasida parokandalik boshlandi. 1944 yil 26 yanvarda
ʻ
Liberiya, 24 avgustda Ruminiya, 15 sentabrda Finlyandiya, 28
dekabrda Mojariston , 1945 yil fevralda Peru, Urugvay, Venesuela, Turkiya , Misr,
Livan, Suriya, Saudiya Arabistoni, Paragvay, Ekvador, Chili kabi mamlakatlar, 27
martda esa Argentina fashistlar Olmoniyasi va Yaponiyaga qarshi urush e lon
ʼ
qildilar.
Sovet qo shinlari 1944 yil o rtalarida Markaziy va Jan.sharqiy Yevropa
ʻ ʻ
mamlakatlarini vatanparvar kuchlar yordamida ozod qilishga kirishdi. Shu yili
ittifoqchi qo shinlar Shim. Italiyani va G arbiy Olmoniyaning bir qator rayonlarini
ʻ ʻ
ozod qildi. 1945 yil 4–11 fevralda SSSR, AQSH va Angliya davlat rahbarlari
7
Usmonov. Q. va boshqalar. O`zbekiston qaramlik va mustaqillik yillarida.-T.; O`qituvchi, 1996 y
10

ishtirokida bo lgan Qrim (Yalta) konferensshsidz, Olmoniyani batamom tor-morʻ
kilish rejalari, shuningdek, dunyoning urushdan keyingi siyosiy tuzilishi masalalari
xususida kelishib olindi.
Amerika–Angliya kurolli kuchlari Tinch okeanidagi Marshall va Mariana
orollarini (1944), Filippinni va Yaponiyaning Okinava orolni (1945) egalladi. 1945
yil 25 aprelda sovet va Amerika kushinlari Elbada uchrashdi. 3 mayda Angliya
qo shinlari Birma qarshilik harakati kuchlari bilan hamkorlikda poytaxt –
ʻ
Rangunni ozod qildi.
1945 yil 2 mayda Sovet qo shinlari Berlinni ishg ol qildi. A. Gitler o zini o ldirdi.
ʻ ʻ ʻ ʻ
8 mayda Berlin yaqinidagi Karlsxorstda Olmoniya oliy qo mondonligi vakillari
ʻ
fashistlar Germaniyasining Ikkinchi jahon urushida so zsiz taslim bo lganligi
ʻ ʻ
haqidagi hujjatga imzo chekdi. 8
9 mayda sovet qo shinlari, chex qarshilik harakati
ʻ
kuchlari ishtirokida Chexoslovakiyaning poytaxti Pragani ozod qildi.
SSSR, AQSH va Angliya xukumatlari boshliklarining Berlin konferensiyasitsa,
asosan, Olmoniya masalasi, uning keyingi taqdiri va taraqqiyot yo li, uni
ʻ
demilitarizatsiyalash va demokratiyalash masalasi ko rildi. Konferensiyada SSSR
ʻ
hukumati Yaponiyaga qarshi ittifokchilar bilan birgalikda urushga kirishini yana
bir bor ta kidladi. AQShning havo kuchlari harbiy zaruriyat yo qligiga qaramay
ʼ ʻ
Yaponiyaning Xirosima (1945 yil 6 avgust) va Nagasaki (9 avgust) shaharlariga
atom bombalari tashladi. Buning natijasida har ikki shahar aholisidan 102 mingga
yaqin kishi halok bo ldi, 16 ming kishi bedarak ketdi, 61 ming kishi yarador va
ʻ
324 ming kishi kuchli radiatsiya bilan zaharlandi.
1945 yil 8 avgustda SSSR olgan majburiyatiga binoan Yaponiyaga urush e lon
ʼ
qildi va 9 avgustda unga qarshi harbiy harakatlarni boshladi. SSSR bilan
birgalikda, 10 avgustda Mongoliya Xalq Respublikasi (MXR), 11
avgustda Xitoy xalq ozodlik armiyasi yapon bosqinchilariga qarshi urushga
kirishdi.
8
Xo`jamberdiyev Yo. O`zbeklar ishi.-T.:Yozuvchi,1990 y
11

Manjuriyadagi yapon qo shinlari sovet armiyasi tomonidan tor-mor qilingach,ʻ
Yaponiya 1945-yil 2-sentabrda so zsiz taslim bo lganligi haqidagi hujjatga ko l
ʻ ʻ ʻ
qo ydi. Shu tariqa Ikkinchi jahon urushiga yakun yasaldi.
ʻ
Nyurnberg sud jarayoni (1945-yil 20 noyabr – 1946-yil 1 oktabr)da natsist harbiy
jinoyatchilari ustidan xalqaro sud o tkazilib, unda 20 kishi:
ʻ G. Gering (u o zini ʻ
o ldirdi), V. Keytel, E. Kaltenbrunner,
ʻ I. Ribbentrop , G. Gess va boshqa adolatli
jazolandi. Fashistik tashkilotlar: Natsional-sotsialistik partiya
(natsistlar), Gestapo , SS , SD, butun insoniyatga qarshi qaratilgan jinoyatchi
tashkilotlar deb e lon qilindi. Nyurnbergda bo lib o tgan bu xalqaro sud Ikkinchi
ʼ ʻ ʻ
jahon urushiga so nggi nuqtani qo ydi.
ʻ ʻ
Ikkinchi jahon urushi.ga 72 davlat jalb etildi. Urushda ishtirok qilgan
mamlakatlarning 110 mln. aholisi unga safarbar etildi. 9
Harbiy qarakatlar 40 davlat
hu-dudida bo lib o tdi, barcha harajatlar 4 trillion dollarni tashkil etdi. Urush
ʻ ʻ
davomida 62 mln. kishi (shu jumladan 27 mln. SSSR fuqarosi) halok bo ldi.
ʻ
1941 yil 22 iyunda Olmoniya SSSRga hujum qilgach, SSSR tarkibida
bo lgan
ʻ O zbekiston ʻ xalqlari ham bu urush girdobiga majburan tortilgan edi. O sha ʻ
kuni mamlakatda harbiy holat joriy etildi.
Gitlerchilarning Sharqqa doir harbiy rejalarida SSSRni qisqa muddatli kompaniya
jarayonida mag lub qilish va urushni 1941 yil kuzida tamomlash mo ljallangan edi.
ʻ ʻ
Yashin tezligida boshlangan urush sovet rahbariyatida sarosimani yuzaga keltirdi.
29 iyundagina Xalq Komissarlari Soveti (XKS) nomidan joylarga ko rsatmalar
ʻ
yuboriddi. I. V. Stalin faqat 3 iyuldagina xalqqa murojaat bilan chiqdi.
1941 yil 30 iyunda Davlat mudofaa qo mitasi (DMQ) tuzildi. Uning raisi
ʻ I. V.
Stalin 8 avgustda SSSR Qurolli kuchlari Oliy Bosh qo mondoni lavo-zimini
ʻ
egalladi. Urushning dastlabki kunlari mamlakatning barcha iqtisodiyma naviy
ʼ
kuchlarini zudlik bilan mudofaa manfaatlariga bo ysundirish, xalq xo jaligini to liq
ʻ ʻ ʻ
harbiy izga solish lozimligi xususida qarorlar, ko rsatmalar qabul qilindi.
ʻ
Urush davrining musibatlarini o z boshidan kechirgan kishilarning xotiralaridan
ʻ
ma lum bo lishicha, odamlar o sha vaqtda sovet rejimini himoya qilish zaruriyati
ʼ ʻ ʻ
9
O`zbekiston Respublikasi. Ensiklopediya.-T.:O`zbekiston,1997y
12

