Ilk musulmon tarixnavislik maktabining yaratilishi - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	109.0KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	29 May 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Samandar Dehqonov

Ro'yxatga olish sanasi 02 Aprel 2024

180 Sotish

Ilk musulmon tarixnavislik maktabining yaratilishi

Sotib olish

MUNDARIJA
KIRISH
I BOB. ILK MUSULMON TARIXNAVISLIK MAKTABINING
YARATILISHIGA ZAMIN
1.1. Ummaviylar hukmronligi davrida arab-musulmon madaniyati
1.2. Abbosiylar hukmronligi davrida arab-musulmon madaniyati
II BOB. “BAYT AL-HIKMA”NING TASHKIL TOPISHI VA ILM-FAN
RIVOJI
2.1. “Bayt al-hikma”ning tashkil topishi va uning vazifalari
2.2. Abbosiylar davrida ilm-fan rivoji
XULOSA
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
1

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. O‘zbekistonning mustaqillikka erishuvi barobarida
xalqimiz ma’naviyatini rivojlantirish ishiga katta ahamiyat berilmoqda, Prezident
Islom Karimov ma’naviyatni yuksalishida o‘tmish madaniy boyliklarini chuqur
o‘rganish va targ‘ib etish nihoyatda muhim ekanini ko‘plab ma’ruzalarida qayta-
qayta ta’kidlab o‘tgan. - Mustaqilligimizning dastlabki kunlaridanoq ajdodlarimiz
tomonidan ko‘p asrlar mobaynida yaratib kelingan g‘oyat ulkan, bebaho
ma’naviy va madaniy merosni tiklash davlat siyosati darajasiga ko‘tarilgan
nihoyat muhim vazifa bo‘lib qoldi.
Buyuk istiqlolimiz sharofati ila - biz tariximiz, madaniyatimizni o‘zimiz va
butun dunyo uchun ham qayta tiklayotgan 2 hozirgi o‘tish bosqichida‖
O‘zbekiston tarixi fani va uning milliy istiqlol mafkurasi, milliy g‘oya ruhida
tadqiq etish va o‘qitish davlat siyosati darajasiga olib chiqildi. Ta’lim tizimining
barcha bosqichlarida Vatan tarixi o‘qitilmoqda.
Davlatimiz, shaxsan Prezidentimiz Islom Karimovning say-harakatlari,
tashabbusi bilan Vatanimiz tarixiga bo‘lgan mehr-muruvvati tufayli davlat va
jamiyat qurilishi akademiyasi huzurida O‘zbekistonning yangi tarixi markazi
tashkil etildi.
Prezident imzosi bilan faqat 1996-1998-yillarda uchta farmon va qarorlar
(1996yil 18-sentabrdagi - O‘zbekistonning yangi tarixi markazini tashkil etish
to‘g‘risida , 1996yil 16 dekabrdagi - O‘zbekistonning yangi tarixi ni tayorlash va
‖ ‖
nashr qilish to‘g‘risida va 1998 yil 27 iyuldagi - O‘zbekiston Respublikasi Fanlar
Akademiyasi Tarix instituti faoliyatini takomillashtirish to‘g‘risida) qabul
qilindi 1
”.
Dunyo sivilizatsiyalari tarixida muhim o‘rin tutuvchi arab-musulmon
madaniyatining shakllanishi va rivojlanishida Arab Xalifaligi tarkibiga kirgan
barcha xalqlar qatori Markaziy Osiyo xalqlari ham benihoya darajada ulkan hissa
qo‘shganlar. Ushbu madaniyat yuksalishiga hissa qo‘shgan buyuk
ajdodlarimizning hayoti va ijodi bugungi kunda nafaqat mamlakatimiz, balki
1
Каримов И.А. Ўзбекистон XXI аср бўсағасида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт
кафолатлари. –Т.: “Ўзбекистон”, 1997, 137 бет.
2

jahon ahlining hurmat-e’tiboriga sazovor bo‘lib, keng miqyosda e’tirof etilmoqda.
Shuningdek, arab-musulmon madaniyati jahon xalqlari madaniyatiga ta’siri
shunchalik beqiyoski, Arab xalifaligi tarkibiga kirgan Osiyo va Shimoliy Afrika
mamlakatlaridan tashqari, hatto Yevropa davlatlari ham ushbu ta’sirdan chetda
qolmadi. M adaniyat umuminsoniy hodisa dir. F aqat bir xalqqa tegishli, faqat bir
xalqning o‘zigina yaratgan sof madaniyat bo‘lmaydi va bo‘lishi ham mumkin
emas. Har bir milliy madaniyatning asosiy qismini shu millatning o‘zi yaratgan
bo‘lsa-da, unda jahon xalqlari yaratgan umuminsoniy madaniyatning ulushi va
ta’siri bo‘ladi. Zero, Prezidentimiz Islom Karimov ta’kidlaganidek, “Ma’lumki,
har qaysi xalq yoki millatning tafakkuri, turmush tarzi, ma’naviy qarashlari o‘z-
o‘zidan, bo‘sh joyda shakllanib qolmaydi. Ularning vujudga kelishi va
rivojlanishida aniq tarixiy, tabiiy va ijtimoiy omillar asos bo‘lishini hammamiz
yaxshi tushunamiz 2
”.
Yuqoridagilardan kelib chiqqan holda ushbu bitiruv malakaviy ishini
dolzarbligi va ahamiyatlilik darajasini belgilaydigan bo‘lsak, u quyidagilarda
namoyon bo‘ladi:
Ko‘p yillar davomida sharqshunoslikka oid adabiyotlarda VII-XI asrlarda
shakllanib taraqqiy etgan madaniyatning yaratuvchilari faqatgina arablar deb
noto‘g‘ri talqin etib kelindi. Aslida esa bu madaniyat Arab xalifaliga tarkibiga
kirgan barcha mamlakat xalqlari yaratgan umumiy madaniyat ekanligini, unda
buyuk ajdodlarimizning ham hissasi buyuk ekanligini e’tirof etish bugungi kunda
nihoyatda dolzarbdir.
Arab-musulmon madaniyatini o‘rganishning dolzarbligi shundaki, mustaqil
ijtimoiy-siyosiy taraqqiqyot yo‘lida borayotgan musulmon Sharqi, va umuman,
ko‘plab Osiyo va Afrika mamlakatlaridagi madaniy-ma’naviy meros va madaniy
qadriyatlarning hozirgi jamiyatda, uning ma’naviyati va mafkurasida tutgan o‘rni
muhim ahamiyat kasb etmoqda.
Musulmon dunyosi yaratgan madaniy merosning nafaqat Sharq, balki G‘arb
mamlakatlarining ijtimoiy-ma’naviy hayotida tutgan roli, shuningdek, arab-
2
Каримов И.А. Юксак маънавият енгилмас куч. –Т.: “Маънавият”, 2008, 7 бет.
3

musulmon madaniyatining insoniyat sivilizatsiyasi rivojlanishiga qo‘shgan ulkan
hissasini xolisona yoritish, uni to‘laqonli tadqiq etish bugunning dolzarb
vazifalaridan biridir. Shu bois yuqoridagi masalalarni yangicha qarashlar va
mezonlar asosida o‘rganish tadqiqotimizning dolzarbligini belgilaydi.
O‘rganilganlik darajasi. O‘zbekiston olimlari tomonidan mavzuga doir
masalalar atroflicha yoritilgan. Xususan, F.Sulaymonova 3
, B.Abduhalimov 4
, Hoji
Ismatulloh Abdulloh 5
, A.Murodov 6
, U.Uvatov 7
va boshqalar musulmon
madaniyatini tadqiq etishga muhim hissa qo‘shganlar. Bu o‘rinda
F.Sulaymonovaning “Sharq va G‘arb” monografiyasida arab-musulmon
madaniyatini yaxlit holda tadqiq etganligini alohida ta’kidlash zarur. Shuningdek,
B.Abduhalimovning “Bayt al-Hikma va Markaziy Osiyo olimlarining
Bag‘doddagi ilmiy faoliyati” kitobida o‘rta asr manbalarida saqlangan “Bayt al-
Hikma” haqidagi ma’lumotlar jamlangan, ular ilk bor atroflicha yoritilib, mazkur
ilmiy markazning tashkil topishi, tarkibiy tuzilishi, vazifalari va taraqqiyoti
haqida so‘z yuritiladi.
So‘nggi yillarda “Ma’naviyat yulduzlari 8
” nomi bilan chop etilgan va yuzga
yaqin markaziy osiyolik buyuk siymolar, allomalar va adiblar haqida
ma’lumotlarni o‘z ichiga olgan bio-bibliografik asarni mamlakatimizda ushbu
turkumdagi tadqiqotlarning eng yirigi sifatida baholash mumkin. Kitobda ming
yildan ortiq vaqt (IX-XX) oralig‘ida yashab, ijod etgan mashhur kishilarning
hayoti va ilmiy merosi bayon qilinadi.
Shveytsariyalik sharqshunos olim Adam Mets o‘zining IX-X asrlarda
musulmon Sharqida yuz bergan madaniy rivojlanishning tarixiga bag‘ishlangan
“Musulmon renessansi 9
” asari bilan mutaxassislarga yaxshi tanish. Asarda muallif
ko‘zlagan asosiy g‘oya – IX-X asrlarning musulmon Sharqidagi uyg‘onish
3
Сулаймонова Ф. Шарқ ва Ғарб. -Т.: “Ўзбекистон”, 1997. Абдуҳалимов Б. Байт ал-Ҳикма ва Марказий Осиё
олимларининг Бағдоддаги илмий фаолияти. -Т.: “Ўзбекистон”, 2010.
4
Абдуҳалимов Б. Байт ал-Ҳикма ва Марказий Осиё олимларининг Бағдоддаги илмий фаолияти. -Т.:
“Ўзбекистон”, 2010.
5
Ҳожи Исматуллоҳ Абдуллоҳ. Марказий Осиёда Ислом маданияти. -Т.: “Шарқ”, 2005.
6
Муродов А. Ўрта Осиё хаттотлик санъати тарихидан. - Т.: “Фан” нашриёти , 1971, 3 бет.
7
Уватов У. Муҳаддислар имоми. –Т.: “Маънавият”, 1998.
8
Маънавият юлдузлари: (Марказий Осиёлик машҳур сиймолар, алломалар, адиблар)//Тўпловчи ва масъул
муҳаррир: М.М.Хайруллаев/.-Т.: А.Қодирий номидаги халқ мероси нашриёти, 2001/
9
Мец А. Мусулманский Ренессанс. - М .: Издательство «Наука» , 1973.
4

(renessans) davri ekanini ko‘rsatishga intilish deyish mumkin; shuning uchun
ham u o‘z asarini “Musulmon renessansi” deb ataydi. Adam Metsning kitobi
Sharq xalqlari ijtimoiy hayotining deyarli barcha qirralarini tarixiy manbalar
asosida yoritib beruvchi muhim fundamental tadqiqot hisoblanadi.
O‘rta asr Sharq xalqlari madaniyatini o‘rganishda avstraliyalik Gustav fon
Gryunebaumning xizmatlari ham tahsinga loyiq. Uning 1970-yili Londonda nashr
etilgan “Klassik islom 10
” kitobida Sharq xalqlari tarixi va madaniyatiga doir
muhim ma’lumotlar aks etgan.
Rossiyalik sharqshunoslar orasida esa arab-musulmon madaniyatining
shakllanishi va rivojlanishi bilan bog‘liq masalalar, asosan, V.V. Bartold 11
, O.G.
Bolshakov 12
, I.M.Filshtinskiy 13
, L.G.Landa 14
, T.A.Chistyakova 15
,
T.Y.Irmiyayeva 16
, K.P.Matviyev 17
, M.V.Sokolovalarning 18
asarlarida o‘z ifodasini
topgan.
Al-Andalusiya (Musulmon Ispaniyasi)da arab-musulmon madaniyatining
shakllanishi hamda ushbu madaniyatning ko‘pgina Yevropa mamlakatlariga
ta’siri U.U.Mongomeri 19
, U.M.Uott va P.Kakia 20
, A.R.Korsunskiy 21
, X.Lalaguna 22
asarlarida atroflicha yoritilgan.
Kurs ishning maqsad va vazifalari: Ishning asosiy maqsadi ko‘plab
materillar va adabiyotlar hamda eng yangi ma’lumotlarga tayangan holda mavjud
mazkur masalani tarixiy yoritishdan iborat. Ma’lumki, arablar Xuroson,
Movarounnhr va Xorazmni bosib olgach, hamishagidek o‘lkamizda ham
qattiqqo‘llik bilan yurtni arablashtirish siyosatini olib borganlar. Bu borada
10
Грюнебаум Г.Э. Классический ислам. Очерк истории (600–1258). - М.: 1988.
11
Бартольд В.В. C очинени я VI . Работ ы по истории ислама и Арабского Халифата. -М.: Издательство
«Наука» , 1966 .
12
Большаков О.Г. Очерки истории арабской культуры. –М.: 1982.
13
Фильштинский И.М. История арабов и Халифата 750-1517 г.г. -М.: Издательство « Восток-Запад » , 2006 .
14
Ланда Р.Г. История арабских стран. - М.: Восточный университет , 2005 .
15
Чистякова Т.А. Арабский халифат. – М .: Издательство Учпедгиз. 1962.
16
Ирмияева Т.Ю. История мусуьмансского мира от халифата до блистательной порт ы. - M .: Издательство
«Урал-книга». 2000.
17
Матвеев К.П. История Ислама. -М.: Издательство « Восток-Запад » , 2005 .
18
Соколова М.В. Мировая культура и искусство. –М.: Издательский центр “Академия”, 2007 .
19
Монгомери У.У. Влияние ислама на средневековую Европу. –М.: «Наука», 1976.
20
Уотт У.М., Какиа П. Мусульманская Испания - M .: Издательство «Наука», 197 6.
21
Корсунский А.Р. История Испании IX - XIII веков . –М.: Высшая школа, 1976.
22
Лалагуна Х., Испания: История страны. –М.: Издательство Мидгард, 2009.
5

ustalik bilan islom dinidan foydalanilgan. Arab tili davlat tili, islom dini tili va
fan tili darajasiga ko‘tarilgan. Mahaliy tilda yozilgan asarlar yo‘q qilingan, yerli
bilimdonlar quvg‘in ostiga olingan. Shu kabi tarixiy jarayonlarni hisobga olib,
tadqiqotda quyidagi vazifalar rejalashtirildi:
- Jahonda arab xalifaligi davlatining tashkil topishi jarayonini yoritishi;
- Arab xalifaligi hukmronligining Arabiston yarim orolidan chiqib,
Xuroson, Movarounnahr, Hindiston, va hatto, Yevropagacha kengayish
sabablarini ma’lum bir izchillikda ko‘rsatib berish;
- Xalifalik davrida Movarounnahr va Xurosonda mavjud ijtimoiy, siyosiy
hayotga baho berish;
-IX-XI asrlarda Movarounnahr va Xorazmdagi madaniy hayotni tahlil qilish;
Madaniyatning ijtimoiy-siyosiy hayotda tutgan o‘rnini ochib berish;
-Markaziy Osiyo sharqdagi muhim madaniyat va fan markazi ekanligini
ko‘plab manbalarga tayangan holda ko‘rsatib berish;
- IX-XII asrlardagi sharqning buyuk daholari haqidagi fikrlarni ilmiy
tadqiqotlarga tayanib, ma’lum bir izchillikda yoritib berish;
- Bayt-ul hikma dagi ilmlar rivoji to‘xtalish va hokazolar.‖

