Ilk o'rta asrlar davrida o'lkamiz tarixiy geografiyasi - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	153.5KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	10 Dekabr 2024
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Alisher

Ro'yxatga olish sanasi 03 Dekabr 2024

66 Sotish

Ilk o'rta asrlar davrida o'lkamiz tarixiy geografiyasi

Sotib olish

MUNDARIJA
KIRISH ....................................................................................................................2
I BOB. O'RTA OSIYONING TARIXIY GEOGRAFIYASI .............................5
1.1 Ilk feodal davlatlarning paydo bo'lish shart - sharoitlari ..........................5
1.2 Turk xoqonligining siyosiy - iqtisodiy va etnik demografik
geografiyasi...................................................................................................16
II BOB. ARAB XALIFALIGI DAVRIDA MOVOROUNNAHRNING VA
O’RTA OSIYONING IX-XII ASRLARDAGI DAVLATLARINING
TARIXIY GEOGRAFIYASI...............................................................................21
2.1 Arab xalifaligi davrida Movorounnahrning tarixiy g е ografiyasi............21
2.2 O’rta Osiyoning IX-XII asrlardagi davlatlari tarixiy geografiyasi..........25
XULOSA................................................................................................................29
ADABIYOTLAR RO'YXATI................ ..............................................................30
1

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Birinchi Prezidentimiz Islom Karimov o‘zining
“Yuksak ma’naviyat – engilmas kuch” asarida yosh avlod qalbida yuksak
ma’naviyatni shakllantirishda ta’lim-tarbiya tizimining o‘rni yuksakligiga alohida
e’tibor qaratib “... farzandlarimizni mustaqil va keng fikrlash qobiliyatiga ega
bo‘lgan, ongli yashaydigan komil insonlar etib voyaga etkazish – ta’lim-tarbiya
sohasining asosiy maqsadi va vazifasi bo‘lishi lozim, deb qabul qilishimiz kerak” 1
,
- deb ta’kidlab o‘tadi.
Ma’lumki, axborot va bilimlar doirasi tez sur’atlar bilan kengayib borayotgan
hozirgi sharoitda barcha ma’lumotlarni faqat dars mashg‘ulotlari paytida
talabalarga etkazish vaqt nuqtai nazaridan amalga oshirish mushkul vazifa
hisoblanadi.
Tajribalar shuni ko‘rsatadiki, talaba mustaqil ravishda shug‘ullansa va o‘z
ustida tinimsiz ishlasagina bilimlarni chuqur o‘zlashtirishi mumkin. Talabalarning
asosiy bilim, ko‘nikma va malakalari mustaqil ta’lim jarayonidagina shakllanadi,
mustaqil faoliyat ko‘rsatish qobiliyati rivojlanadi va ularda ijodiy ishlashga
qiziqish paydo bo‘ladi.
Shuning uchun talabalarning mustaqil ta’lim olishlarini rejalashtirish, tashkil
qilish va buning uchun barcha zaruriy shart-sharoitlarni yaratish, dars
mashg‘ulotlarida talabalarni o‘qitish bilan bir qatorda ularni ko‘proq o‘z ustida
mustaqil ta’lim olish uchun yo‘llanma berish oliy ta’lim tizimida faoliyat olib
borayotgan professor-o‘qituvchilarning asosiy vazifalaridan biri hisoblanadi.
Talabaning mustaqil ishi – muayyan fandan o‘quv dasturida belgilangan
bilim, ko‘nikma va malakaning ma’lum bir qismini talaba tomonidan fan
o‘qituvchisi maslahati va tavsiyalari asosida auditoriya va auditoriyadan tashqarida
o‘zlashtirilishiga yo‘naltirilgan tizimli faoliyatdir.
1
O'zbekiston respublikasi birinchi prezidenti I.A.Karimov
2