haqida kam o ylar edilar. Xalqning aksariyat qismi mus-tabid tuzumni qoralar edi.ʻ
Chunki, xalqning xotirasidan hali Turkiston Muxtoriyatinij qonga belanganligi,
istitslolchilik harakatining zo ravonlik bilan bostirilishi, diniy e tiqod uchun ta qib
ʻ ʼ ʼ
qilishlar esdan chiqmagandi. Jamoalashtirishning stalincha zo ravonlik bilan
ʻ
amalga oshirilishi natijasida yuz bergan jinoyatlar xotiradan ko tarilmagan edi.
ʻ
Mustabid tuzumning ommaviy qatag onlaridan qolgan yaralar hali bitmagan edi.
ʻ
Birok., o zbek xalqining fashizmga bo lgan nafrati mustabid tuzum yetkazgan
ʻ ʻ
g am-alamni orqa o ringa surib qo ydi va u dushmanga qarshi otlandi. Shuningdek,
ʻ ʻ ʻ
mustabid tuzumning "mafkura mashinasi" ham benuqson ishladi – u SSSR
tarkibidagi barcha mustamlaka xalqlarni fashizmga qarshi kurashga safarbar qila
oldi. O zbek xalqining Ikkinchi jahon urushidagi ishtirokining axloqiy-ma naviy
ʻ ʼ
jihatdan asosi shundaki, bu urushda o zbek xalqi fashizmdan faqat SSSRnigina
ʻ
emas, eng avvalo, O zbekistonni himoya qilishni, uni yana bir bosqinchidan saklab
ʻ
qolishni maqsad qilib qo ygan edi.
ʻ
Sovet–olmon urushi boshlang ich davrining eng murakkab vazifalaridan biri
ʻ
iqtisodiyotni harbiy izga solish edi. Bu mas uliyatli vazifani SSSRning qariyb 40%
ʼ
aholisi istiqomat qiladigan, ko mirning 63% qazib olinadigan, po latning 50%
ʻ ʻ
ishlab chiqariladigan, donning 38% yetishtiriladigan, ayniqsa, ko pgina mudofaa
ʻ
korxonalari joylashgan hududni fashistlar bosib olgan bir paytda hal qilish kerak
edi. Front yaqinidagi hududlardan mamlakat ich-karisiga ko chirilayotgan aholi,
ʻ
sanoat korxonalari, o quv-yurtlari va boshqaning ko pchiligi O zbekistonga
ʻ ʻ ʻ
yuborildi. Chunonchi, O rta Osiyo va Qozog istonga evakuatsiya qilingan 308
ʻ ʻ
sanoat korxonasining 104 tasi ("Lentekstilmash", "Rostselmash", "Krasniy Aksay",
Moskvadagi "Elektrokabel" va "Pod yemnik", Chkalov nomidagi aviatsiya zavodi,
ʼ
"Krasniy put", Kiyev "Transsignal" zavodlari, Stalingrad kimyo kombinati va b.),
30 dan ortiq harbiy gospital, harbiy artilleriya (to pchi) akademiya, bir necha
ʻ
harbiy bilim yurtlari ko chib keldi.
ʻ
Rossiya hududidan turli millatga mansub 200 ga yaqin yozuvchi va shoirlar (mas,
A. Axmatova, A. Tolstoy, V. Yan, M. Shaginyan va b.) Toshkentga ko chib kelib,
ʻ
shu yerda ijod qildilar. Rossiya, Ukraina va Belorussiyaning fashistlar bosib olgan
13

hududlaridan 1 mln.dan ortiq kishi, jumladan 200 ming bola O zbekistongaʻ
evakuatsiya qilinib, ularga 135 ming kv.m hajmda uy-joy ajratib berildi. Kupgina
o zbek oilalari ikkita va undan ortiq yetim bolalarni o z tarbiyalariga (jumladan,
ʻ ʻ
Sh. Shomahmudovlar oilasi – 14, H. Samadovlar oilasi – 12, M. Jo rayeva va
ʻ
Ashurxo jayevlar oilasi 8 tadan bolalarni o z tarbiyalariga oldilar. 1943 yil oxiriga
ʻ ʻ
kelib shaharlarda 4672 bola, qishloqlarda esa 870 bola o zbek oilalari tomonidan
ʻ
tarbiyaga olinib, ularga xaqiqiy insonparvarlik va mehr-shafqat namunasi
ko rsatildi.
ʻ
O zbekistonga ko chirib keltirilgan sanoat korxonalari nixoyatda qisqa muddatda
ʻ ʻ
ishga tushirildi. 1941 yil dekabrda evakuatsiya qilingan korxonalarning qariyb 50
tasi, 1942 yil 1 yanvarda esa barchasi qayta qurilib to la quvvat bilan mahsulot
ʻ
bera boshladi. Bu harbiy korxonalarni ishga tushirishga shaharliklardan tashqari
qariyb 500 ming kolxozchi dehqonlar jalb qilindi. Korxonalarni harbiy izga
o tkazish harbiy kommunistik usulda amalga oshirildi: 1941 yil 26 iyundan
ʻ
boshlab mamlakatda ishchilar va xizmatchilar uchun ishdan tashqari vaqtda
majburiy ishlab berish, katta yoshdagilar uchun xaftada 6 kunlik ish joriy etildi, ish
vaqti 11 soatgacha uzaytirildi, ta -tilga chiqish bekor qilindi. Idora xizmatchilari,
ʼ
uy bekalari, o quvchilar i.ch.ga jalb qilindi. Agar 1940 yilda sanoat ishchilari
ʻ
orasida xotin-qizlar salmog i 34%ni tashkil qilgan bo lsa, 1942 yilda bu
ʻ ʻ
ko rsatkich 63,5% ga yetdi. Mehnat intizomini buzganlar uchun jazo choralari
ʻ
keskin qo yildi. Korxonalardan o zboshimchalik bilan ketib qolganlar 5 yildan 8
ʻ ʻ
yilgacha muddatga qamoqqa hukm qilindi. 1941 yil dekabrda O zbekiston sanoat
ʻ
korxonalaridan 230 tasi (birgina Toshkentda 63 korxona) harbiy izga kuchirilib,
front uchun qurol-yarog i.ch.ga kirishdi.
ʻ
O zbekistonda harbiy mahsulotlar ishlab chiqaruvchi sanoatning o sishi va
ʻ ʻ
rivojlanishi bilan birga xom ashyo va yoqilg i-energetika bazasini kengaytirish
ʻ
vazifasi ham keskin bo lib turdi. Ayniqsa, rangli metallarga, neft va ko mirga
ʻ ʻ
bo lgan ehtiyoj kuchaydi. 1942 yilda Langar molibden koni zaminida molibden
ʻ
fabrikasi barpo etildi. Qo ytosh va Qoratepa rangli metallar konining quvvati
ʻ
keskin oshirildi. Olmaliqda mis va b. rangli metallarning boy konlari topildi.
14