6

I BOB. ILK MUSULMON TARIXNAVISLIK MAKTABINING
YARATILISHIGA ZAMIN
1.1. Ummaviylar hukmronligi davrida arab-musulmon madaniyati.
Islom dini nasorolik va buddiy din bilan bir qatorda dunyoda eng ko‘p
tarqalgan dinlardan biridir. Hozir yer yuzida musulmonlar, bir milliard 400
million kishidan iborat. Nasorolar esa ikki milliard 200 mln. Demak, Islom
dunyoda ikkinchi o‘rinda turadigan yirik dindir. Jahonning 172 mamlakatida
musulmonlar bor. Xorijiy Osiyo mamlakatlarida 510 mln. musulmon bo‘lib, bu
yer yuzidagi musulmonlarning 67,7 foizini tashkil etadi. Shulardan 26,8 foizi
G‘arbiy Osiyoda, 46,3 foizi Janubiy Osiyo, 27,2 foizi Janubiy-G‘arbiy Osiyoda,
2,7 foizi Sharqiy Osiyoda yashaydi. Musulmonlarning eng ko‘pi Indoneziya,
Hindiston, Pokiston va Bangladeshda yashaydi. Musulmonlar Ovro‘po davlatlari,
Amerika qit‘asida, Yaponiyada, Avstraliya va Fiji orollarida ham yashaydi.
Dunyoning 30 dan ortiq mamlakatida Islom davlat dini deb qabul qilingan. Islom
so‘zi arabcha «Allohga o‘zini taslim qilish, topshirish, itoat etish, bo‘ysunish,
hamda «Islom dini» ma’nolarini bildiradi. Shuning uchun bu dinga
ishonuvchilarni arabchada «muslim» (ko‘pligi- «muslimun»), eronliklarda-
«musalmon», o‘zbeklarda - «musulmon», qirg‘iz va qozoqlarda - «musurmon»
kabi nomlar bilan atalib kelmoqsa. Kishi: «Lo iloha illallohu Muhammad
urrasululloh» («Allohdan boshqa ma’bud yo‘q, Muhammad uning
payg‘ambaridir») iborasini aytgandagini musulmon sanaladi.
Islom faqat diniy ta’limot emas, u ma’lum hayot tarzi, hayotiy qonun-qoida
na faqat musulmonlar, balki dinga befarq qaraydigan kishilar hayotiga ham
singib ketgan diniy urf-odatlar majmuasidir. Odamlar ular haqiqatan Islom
qonunqoidalariga to‘la rioya qilganlari uchun musulmon deb atalmaydi, balki
ular Islom tarqalgan davlatlarda tug‘ilib o‘sganlari, o‘sha mamlakatlarning
madaniy va tarixiy o‘tmishi Islom bilan bog‘langanligi, oilaviy va ijtimoiy
hayotda yuz berayotgan ko‘plab voqealar Islom diniy qonun-qoidalari asosida
olib borilishi tufayli musulmon deb ataladi.
7

Shunday buyuk dinning asosiy xalqi qoloq, badaviy, butparast bo‘lgan
Markaziy va Shimoliy Arabistonda vujudga kelishi har bir musulmon, hatto,
musulmon bo‘lmagan kishi uchun ham aql bovar qilmaydigan bir mo‘jizadir.
Janubiy Arabistondagi Yaman davlati dengiz va quruqlikdagi savdo-sotiq
ishlarida rivojlangan, Qizil dengiz va Hind okeani bo‘ylab o‘tadigan kemalar
to‘xtaydigan, Suriya va Misrdan karvon yo‘llari kelib taqaladigan markaz, suv
inshootlari rivojlangan, yakkahokimlik hukm surgan mamlakat edi. Shunga
qaramasdan, Islom Janubiy Arabistonda emas, Markaziy, G‘arbiy va Shimoliy
Arabistonda vujudga keldi. Ko‘chmanchi arablar sahrolarda chodir qurib,
shaharliklar faqat savdo-sotiq va haj qiluvchilardan tushgan daromad bilan
yashaganlar. Yarimorolning o‘troq xalkdari orasida qabilachilik tuzumi saqlanib
qolgan edi. Qabilalar mustaqil bo‘lib, ba’zan qo‘shilib ittifoq bo‘lishar, ba’zan
tezda ajralib ketishardi.
«Arab» so‘zini «sahroyi» yoki «ko‘chmanchi» deb tushunish mumkin.
Tuyakash-badaviy (sahrolik) arablar turmush tarzi juda ibtidoiy bo‘lib, ular Arab
yarim-orolida taxminan eramizdan oldingi XI asrda paydo bo‘lganlar, shuning
uchun bu yer Arab yarimoroli deyiladi Sahrodan faqat tuya orqali o‘tish mumkin
bo‘lgan. U 250—300 kg qadar yukni ko‘tarish qobiliyatiga ega, bir kunda 160
kmga qadar yo‘l bosa olgan, bu 57° gacha bo‘lgan issiqqa besh kungacha suvsiz
yurishi mumkin bo‘lgan hayvondir. Tuyakashlik nihoyatda rivojlangan bo‘lsa
ham, tuya harbiy ishlarda qo‘llanilmagan edi. O‘n olti asr davomida mahalliy
badaviylar yarimorolda o‘zlarining hech qanday yirik davlatlarini tuzmadilar.
Yarimorol chegarasida paydo bo‘lgan Nabatiylar davlati (106 y. Rim
imperiyasiga qo‘shib olingan), Palmira shaqar-davlati (uning gullagan davri 260
yil bo‘lgan, 270—273 yillari Avrelian tomonidan vayron qilingan) badaviylar
tomonidan asoslanmagan. IV—V asrlarda rumlar (vizantiyaliklar), eronliklar va
yamanliklar asos solgan yana uchta davlat bo‘lgan: 1) g‘assoniylar, III asrda
Janubiy Yamanda tashkil topib Huron, Iordaniyaning sharqi, Finikiya, Livan va
Falastinni o‘z ichiga olgan, poytaxti Hira shaqri bo‘lgan, rumliklarga xizmat
8

qilgan; 2) laxmiylar (602 yilgacha) ichki Arabistonda vujudga kelgan; 3)
kindiylar davlati, poytaxti Hazramavt shahri bo‘lgan.
Ummaviylar xalifaligi davri adabiyoti. VII asr yarmidagi harbiy yurishlar
adabiyotda o‘zining keng ifodasini topdi. Shoirlar arab jangchilarining jasurligini
olqishlashdi. Arab sarkardalarining donoligi va harbiy iste’dodiga tahsinlar
o‘qishdi. Islom dushmanlarini ayovsiz qoralashdi va din uchun hayotini qurbon
qilgan shahidlarni ko‘klarga ko‘tarishdi. Ayni paytda adabiyotda xalifalik taxti
uchun ummaviylar va ularning raqiblari o‘rtasidagi siyosiy kurash ham o‘z aksini
topdi. She’riyat go‘yoki siyosiy kurashning quroliga aylangan edi. Ummaviylarni
yoqlab chiqqan shoirlar sulola vakillari tomonidan yuksak taqdirlandi. Bu
shoirlar ichida al-Axtal, al-Faraz d aq va al-Jarirni alohida ta’kidlab o‘tish kerak.
Al-Axtal (640-710) o‘z davrining yetakchi shoirlaridan bo‘lib Muoviy va
Yazid davrida saroy shoiri edi. Xalifa Abd al-Malik uni “ummaviylar shoiri”
degan unvon bilan taqdirlagan. Al-Axtal she’riyati ummaviylar sulolasining
xalifalik taxtidagi hokimiyatini tasdiqlovchi badiiy qurol edi. Uning she’rlarida
ummaviylar qat`iy xarakterli, sahovatpesha, musulmonlar hukmdori bo‘lishga
loyiq barcha ijobiy fazilatlar sohibi sifatida tasvirlandi. А l- Ах t а l sh е `riyatid а gi
f ах r h а m siyosiy ха r а kt е rg а eg а . U o‘z q а bil а sining Um а viyl а r sul о l а sig а s о diq
ek а nligini, ха lif а lik uchun qilg а n х izm а tl а rni, q а bil а sid а n chiqq а n q а hr а m о nl а r,
ulug‘ ins о nl а rni, bir v а qtl а r q а bil а si erishg а n g‘ а l а b а l а rni f ах r bil а n kuyl а ydi. Al-
Axtal shuningdek, ziyofatlar she’riyati muallifi hamdir. Arab adabiyoti uni may
(sharob)ning betakror kuychisi deb ataydi. Shuningd е k, А l- Ах t а l Ir о qd а
yash а ydig а n а l-J а rir v а а l-F а r а zd а q d е g а n sh о irl а r ustid а n kulib h а jviy sh е `rl а r
bitg а n.
Al-Faraz d aq (641-732) asosan satirik she’rlar muallifi deb e’tirof etiladi.
O‘zining uzoq umr yo‘li mobaynida u ham Ibn Zubayrning tarafdori, ham
ummaviylarni qo‘llab-quvvatlovchi shoir sifatida ijod qildi. U а s о s а n, m а dhiya,
ris о , f ах r, h а jv, v а sf, g‘ а z а l j а nrl а rid а qаlаm tеbrаtdi . Shoir 50 yil m о b а ynid а
zamondoshi а l-J а rirni o‘ziga raqib hisoblab, u bil а n siyosiy-sh е `riy j а ng qilg а n
sh о irl а rd а ndir. Shund а y ek а n а l-F а r а zd а qning h а yoti siyosiy v а а d а biy kur а shd а
9

o‘tg а n. S huning uchun uning ij о did а gi sh е `rl а ri siyosiy v а а d а biy kur а sh
ха r а kt е rg а eg а . А l-F а r а zd а q а s а rl а ri t а ri х iy а h а miyatg а eg а , chunki ul а r o‘sh а
d а vr sh а rt-sh а r о iti, Um а viyl а r h о kimiyati v а qtid а gi а r а bl а r h а yoti v а а n` а n а l а ri,
sh о irning o‘zi v а mu хо lifl а ri h а yoti h а qid а ха b а r b е r а di.
Al-Jarir (653-753) ham saroy shoirlaridan biri bo‘lib, she’rlarida
ummaviylarni Tangri tomonidan tanlab olingan hukmdorlar sifatida ta’riflab, ular
sha’niga bag‘ishlab asarlar yaratdi. Al- Jarir al-Faraz d aqni o‘ziga dushman bilib,
satirik she’rlarida uni ochiqdan ochiq haqoratlardi. Xalifalarga ikki shoirning
qarama qarshiligi huzur baxshlardi, bu esa ular o‘rtasidagi kurashni yana avj
oldirardi. O‘z qаbilаsigа bo‘lgаn sаdоqаt vа muhаbbаt, uning dushmаnlаrigа
bo‘lgаn nаfrаt shоir shе`rlаrining аsоsiy mаzmunini tаshkil qilаdi. Siyosiy
kurashlarga qurol bo‘lib xizmat qilgan she’riyatdan tashqari, ummaviylar davrida
yana lirik she’riyat ham rivojlandi. Lirik she’riyat muhabbat tarannumi, ruhiy
kechinmalar va zavq-u shavqqa juda boy edi. She’riyat islomgacha bo‘lgan ba’zi
an`analardan yiroqlashdi.
Arablarning o‘sha davrdagi betakror lirik shoiri Umar ibn Abu Robia (644-
711) edi. Uning she’riyatida asosiy o‘rin ayollarga ajratilgan. Shoirlarning asosan
xalifalarni ulug‘lab she’r yozishiga o‘rgangan kishilar uning lirik she’rlar
bitishiga hayron bo‘lishardi. Shu haqda u: “Men erkaklarni emas, ayollarni madh
etaman” degan ekan. O‘zining she’rlarida Umar ayollar jozibasini, dong‘i
chiqqan ayollarning yuksak fazilatlarini va albatta, o‘tli muhabbatni tarannum
etdi.
Ummaviylar davrida ayniqsa, notiqlik san`ati asarlari juda mashhur bo‘lib
ketdi. Siyosiy kurashlarning avj olishi notiqlarga bo‘lgan talabni yanada oshirdi,
ular endi katta shaharlar aholisini o‘z nutqlari bilan o‘zlariga ergashtira olishlari
kerak edi. Ummaviylar davrida Iroq diniy va siyosiy qarama-qarshiliklar markazi
bo‘lgani uchun notiqlar ahamiyati ayniqsa bu yerda juda yuqori edi. Notiqlar o‘z
nuqtai nazarlarini Qur`on oyatlari bilan mustahkamlaganlar.
Mashhur notiqlardan biri al-Hajjoj bo‘lib, uning nutq va va’zlari qattiq
ohangda, hushyorlikka da’vat bilan to‘la edi. Ayni paytda uning nutqlari
10