Angren ko mir koni respublikaning birinchi ko mir markaziga aylandi. 1942 yilʻ ʻ
boshlarida l-Oqtepa va Z-Oqqovoq GESlari, shuningdek, Farhod GES umumxalq
hashari bilan bunyod etilishi respublikada front ehtiyojlari uchun ishlayotgan
sanoat korxonalarini elektr energiyasi bilan ta minlashda muhim rol o ynadi.
ʼ ʻ
O zbekistonda urush yillarida 280 ta yangi korxona barpo etildi. Respublikaning
ʻ
sanoat potensiali 1945 yilga kelib 1940 yildagiga nisbatan deyarli 2 barobar
ko paydi, neft kazib olish 4 barobardan ziyod, metall ishlash tarmoqlari
ʻ
mahsulotlari 4,8 barobar, mashinasozlik mahsulotlari 13,4 barobar, ko mir qazib
ʻ
chiqarish 30 barobardan kuproq, po lat va prokat eritish 2 barobar, elektr
ʻ
energiyasi i.ch. 2,42 marta ortdi. Buning natijasida O zbekiston urush yillarida
ʻ
front uchun 2100 ta samolyot, 17342 ta aviamotor, 2318 ming dona aviabomba,
17100 ta minomyot, 4500 birlikdan iborat minalarni yo q qiluvchi qurol, 60
ʻ
mingga yaqin harbiy-kimyoviy apparatura, 22 mln. dona mina va 560 ming dona
snaryad, 1 mln. dona granata, dala radiostansiyalari uchun 3 mln. radio lampa, 330
mingga parashyut, 18 ta harbiy-sanitariya va hammom kir yuvish poyezdi, 2200 ta
Ko chma oshxona va ko pgina harbiy anjomlar yetkazib berish imkoniga ega
ʻ ʻ
bo ldi. Respublika yengil sanoat komissarligi korxonalari 1941–45 yillar
ʻ
mobaynida jangchilar uchun 7518,8 mingta gimnastyorka, 2636,7 mingta paxtali
nimcha, 2861,5 mingta armiya etigi tayyorlab berdi.
15

II BOB. IKKINCHI JAHON URUSHINING 1943-1945 YILLARI VA
YAKUNLARI VA BUYUK BRITANIYAGA QARSHI HARBIY
HARAKATLAR
2.1. Buyuk Britaniyaga qarshi harbiy harakatlar
Ikkinchi jahon urushi yillarida fashizmga qarshi qulga qurol olib jang qilgan
o zbekistonlik jangchilarning umumiy tarkibidan 263000 dan ziyod kishi qalokʻ
bo ldi, 132670 kishi bedarak yo qoldi, 60452 vatandoshimiz urushdan nogiron
ʻ ʻ
bo lib qaytdi. Shuningdek, un minglab o zbekistonlik jangchilar asirlikda bo ldi.
ʻ ʻ ʻ
Mustabid tuzum ular bilan "ochik,chasiga" gaplashdi. Demak, frontga safarbar
qilinganlarning xar uchtasidan bittasi uyiga qaytmadi. Umuman, SSSR bo yicha
ʻ
urush davrida fashistlar qo lida 6,2 mln. kishi asirlikda bo lgan. Urush oxiriga
ʻ ʻ
kelib ulardan 4 mln. kishi halok bo lgan. Omon qolgan asrlar soni 1 mln.dan sal
ʻ
ko proq edi. Ulardan 60% dan ko prog i
ʻ ʻ ʻ GULAG qamokxonalariga tashlandi.
Aybsiz sur-gun qilinib, sovet konslagerlariga jo natilgan yoki otib tashlanganlar
ʻ
orasida O zbekistonliklar ham oz emasdi. taxminan hisoblarga qaraganda,
ʻ
o zbekistonlik harbiy asirlardan 15 mingdan ortig i sovet konslagerlariga
ʻ ʻ
yuborilgan. Ikkinchi jahon urushidagi bu g alaba millionlab begunoh kishilarning ,
ʻ
jumladan, O zbekiston xalqining qoni, haddan ziyod mashaqqatli mehnati va uning
ʻ
buyuk insonparvarligi tufayli qo lga kiritildi.
ʻ
O zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgach, 35 jildli Xotira kitobi
ʻ
tayyorlanib, nashr qilindi. Toshkentdagi Mustaqillik maydoni xiyobonida maxsus
majmua qurildi (2000). 9 may – g alaba kuni yurtimizda Xotira va Qadrlash kuni
ʻ
sifatida har yili nishonlanadigan bo ldi.
ʻ 1939 -yil, 23-may kuni Hitler kabinetida
yuqori lavozimli ofitserlar ishtirokida majlis bo lib o tadi. Bunda Polsha
ʻ ʻ
muammosi G arb bilan ziddiyatga aylanishi mumkinligi qayd etiladi. Olmoniya
ʻ
tashqi siyosatining birinchi vazifasi sifatida Sharqqa qarab o z hukmronlik
ʻ
doirasini yoyish, oziq-ovqat mahsulotlari bilan ta minlanishni kafolatlash va Sharq
ʼ
tomonidan tahdidni bartaraf etish qo yiladi. Polsha qulay vaziyat tug ilishi bilan
ʻ ʻ
bosib olinishi shart bo ladi.
ʻ
16

31-avgust kuni Olmoniya matbuoti „… payshanba kuni soat tahminan 20
larda Glayvitsdagi radiostansiya binosi polyaklar bilan bosib olindi.“ deya xabar
beradi.
1-sentabr soat 4:45 da Dansigga do stlik tashrifi bilan buyurgan „Shlezvig-ʻ
Golshteyn“ nemis o quv kemasi
ʻ Vesterplyattdagi Polsha harbiy tuzilmalariga
qarata o q ochadi.
ʻ Ikki jahon urushi boshlanadi.
1- sentabr kuni harbiylar formasini kiygan Hitler Reyxstagda nutq so ʻ zladi .
Polshaga bo lgan bosqinni oqlash uchun Hitler Glayvitsdagi mojaroni sabab qiladi.
ʻ
Bunda u Polshaga ittifoqdosh bo lgan Angliya va Fransiyaga bilan to qnashuvga
ʻ ʻ
uchramaslik uchun iloji boricha „urush“ atamasini ishlatmaslikka urinadi. U
chiqargan buyruqda faqatgina Polsha zo ravonligiga nisbatan ko rilgan „faol
ʻ ʻ
himoya“ haqida yozilgan edi. Shu kunning o zida Angliya va Fransiya urush e lon
ʻ ʼ
qilish tahdidi ostida nemis qo shinlarining Polsha hududidan zudlik bilan
ʻ
chiqarilishini talab qiladilar. Fashist Mussolini polyak muammosini tinchlik bilan
hal etish uchun konferensiya chaqirishni taklif qiladi. Lekin Hitler buni rad etadi. [8]
.
1-sentabr kuni Sovet Ittifoqida umumbashar harbiy chaqiriq e lon qilindi. Bunda
ʼ
chaqiriq yoshi 21 dan 19 yoshgacha, ayrim turkumlar uchun esa 18 yoshgacha
tushiriladi. Ushbu qonun chiqarilishi bilan kuchga kiradi. Qisqa muddat ichida
armiyaning son jihatdan tarkibi 5 million kishiga yetadi, bu umumiy aholi sonining
3 % ini tashkil etadi.
1939 -yil 1-sentabrda Olmoniya qurolli kuchlari Polshaga bostirib kiradilar. Jangda
Olmoniya tarafida yana Slovakiya qo shinlari ham ishtirok etadi.
ʻ
3-sentabr soat 9 da Angliya, soat 12:20 da esa Fransiya hamda Avstraliya va Yangi
Zelandiya Olmoniyaga qarshi urush e lon qiladilar. Bir necha kun ichida ular
ʼ
qatoriga Kanada , Nyufaundlend , Janubiy Afrika Ittifoqi va Nepal qo shiladi.
ʻ
Ikkinchi jahon urushi shu tariqa boshlanadi.
3-sentabr kuni Versal shartnomasiga ko ra Polsha tarkibiga o tgan Sharqiy
ʻ ʻ
Prussiya shahri Brombergda ushbu urush tarixidagi millat ko rsatkichi bo yicha
ʻ ʻ
eng dastlabki ommaviy qirg in boshlanadi. Aholining 3/4 qismi nemislardan iborat
ʻ
17