obrazliligi, mantiqiyligi, barqaror yangrashi bilan tinglovchi xotirida katta
ta’surot qoldirardi. Uning so‘zamon nutqidan quyidagi parchani ko‘rishimiz
mumkin: “Ey, iroqliklar! Darhaqiqat, shayton qoningizda, asab tomirlaringizda
makon qurib, miyangizga qadar yetib borgan. Shundan sizlarni ongizga ta’sir
qilib, turli qarama-qarshi fikrlarga duchor qilgan”.
Um а viyl а r d а vrid а kichik h а jmd а gi n а sriy а s а rl а r hаm riv о j t о pdi. Ul а r
uchg а bo‘lin а di: hit о b о t, t а vqi о t ( ха lif а v а а mrl а rning n о r о zilik v а а vf etish
m а vzul а ri t а lqin qiling а n qisq а х ul о s а l а r) v а r а s о il (qisq а , lo‘nd а n а sriy а s а r ;
u nd а n hikm а tl а r, f а ls а fiy fikrl а r, t а ri х iy d а lill а r, sh а ri а t а hk а ml а ri h а qid а gi
mul о h а z а l а r j о y о lg а n).
Me’morchilik. Muhammad (s.a.v.) davrida bunyod etilgan Makkadagi
birinchi masjid Xalifa Volid I davri (705-715-yillar)da butunlay qayta qurilib,
masjid atrofi keng hovlili, peshayvonlar bilan o‘raladi. Masjidga tilla, kumush va
marmar bilan hashamdor bezaklar beriladi.
Arablarning o‘zga yurtlarga bosqinchilik yurishlari boshlangach, o‘sha
yurtlarning mahalliy ibodatxonalari yangi binolar qurilgunga qadar vaqtinchalik
ibodat uchun foydalanilib turildi. Shu sabab Ummaviylar davriga oid
masjidlarning aksariyati xristian cherkovlarini buzish yoki qayta qurish orqali
bunyod etilgan. Ularga misol qilib Quddusdagi 686-691-yillarda qurilgan Qubbat
as-Sahra masjidini, shuningdek, xalifa Volid I buyrug‘i bilan 705-yilda
Damashqda qurilgan Ummaviylar masjidini misol qilishimiz mumkin.
Quddusdagi masjid milodiy 70-yilda rimliklar tomonidan buzib tashlangan
podsho Sulaymon ibodatxonasi o‘rniga qurilgan bo‘lsa, Damashqdagi masjid
Ioann Kristetil cherkovini qayta qurish orqali barpo etilgan 23
.
Damashqdagi Ummaviylar masjidi qurilishiga xalifa Volid I Xalifalikdagi
eng mashhur me’morlar, dekoratorlar hamda naqqosh rassomlarni jalb etdi.
Masjid devorlari marmar bilan bezatilgan, plitalarga turli naqshlar tushirilgan.
Masjidni bezashda 30 ga yaqin ranglardan foydalanilgan, ayniqsa, yashil, ko‘k,
23
Бартольд В.В. C очинени я VI . Работ ы по истории ислама и Арабского Халифата. -М.: Издательство
«Наука» , 1966 , стр. 1 58 .
11

oltin tusli ranglar ko‘p ishlatilgan. Masjidning ichki qismi esa qator ustunlar bilan
bir necha qismga bo‘lingan.
Ushbu davr masjidlari haqida gap ketganda, ilk musulmon
me’morchiligining murakkab arxitekturali inshooti bo‘lgan Quddusdagi Qubbat
as-Sahra (“Qoya gumbazi” yohud “Qoya ostidagi gumbaz”) masjidiga ham
alohida to‘xtalib o‘tish kerak. U xalifa Abdulmalik davrida 686-691-yillarda
bunyod etilgan. Uning o‘rnida yuqorida ta’kidlab o‘tkanimizdek, rimliklar
tomonidan vayron qilingan Sulaymon ibodatxonasi joylashgan edi. Qubbat as-
Sahra islomning eng muqaddas ziyoratgohlaridan biri bo‘lib, o‘rta asrlarda
muqaddasligi bo‘yicha uchinchi (Makka va Madinadagi masjidlardan keyin)
bo‘lgan. Masjid loyihasi o‘zida to‘g‘ri sakkizburchakli shaklni aks ettiradi. Ikki
ayvonli markaziy bino gumbaz bilan qoplangan. Uni to‘rt ta yirik ustun ko‘tarib
turadi. Ustunlar orasida uchtadan korinf uslubidagi qadimiy ustunchalar bo‘lib,
ayvonlarni ham shunday kichik o‘lchamdagi to‘sinlar ko‘tarib turadi. Arablar bu
masjidni “Qoya ostidagi gumbaz” deb atashlarining sababi shundaki, masjid
markazida yotgan xarsang tosh go‘yo Ibrohim o‘g‘li Ismoilni qurbonlik uchun
olib borgan tog‘dagi qoyaning bir bo‘lagi hisoblandi. Masjid bu go‘zal qiyofasini
hozirga qadar saqlab qolgan. Geometrik naqshlar ko‘rinishidagi juda yorqin,
jozibali mozaikalar, rang-barang va tilla suvi yurgizilga n yozuvlar masjid
devorlari, arkalar va gumbazni bezab turibdi 24
.
Ummaviylar davrida shaharlarda qurilgan saroylar, qasrlarning deyarli
barchasi bizning davrimizgacha yetib kelmagan. Faqatgina hozirgi paytda suvsiz
sahroga aylangan joylardagi “sahro qasrlari” so‘nggi rim va vizantiya qishloq,
qo‘rg‘onlariga ancha o‘xshab ketadi. Ularga misol qilib, 1936-yilda arxeologlar
tomonidan ochilgan Qasr al-Xayr al-G‘arbi (VIII asr) qasrini ko‘rsatishimiz
mumkin. Bu “sahro qasrlari” asosan amaldorlarga va katta yer egalariga tegishli
bo‘lib, ular qismangina saqlanib qolgan xolos. Ummaviylar davriga mansub
“sahro qasrlari”ni qurishda xalifalikning turli joylaridan keltirilgan mohir ustalar
qatnashgan bo‘lib, ularning har biri o‘z mamlakatining badiiy uslublaridan,
24
Чистякова Т.А. Арабский халифат. -М.: Издательство Учпедгиз, 1962, стр. 152.
12

san`atidan, bezaklaridan unumli foydalanganlar. Ummaviylar davriga mansub
barcha san`at turlarida bo‘lgani kabi qasrlardagi bezaklarda ham antik davrga va
musulmon davriga xos bo‘lgan belgilar o‘zaro aralashib ketgan. Bu narsa
ayniqsa, 1935-1943-yillarda arxeologlar tomonidan ochib o‘rganilgan Xirbet al-
Mafjar qasrida yaqqol seziladi. Hozirgi Iordaniya hududida joylashgan bu qasr
Ummaviylar davridagi boshqa qasrlardan o‘z tuzilishi bilan biroz farq qiladi.
Unda saroydan tashqari masjid va hovlisida hovuz ham bo‘lgan. Qasr pollari
rangli plitalar bilan bezatilgan.
Ummaviylar davridagi naqqoshlik va tasviriy san`at haqida hozirgi
Iordaniya hududida joylashgan Qusayr Amro va Mshatta qasrlaridagi topilmalar
ham katta ma’lumot beradi. Qusayr Amro va Mshatta qasrlari vizantiyalik va
suriyalik me’morlar tomonidan antik-vizantiya an`analariga monand ravishda
barpo qilingan 25
.
Qusayr Amroning faqatgina bitta zali xarobalari va hammom devori
saqlanib qolgan bo‘lib, ularga turli xil tasvirlar tushirilgan. Ulkan devoriy rasmlar
arablarning kundalik turmush tarzidan lavhalarni o‘zida aks ettiradi. Har xil
figuralar yordamida g‘alaba, tarix, falsafa va she’riyatning ramziy timsollari
mohirona ifodalangan. Ular ichida o‘smir, o‘rta yoshli kishi va qariya rasmi antik
davr san`ati ruhida bo‘lib, lavhalar inson hayoti bosqichlarini aks ettiradi. Qusayr
Amroning markaziy zali devoriga shuningdek, musiqachilar, raqqosalar,
cho‘milayotgan ayol, turli hayvon va qushlarning yorqin tasviri tushirilgan.
Afsuski, bu suratlarni yaratgan iste’dodli musavvirlarning nomi bizga ma’lum
emas. Taxminlarga ko‘ra, bu asarlar yunonistonlik va suriyalik rassomlar
mo‘yqalamiga mansubdir 26
.
Ummaviylar davriga mansub inshootlar ichida Mshatta qasri alohida o‘rin
tutadi. Qasr VII-VIII asrlarda hozirgi Iordaniya hududida qurilgan. Ammo xalifa
Volid I vafotidan so‘ng qasr qurilishi chala qolgan. Keyinchalik butunlay vayron
bo‘lgan. Mshatta 1840-yilda nemis arxeologlari tomonidan ochilgan. Qasrning
tuzilishi islom davrigacha bo‘lgan Suriya hukmronligining harbiy inshootlarini
25
Всемирная история. III т ом. –М.: Государственное издательство политеческой литературы, 1957, стр. 124.
26
www.ru. wikipedia.org
13

eslatadi. Mustahkamlangan to‘rt burchakli hovli atrofida xonalar joylashgan.
Asosiy kirish joyi to‘g‘risida joylashgan ayvonli zal rasmiy qabul joyi bo‘lgan.
Bu qasrni mashhur qilgan narsa asosiy kirish joyining ikki tomonidagi devorning
pastki qismida toshga o‘yib ishlangan naqshli plita bo‘lib, u 5 metr balandlikda,
zigzag shaklidadir. Zigzaglar ulkan uchburchaklarni tashkil etgan, uchburchaklar
ichiga esa, turli lavhalar tushirilgan, ular ichidan sherlar, ho‘kizlar, qushlar va
boshqa tasvirlarni aytib o‘tish mumkin. Bu naqshli plitalarni turk sultoni 1903-
yilda Germaniyaga sovg‘a qilgan. U Berlindagi musulmon mamlakatlari san`ati
muzeyida saqlanmoqda 27
.
Ummaviylar davrida tasviriy san`at. Taqiqlarga qaramasdan Arab
xalifaligining I asrida musavvirlar tirik mavjudotlar suratini yaratdilar. Ummaviy
xalifalarning saroylari VII-VIII asrlarda hayvonlar va odamlarning
haykaltaroshlik asosida yaratilgan tasviriga to‘la bo‘lgan.
Quddusdagi muhtasham masjidda xalifa Abdulmalik (yohud Abd al-Malik)
davri (685-705)da jannat, do‘zax va payg‘ambarning yirik devoriy surati
yaratildi. Arab tarixchisi Makriziy musulmon musavvirlarining tarjimai hollarini
yozib qoldirgan. Ammo uning asari bizgacha yetib kelmagan bo‘lib, faqatgina
keyingi asrlarda uning ijodiga nisbat beriladi. Bular ichida eng qiziq ma’lumot
ikki musavvir Kaziriy (Qaziriy) va Ibn Aziziy haqidagi hikoyalardir.
Kunlarning birida ularning ikkisi ham fotimiylardan bo‘lgan vazir Vazuriy
huzuriga taklif qilinadi. Ibn Aziziyga shunday figura chizish buyuriladiki, go‘yo
u devordan chiqib kelayotgandek bo‘lishi kerak. Qaziriy esa, devorga kirib
kelayotgan figurani chizishi kerak edi. Bu topshiriqni musavvirlar a’lo darajada
bajarishdi. Saroyda yig‘ilganlar qarshisida ikki raqqosaning tasviri paydo bo‘ladi.
Birinchi raqqosa oq libosda, qora fonda tasvirlandiki, xuddi devor ichiga kirib
ketayotgan edi. Ikkinchi raqqosa esa qizilga burkangan va sariq fonda bo‘rtib
chiqqandek mohirona tasvirlangan edi. Vazir bu ajoyib san`at asarlaridan juda
hayratga tushadi va musavvirlarni yuksak taqdirlaydi.
27
http://www. dic.academic.ru
14

Qohira saroylarining birida baland peshayvonga shoirlarning haykallardan
iborat portretlari o‘rnatilgan edi. Har bir portretning ustiga shoirlar ijodidan eng
go‘zal she’riy namunalar joylashtirilgan edi. Ming afsuski, Qusayr Amro devoriy
suratidan bo‘lak boshqa hech bir yirik tasviriy san`at va haykaltaroshlik
namunalari bizgacha yetib kelmagan. Ummaviylar davriga mansub qasrlarda
saqlanib qolgan haykallar so‘nggi antik davr an`analari ruhida ishlangan 28
.
Suriya va Mesopotamiyada VII-VIII asrlarda amaliy san`atning turli sohalari
rivojlandi. Ular ichida kulolchilik, to‘qimachilik, shisha buyumlar yasash va
boshqalarni aytib o‘tishimiz mumkin.
Ummaviylar davrida ilm - fan . Sharqshunos olimlar “arab-musulmon
madaniyati”ni yoritar ekanlar, shubhasiz Xalifalikda taraqqiy etgan ilm-fan
xususida to‘xtalmay o‘tmaganlar. Biroq ularning deyarli barchasida abbosiylar
davrida gullab-yashnagan fan tarmoqlari va ularni taraqqiy etishiga benihoya
ulkan hissa qo‘shgan allomalarning ilmiy izlanishlari hamda fan sohasidagi
yutuqlari yoritilgan. Buning sababini tarixchi olim Bahrom Abduhalimov
quyidagicha izohlaydi: “Ummaviylar hukmronligi davrida diniy ilmlar va arab
tiliga e’tibor berilgan bo‘lsa, Abbosiylar davriga kelib tabiiy fanlarga bo‘lgan
qiziqish ortdi 29
”. Lekin bu ummaviylar davrida ilmiy izlanishlar umuman
bo‘lmagan degan xulosaga kelishimizga asos bo‘lolmaydi. “Sharq va G‘arb”
monografiyasi muallifi Fozila Sulaymonova o‘zining “Islom va ilm” maqolasida
ummaviylar davri ilm-faniga qisqacha to‘xtalib, quyidagi ma’lumotlarni taqdim
etadi: “ Xalifalikda ilmiy izlanishlar erta , Ummaviylar davridayoq boshlandi ,
ko‘plab suryoniy olimlar xalifalar saroyida xizmat qildilar . Bular orasida Sever
Sebaxt (VII asr), Jirjis Usquf, Ya’qub Ruhaviy (640-702) va boshqalar bor edi.
Ular yunon tilidagi qator asarlarni suryoniy tiliga o‘girganlar 30
”.
28
Чистякова Т.А. Арабский халифат. -М.: Издательство Учпедгиз, 1962, стр. 154.
29
Абдуҳалимов Б. Байт ал-Ҳикма ва Марказий Осиё олимларининг Бағдоддаги илмий фаолияти. -Т.:
“Ўзбекистон”, 2010, 103 бет.
30
Сулаймонова Ф. “Ислом ва илм”. “Ўзбекистон адабиёти ва санъати” газетаси. 1997, 13 июнь.
15