bo lgan shaharda 1100 kishi polyaklar tomonidan qirg in qilinadi. Bu mojaroʻ ʻ
ushbu oy ichida davom etgan vayronagalarchiliklardan eng so nggisi edi.
ʻ
Nemis qo shinlarining hujumi reja asosida borayotgan edi. Polsha kuchlari nemis
ʻ
tanklari va luftvaffesiga nisbatan juda kuchsiz edi.
5-sentabr kuni AQSh va Yaponiya Yevropa urushida o zining betaraf ekanligini
ʻ
e lon qiladilar.
ʼ
G arbiy frontda ittifoqdosh ingliz-fransuz qo shinlari hech qanday faol harakat olib
ʻ ʻ
bormaydilar ( G'alati urush maqolasini qarang). Dengizda esa urush jadal tus oladi:
3-sentabrni o zidayoq nemis
ʻ U-30 suvosti kemasi hech qanday ogohlantirishlarsiz
ingliz yo lovchi layneri
ʻ "Ateniya"ga hujum qiladi.
Polshada janglarning birinchi haftasida nemis qo shinlari bir necha joydan
ʻ
polyaklar frontini kesib o tib,
ʻ Mazoviyaning bir qismini, g arbiy ʻ Prussiyani ,
Yuqori-Silez sanoat tumanini hamda g arbiy
ʻ Galitsiyani egallaydilar. 9-
sentabrga kelib nemislar butun front bo ylab Polsha qarshiligini yengadilar
ʻ
va Varshavaga yetadilar.
10-sentabrda polyak bosh qo mondoni
ʻ Edward Rydz-Śmigły janubi-sharqiy Polsha
tomon ortga chekinish haqida qaror beradi, ammo uning qo shinlarining asosiy
ʻ
qismi Visla ortiga o tishga ulgurmay, harbiy o ramaga tushadi. Sentabr o rtalariga
ʻ ʻ ʻ
kelib, g arbdan madad olmagani sababli, Polsha qurolli kuchlari yagona birlik
ʻ
sifatida mavjudligini to xtatadilar; faqatgina joylardagi qashi kuch markazlari
ʻ
saqlanib qoladi.
16-sentabrda Polshaning SSSRdagi elchisiga Polyak davlati endi mavjud emasligi
sababli, Sovet Ittifoqi G arbiy Ukraina va G arbiy Belorussiya aholisini himoyasi
ʻ ʻ
ostiga olishi kerakligi haqida aytiladi.
17-sentabrda Hitler bilan kelishtirib olingan rejaga asosan ertalab soat 6 da sovet
qo shinlari
ʻ ikki harbiy guruh tarkibida davlat chegarasini kesib
o tadilar.
ʻ Vilno , Grodno va Belostokka hujum qilayotgan belorus frontini
general Kovalyov boshqaradi. Ukraina frontini esa Lemberg (Lvov)ga bostirib
kirayotgan marshal Timoshenko boshqarar edi. O sha kunning kechasi Polsha
ʻ
hukumati va bosh qo mondonlik Ruminiyaga ko chib o tadi.
ʻ ʻ ʻ
18

Sovet hukumati: „Polshaning sharqiy tumanlarida yashovchi ukrain va belorus
xalqini nemis agressiyasidan himoya qilish uchun qo shinlar yuborishi“,ʻ – haqida
e lon qiladi.
ʼ 19-sentabr kuni Qizil Armiya Vilnoni , 20-
sentabrda Grodno va Lvovni egallaydi, 23-sentabrda Bug daryosiga yetib boradi.
SSSRning bostirib kirishidan oldin, Guderianning 19-tank korpusi (Olmoniya)
Sharqiy Prussiya tarafidan kelib, Brestni ishg ol qiladi. General Plisovskiy
ʻ
boshchiligidagi polyak qurolli kuchlari yana bir necha kun davomida Brest
qal'asini himoya qiladilar. 17-sentabrga o tar kechasi uning himoyachilari
ʻ
kelishilgan ravishda fortlarni tark etib, Bug daryosi ortiga o tadilar.
ʻ 28- sentabr kuni
nemislar Varshavani , 30- sentabrda Modlinni , 2- oktabrda Xelni egallaydilar . 6-
oktabr kuni Polsha armiyasining so nggi kuchlari kapitulyatsiya qiladi. Avvalgi
ʻ
Polsha hududida nemis va sovet qurolli kuchlari o rtasida chegara chizig i
ʻ ʻ
aniqlaniladi.
G arbiy Polsha yerlarining bir qismi Uchinchi reyx tarkibiga o tadi. Bu yerlar
ʻ ʻ
„olmonlashtirish“ga uchrashi kerak bo ladi. Polyaklar va yahudiylar Polshaning
ʻ
markaziy tumanlariga surgun qilinadilar. Qolgan hududlarda general-gubernatorlik
tashkil etilib, u yerda polyak xalqiga nisbatan ommaviy qirg inlar
ʻ
o tkaziladi.
ʻ Gettoga yig ʻ ilgan yahudiylar og ʻ ir holatga tushadi .
2.2. Ikkinchi jahon urushining yakunlari
Yevropa davlatlarini ozod etishda sovetlarning jami 3 mln . dan ortiq jangchisi
halok bo ' ldi , mayib - majruh bo ' lib qoldi yoki bedarak yo ' qoldi . Ular orasida
minglab o'zbek jangchilari ham bor edi. Birgina Polshani ozod etishda 600 ming
sovet jangchisi qurbon bo'ldi. Bu davlatlarda xalq demokratik inqiloblari amalga
oshirildi va ular xalq demokratiyasi davlatlari deb atala boshladi.
Germaniyani butunlay tor-mor etish va ozod Yevropada birgalikda siyosat
yuritishni kelishib
Qrim konferensiyasi olish maqsadida Sovet davlati, AQSH va Buyuk
Britaniya rahbarlari 1945-yilning 4-fevralida Qrim viloyatidagi Yalta shahrida
to'plandilar. Bu yerdagi
19

Livadiya saroyida 4—11-fevral kunlari tarixga Qrim konferensiyasi nomi
bilan kirgan xalqaro anjuman bo'lib o'tdi. Konferensiyada I. Stalin, U. Cher-chill,
F. Ruzvelt ishtirok etishdi.
Konferensiyada Germaniyani so'zsiz taslim etish, uning qurolli kuchlarini yo'q
qilish, harbiy jinoyatchilarni jazoga tortish, fashistlar tashkilotlarini, qonunlari va
tartiblarini yo'q qilish, Germaniyani uning agressiyasiga duchor bo'lgan davlatlarga
reparatsiya to'lashga majbur etishga kelishib oldilar. «Ozod Yevropa to'g'risidagi
deklaratsiya* e'lon qilindi. Shuningdek bu maqsadlarni ro'yobga chiqarish uchun
Germaniyani 3 ta okkupatsion hududga bo'lishga qaror qildilar.
Konferensiyada Sovet davlatining Yevropada urush tugaganidan keyin 2—3
oydan so'ng Yaponiyaga qarshi urushga kirishishiga kelishib olindi. Buning
evaziga Mo'g'uliston Xalq Respublikasining oldingi holati saqlanib qolishi,
Janubiy Saxalin va Kurill orollari sovetlarga berilishi hamda Xitoyga qarashli Port-
Arturda sovetlarning harbiy-dengiz bazasi qurilishi lozim edi. Bundan tashqari,
Qrim konferensiyasi qarorlariga ko'ra, xalqaro tashkilot — Birlashgan Millatlar
Tashkiloti (BMT) tashkil etiladigan bo'ldi. Uning maqsadi dunyoda tinchlik va
xavfsizlikni ta'minlashdan iborat bo'lishi zarur edi.
1945-yilning 25-aprelida AQSH ning San-Fransisko shahrida BMT ning
Ta'sis konferensiyasi ochildi. Uning ishida Germaniyaga qarshi urush e'lon qilgan
42 ta davlat delegatsiyasi qatnashdi. Shu tariqa BMT vujudga keldi. 24-oktabr
BMT tashkil etilgan kundir. Uning qarorgohi Nyu-York shahri deb belgilandi.
1945-yilning 16-aprel kuni Sovetlar armiyasi Berlinni qurshab oldi va ishg'ol
etishga kirishdi. Shu tariqa Berlin operatsiyasi boshlandi. Unga
Germaniyaning taslim bo'lishi mashhur rus sarkardasi G. K. Jukov
qo'mondonlik qildi. 25-aprelda Sovet qo'shinlari hujumga o'tdi. 3000 ta projektor
hujum qiluvchilarning yo'lini yoritib turdi. Projektor nurlari dushman jangchilari
ko'zini qamashtirib yubordi.
Sovet qo'mondonligi niqob sifatida tutun tarqatish vositasini qp'lladi. Minglab
tank va samolyotlar dahshat solib hujumga tashlandi va bular nemis qo'shinini
sarosimaga solib qo'ydi.
20

Italiyada ham fashizm keskin zarbaga uchradi. Ko'p joylar fashistlardan ozod
qilindi. 29-aprel kuni Italiya partizanlari Mussolinini asir oldilar va otib tashladilar.
Gitlerchilarning insoniyatga qarshi qilgan jinoyatlari uchun qasosdan qochib
qutulolmasligi muqarrar bo'lib qoldi. 30-aprel kuni Germaniya rahbarlari A. Gitler,
Gimmler, Gebbelslar o'z jonlariga qasd qildilar. Gitlerningjasadi benzin sepib
yoqib yuborilgan. Bu voqea sovet jangchilari tomonidan reyxstag binosiga qizil
bayroq — g'alaba bayrog'i ilingan kunda sodir bo'ldi. Insoniyat jallodining qismati
ana shunday poyoniga yetdi.
Antigitlerchi koalitsion ittifoqdosh qo'shm Bosh qo'mondonlari. Chapdan
o'ngga: B. Montgomeri, D. Eyzenxauer, G. K. Jukov, J. Delatr de Tassini.
2-may kuni Berlin garnizoni taslim bo'ldi. 8 maydan 9 mayga o'tar kechasi
Berlin yaqinidagi Karlxorst deb ataladigan binoda Germaniyaning solzsiz taslim
bo'lganligi haqida hujjat imzolandi. Hujjatni g'olibiar — Sovetlar davlati nomidan
marshal G. K. Jukov, Buyuk Britaniya nomidan marshal A. Tedder, AQSH
nomidan marshal K. Spaats, Fransiya nomidan general J. Delatr de Tassini
imzoladilar. Mag'Iub Germaniya nomidan esa feldmarshall Keytel imzo chekdi.
Shu tariqa Yevropada urush tugadi.
1945-yilning 17-iyulida Germaniyaning Potsdam shahrida uch buyuk
davlatlar rahbarlari (I. Stalin, U. Cherchill, G. Trumen) konferensiyasi ochildi.
Potsdam konferensiyasi
Germaniyani qurolsizlantirish, natsistlar partiyasini yo'q qilish, Germani-yani
reparatsiya to'lashga majbur etish va asosiy jinoyatchilarni xalqaro harbiy
tribunalga berish haqida kelishib oldilar. Konferensiya, bundan tashqari, chegara
masalasini ham hat etdi. Chunonchi, Germaniya chegarasi 1938-yilgi holatiga
nisbatan qisqartirildi. Germaniya — Polsha chegarasi Oder — Neyse daryolari
bo'ylab o'tadigan bo'ldi,
Sharqiy Prussiyaning sohil bo'yi Kenisberg shahri bilan birga SSSRga berildi.
Qolgan qismi Polshaga o'tkazildi. Polsha va SSSRga o'tgan hududlarda yashovchi
9 mln. dan ortiq nemislar ko'chirildi. Uch davlat ishg'ol etgan hududlarda
21

saqlanayotgan harbiy asirlar almashiniladigan bo'ldi. Germaniya to'laydigan tovon
20 mlrd. dollar miqdorida belgilandi. Uning
50 foizi SSSR ga berilishi to'g'hsida kelishildi. Konferensiya qaroriga ko'ra,
Germaniya yaxlit davlat bo'iib qolishi kerak edi.
Ayni paytda Germaniyada so'z, matbuot, din erkinligi tiklanadigan boldi.
Kasaba uyushmalari va demokratik partiyalar faoliyatiga ruxsat berilishiga
kelishildi. Germaniyaga qarashli Kenisburg viloyati Sovet davlatiga berildi.
Sovetlar Yaponiyaga qarshi urushga kirishi haqidagi qaroriga amal qilishini
yana bir bor tasdiqladi.
Yaponiya taslim bo'lmaguncha ikkinchi jahon urushi tugamasedi. 1944-
yilning oktabroyida eng yirik harbiy-dengiz floti jangida AQSH Yaponiya
Ikkinchi jahon urushining tugashi
flotini tor-mor keltirdi. 1945-yilning aprel oyida AQSH armiyasi Okinava
orolini egalladi. U Tokio shahridan 500 km uzoqlikda edi. Yozga kelib Yaponiya
armiyasi Osiyoning katta qismidan quvib chiqarildi.
Biroq Yaponiyani taslim etish oson ish emas edi. Buning uchun AQSH
Yevropadagi kuchlarini Yaponiyaga tashlashi zarur edi. Urush esa 1946-yilning
oxirigacha cho'zilar va AQSH odam va aslaha jihatidan juda katta zarar ko'rar edi.
Shuning uchun ham Sovet davlatining Yaponiyaga qarshi urushga kirishi
nihoyatda zarur edi. 26-iyul kuni AQSH, Sovet davlati va Xitoy Yaponiyadan
so'zsiz taslim bo'lishni talab etdilar. Biroq Yaponiya bu talabni rad etdi. 8-avgust
kuni Sovet hukumati Yaponiyaga urush e'lon qildi. 9-avgustda esa Shimoliy-
Sharqiy Xitoy, Shimoliy Koreya, Janubiy Saxalin va Kurill orollarida joylashgan
Yaponiya armiyasiga qarshi hujumga o'tdi. Shu orada Xirosima va Nagasaki
shaharlariga AQSH aviatsiyasi atom bombasini tashladi. Bu ikki atom bombasidan
100 mingdan ortiq kishi halok bo'ldi. 400 mingdan ortiq kishi esa radiaktiv
nurlandi.
Atom bombasining ishlatilishi va Sovet davlatining urushga kirishi
Yaponiyani mag'lubiyatga uchraganligini tan olishga majbur etdi va 2-sentabr kuni
Yaponiya taslim bo'lganligi haqidagi hujjat imzolandi.
22