1.2. Abbosiylar hukmronligi davrida arab-musulmon madaniyati.
Abbosiylar davri madaniyati. Abbosiylarning hokimiyat tepasiga kelishi
bilan madaniy hayotda ham bir qancha o‘zgarishlar ro‘y berdi. Arab-islom
madaniyati, ilm-fani rivojining eng yuqori cho‘qqisi Abbosiylar davriga to‘g‘ri
keladi. Davlat tuzumi va idorasimi, urf-odatlar va turmush tarzimi, madaniyat yoki
me’morchilik bo‘ladimi, barcha sohalarda xalifalikning sharqiy viloyatlari, Eron va
Movarounnahrdan ko‘proq ibrat olinganini, bu mintaqalardan chiqqan arboblarga
suyanilganini ko‘ramiz.
Abbosiylar davridagi madaniyatning ajoyib xususiyati va ahamiyatli tomoni
shundaki, fanning va badiiy ijodning hamma sohalarida diniy mafkuraviy
cheklanganlikdan yuqori ko‘tarilib, dunyoviylik ta’minlangan. U davr olimlari
islom aqidalariga mahkam bog‘lanib qolmagan, hatto rasmiy islom dogmalariga
rioya qilmay, erkin fikrlash darajasiga ko‘tarilganlar. Ular inson tabiatning eng oliy
mahsuli ekanini tasdiqlaydilar 31
.
U davr olimlari va badiiy ijodkorlari faqat tor bir sohaning mutaxassisi emas,
balki ham olim, ham so‘z ustasi bo‘lganlar va bu holat tabiiy deb hisoblangan.
Qadimgi Yunonistondagi kabi ilmiy risolalar she’r bilan ham yozilgan, olimlar
she’rlar, shoirlar esa aksincha ilmiy risolalar yozganlar. Ular ilmning bir qancha
sohalarida tadqiqot olib borgan qomusiy fozillar bo‘lganlar. O‘rta asr Sharq
olimlarining o‘z tadqiqotlarida tabiat va jamiyat hayotining turli tomonlarini
qamrab olishi boshqa davr va boshqa mintaqalar tarixida uchramaydi. Sharq
olimlari ijodida tabiat har taraflama yaxlit o‘rganilgan. Bu davrda ilm va ilm ahliga
nisbatan izzat-hurmat, ehtirom shunchalik yuqori darajaga ko‘tarilgan ediki,
bunday holatni na biror davr, na biror mamlakatda, hatto ko‘klarga ko‘tarilib
maqtalgan Yevropada ham uchratmaymiz 32
.
Abbosiylar davri adabiyoti. Аbbоsiylаr dаvridа аdаbiyotning bоsh mаrkаzi
Bag‘dоd bo‘lib, bu dаvrdа shе`riyat mаvzui vа jаnrlаrdа sеzilаrli o‘zgаrishlаr yuz
bеrdi. Аbbоsiylаr dаvri аdаbiyoti uch dаvrgа bo‘linаdi:
1. Yangilаnish dаvri (VIII аsr o‘rtаlаridаn - IХ аsr bоshigаchа);
31
Сулаймонова Ф. Шарқ ва Ғарб. -Т.: “Ўзбекистон”, 1997, 203 бет.
32
Сулаймонова Ф. Ўша асар, 198 бет.
16

2. Yangilаnish dаvrigа qаrshi bo‘lgаn muqоbil dаvr (IХ аsr bоshlаridаn-Х
аsr birinchi chоrаgigаchа bo‘lgаn dаvr).
3. Х а srd а n - XIII а srg а ch а bo‘lg а n d а vr а r а b а d а biyoti.
Yangil а nish d а vri sh е `riyati. Ushbu d а vr а r а b а d а biyotining t а r а qqiy
etishid а z а bt etilg а n ха lql а r v а kill а rining qo‘shg а n hiss а si h а m nih о yatd а k а tt а
bo‘ldi. А n а shund а y ij о dk о rl а r sir а sig а kiruvchi а sli f о rs bo‘lg а n а j о yib sh о irl а r
B а shsh о r ibn Burd h а md а А bu Nuv а s а l о hid а а jr а lib tur а di.
Yangil а nish d а vri v а kill а rid а n biri B а shsh о r ibn Burd (714-783) B а sr а d а
f о rs qull а ri о il а sid а t а v а llud t о pdi. U B а sr а v а B а g‘d о dd а yash а b, а r а b v а f о rs
till а rid а ij о d qilg а n. B а shsh о r ibn Burd muh а bb а t lirik а sining ust а si bo‘lib,
m а qt о v-m а dhiya v а h а jviy m а zmund а gi sh е `rl а r yar а tg а n, а r а b sh е `riyatid а gi
а n` а n а viy q о id а l а rni buzib, “yangich а uslub”ning а s о schisi bo‘lg а n 33
.
Qur`onda sharob ta’qiqlangan bo‘lishiga qaramasdan abbosiylar davrida
Bag‘dodda ommaviy mayxo‘rlik avj oldi. Mayni tarannum etgan rang-barang
she’rlar shoirlar ijodida ko‘p kuzatilardi. Abbosiylar davrining yirik shoiri Al-
Hasan Abu Nuvas (762-815) ham mayni madh etib she’rlar bitdi. U 795-yili
Bоg‘dоdgа, Хоrun аr-Rаshid sаrоyigа kеlgаn. Аbu Nuvas Хоrun аr-Rаshidni
mаdh etib qаsidаlаr yozdi vа uning e’tibоrini qоzоndi, birоq tеzdа хаlifа uni
sаrоydаn chеtlаshtirib, qаmаshni buyurdi, chunki shоir shе`rlаridа ахlоqiy
chеgаrаdаn chiqib kеtgаn edi. Qаmоqdаn chiqqаch аl-Аmin хаlifаligi dаvridа
sаrоy shоiri dаrаjаsigа ko‘tаrildi. Bu gаl hаm shоir shе`rlаridа ko‘prоq mаy
hаqidа yozаdi. Gаrchi mаypаrаst bo‘lsа-dа, nihоyatdа istе`dоdli bo‘lgаn ushbu
shоir hurfikrli lirikаning g‘оyatdа аjоyib nаmunаlаrini yarаtgаn. Аbu Nuvаs shе`r
yozishning o‘tа nоzik tехnikаsi bilаn hаm, shuningdеk, hukrfikrlik bilаn hаm
dоng tаrаtgаn edi. U she’rlarni shunday yorqin tasvirlar bilan ifodaladiki, unda
voqealarning real kartinasi mukammal aks etadi 34
.
Abbosiylar davri adabiyotining yana bir e’tiborli jihati mayxo‘rlik she’riyati
bilan bir qatorda bosh yo‘nalish ham yuzaga keldi. Bu yo‘nalishning vakillari
nafsni tiyish, dunyoviy hoyu-havaslardan nafratlanish, tarki dunyolikni bosh
33
ЎзМЭ 11 том. -Т.: “Ўзбекистон миллий энциклопедияси” Давлат илмий нашриёти, 2005 , 416 бет.
34
Ланда Р.Г. История арабских стран. - М.: Восточный университет , 2005, стр. 70.
17

mavzu qilib ijod qilishdi. Bu yo‘nalishning yorqin vakili Abu al-Ataxiya (748-
825) hisoblanadi. Shоir Хаlifа Mаhdi zаmоnidа Bаg‘dоdgа kеlib, хаlifаgа аtаb
qаsidаlаr yozаdi. Sаrоy shоiri sifаtidа Хаlifа аl-Mаhdiydаn kеyingi хаlifаlаr -
Хоrun аr-Rаshid, аl-Аmin, аl-Mаmunlаr dаvridа hаm ijоd qilib mаdhiyalаr,
fаlsаfiy, pаnd-nаsihаtli shе`rlаr yozаdi. Dastlab shoir o‘z ijodini muhabbat
lirikasi bilan boshlagan bo‘lsa-da, keyingi ijodida ko‘prоq o‘zigа хоs bo‘lgаn -
zuhdiyot (o‘z nаfsini tiyish, tаrki dunyo qilish) jаnridа аsаrlаr yarаtib, ungа аsоs
sоldi. Аbu al-Аtахiyani аrаb shе`riyatidаgi fаlsаfiy tаrkidunyochilik аsоschisi
dеb hisоblаydilаr. U ko‘prоq shе`riy yangilаnish tаrаfdоrlаridаn bo‘lgаn 35
.
Yangilаnish dаvri nаsri. Proza abbosiylar davrida eng yuksak cho‘qqisiga
chiqdi. Ko‘plab yangi nasriy asarlar janrlari paydo bo‘ldi va eski shakldagi nasriy
ijod namunalari o‘z ahamiyatini yo‘qotib bordi. Notiqlik san`ati asta-sekin quyi
pog‘onaga tushdi. Uning o‘rniga esa hikoyalar, romanlar kabi adabiy asarlar keng
tarqaldi. Fors, yunon va boshqa tillardan arab tiliga ko‘plab tarjimalar qilindi.
Аrаb аdаbiyotining buyuk nаmоyondаsi Аbdullоh ibn аl-Muqаffа (724-759)
umri dаvоmidа fоrs аdаbiyoti vа fоrs dаvlаti tаriхigа оid аsаrlаrni аrаb tiligа
tаrjimа qilib, ulаrni tаrg‘ibоt qilgаn. U fоrs dаvlаti tаriхigа оid “Хudоynоmа”
аsаrini yozdi. Bu аsаr fоrs-erоn shоhlаri tаriхigа оid bo‘lib, Firdаvsiy o‘zining
“Shоhnоmа” аsаrini yozishdа mаnbа sifаtidа fоydаlаngаn. Ibn аl-Muqаffа
“Risоlаtu-s-Sахоbа” аsаrini Хаlifа аl-Mаnsurgа аtаb yozgаn. “Rаsоilu-l-
Хоtibin” (“Nоtiqlаr risоlаsi”), “аl-Аdаb аl-Kаbir” (“Kаttа оdоbnоmа”) vа “аl-
аdаb аs-Sаg‘ir” (“Kichik оdоbnоmа”) аsаrlаridа muаllif kishi аvvаlо, o‘z
ruhiyatini tеtiklаshtirishi, o‘z tаfаkkurini оydinlаshtirishi kеrаk, dеb yozаdi. Ibn
аl-Muqаffаning yanа bir хizmаti shundаki, u “Kаlilа vа Dimnа” аsаrini qаdimiy
fоrs tilidаn аrаb tiligа tаrjimа qildi. Taxminan VI asrlarda Hindistonda yaratilgan
hayvonlar misolida turli insonlar xarakterlarini ifodalovchi “Kalila va Dimna”
eposining agar arabcha tahriri bo‘lmaganda bizgacha yetib kelishi dargumon edi.
Qаdimiyatgа qаytish-muqоbil dаvri аdаbiyoti. IX аsr аdаbiyot, ijtimоiy
hаyot, fаndа qаdimiy аn`аnаlаrgа qаytish dаvri sifаtidа tаriхdа iz qоldirdi.
35
Чистякова Т.А. Арабский халифат. – М .: Издательство Учпедгиз. 1962, 141 бет.
18

Аdаbiyotdа qаdimiy аn`аnаlаrgа muhаbbаt pаydо bo‘ldi hаmdа jоhiliya dаvri
shоirlаri mеrоsini o‘rgаnishgа kirishildi.
Bu dаvr vаkillаridаn biri Hаbib Аbu Tаmmam (796-843) vаsf jаnrini
mustаqil jаnr dаrаjаsigа ko‘tаrdi. U sаrоy shоiri sifаtidа аl-Mu`tаsimni mаqtаb,
uning jаnglаrdаgi jаsоrаtini ko‘klаrgа ko‘tаrib аsаrlаr bitаdi. Uning shogirdi Аl-
Buхturiy (821-897) ham shu davrda ijod qilgan yetuk shoirlardan hisoblanadi.
Birinchi mаrtа аl-Buхturiy Хоms shаhridа shоirlаr mushоirаsidа Аbu Tаmmam
ko‘rigidаn o‘tаdi vа uning nаzаrigа tushаdi. Ulаr ustоz vа shоgird bo‘lib
qоlаdilаr. Al-Buxturiy хаlifа dаvridа sаrоy shоiri bo‘lib хizmаt qildi 36
.
Tаrаqqiyot vа tаnаzzul dаvri аdаbiyoti. Bu dаvr аdаbiyotining yorqin
nаmоyondаsi Аbu Usmоn Аmr ibn Bахr аl-Jоhiz (775-868) bo‘lib, uning 170 gа
yaqin аsаri ensiklоpеdik хаrаktеrgа egа. U fаlsаfа, siyosаt, iqtisоd, ахlоq, оdоb,
tаriх, jug‘rоfiya, tаbiiy, аniq fаnlаrgа dоir, etnоgrаfiya, аdаbiyotshunоslik,
shе`riyat, tilshunоslik, lug‘аtshunоslikkа оid аsаrlаr yarаtdi. Uning “Kitоb аl-
bаyаn vаt-tаbyin”, “Kitаb аl-mахоsin, vаl-аdаd, vаl-аjоyib, vаl-g‘аrоyib”, “Kitаb
fi tаbаqаt аl-mug‘аnninа”, “Kitаb аl-аnоsir аl – аdаb”, “Kitаb аl-iхvаn” аsаrlаri
mаshhur.
Ibn аl-Mu`tаzz (863-908)dаn kаttа shе`riy dеvоn qоlgаn. Аsаrlаri ichidа eng
muhimi bu “Kitаb аl-bаdi`” (“Yangilik hаqidаgi kitоb”)dir. Ibn аl-Mu`tаzz
аsоsаn vаsf jаnridа ijоd qilgаn. U qаsidаlаridа ko‘prоq mаyni, оvni hаmdа tаbiаt
mаnzаrаlаrini, o‘simlik vа hаyvоnоt dunyosini vаsf etgаn. O‘zining “Kitаb аl-
bаdi`” аsаridа Ibn Mu`tаzz birinchi bo‘lib nаsr vа nаzmdа ishlаtilаdigаn bаdiiy
tаsvir vоsitаlаrigа nоm bеrib, ulаrni shаrq bаdiiyati istilоhi dаrаjаsigа ko‘tаrdi.
Bаdiiy nаsr. Bu dаvr bаdiiy nаsri bаdiiy tаsvir vоsitаlаrigа bоy, ko‘prоq
qоfiyali nаsr yoki sаj sаn`аtidа yozilgаn аsаrni tаshkil etdi. Shu dаvr mаshhur
yozuvchilаridаn Ibn аl-Аmid vа аl-Qаdi аl-Fоdilni ko‘rsаtish mumkin. Ibn аl-
Аmid nоmi ibn bilаn mаshhur bo‘lgаn Аbu-l-Fаzl Muhаmmаd ibn аl-Хusаynni
“Ikkinchi Jоhiz” dеb ta’riflаshаr edi. U аsоsаn qоfiyali nаsrdа ijоd qilgаn. Аl-
Qаdi аl-Fоdil (1134-1199)ning bir shе`riy dеvоni vа risоlаlаri to‘plаmi bоr. Bu
36
Ланда Р.Г. История арабских стран. - М.: Восточный университет , 2005, стр. 141.
19

dаvrdа nаsriy jаnrlаridаn - qissа, хаbаr, hikоya, rivоyat, lаtifа vа mаqоmаlаr rivоj
tоpdi.
Arablar jahon adabiyotiga katta hissa qo‘shdilar. Aynan ularning hissasi
bilan ko‘plab qadimiy yodgorliklar avlodlar osha yetib keldi. Ana sh unday
durdonalardan “Ming bir kecha”ni alohida e’tirof etishimiz mumkin. “ Ming bir
k е ch а ” d а 264 t а hik о ya b о r. U f о rsch а “ Ха z о r а fs о n а ” а s о sid а yar а til а g а n d е g а n
fikr b о r. Chunki u eski pахlаviy tilidаn аrаbchаgа tаrjimа qilingаn. Kеyinchаlik
ungа Bаg‘dоd vа Misr hаyotini аks ettiruvchi qаtоr аrаbiy rivоyatlаr qo‘shilgаn.
“Ming bir kеchа” Shаrq vа G‘аrb yozuvchilаri ijоdigа bаrаkаli ta’sir ko‘rsаtdi vа
u dunyoning ko‘p tillаrigа tаrjimа qilingаn 37
.
37
ЎзМЭ 5 том. -Т.: “Ўзбекистон миллий энциклопедияси” Давлат илмий нашриёти, 2003, 670 бет .
20

II BOB. “BAYT AL-HIKMA”NING TASHKIL TOPISHI VA ILM-FAN
RIVOJI.
2.1. “Bayt al-hikma”ning tashkil topishi va uning vazifalari.
O‘rta asr Sharq xalqlari fani va madaniyati tarixida Bag‘dodda bunyod
etilgan “Bayt al-hikma” so‘zsiz, yirik ilmiy voqea sanaladi. “Bayt al-hikma”
o‘zbek tilida “Hikmatlar uyi” degan mazmunni anglatadi. Bu iboradagi
“hikmatlar” ortida o‘sha davrdagi qator fanlar, jumladan, falsafa, tabobat,
falakiyot, riyoziyot, adabiyot, diniy ilmlar tushuniladi. Binobarin, “Bayt al-
hikma” birinchi navbatda, ushbu sanab o‘tilgan fanlar qolaversa, boshqa fan
yo‘nalishlarida ham ish olib borilgan ilm va tarjimalar dargohi bo‘lgan.
Mohiyatan avvaliga kutubxona sifatida bunyod bo‘lgan “Bayt al-hikma”
ko‘p vaqt o‘tmay, u yerda jamlangan kitoblarni arab tiliga tarjima qilish
markaziga aylandi. Keyinchalik esa, bu markaz tevaragida o‘z davrining eng
yirik olim va tarjimonlari to‘planib, ijod qildilar. Ta’kidlash joizki, ularning
o‘zagini Movarounnahr va Xuroson olimlari tashkil etdi. Ayni paytda bu
maskanda bir tomondan, yunon, hind va fors tillaridagi ko‘plab nodir asarlarning
jamlangani, ikkkinchi tomondan, jamlangan kitoblarning eng noyoblari tanlab
olinib, arab tiliga o‘girilgani hamda muomalaga kiritilishi, uchinchi tarafdan esa,
muhim asarlarni yaratgan taniqli olimlarning “Bayt al-hikma”da to‘plangani, uni
o‘rta asrlarning eng mashhur ilmiy dargohiga aylanishi va ilmiy adabiyotlarda
“Bag‘dod ilmiy maktabi” va “Bag‘dod akademiyasi” degan nomlar bilan
tanilishiga asos bo‘ldi 38
.
“Bayt al-hikma” ta’sis etilgan yil haqidagi ma’lumotlar hozirga qadar
ma’lum emas. U Bag‘dodning qaysi nuqtasida joylashgani borasida ham aniq bir
xulosaga kelish qiyin. Ammo u xalifa saroyining biror-bir qismida joylashgan
bo‘lishi kerak, deb taxmin qilish mumkin. Bundan tashqari, “Bayt al-hikma”ning
tashkil topishi ba’zan faqat xalifa al-Ma’mun ismi bilan ham bog‘lab
ko‘rsatiladiki, bu haqiqatdan ancha yiroqdir.
38
Абдуҳалимов Б. Байт ал-Ҳикма ва Марказий Осиё олимларининг Бағдоддаги илмий фаолияти. -Т.:
“Ўзбекистон”, 2010 , 35 бет.
21

Al-Mansur, Horun ar-Rashid, al-Ma’mun kabi Abbosiy xalifalar qadimiy
qo‘lyozma asarlar va yirik olimlarni o‘z saroylariga jalb etishga alohida e’tibor
qaratish bilan bir qatorda, bu borada mislsiz jonbozlik ham ko‘rsatdilar. Natijada
Bag‘dod tez orada butun xalifalikda ilmiy faoliyat yuritish uchun katta
imkoniyatlarga ega bo‘lgan qulay shaharga aylandi. Bu esa o‘z navbatida,
olimlarning o‘sha yerda ijod qilish ishtiyoqini oshirib yubordi.
Saroyda qo‘lyozma asarlarni saqlash abbosiy xalifalardan al-Mansur davrida
doimiy jarayonga aylandi, sifat va miqdor jihati ham tubdan o‘zgardi. Al-Mansur
nodir qo‘lyozma asarlarni to‘plashdan tashqari, o‘zga yurtlardagi olimlarni ham
o‘z saroyiga jalb eta boshladi. Uning saroyida Erondagi Gundishopur
maktabidan 
taklif etilgan turli diniy e’tiqodda bo‘lgan ko‘pgina olimlar, tabiblar,
kimyogarlar, geograflar va muhandislar xizmat qilgan. Xalifa al-Mansur davrida
astronomiya, matematika, falsafa, tabobat, tarix, adabiyotga oid bir qancha
kitoblar tarjima qilingan va mazkur noyob qo‘lyozma asarlarni saqlash uchun o‘z
saroyidan maxsus joy ajratgan. Shu tariqa “Bayt al-hikma”ning yaratilishiga asos
bo‘lgan saroy kutubxonasi paydo bo‘ldi.
Ammo bu kutubxonaning vazifasi kitobxonlarni zaruriy adabiyotlar bilan
ta’minlash emas, balki to‘plangan nodir qo‘lyozma asarlar, turli mamlakatlardan
keltirilib, arab tiliga o‘girilgan kitoblarni saqlashdan iborat bo‘lgan. Al-Mansur
davrida bu maskan hali “Bayt al-hikma” deb nomlanmagan edi. Abbosiy xalifalar
ichida eng dong taratgan Horun ar-Rashid (786-809) taxtga o‘tirganidan so‘ng,
ijtimoiy va madaniy hayotning barcha jabhalarida katta o‘zgarishlar sodir bo‘ldi.
Bu, albata, “Bayt al-hikma”ga o‘z ta’sirini o‘tkazmay qolmadi. Horun ar-Rashid
davrida “Bayt al-hikma” turli adabiyotlar saqlanadigan maskandan tarjima va
tadqiqotlar olib boriladigan markazga aylandi. U yerga kelgan taniqli ulamolar,
tadqiqotchilar nafaqat turli mavzulardagi kitoblar bilan tanishish, balki ularni
mutolaa qilish imkoniyatiga ham ega edilar. Bu davrda tarjima ishlariga bo‘lgan
ahamiyat bag‘oyat ortib, “Bayt al-hikma”dagi asarlar soni yanada ko‘paydi.

Gundishopur ilmiy maktabi Eronda Sosoniylar sulolasiga mansub hukmdorlar tomonidan tashkil etilgan bo`lib, V
asrda Vizantiyadan qochgan nasroniylar boshpana topgan. U yerda falsafadan tashqari tabobatdan ham ta`lim
berilgan, darslar suryoniy tilida olib borilgan.
22

Ibn al-Qiftiyning bu markaz haqidagi fikrlari ham nihoyatda diqqatga
sazovor. U shunday deb yozadi: “Haqiqatan, “Bayt al-hikma” turli ilmiy
yo‘nalishlar markazi bo‘lib, Horun ar-Rashid bu institut haqidagi fikrning ibtidosi
edi. Uning o‘g‘li xalifa al-Ma’mun bu ishni amalga oshirdi. “Hikmat” so‘zi
musulmon olimlarining fikriga ko‘ra ilohiy ilmlar, hisob, tabobat va falakiyotni
qamrab olgan 39
”.
Horun ar-Rashidning kichik o‘g‘li al-Amin (809-813) davrida “Bayt al-
hikma”ning faoliyati birmuncha susaygan bo‘lsa, uning katta o‘g‘li al-Ma’mun
davrida o‘z taraqqiyotining eng yuqori cho‘qqisiga ko‘tarildi. Al-Ma’mun “Bayt
al-hikma”ga alohida e’tibor bilan qaradi. Natijada uning davrida (813-833) “Bayt
al-hikma”dagi ilmiy muhit misli ko‘rilmagan darajada rivojlanib, u yerda yunon,
fors va hind tillaridagi muhim kitoblarni arab tiliga o‘girish, sharhlash bilan bir
qatorda, mustaqil ilmiy faoliyat ham olib borilib, yangi asarlar yozildi. Al-
Ma’mun diniy ilmlar, falsafa, aniq fanlar bilan qiziqqan va o‘zi ham ular bilan
muntazam shug‘ullangan. Shuningdek, u tarjimonlar va olimlarga har bir yozgan
yohud tarjima qilgan kitoblari uchun katta mukofotlar tayinlagan. Uning bevosita
homiyligi ostida Yunoniston, Hindiston, Rum, Eron va Marvdan “Bayt al-
hikma”ga katta miqdorda turli mavzudagi kitoblar kelib tushgan. Ularning
ba’zilari esa, harbiy yurishlardagi o‘lja sifatida Bag‘dodga olib kelingan.
Al-Ma’munning qo‘llab-quvvatlashi bilan eng sara asarlar tanlab olinib,
arab tiliga o‘girildi. Umuman, bu davrda tarjimonlik ishlari to‘g‘ri yo‘lga
qo‘yilib, u yaxshi tashkil etilgan doimiy faoliyatga aylandi. Tarjimonlar alohida-
alohida guruhlarga bo‘linib ishlaganlar; har bir guruhni albatta malakali, mohir
tarjimon boshqargan va so‘nggi tahrir uchun ushbu shaxs mas`ul bo‘lgan.
Tarjimalar, odatda, yunon tilidan suryoniy tiliga, so‘ngra arab tiliga, ba’zan esa
yunon tilidan to‘g‘ridan-to‘g‘ri arab tiliga o‘girilgan. Aksar hollarda, tarjimalar
kitob matnlarining asli bilan taqqoslab amalga oshirilgan. Har bir tarjimonlar
guruhi tarkibida matn ko‘chiruvchi va kitoblarni muqovalovchi mutaxassislar
39
Абдуҳалимов Б. Байт ал-Ҳикма ва Марказий Осиё олимларининг Бағдоддаги илмий фаолияти. -Т.:
“Ўзбекистон”, 2010 , 39 бет .
23

bo‘lgan. Binobarin, al-Ma’mun davriga kelib, “Bayt al-hikma” tarkibida yirik
kutubxona, tarjima va asarlar yozish, ko‘chiruvchilar hamda muqovalash uchun
ajratilgan maxsus xonalar mavjud edi. Shuningdek, al-Ma’mun davrida osmon
jismlarini kuzatish uchun ikkita rasadxona ham bunyod etilgan 40
.
Yuqorida bayon etilgan ma’lumotlar asosida “Bayt al-hikma”ning ta’sis
etilishi hamda uning vazifalari haqida quyidagicha xulosaga kelish mumkin:
Bag‘dod xalifalari saroyining ma’lum qismini egallagan “Bayt al-hikma”ning
asosi – xalifa al-Mansur davrida yaratildi, Horun ar-Rashidning homiyligi ostida,
u ancha kengaytirildi, rivojlantirildi, o‘zining tarixiy “Bayt al-hikma” nomi bilan
yuritila boshladi. Al-Ma’mun esa, u yerda mashhur allomalarni to‘plab, ularga
har taraflama ko‘mak berdi, uning eng yuqori taraqqiyot darajasiga ko‘tarilishini
va o‘sha davr uchun o‘ziga xos ilmiy maktabga aylanishini ta’minladi.
40
Абдуҳалимов Б. Байт ал-Ҳикма ва Марказий Осиё олимларининг Бағдоддаги илмий фаолияти. -Т.:
“Ўзбекистон”, 2010, 40-41 бетлар.
24