Shunday qilib, Yaponiya mustamlakachilik imperiyasi quladi va
Yaponiyaning taslim bo'lishi bilan ikkinchi jahon urushi ham tugadi.
Dunyoning asosiy davlatlarini o'z domiga tort-gan ikkinchi jahon urushida 40
davlatning hu-dudida harbiv harakatlar olib borildi. Urushda
Ikkinchi jahon urushining yakunlari
behisob qurbonlar berildi va juda katta vayrongarchilik yuz berdi. Urushda
fashistik Germaniya, Italiya va militaristik Yaponiya tor-mor etildi. Ular
vaqtinchalik buyuk davlatlar qatoridan tushib qoldi. Ayni paytda fashizm
halokatga uchradi, fashistlar partiyasi va tashkilotlari faoliyati taqiqlandi. Uzoq va
og'ir kurashda demokratik va antifashistik kuchlar g'alaba qo-7.ondi.
Birlashgan Millatlar Tashkiloti tuzildi va uning Ustavi 1945-yilning 24-
oktabridan kuchga kirdi. Mustamlakachi imperiyalarning yemirilishi boshlandi.
O'nlab yangi mustaqil davlatlar vujudga keldi. Buyuk Britaniya va Fransiya
sezilarli darajada zaiflashdi, AQSH esa dunyoning ikki o'ta
BMT Deklaratsiyasiga qo'l qo'yish. Vashington. 1-yanvar 1945-y.
qudratli davlatidan biri bo'lib qoldi. Sovet davlati ham urush natijasida mislsiz
talafotlar ko'rgan bo'lsa-da AQSH kabi dunyoning o'ta qudratli davlatiga aylandi.
Hozirgi bosqichda Sovet davlati merosxo'ri Rossiya bilan AQSH dunyoni
muvozanatda saqlab turibdi. Bugungi kunda Yer yuzida mustahkam tinchlikning
o'rnatilishi, yangi qirg'inbarot urushlarning ro'y bermasligi uchun barcha davlatlar
(birinchi navbatda, buyuk davlatlar) hamda jahon jamoatchiligi mas'uldir. .
O'zbekiston 1991-yilda mustaqillik e'lon qilingun-cha Sovet davlati tarkibida
edi. Binobarin, Ikkin-chi jahon urushi yillarida ham O'zbekiston ulkan
mustamlakachi imperiya — Sovet davlati tarkibida urushda qatnashdi.
O'zbekistonning
fashizm ustidan
qozonilgan g'alabaga
qo'shgan hissasi
23

Sovet davlati tarkibiga majburan birlashtirilgan xalqlar yagona nom bilan
sovet xalqi deb atalardi. O'zbek xalqi fashizmdan Sovet davlatinigina emas, ayni
paytda O'zbekistonni ham himoya qildi.
O'z yurtiga bo'lgan chinakam yuksak muhabbat va fashizmga nafrat tuyg'usi
sotsialistik tuzum deb atalgan mustabid tuzum o'zbek xalqiga yetkazgan g'am-
alamni orqaga surib qo'ydi. O'zbekiston xalqlari ham fashizmga qarshi kurashning
adolatli ekanligini anglab yetgan edilar.
Ikkinchi jahon urushida o'zbekistonliklarning ishtiroki xususida I. A. Karimov
bunday deb yozgan edi: «Ikkinchi jahon urushiga qanday
qaralmasin, bu urush qaysi g'oya ostida va kimning izmi bilan olib borilgan
bo'lmasin, o'z Vatani, el-yurtining yorug' kelajagi, beg'ubor osmoni uchun jang
maydonlarida halok bo'lganlarni, o'z umrlarini bevaqt xazon qilgan insonlarni
doimo yodda saqlaymiz. Bu achchiq, lekin oddiy haqiqatni unutishga hech
kimning haqqi yo'q va bunga yo'I ham bermaymizo. (Watan sajdagoh kabi
muqaddasdir». T., 1996, 81-bet).
O'zbek xalqi fashizmga qarshi koalitsiyadagi boshqa xalqlar bilan yelkama-
yelka bir safda turib kurashdi va uning ustidan qozonilgan buyuk g'alabaga baholi
qudrat hissa qo'shdi. Urushning dastlabki kunlaridayoq 14 ming kishidan o'z
ixtiyori bilan armiya safiga jo'natishni iltimos qilib ariza tushdi. Frontga umumxalq
yordamini ko'rsatish O'zbekiston aholisi vatanparvarligining yorqin namunasi
bo'ldi.
Chunonchi, O'zbekistonliklar urush yillarida mamlakat mudofaa jamg'armasi
uchun jami 649,9 mln. so'm pul, 22 kg oltin va kumush
O'zbekistonliklar tank kolonnasi qurilishiga pul yig'ishyaptr. 1942-y.
to'pladilar. O'zbekiston kolxozchilari 1942-yilda tank kolonnasi qurishga
o'zshaxsiyjamg'armalaridan 260 mln. so'mtopshirdilar. Urushningdastlabki yarim
yili ichida 420 mingdan ortiq turli issiq buyumlar yuborildi.
194i-yilning dekabriga keliboq, O'zbekistondajami 293 korxona mudofaa
uchun mahsulot ishlab chiqara boshladi. Urush yillarida O'zbekistonga
sovetlarning dushman bosib olgan yoki bosib olishi mumkin bo'lgan hududlaridan
24