2.2. Abbosiylar davrida ilm-fan rivoji.
Abbosiylar davrida ilmu fan eng yuqori cho‘qqiga ko‘tarildi. Buning qator
sabablari bo‘lib, ular sirasiga tarjima sohasidan tashqari, kishilarning yagona
davlat va e’tiqod, ya’ni islom dini ostida birlashuvi, iqtisoddagi ko‘tarilish, arab
tilining rasmiy tilga aylanishi, ilmiy faoliyat va olimlar qadrlanadigan umumiy
muhitning paydo bo‘lishini kiritish mumkin. Bu davrda Bag‘dod shahri ilm-fan
markaziga aylandi va bu yerda tashkil etilgan “Bayt al-hikma” o‘z davrining
mashhur olimlarini jamlagan ilmiy markaz maqomini oldi. Bu ilmiy markazga
yig‘ilgan arab, fors, turk, yunon, musulmon, nasroniy, yahudiy, shuningdek,
boshqa millat va e’tiqodga mansub olimlar hamkorlikda o‘sha davr ilmlarining
deyarli barchasi bilan shug‘ullanib, qator sohalarda yirik kashfiyotlar yaratdilar,
yangi asarlar yozdilar hamda o‘z ijodlari bilan Sharq xalqlari fani va madaniyati
tarixida o‘chmas iz qoldirdilar. Quyida Abbosiylar davrida rivojlangan ba’zi
tabiiy va ijtimoiy fanlar haqida mulohazalar yuritamiz.
А str о n о miya . Abbosiylar davrida tez taraqqiy topgan fanlar qatorida
astronomiya (falakiyot)ni kiritish maqsadga muvofiq. Xalifa al-Ma’mun davrida
“Bayt al-hikma” qoshida osmon jismlarini kuzatish uchun ikkita rasadxona ham
bunyod etilgan. Birinchisi 828-yilda Bag‘dodning ash-Shammosiya mintaqasida,
ikkinchisi Damashq yaqinidagi Qasiyun tog‘ida 831-yilda qad ko‘targan. Ikkala
rasadxonaning ham faoliyatini al-Ma’mun o‘z saroyiga to‘plagan Movarounnahr
va Xurosondan kelgan astronomlar, jumladan, Muhammad (Muso) al-Xorazmiy,
Ahmad al-Farg‘oniy, Yahyo ibn Abu Mansur, Xolid ibn Abdumalik al-
Marvarrudiy, Ahmad al-Marvaziy, al-Abbos al-Javhariy va boshqalar olib
borganlar. Marvlik Yahyo ibn Abu Mansur Bag‘dodning ash-Shammosiya
mintaqasidagi rasadxonaning asoschisi va rahbari bo‘lgan. Rasadxona faoliyati
haqida u “Bayt al-hikma”ning mudiri Muhammad al-Xorazmiy (783-850)ga
hisobot berib turgan. Yahyo 831-yilda vafot etganidan so‘ng al-Xorazmiy bu
rasadxonani ham boshqaradi va u yerdagi kuzatishlarda faol qatnashadi.
Xurosonlik olim Xolid ibn Abdumalik al-Marvarrudiy esa Damashq yaqinidagi
25

Qasiyun tog‘idagi rasadxonaning tashkilotchisi, rahbari va u yerda olib borilgan
tajribalarning qatnashchisi bo‘lgan 41
.
Abbosiylar davriga kelib, musulmon astronomiyasining keyingi rivojini ikki
muhim kitob belgilab berdi, deyish mumkin. Ulardan birinchisi Bаtlimus
(Ptоlеmеy) qalamiga mansub bo‘lgan “Al-Majustiy” bo‘lsa, ikkinchisi hind
tilidan arab tiliga tarjima qilingan “Sindhind” edi. Har ikki asar ham uzoq yillar
davomida musulmon mamlakatlarida osmon sirlarini o‘rganishda asosiy manba
bo‘lib xizmat qilgan.
VIII аsrdа аrаb аstrоnоmlаridаn оtа vа o‘g‘il Fаzariylаr, Yoqub ibn Tariq
eng mаshhur оlimlаr bo‘lishgаn. Xalifa al-Ma’mun davriga kelib astronomlar
soni ko‘payib, ularning o‘zagini Markaziy Osiyodan yetishib chiqqan olimlar
tashkil etgan. Xususan, ular qatorida Muhammad al-Xorazmiy (783-850) ham
bo‘lib, garchi u matematik sifatida tanilgan bo‘lsa-da, astronomiyaga oid muhim
meros qoldirgan. “Zij”, ya’ni falakiyotga oid jadvallari hamda “Usturloblar bilan
bajariladigan amallar” kitobi al-Xorazmiyning astronomiyaga bag‘ishlab yozgan
asarlari orasida eng mashhurlari edi.
Ahmad al-Farg‘oniy (taxm. 797-865) ham Bag‘dod ilmiy markazidagi
allomalarning eng mashhurlaridan biri bo‘lgan. Hozirgi kunda al-Farg‘oniyning
sakkiz asari ma’lum bo‘lib, ularning hammasi astronomiyaga aloqador. Uning
“Samoviy harakatlar va umumiy ilmi nujum kitobi” XII asrda Yevropada lotin
tiliga ikki marta va XIII asrda boshqa Yevropa tillariga ham tarjima qilinganidan
so‘ng, uning lotinlashtirilgan nomi “Alfraganus” shaklida G‘arbda bir necha asr
davomida keng tarqaladi 42
.
Shuningdek, IX-X аsrlаrdа falakakiyotga oid jarayonlarda Rаqqо shаhridа
40 yildаn ziyod ijоd qilgаn Аbu Аbdullоh аl-Bаttоniy, ilm-fаnning turli
tаrmоqlаrigа оid 184 аsаr mеrоs qоldirgаn mаshhur erоnlik оlim Аbu Bаkr аr-
Rоziy (865-934), Markaziy Osiyoning Ahmad al-Marvaziy, Yahyo ibn Abu
41
Абдуҳалимов Б. Байт ал-Ҳикма ва Марказий Осиё олимларининг Бағдоддаги илмий фаолияти. -Т.:
“Ўзбекистон”, 2010, 126 бет.
42
Маънавият юлдузлари: (Марказий Осиёлик машҳур сиймолар, алломалар, адиблар)//Тўпловчи ва масъул
муҳаррир: М.М.Хайруллаев/.-Т.: А.Қодирий номидаги халқ мероси нашриёти, 2001, 49 бет.
26

Mansur, Abbos ibn Said al-Javhariy kabi boshqa mashhur olimlari ham samarali
ishtirok etganlar.
Mаtеmаtikа. Аrаb-musulmоn dunyosidа mаtеmаtikа tаrаqqiy tоpishigа
grеklаr vа hindlаrning ta’siri bo‘lib, hindlаrdаn “nоl” qo‘llаnаdigаn o‘nlik sаnоq
tizimi o‘zlаshtirilgаn edi. Аrаb tilidа аrifmеtikа to‘g‘risidа yozilgаn birinchi аsаr
IX аsrdа Bаg‘dоddа ishlаgаn o‘rtа оsiyolik buyuk оlim Muhаmmаd аl-
Хоrаzmiyning “Kitаb аl-jаbr vа-l-muqоbаlа” risоlаsi bo‘ldi. Аlgеbrik hаrаkаt (аl-
jаbr) bilаn bоg‘liq bo‘lgаn аmаliyot nоmi bilаn hоzirgа qаdаr mаtеmаtikаning
butun bоshli bo‘limi “Аlgеbrа” dеb yuritilаdi. “Аl-Хоrаzmiy” nоmi hаm
mаtеmаtikаgа kirdi: uning lоtinlаshtirilgаn shаklidаn (аl-Хоrаzmiyning risоlаsi
XII аsrdа lоtin tiligа tаrjimа qilingаn) “аlgоritm” tеrmini vujudgа kеltirilgаn
edi 43
.
Abd al-Hamid ibn Turk al-Xuttaliy Muhammad al-Xorazmiy bilan bir
davrda, bir shahar – Bag‘dodda yashagan va eng qizig‘i bir xil nomdagi “Kitаb
аl-jаbr vа-l-muqоbаlа” asarini yozgan matematikdir. Uning riyoziyotga oid
to‘rtta risolasi bo‘lganligi bibliografik adabiyotlarda e’tirof etiladi.
Shu o‘rinda yana bir muhim bir masala mavjud: sinus, tangens va kotangens
kabi tushunchalarni birinchi bo‘lib iste’molga kiritgan olim adabiyotlarda har xil
ko‘rsatiladi. Xususan, mashhur sharqshunos olim R.G.Landa ushbu
tushunchalarni al-Battoniy ilk bor qo‘llagan 44
,- desa, B.Abduhalimov ularni
birinchi bor Ahmad al-Marvaziy ilmiy muomalaga kiritgan 45
,- deydi.
Fizikа. Аrаb mаtеmаtiklаrining dеyarli bаrchаsi fizikа bilаn shug‘ullаngаn.
Fizikа sоhаsidа Ibn аl-Hаysаmning хizmаtlаri eng sаlmоqlidir: u o‘z zаmоnаsi
оptikаsining nihоyatdа to‘liq bаyonini yarаtgаn, hоzirgi zаmоndаgigа yaqin
bo‘lgаn ko‘z tuzilishi hаqidа ma’lumоtlаrni qo‘lgа kiritgаn edi. Аvvаl аytib
o‘tgаnimizdеk, Аbu Bаkr аr-Rоziy hаm fizikа, хuddi shuningdеk, kimyo,
аstrоnоmiya, tibbiyot bilimdоni vа аllоmаsi bo‘lib еtishgаn edi.
43
Маънавият юлдузлари: (Марказий Осиёлик машҳур сиймолар, алломалар, адиблар)//Тўпловчи ва масъул
муҳаррир: М.М.Хайруллаев/.-Т.: А.Қодирий номидаги халқ мероси нашриёти, 2001, 38-39 бетлар.
44
Ланда Р.Г. История арабских стран. -М.:Восточный университет, 2005 , стр. 73 .
45
Абдуҳалимов Б. Байт ал-Ҳикма ва Марказий Осиё олимларининг Бағдоддаги илмий фаолияти. -Т.:
“Ўзбекистон”, 2010, 139 бет.
27

Tibbiyot. Sharq xalqlari tarixida tabobat doimo alohida e’t i bor bilan tadqiq
etilgan ilmlar jumlasiga kirgan. Аbu Bаkr аr-Rоziyning tibbiyotgа оid аsаrlаri
lоtin tiligа tаrjimа qilingаn, аsrlаr dаvоmidа, shu jumlаdаn, g‘аrbdа hаm
shifоkоrlаr tоmоnidаn o‘zigа хоs dаrslik vа ensiklоpеdiya sifаtidа fоydаlаnilgаn
edi. Ar-Roziyning “Katta to‘plam” asariga tabobatning qator mavzulariga
ba’gishlangan muhim yangiliklar kiritilgan. А r-R о ziy birinchi bo‘lib ko‘pl а b
k а s а llikl а r muf а ss а l t а vsifn о m а sini b е rdi, h а r bir b е m о r uchun k а s а llik t а ri х ini
tuzishni j о riy etg а n, s е pkilni eml а shni qo‘ll а g а n edi. U birinchil а rd а n bo‘lib
j а r о h а tl а rni b о g‘ l а shd а yumsh о q p ах t а ni, а yrim tibbiyot аsbоb-uskunаlаrini
qo‘ll а shni b о shl а g а n edi. Shif о k о rl а rning i х tis о sl а shuvi h а qid а gi, tibbiy yord а m
to‘ g‘ risid а gi v а q а shsh о ql а rning o‘z-o‘zig а yord а mi х ususid а gi а s а rl а r h а m
buyuk А bu B а kr а r-R о ziy q а l а mig а m а nsubdir 46
.
T urli-tum а n hukmd о rl а r d а rg о hid а t а bib v а v а zir bo‘lg а n А bu А li ibn Sin о
buyuklikd а А bu B а kr а r-R о ziyd а n, ustun bo‘ls а ustunki, а sl о q о lishm а ydi. Uning
а s о siy а s а ri “ а l- Q о nun fi-tib ” (Tibbiyot а s о sl а ri) k е yinch а lik Yevr о p а till а rig а
bir n е ch а m а r о t а b а t а rjim а qiling а n edi (birgin а l о tin tilid а 30 m а rt а d а n ko‘pr о q
n а shr etilg а n). А n а shu 5 qismd а n ib о r а t bo‘lg а n o‘zig а хо s tibbiyot
ensikl о p е diyasi Sh а rq v а G‘ а rb shif о k о rl а ri uchun а srl а r d а v о mid а m а jburiy
tusd а gi bir d а sturil а m а l bo‘lib k е ldi. Und а k а s а llik v а s а l о m а tlik s а b а bl а ri ko‘rib
chiqilg а n, turli х il k а s а llikl а r, juml а d а n, o‘sh а k е zl а rd а jud а k а m n а rs а l а r
ma’lum bo‘lg а n yuqumli k а s а llikl а r h а qid а to‘lik klinik k а rtin а l а r t а svirl а b
b е rilg а n.
G ео gr а fiya . Istil о l а r v а f а thl а r d а vrid а а r а bl а r uchun g ео gr а fiya ulk а n
а m а liy а h а miyat k а sb etg а n edi. А yn а n shuning uchun h а m ul а r g ео gr а fiyag а о id
а s а rl а r bo‘yich а h а m, ul а rning j а nrl а ri r а ng-b а r а ngligi v а ma’lum о tl а r s е r о bligi
b о r а sid а o‘rt а а srl а rning q о lg а n b а rch а g ео gr а fl а rid а n o‘zib k е tg а n edil а r. А r а b
g ео gr а fl а ri v а s а yoh а tchil а ri isl о mning b а rch а m а ml а k а tl а ri, shuningd е k,
Е vr о p а , Ekv а t о ri а l А frik а v а K о r е yag а q а d а r О siyoning jud а ko‘pl а b qisml а ri
muf а ss а l t а svir v а t а vsifn о m а sini m е r о s q о ldirdil а r. А n а shu m а t е ri а ll а r ko‘p
46
Ullmann M. Medizin in Islam. Handbuch der Orientalistik . Leiden . Brill . 1970, page 89.
28