104 fabrika va zavod ko'chirib keltirildi. Bu fabrika va zavodlarni ishga tushirishda
O'zbekiston aholisi mislsiz fidokorona mehnat qilgan. Korxonalar uzog'i bilan bir
oyda ishga tushirilganligi buning yorqin isbotidir.
Bu bunyodkorlik ishida aholining barcha tabaqasi, shu jumladan ayollar va
bolalar ham faol ishtirok etdi. Chunonchi, 1942-yiIga kelib sanoat sohasida mehnat
qilayotganiarning 63,5 foizi ayollardan iborat edi (bu ko'rsatkich 1940-yilda 34
foizni tashkil etgan).
O'zbekiston xalqi urush yillarida frontga jami 2100 ta samoiyot, 17342 ta
aviamotor, 2 mln. 318 ming dona aviabomba, 17100 bronopoyezd va boshqa
harbiy texnika hamda anjomlar yetkazib berdi. O'zbekistonning o'zida urush
yillarida 280 ta yangi korxona qurildi.
Dushmanni tor-mor etish uchun olib borilgan umumxalq kurashida dehqonlar
ham fidokorona mehnat qildilar. Urush yillarida davlatga jami 4 mln. 148 ming
tonna paxta, 82 mln. pud g'alla, 54067 tonna pilla, 159 ming tonna go'sht va
boshqa qishloq xo'jalik mahsulotlari yetkazib berildi.
Urush yillarida o'zbek xalqi yuksak insonparvarlik xislatini namoyon etdi.
O'zbekistonga jami 1 mln. dan ortiq kishi, shu jumladan 200 ming bola keltirildi.
Xalqimiz ularni mehmondo'stlik, bolajonlik bilan qabul qildi, ularga o'z uyidan
turar joy berdi, topgan nonini ular bilan baham ko'rdi, ularga kiyim-kechak berdi.
O'zbekiston oilalari ota-onasiz qolgan bolalarni o'z bag'riga oldi. Bu o'rinda
toshkentlik temirchi Sh. Shomahmudov va uning turmush o'rtog'i B,
Akramovalarning nomlari tariximizga zarhal harflar bilan bitilgan. Ular turli
millatga mansub 14 nafar bolani o'z tarbiyasiga oldilar.
. Ikkinchijahon urushi frontlariga O'zbekistondan
jangohHaZg urush ' mln 43320°
maydonidagi jasoratlari
respublika aholisi 6,5 mln. kishini tashkil etgani hisobga olinsa, bu katta
raqamni tashkil etadi. Binobarin, O'zbekiston aholisining 22 tbizi jang
maydonlarida qatnashdi. Bu jami mehnatga yaroqli aholining 40—42 foizi degani
edi. Urushda ishtirok etganlardan 268005 kishi halok bo'ldi, 132670 kishi bedarak
25

yo'qoldi, 60452 kishi esa mayib-majruh bo'lib qoldi. Frontda ko'rsatgan jasoratlari
uchun o'zbekistonliklardan jami 120 ming jangchi hukumat ordeni va medallari
bilan mukofotlandi. Ulardan 280 kishi Qahramon unvoniga sazovor bo'ldi. 32 kishi
«Shuhrat» ordenining har
uchala darajasi bilan taqdirlandi. S. Rahi-mov general darajasiga erishdi.
Ularning jasorati bugungi avlod uchun namuna yul-duzidir.
Hamyurtlarimizdan bir necha minggi Italiya, Buyuk Britaniya, Fransiya,
Yugo-slaviya, Polsha, Chexoslovakiya, Vengriya kabi davlatlarningorden va
medallari bilan mukofotlandilar. Ba'zilarining xoki begona va olis yurtlarda qolib
ketdi. Ozodlik va erk uchun, Vatan uchun jon fido qiiganlarni doimo yodda saqlash
uchun 9-may «Xotira va qadrlash kuni» deb e'lon qilindi. Zero xalq uchun qilingan
ish, ko'rsatilgan jasorat mangulikka daxldordir. U hech qachon unutilmaydi.
Men ko'p urushlarda qatnashdim, shuning uchun bu masalada g'arazim qattiq,
hatto juda ham qattiq. Bu kitobning («Alvido, qurol») muallifi ongli suratda shu
fikrga keldiki: urushlarda jang qilayotgan odamlar dunyodagi eng ajoyib
odamlardir, frontning qizg'in qismlariga kirib borganing sari bunday ajoyib
kishilarga ko'proq duch kelaboshlaysan. Lekin urushni boshlaganlar, uning oloviga
yana olov tashlab turganlar iqtisodiy raqobatdan, foyda undirishdan boshqa narsani
o'ylamaydigan to'ng'izlardir. Men urushda boylik orttirganlar, urush olovini
yoqqanlar urushning birinchi kunlaridayoq mamlakat grajdan-larining muxtor
vakillari tomonidan otib tashlanmog'i zarur, deb hisoblayman. Ernest Xeminguey
("Atvido, qurol» kitobiga yozgan so'zboshidan)
Oliy Bosh qo'mondon Oarorgohining 1941-yil 16-avgustdagi buyrug'idan
...Buyuraman
1. Jang paytida unvon belgilarlni yulib tashlovch! va front ichkarisiga
qochuvchi
yoki dushmanga asir tushuvchi komandirlar va siyosiy xodimlar dezertir deb
hisoblansin, ularning oilalari qasamni buzgan va Vatanga xiyonat
qilganlarning
oilalari sifatida qamoqqa oltnsin.
26

Barcha yuqori komandirlar va komissarlarga boshliqlar tarkibidan bo'lgan
bunday dezertirlarni joyida otib tashlash majburiyati yuklansin.
Davlat Mudofaa qo'mitasi ta'sisi I. Stalin.
1940-yilning 28-oktabrida Italiya Gretsiyaga hujum qildi. 1941-yilning 6-
aprelida Germaniya armiyasi Italiyaga yordamga keldi va natijada 17-aprelda
YugosJaviya, 23-aprelda Gretsiya taslim bo'ldi. Buyuk Britaniya hukumati
Gretsiyadagi ingliz korpusini Misrga evakuatsiya qilishga majbur bo'ldi. 1941-
yilning yozigacha Germaniya va Italiya Yevropaning 12 davlatini zabt etishga
ulgurdilar.
Bosib olingan davlatlarda fashistlarning okkupatsiya tartibi o'rnatildi.
Fashistlar o'zlarining bu lartibini «yangi tartib* deb atadilar. Yangi tartibga ko'ra,
demokratik erkinliklar tugatildi; siyosiy partiyalar va kasaba uyushmalari faoliyati
taqiqlandi. Ish tashlash va mitinglar o'tkazish man etildi. Bo'ysunmaganlar o'lim
lagerlariga tashlandi. Polsha va Germaniyada tashkil etilgan konsentratsion
lagerlar aslida o'lim fabrikalari edi.
Fashistlarning jinoyatchi rahbarlari millionlab kishilarni qirib yuborish uchun
maxsus rejalarni ishlab chiqdilar. Rejaga ko'ra, o'lim fabrikalarida 11 mln.
kishining yostig'ini quritdi. Bosib olingan davlatlar iqtisodiyoti bosqinchilar
manfaati uchun mahsulot ishlab chiqara boshladi.
Biroq «yangi tartib» ijodkorlarining jinoyatlariga befarq qarab turilmadi. Har
bir bosib olingan davlatdan Qarshilik ko'rsatish harakati vujudga keldi. Bu harakat
a'zolari mumkin boMgan barcha vositalar bilan umumiy dushman — fashizmga
qarshi kurashdek muqaddas ishga baholi qudrat hissa qo'shdilar. Bu harakatda turli
millatlar, turli siyosiy va diniy qarash-dagi, turli e'tiqoddagi kishilar — sotsial-
demokratlar, kommunistlar, partiyasizlar, ateistlar, xristianlar, musutmonlar,
buddistlar va boshqalar qatnashdilar.
Buyuk Britaniyani mag'lubiyatga uchratish rejasi barbod bo'lgach, Germaniya
endi Sovet davlati-ni bosib olishga qaror qildi. Bu ikki davlat o'rtasidagi o'zaro
hujum qilmaslik to'g'risida
Sovet I a rg a
27