h о ll а rd а o‘rt а а srl а rd а yash а g а n, а yniqs а , О siyo v а А frik а ning bir q а t о r ха lql а ri
h а qid а gi ma’lum о tl а rning bird а n-bir m а nb а i bo‘lib q о lm о qd а . G ео gr а fiya
bo‘yich а ilk а s а r – “ Kit а b а l-M а m о lik v а а l-M а s о lik ” ( “ M а ml а k а tl а r v а yo‘ll а r
h а qid а gi kit о b ” ) IX а srd а qo‘lyozm а h о lid а ko‘chirilg а n edi. Uning mu а llifi k е lib
chiqishi f о rs bo‘lmish Ibn Х urd о db е h (826 - 885) musulm о n m а ml а k а tl а ri v а
ul а rning qo‘shnil а r i to‘ g‘ risid а ma’lum о tl а r b е rib o‘tg а n edi. G ео gr а fl а r v а
s а yoh а tchil а r t о m о nid а n to‘pl а ng а n ma’lum о tl аrning ulk а n z ах ir а si а r а b
о liml а rining k е yingi а vl о dl а rig а ( а l-B а kriy, а l-Q а zviniy, а d-D а m а shqiy v а
b о shq а l а r) g ео gr а fi k lu g‘ а tl а r tuzishg а imk о n b е rdi 47
.
Tаriх. Аrаblаrning tаriх fаni gеоgrаfiya bilаn chаmbаrchаs bоg‘lаngаn edi.
Tаriхiy хаrаktеrdаgi ilk qаydnоmаlаr VII аsr охirigа mаnsubdir. Ulаrdа оdаtdа
аrаb qаbilаlаrining gеneolоgik rivоyatlаri, Yamаndаgi islоmdаn аvvаlgi dаvlаt
to‘g‘risidаgi ma’lumоtlаr (оdаtdа chаlа аfsоnаviy), G‘аssоniylаr vа Lаhmiylаr
аmirliklаri hаqidа, islоm vujudgа kеlishi vа tаrqаlishi хususidаgi ma’lumоtlаr jоy
оlgаn edi. Muhаmmаd аl-Kаlbiy (763-yildа vаfоt etgаn) vа uning o‘g‘li Hishоm
(819-yildа vаfоt etgаn) аrаb qаbilаlаri shаjаrаlаri vа оg‘zаki rivоyatlаrini
to‘plаdilаr vа yozib оldilаr, аnа shulаrning аsоsidа kеyinchаlik IX-XIV аsrlаrdа
bаrchа аrаblаrning 10 dаn оrtiq shаjаrаlаri tuzilgаn edi. Shаjаrаlаr vа qаbilаviy
аfsоnаlаrgа qiziqishni siyosiy vоqеаlаrni (shu jumlаdаn, Muhаmmаd
pаyg‘аmbаrning hаrbiy yurishlаri) qаyd etib bоrish bilаn uyg‘unlаshtirib qo‘shib
оlib bоrgаn ilk tаriхchi esа, Muhаmmаd аz-Zuhriy (742-yildа vаfоt etgаn) bo‘ldi.
Ibn Is`hоq (704-767) tоmоnidаn yozilgаn qаdimgi pаyg‘аmbаrlаr tаriхi vа
Muhаmmаd hаyotnоmаsi dаstlаbki аhаmiyatli tаriхiy аsаrgа аylаndi. Аnа shu
аsаr хuddi shu mаvzugа bаg‘ishlаngаn kеyingi bаrchа аsаrlаr uchun bir nаmunа
bo‘lib хizmаt qilgаn edi 48
.
VIII-IX аsrlаrdа аyrim istilоlаr vа Хаlifаlik hаyotidаgi vоqеаlаr tаvsif vа
tаvsiri qоg‘оzgа tushirildi. IX-XI аsrlаrdа аrаb tаriхnаvisligi rаvnаq dаvrini
bоshdаn kеchirdi: butun tаriхiy jаrаyonni, shu jumlаdаn, islоm оlаmi sаrhаdidаn
tаshqаridаgi vоqеаlаr silsilаsini yoritib bеrishgа da’vоgаrlik qiluvchi jаhоn
47
Ланда Р.Г. История арабских стран. - М.: Восточный университет , 2005 , стр. 76.
48
Ланда Р.Г. Ўша асар, стр. 78.
29

umumiy tаriхigа оid umumlаshtiruvchi аsаrlаr pаydо bo‘ldi. IХ аsrdа аl-
Bаlаzuriy vа аd-Dinоvаriy, аt-Tаbаriyning “Pаyg‘аmbаr vа pоdshоhlаr tаriхi”
аsаri (аnа shu jаnrdаgi eng yirik аsаr), Аbul Hаsаn аl-Mаs`udiy (947 yildа vаfоt
etgаn)ning “Оltin kоnlаri vа qimmаtli quymа ma’dаnlаr shоdаlаri” аnа shundаy
аsаrlаr sirаsidаndir. Аbu Аli ibn Miskаvаyhning XI аsr bоshlаridа yozilgаn,
jаhоn umumiy tаriхi bo‘yichа аrаb o‘rtа аsrlаr tаriхnаvisligidа eng аhаmiyatli
аsаr bo‘lmish “Хаlqlаr tаjribаlаri hаqidа kitоb” аsаri hаm muhimlikdа аl-
Mаs`udiy аsаridаn qоlishmаydi. Muqаddаm to‘plаngаn bilimlаr zахirаlаri vа
ulаrni bаyon qilish usullаridаn fоydаlаngаn fоrslаr, shuningdеk, qоlgаn bоshqа
turli-tumаn аrаb bo‘lmаgаnlаrning ishtirоk etishi Хаlifаlik tаriхnаvislikning
shаkllаnishini jаdаllаshtirdi 49
.
Х аsr o‘rtаlаridаn bоshlаb dunyo yarаtilishidаn bоshlаnuvchi umumiy
аsаrlаr bilаn bir qаtоrdа sulоlаlаr sоlnоmаsi, аlоhidа hukmdоrlаr, ulаrning
vаzirlаri vа kоtiblаri biоgrаfiyasi, аlоhidа mаmlаkаtlаr vа shаhаrlаr tаriхigа оid
аsаrlаr vujudgа kеldi. Yamаn (аl-Hаmdоniy), Misr (Ibn Аbu аl-Hаkim), Bаg‘dоd
(аl-Hоshib аl-Bаg‘dоdiy), Dаmаshq (Ibn Аsоkir), Hаlаb tаriхi (Ibn аl-Аdim) vа
bоshqаlаr аnа shundаy аsаrlаr sirаsigа kirаdi. Shuning bаrоbаridа umumiy tаriхni
yozish hаm dаvоm etаvеrdi: Mоsuldаn bo‘lmish Izziddin ibn аl-Аsir (1160-1234)
“Mukаmmаl tаriх”ni yozishdа аt-Tаbаriy аsаrlаrigа tаyangаn edi.
Falsafa. Arab-musulmon madaniyati taraqqiyotiga falsafiy va ijtimoiy
tafakkur nihoyatda ulkan ta’sir ko‘rsatdi. Bag‘dodda Xalifa farzandlari muallifi
va murabbiysi bo‘lib ishlagan arab falsafasi asoschisi al-Kindiy (800-870)dan
boshlab barcha arab mutafakkirlari antik zamon falsafasini sharhlash bilan
shug‘ullanganlar. Arab faylasuflari falsafani “fanlar fani” deb hisoblashgan.
Shuning uchun ham bir vaqtning o‘zida barcha fanlar bilan shug‘ullanib kelgan
al-Kindiy platon va aristotel ta’limotlarini yagona tizimga birlashtirishga intilgan.
“Sharq Arastusi”, “Ikkinchi muallim” nomlari bilan ulug‘langan Abu Nasr
Forobiy (873-950) qadimgi yunon fani va madaniyatining insoniyat
sivilizatsiyasida tutgan o‘rnini yuksak baholab, butun ilmiy faoliyati davomida
49
Ирмияева Т.Ю. История мусуьмансского мира от халифата до блистательной порт ы. - M .: Издательство
«Урал-книга». 2000, электронная версия: стр. 58.
30

nafaqat unga suyandi, kishilik tarixida o‘chmas iz qoldirgan yunon olimlarining,
ko‘proq Arastuning asarlarini targ‘ib qildi, ularning ko‘plarini arab tiliga tarjima
qildi, sharhlar yozdi. Antik dunyo olimlarining qoldirgan meroslarini to‘la
o‘zlashtirmasdan turib, fan va madaniyatni rivojlantirish mumkin emasligini
yaxshi tushungan Abu Nasr Forobiy yunon mutafakkirlarining ta’siriga tushib
qolmadi, balki o‘z davri sharoitida mustaqil fikr yurituvchi alloma sifatida
o‘zini namoyon qildi.
Abbosiylar davrida me’morchilik. Qohiraning qadimiy masjidlaridan biri
Ibn Tuluna (885-yil) masjidining loyihasi ham Amra masjidi loyihasiga o‘xshash
bo‘lsa-da, undan bezaklari va naqshinkorligi bilan ajralib turardi. Masjidning
derazalari naqshli panjaralar bilan to‘silgan edi. Hovli o‘rtasidagi hovuz yopiq
gumbaz bilan berkitilgan edi.
Abbosiylar davrida shaharsozlik shu qadar taraqqiy etdiki, natijada Xalifalik
hududida yangi va ko‘rkam shaharlar birin-ketin qad rostladi. Dastlab, xаlifа аl-
Mаnsur Tigr dаryosining o‘ng sоhilidа “Madina al-Mudoshara” (“Doira shahar”)
deb nomlanuvchi shahar qurilishi uchun buyruq bergan. Chunki , butun shahar
doira shaklidagi devor bilan o‘ralishi kerak edi. Shahar 762-yildа qurildi va u
“Madinat as-Salom” nomi bilan ataldi. Ushbu nоm hujjаtlаrdа, zаrb qilingаn
tаngаlаrdа uchrаydi. Lеkin bu shаhаr tаriхgа Bоg‘dоd nоmi bilаn kirdi. Shаhаr
rеjаgа muvоfiq, аylаnа shаklidа bunyod etildi, uning diаmеtri 2,5 km ni tаshkil
etgаn. Shаhаrni pishiq g‘ishtlаrdаn qurilgаn mudоfаа dеvоri o‘rаb turgаn. Shаhаr
mаrkаzidа хаlifаning sаrоyi – “Ko‘k gumbаz” bo‘lgаn, uning yonidаn kаttа
mаsjid vа bоshqа binоlаr qurilgаn.
IX-X asrlarda shahar Osiyoda, qolaversa butun dunyodagi eng yirik
madaniy-siyosiy markazga aylandi. VIII-XIII asrlar davomida Bag‘dod
Abbosiylar poytaxti bo‘lib turdi. Xalifalik qulaganidan so‘ng, uning poytaxt
maqomi yo‘qolgan bo‘lsa-da, madaniy markaz sifatidagi ahamiyatini yo‘qotmadi.
Afsonaviy xalifa Horun ar-Rashidning nevaralaridan biri al-Mutasim 836-
yilda xalifalik poytaxtini qayta qurilgan shahar Samarraga ko‘chirdi. Bag‘doddan
138 km uzoqlikda Tigrning o‘ng sohilida qad ko‘targan ushbu shahar “xuddi
31

sahrodagi sarobday juda maftunkor” deb ta’riflanardi. Al-Mutasim bu harakati
bilan o‘z hokimiyatini mustahkamlashga intilardi, chunki ayni paytda Bag‘dod
aholisi uning haddan tashqari shafqatsiz boshqaruvidan norozi bo‘lib, katta isyon
boshlanish xavfi mavjud edi. Sakkiz xalifa Samarra farovonligi yo‘lida katta
ishlarni amalga oshirdilar, Samarra gullab-yashnagan davrda uning aholisi 200
mingga yaqin edi. Binolarning hashamati va haybati shahar hududining kengligi
hayratlanarli darajada edi. Shahar bosh ko‘chasining kengligi 100 metr bo‘lib,
ko‘chaning ikki tomonida anhor qazilib, ko‘cha atrofi va anhor sohillari daraxtlar
bilan obodonlashtirilgan edi 50
.
N е mis аrхеоlоglаri Sаmаrа хаrоbаlаridаn mаsjidlаr, sаrоylаr, uylаr, yog‘оch
vа tоshgа o‘yilgаn nаqshlаrni, dеvоrdаgi tаsvirlаrni tоpdilаr. Bu shаhаrdа 847-
yildа хаlifа аl-Mutаvаkil dаvridа qurilishi bоshlаngаn mаsjid musulmоn оlаmidа
eng yirik mаsjid hisоblаnаdi. U 38000 kv.m jоyni egаllаgаn bo‘lib, kаttа hоvli,
namоz o‘qishgа mo‘ljаllаngаn kаttа zаl vа minоrаgа egа bo‘lgаn. Bu mаsjid
Dаmаshqdа Ummаviylаr dаvridа qurilgаn mаsjitdаn hаm kаttаdir. Uning yonidа
tеpаgа qаrаb spirаl shаklidа ingichkаlаshib bоrgаn minоrа qurilgаn bo‘lib, u аl-
Mаlviya nоmi bilаn mаshhurdir. Minоrаning mе`mоrlаri qаdimgi vаvilоn
zikkurаtlаri ta’sirdа o‘tmish bilаn o‘zigа хоs аlоqа o‘rnаtgаnlаr. Minоrаning
bаlаndligi 50 m.gа. yaqin. Irоqdаgi mаsjid vа minоrаlаr hаm pishiq g‘ishtdаn
qurilgаn.
Sаmаrаdаgi Jаusаk vа Bаlkuvаr sаrоylаri hаm o‘z hаjmi vа tuzilishi bilаn
kishidа kаttа tаassurоt qоldirаdi. Jаusаk dеvоridаgi оvchilаr, o‘ynаyotgаn аyollаr,
chаvоndоzlаr, hayvоnlаr vа bоshqа turli tаsvirlаr bu dаvr tаsviriy sаn`аti hаqidа
kаttа ma’lumоt bеrаdi. Bаlkuvаr sаrоyi Mshаtta qаsrigа o‘хshаsh, lеkin undаn 15
mаrtа kаttаdir. Bu sаrоy dеvоrlаri hаm turli tаsvirlаr bilаn bеzаtilgаn. Ulаr
ichidа оdаmlаr vа hаyvоnlаr rаsmi, gеоmеtrik vа o‘simliklаrning nаqshlаri kаttа
o‘rin tutаdi. Sаmаrа shаhrining gullаb yashnаsh dаvri uzоqqа bоrmаdi, 892-yildа
50
Соколова М.В. Мировая культура и искусство. –М.: Издательский центр “Академия”, 2007, стр. 176.
32

хаlifаlikning pоytахti yanа Bоg‘dоdgа ko‘chirildi. Nаtijаdа Sаmаrа shаhri yillаr
o‘tishi bilаn e’tibоr susаygаnligi tufаyli, хаrоbаgа аylаndi 51
.
Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, hech qachon hech qaysi xalq, elat
boshqa xalqlardan uzilib qolgan, o‘z holicha yashagan emas, aks holda hech
qanday taraqqiyot bo‘lmagan bo‘lar edi. Arab xalifaligida VII asrda vujudga
kelgan arab-musulmon madaniyati ham ana shunday taraqqiyot yo‘lidan bordi.
Arab-musulmon madaniyatining shakllanishi va rivojlanishi ga quyidagi bir
qancha omillar sabab bo‘lgan:
Birinchidan, Xalifalik xalqlarining yagona Islom diniga e’tiqod qilganligi.
Islom dini yangi madaniyatning mafkuraviy asosini belgilab berdi va
Xalifalikning barcha xalqlarini uni yaratishga jalb etdi. Bunda musulmonlarning
muqaddas kitobi “Qur`oni Karim” va undan keyingi o‘rinda turuvchi hadislar hal
qiluvchi ahamiyat kasb etdi.
Ikkinchidan, i stilolar natijasida xalifalikka birlashtirilgan turli mamlakat
xalqlarining ilg‘or madaniyati imkon qadar bir-birini boyitdi. Bu o‘rinda yagona
davlat tili – arab tilining faqat Xalifalikni tashkil etgan xalqlar o‘rtasida aloqa
tiligina bo‘lib qolmay, adabiyot va ilm-fan tiliga ham aylanganligi katta rol
o‘ynagan. Buyuk allomalar qaysi xalq vakillari bo‘lmasin, arab tilida ijod
qilganlar. Bu omil xalifalik tarkibidagi turli xalqlarga bir-birining madaniyati
yutuqlaridan foydalanishga imkon yaratgan. X alifalik madaniyatini faqat arablar
emas, xalifalik tarkibiga kirgan barcha xalqlar yaratganligi ushbu omilda to‘la-
to‘kis o‘z tasdig‘ini topadi.
Uchinchidan, Xalifalikda ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy taraqqiyoti turli
darajada bo‘lgan mamlakatlar va xalqlarning bir davlatga birlashuvi, ular
o‘rtasida yaqin aloqalarning o‘rnatilishi, iqtisodiy hayotning ravnaq topishi ichki
va tashqi savdo aloqalari rivojiga turtki bergan. Bu omil o‘z navbatida o‘zaro
madaniyat almashinuvi ga ham shart-sharoit yaratgan. Savdo va hunarmandchilik,
jamiyat hayotidagi o‘zgarishlar turli muammolarni keltirib chiqardi. Ularning
yechimini topish ilm-fanning rivojiga ehtiyoj tug‘dirdi.
51
Воронина В.Л. Средневеков ый город арабских стран.-М.: Издательство ВНИИТАГ , 1991, электронная
версия стр. 7.
33

To‘rtinchidan, Islom din sifatida shakllangan davrda arablar yarim badaviy
elatlardan iborat bo‘lgan xalq edi. Tabiiyki, arablar ham o ‘ zlari zabt etgan
mamlakat xalqlarining ilg ‘ or madaniyatini zudlikda o‘zlashtirdilar. Ushbu
madaniyat xalifalikni tashkil etgan xalqlar madaniyati asosida islomga
moslashtirib mujassamlashtirilgan madaniyat edi.
Beshinchidan, Arab xalifalari olimlar, shoirlar, san`at vakillarini o‘z
homiyliklariga olganlar. Xalifalarning bu xatti-harakatini homiylik deb emas,
balki butun jamiyat bilan birgalikda haq yo‘ldan borish deb ham tushunish
mumkin. Xalifalarning ilm-fan, madaniyat rivojiga homiylik qilishi shubhasiz,
arab-musulmon madaniyatining yuksak darajada taraqqiy etishini ta’minlagan.
Shuningdek, ushbu bobda arab-musulmon madaniyatining tarkibiy
qismlarini sanab o‘tgan holda ularga ham batafsil to‘xtalib o‘tdik. Xususan,
me’morchilik sohasida yangi me’moriy inshootlar – masjid, madrasa, maqbara va
minoralarning bunyod etilishi hamda ularning o‘ziga xosliklari, tasviriy san`at va
musiqa san`atiga islomning munosabati, miniatyura, xattotlik, kitobat san`atining
arab-musulmon madaniyatida tutgan o‘rni hamda Xalifalikda amaliy san`at
sohasining rivoji kabi masalalar baholi qudrat atroflicha yoritildi.
Bundan tashqari, ushbu bobda arab-musulmon madaniyatining ummaviylar
va abbosiylar davridagi umumiy holati alohida-alohida tarzda tadqiq etildi. Bu
davrlardagi madaniy o‘sishga xulosa qilib aytganda, Ummaviylar hukmronligi
davrida diniy ilmlar va arab tiliga e’tibor berilgan bo‘lsa, Abbosiylar davriga
kelib tabiiy fanlarga bo‘lgan qiziqish ortdi. Abbosiy xalifalarning bevosita
homiyligi ostida ilm-fan misli ko‘rilmagan darajada rivojlandi, madaniyatning
turli sohalari taraqqiy etdi. Bag‘dodda tashkil etilgan “Bayt al-hikma” o‘z
davrining yetuk olimlarini jamlagan ilmiy markazga aylandi.

XULOSA
34

Inson yaralibdiki, xalqlar hech qachon bir-biridan ajragan, o‘z qobig‘iga
berkingan holda yashagan emaslar. Insoniyat erishgan hayotning turli
tomonlaridagi ulkan g‘alabalar faqat hamkorlik, boshqa xaqlar yutuqlaridan
foydalanish, ilg‘orlarga yetib olish va o‘zib ketishga intilishning mahsulidir.
G‘arbda Ispaniyadan Sharqda to Xitoy chegaralarigacha bo‘lgan mintaqani
o‘z ichiga olgan buyuk davlat, Xalifalik tarkidagi xalqlar madaniyati shunchalik
ravnaq topishining boisi, iqtisodiy, siyosiy, ijtimoiy sabablar bo‘lsa, ikkinchi
tomondan islom ta’limotining o‘zi bo‘ldi. Bu ta’limotda din aqidalari va bilim,
ilm-fan shunchalik chambarchas bog‘langan ediki, bunday holatni hech qachon
va hech qaysi diniy ta’limotda uchratmaymiz.
Arab-musulmon madaniyati turli sohalar – me’morchilik, miniatyura,
musiqa, xattotlik va kitobat san`ati, amaliy san`at, ilm-fan hamda adabiyotni
qamrab oldi. Bu sohalar VII-XI asrlarda misli ko‘rilmagan darajada taraqqiy etdi.
Islom insoniyat tarixida eng mustahkam hissa qo‘shdi, ilm rivojining o‘sha
davr uchun oliy bo‘lgan cho‘qqiga ko‘tarilishini ta’minladi. Bu taraqqiyot faqat
Sharq xalqlari manfaatlariga xizmat qilmay, umum madaniyat, sivilizatsiya
rivojiga xizmat qildi. Arab xalifalari o‘z davrining buyuk mutafakkirlarini bir
joyga to‘plab, ularga homiylik qildilar. Bag‘dodda tashkil etilgan “Bayt al-
hikma” ana shunday olimlar bir yerga jamlangan ilmiy markaz edi. Ta’kidlash
joizki, markaziy osiyolik olimlarning Bag‘dodda faoliyat olib borishi, insoniyat
fani taraqqiyotiga ulkan hissa qo‘shdi. Jumladan, Muhammad al-Xorazmiy, Abu
Bakr ar-Roziy, Ahmad al-Farg‘oniy kabi olimlarning ismlari butun dunyoda
chuqur ehtirom bilan tilga olinadi. Darhaqiqat, Markaziy Osiyo olimlari antik
ilmlarning qayta tiklanishida ishtirok etdilar, o‘z asarlari bilan qator tabiiy-ilmiy
fanlarni bir tizimga solib, fan sifatida shakllantirdilar va ularni yangi fikrlar,
g‘oyalar bilan boyitdilar. Umuman, bu davr olimlari hech qachon tor ramkadagi
millatparast bo‘lmaganlar, ular insoniyatga xizmat qilganlar. Haqiqatdan ham
amalda shunday bo‘ldi. Arab-musulmon olimlari yaratgan ilm-fan Yevropaga o‘z
ta’sirini o‘tkazdi. Bu ta’limotlar boshqa iqtisodiy, ijtimoiy sharoitda yanada rivoj
topdi va umuminsoniy sivilizatsiyaga xizmat qildi.
35

Arab-musulmon madaniyatining Yevropaga ta’siri bu mamlakatlarning
iqtisodiy, ijtimoiy taraqqiyoti ana shu ta’sirni qabul qilishni taqozo qildi.
Yevropada arab-musulmon madaniyatining ta’siri ilm-fan va san`atdagina emas,
balki jamiyat hayotining turli sohalari, kundalik hayotning ikir-chikirlarigacha
bo‘ldi. Bu haqda professor U.M. Uott shunday deydi: “Musulmon
madaniyatining G‘arbiy Yevropaga ta’siri, o‘ylaganlaridan ancha ortiq bo‘ldi.
Islom o‘zi erishgan moddiy madaniyat, texnikaviy kashfiyotlar ila G‘arbiy
Yevropa bilan faqatgina sheriklashib Yevropada ilm-fan rivojini
rag‘batlantiribgina qolmay, Yevropani o‘zi haqida yangicha tasavvurga ega
qildi”.
Islom dini, Pireney yarimorolidan to G‘arbiy Xitoygacha bo‘lgan yerlarni
o‘z ichiga olgan xalifalikning ijobiy munosabati natijasida ilm-fan misli
ko‘rilmagan darajada taraqqiy etdi. Uning umuminsoniyat tarixi uchun ahamiyati
beqiyos va uni hech qanday jarayon bilan tenglashtirib bo‘lmaydi. Hozirgi
fanlarning poydevori o‘sha vaqtlarda yaratilgan, uning amalga oshirilishida
ishtirok etganlarning aksariyati Markaziy Osiyolik olimlar bo‘lganlar. Diniy
e’tiqodi yagona bo‘lgan turli millat, xalq vakillarining aql-zakovati, idroki,
bilimi, ma’naviy boyliklari bir maqsadga qaratilganligi va islom dinining
birlashtiruvchi kuchi tufayli ilm-fan va madaniyat bobida umuminsoniy
g‘alabaga erishildi.
36

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI :
O‘zbekiston Respublakasi Prezidenti I.A. Karimov asarlari:
1. Каримов И.А. Ўзбекистон аср бўсағасида: хавфсизликка таҳдид,
барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари. –Т.: “Ўзбекистон”, 1997.
2. Каримов И.А. Юксак маънавият енгилмас куч. –Т.: “Маънавият”, 2008.
O‘zbek tilidagi adabiyotlar:
1. Абдуҳалимов Б. Байт ал-Ҳикма ва Марказий Осиё олимларининг
Бағдоддаги илмий фаолияти. - Т.: “Ўзбекистон”, 2010.
2. Абу Абдуллоҳ Муҳаммад ибн Исмоил ал-Бухорий. Ал-Жомеъ ас-саҳиҳ.
3 жилд. - Т.: Қомуслар бош таҳририяти, 1997.
3. Абу Абдуллоҳ Муҳаммад ибн Исмоил ал-Бухорий. Ал-Жомеъ ас-саҳиҳ.
4 жилд. - Т.: Қомуслар бош таҳририяти, 1997.
4. Ислом Энциклопедия. - Т.: “Ўзбекистон миллий энциклопедияси”
Давлат илмий нашриёти, 2004.
5. Маънавият юлдузлари. //Тўпловчи ва масъул муҳаррир:
М.М.Хайруллаев/.-Т.: А.Қодирий номидаги халқ мероси нашриёти, 2001.
6. Муродов А. Ўрта Осиё хаттотлик санъати тарихидан. - Т.: “Фан”
нашриёти , 1971.
7. Сулаймонова Ф. Шарқ ва Ғарб. - Т.: “Ўзбекистон”, 1997.
8. Уватов У. Муҳаддислар имоми. –Т.: “Маънавият”, 1998.
9. Ўзбек тилининг изоҳли луғати. 2 том. - T.: “Ўзбекистон миллий
энциклопедияси” Давлат илмий нашриёти, 2006.
10. ЎзМЭ 5 том. - Т.: “Ўзбекистон миллий энциклопедияси” Давлат илмий
нашриёти, 2003.
11. ЎзМЭ 6 том. - Т.: “Ўзбекистон миллий энциклопедияси” Давлат илмий
нашриёти, 2003 .
12. ЎзМЭ 11 том. - Т.: “Ўзбекистон миллий энциклопедияси” Давлат
илмий нашриёти, 2005.
13. Ҳожи Исматуллоҳ Абдуллоҳ. Марказий Осиёда Ислом маданияти. - Т.:
“Шарқ”, 2005.
37

Chet tilidagi adabiyotlar:
1. Ullmann M. Medizin in Islam. Handbuch der Orientalistik. Leiden. Brill.
1970 .
Davriy nashrlar:
1. Ёдгоров Ш. “Шарқ маданиятининг ихлосманди”. Т.: “Камолот сари”
иқтидорли ёшлар тўплами, 2010.
2. Раджиддинов М. “Аждодлардан қолган буюк мерос”. “Имом ал-
Бухорий сабоқлари”, 2006, 4 сон .
3. Сулаймонова Ф. “Ислом ва илм”. “Ўзбекистон адабиёти ва санъати”
газетаси. 1997, 13 июнь.
4. Шодмонов Н. “Мусиқа – уйғониш демак”. “Тафаккур” журнали, 1997, 3
сон.
Internet saytlari:
1. http://www. dic.academic.ru
2. http://www. evolutsia.com
3. http://www. ziyouz . com
4. http://www. xattot . uz
5. http://www.wikipedia . org
6. http://www.east-west.com
38

ILK MUSULMON TARIXNAVISLIK MAKTABINING YARATILISHI

Sotib olish