qarshi urushning
boshlanishi
shartnoma tub manfaat oldida oddiy bir qog'oz bo'lib qoldi. Berilgan va'da va
lafzga xiyonat qilindi. Germaniya allaqachon sovet davlatiga qarshi urush rejasiga
ega edi. U tarixga «Barbarossa rejasi» nomi bilan kirgan (Fridrix 1 Barbarossa
davlat yerlarini Sharq hisobiga kengaytirish tashkilotchilaridan biri edi).
Germaniya Sovet davlatiga hujum qilish oldidan o'z ittifoqchilari bilan
aloqalarni yanada mustahkamladi. Shu maqsadda 1940-yilning 27-sentabrida
«Uchlar ittifoqi» (Germaniya — Yaponiya — Italiya) shartnomasi tuzildi. Bu
shartnoma amalda dunyoni qayta bo'lish shartnomasi edi. Tez orada bu
shartnomaga Ruminiya, Vengriya va Bolgariya ham qo'shildi va ular hududiga
Germaniya armiyasi joylashtirildi.
Har tomonlama puxta hozirlik ko'rgan Germaniya 1941-yilning 22-iyunida
erta tongda urush e'lon qilmay Sovet davlatiga hujum qildi. Shu tariqa, Sovet-
Germaniya urushi boshlandi (bu urush sovet davri adabiyot-larida «UIug' Vatan
urushi» deb talqin etilgan).
Germaniya o'z qurolli kuchlarining deyarli 80 foizini sovetlarga qarshi
tashladi. Bu front amalda Ikkinchi jahon urushining asosiy frontiga aylandi.
Germaniya dastlab Sovet armiyasiga qaqshatqich zarba bera oldi. Bunga
armiyaning 40 mingga yaqin rahbarlar tarkibi repressiya qilinganligi, I. Stalinning
Germaniya Buyuk Britaniyaga qarshi urushni tugatlamay turib, ikkinchi frontda
urush qilolmaydi, degan ishonchi sabab bo'ldi. Shuning uchun ham u armiyani to'la
harbiy tayyorgarlik holatiga keltirish haqida* buyruq bermagan edi. I. Stalin hatto
Sovet razvedkasining aniq ma'lumotf larini ig'vogarlik, deb hisoblagan edi.
Sovetlar armiyasi mardlarcha qarshilik ko'rsatib, qadamba-qadam chekinishga
majbur bo'ldi, lekin juda katta ta-lafotlar berildi.
1941-yilning qishiga kelib nemis armiyasi Boltiqbo'yi, Moldova, Ukraina,
Belorussiyani egalladi, Leningrad shahrini blokada qildi. Moskvaga esa
yaqinlashib qolgan edi. Biroq Germaniya o'z maqsadiga erisha olmadi. U 6—7
hafta ichida urushni tugallashni rejalashtirgan edi.
28

XULOSA
Xulosa o’rnida shuni aytish joizki yevropa sovetlar nazorati ostiga tushib
qolishi mumkinligi istiqboli xavotirga solib qo'ydi. 1943-yilning 27-noyabr 1 -
dekabr kunlari Eron poytaxti Tehran shahrida 3 buyuk davtat rahbarlarining
ikkinchi front masalasida konferensiyasi bo'lib o'tdi. Konferensiyada F. Ruzvelt, I.
Stalin va U. Cherchill qatnashdi. Buyuk Britaniya va AQSH 1944-yilning yozidan
kechiktirmay Yevropada ikkinchi Irontni ochishga va'da berdilar. Sovet davlati esa
Yevropada urush tugagach, Yaponiyaga qarshi urushga kirish majburiyatini oldi.
1944-yilning 6-iyunida Buyuk Britaniya va AQSH ning birlashgan qurolli kuchlari
AQSH generali Eyzenxauer qo'mondonligida Fransiya hududiga tashlandi. Shu
tariqa Yevropada ikkinchi front ochildi. Bu hodisa Germaniyaning ahvolini yanada
tang qilib qo'ydi. Endi Gitlerning sanoqli kunlari qolganligi hammaga ayon edi.
Germaniya armiyasi orasida Gitierni yo'qotish tarafdorlari paydo bo'ldi. Ular
Gitlerni qurbon berib, Germaniyani halokatdan saqlab qolmoqchi edilar. Shu
maqsadda Tehron konlerensiyasi 1943-y. 1944-yilning 20-iyunida Gitlerga suiqasd
uyushtirildi. Biroq Gitler omon qoldi va suiqasd ishtirokchilarining barchasi hibsga
olindi hamda qat! etildi. 1944-yilning 25-avgustida Parij shahri fashistlardan ozod
etildi. Vishi tartibi quladi. Sentabr oyida Fransiya to'la ozod etildi. Hokimiyat
general de Goll qo'liga o'tdi. 1944-yilning yozi va kuzi davomida Sharqiy va
Janubi-Sharqiy Yevropa davlatlari fashizmdan to'la ozod etildi. Yevropaning bu
qismida Polsha, Yugoslaviya, Ruminiya, Bolgariya, Vengriya, Al-baniya kabi
davlatlar joylashgan edi. Ularning Sharqiy va Janubi-Sharqiy Yevropaning
fashizmdan ozod etilishi ozod bo'lishida Sovetlar armiyasi hal qiluvchi rol
o'ynaydi.
29

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:
1. Karimov I. A. Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir.-T.; O`zbekiston, 1996 y.
2. Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo`q.-T.: Sharq,1998y.
3. Bobojonova D. O`zbekistonda demokratik jarayonlar va ularning
xususiyati.-T.;Fan, 1995 y.
4. Ишоков Ф. Прошлойе глазами историка .- T .: O ` zbekiston , 1999 y .
5. Karimov SH., Turg`unov I., Shamso`tdinov R. Vatan tarixi. Uchinchi kitob.-
T.; Sharq, 1997 y.
6. Mustabid tuzumning O`zbekiston milliy boyliklarini talash siyosati: tarix
shohidligi va saboqlari.-T.: 2000 y.
7. Usmonov. Q. va boshqalar. O`zbekiston qaramlik va mustaqillik yillarida.-
T.; O`qituvchi, 1996 y.
8. Xo`jamberdiyev Yo. O`zbeklar ishi.-T.:Yozuvchi,1990 y.
9. O`zbekiston sovet mustamlakasi davrida. II-kitob.-T.: Sharq, 2000 y.
10. O`zbekiston tarixi. Oliy o`quv yurtlarining nomutaxassis fakultetlari
talabalri uchun darslik  R.Murtazayevaningumuiy tahriri ostida.-T.: Yangi
asr avlodi, 2003.-676b.
11. O`zbekiston Respublikasi. Ensiklopediya.-T.:O`zbekiston,1997y.
12. Qoraqalpog`iston tarixi (1917-1994).-Nukus: 1995 y.
E lektron ta’lim resurslari
1. www.edu.uz
2. http://www.my.gov.uz
3. http://www.pedagog.uz
4. http://www.referat.uz
5. http://www.ziyonet.uz
30

KURS ISHI TALABALAR UCHUN

Sotib olish