Arxeologlar qazishma usuli bilan ish ko`radilar. Ayniqsa yozuvlar paydo
bo`lmasdan burungi davr tarixini arxeologiya qazishmalarida topilgan buyumlar
to`ldiradi, arxeologiya qazishmasining natijalari matbuotda keng yoritib boriladi.
Katta qurilishlardao`tkaziladigan er qazish ishlarida arxeologiya buyumlariga
ehtiyot bo`lish yuzasidan ilmiy tushuntirishlar o`tkaziladi. Arxeologiya fani hali
boshqa fanlarga qaraganda yosh bo`lishiga karamasdan, dunyoda katta e`tibor
qozongan va hammani qiziqtirgan fandir. Tarixchilikning katta yutuqlaridan biri
arxeologiyaga katta e`tibor berganligi bilan belgilanadi. Jamiyat tarixi ishlab
chiqaruvchi kuchlarning rivoji va shu asosda ishlab chiqarish munosabatlarining
turli davrda o`zgarib borishidan iborat ekanligi fanda e`tirof etilgach, tarixni
ijtimoiy-iqtisodiy tuzumlarga ajratib davrlash masalasi kun tartibiga qo`yildi.
Tarixchilikda butun insonyyat tarixi quyidagi davrlarga bo`lib o`rganiladi: 1.
Ibtidoiy jamoa tuzumi davri. 2. quldorlik davri. 3. Feodalizm davri. 4. Kapitalizm
davri. Hozirgi fanning aniqlashiga ko`ra, kishilik jamiya-ti tarixi bir million yilga
yaqinlasha boradi. SHu uzoq davrning oxirg`i ming yillaridangina sinfiy jamiyat,
ya`ni quldorlik jamiyati vujudga kelgan bo`lib, unga qadar o`tgan davrlar ibtidoiy
jamoa davrini, ya`ni sinf paydo bo`lgunga qadar o`tgan davrni o`z ichiga oladi.
O`zbekistonda tarix fani rivoj topgunga qadar, birinchidan, tarixni ishlab chiqarish
usullariga qarab davrlashtirish yo`q edi. O`zbekistonda, umuman O`rta Osiyoda
ibtidoiy jamoa davri bo`lganligiga shubha bilan qaralgan edi. Ikkinchidan, O`rta
Osiyoga aholi eron va Shimoliy Hindiston tomondan ko`chib kelgan, deb taxmin
qilinar edi. quldorlik davri ham go`yo bo`lmagan, eng qadimgi zamonlardan tortib,
so`nggi Buxoro amirlari yamonigacha O`rta Osiyo xalqlarining hayotida o`zgarish
bo`lmagan, deb uqtirilar edi. Bundan tashqari jamoat o`lkashunosligiga mustaqil
ravishda tanga pullarni o`rganuvchi mutaxassislar — numizmatlar, muhrlarni
o`rganuvchilar sfragistlar, tamg`a (gerb)larni o`rganuvchilar — geraldistlar, tosh,
metall, sopol va yog`ochdagi yozuvlarni o`rganadigan olimlar-epigrafistlar, eski
asbob-uskunalar va qurol-aslaha hamda shu kabi narsalarni to`plovchilar ham
uyushadi. Maktab o`lkashunosligi esa maktablarda tarih inson va jamiyat fani
3

o`qituvchilarining bevosita rahbarligida tashkil qilinadi. Maktab
o`lkashunosligining a`zolari V-X (XI) sinflarning eng intizomli va a`lochi
o`quvchilaridan tuzilib, ular o`lka materiallarini to`rt guruhga bo`lingan holda
to`playdilar. To`plangan arxeologik, etnografik, toponimik va arxiv hujjatlari
maktab o`lkashunoslik va tarix muzeylarida namoyish qilinadi. Maktab
o`lkashunosligi ta`lim-tarbiyani turmush, ishlab chiqarish, yangi jamiyat qurish
tajribasi bilan uzviy bog`liq holda o`rganadi. O`qitish jarayonida o`lka
materiallaridan o`rinli foydalanish o`quvchilarning o`z o`lkasi tarixini bilib olishga,
chuqur bilim olishga, mustaqil ijod qilishga bo`lgan qiziqishini orttiradi va kelgusi
hayot yo`lini tanlab olishga yordam beradi.
Kurs ishi maqsadi: Ilk o'rta asrlar davrida o'lkamiz tarixiy geografiyasi ni
o'rganish .
Kurs ishi obyekti: Ilk o'rta asrlar davrida o'lkamiz tarixiy geografiyasi .
Kurs ishi predmeti: Ilk o'rta asrlar davrida o'lkamiz tarixiy geografiyasini
shuqurroq yoritib berish .
Kurs ishi tuzilishi: Kurs ishi kirish, 2 ta bob, xulosa, foydalanilgan
adabiyotlar ro’yxatidan iborat.
4

I BOB. O'RTA OSIYONING TARIXIY GEOGRAFIYASI
1.1 Ilk feodal davlatlarning paydo bo'lish shart - sharoitlari
O’rta Osiyo tarixining V-VII asrlarini o’z ichiga oluvchi ilk feodalizm davri
bir qancha siyosiy, iqtisodiy hamda ijtimoiy, shuningdek etnik jarayonlarning
o’zgarishlari bilan izohlanadi. Bu o’zgarishlar shu vaqtda Markaziy Osiyo
hududlariga kirib kelgan ko’chmanchi qabilalar bilan bog’liqdir. Bu qabilalarning
kirib kelishi, hukmronligi va kelib chiqishi haqida tarixiy manbalarda bir-biriga zid
bo’lgan ma`lumotlar uchraydi. Yuejilar hukmdori Tsidalo jujanlar tazyiqi tufayli
qarorgohini Xini bolo shahriga ko’chirilganligi haqida ma`lumotlar beradi. Unda
yana "jasur yuejigi hukmdori Tsidolo o’z qo’shinlari bilan baland tog’dan o’tib
shimoliy Hindistondagi Gand-xaradan shimoldagi 5ta davlatni bosib oldi" deb
ma`lumot beradi. Bu solnomalardagi 427 yildagi voqealar bayon qilingan. Yapon
olimi K.Yenoki kidariylar 412-437 yillar oralig’ida Tohariston va Gandxarani qo’l
ostida birlashtirgan deb fikr bildiradi. Kidariylar haqida yana ma`lumotlarni
qoldirgan tarixchilardan biri Prisk Paniyskiydir U 456 yilda Sosoniylarning xunn-
kidariy kabilalari bilan olib borgan urushlari haqida ma`lumotlar beradi.
Xuddi shu tarixchi 464 yilda Sosoniylar shoxi Vizantiyadan xunn-kidariylarga
qarshi urushda pul bilan yordam qilishini so’raganligini, bunda u sosoniylar xunn-
kidariylarni engsa, bu ko’chmanchi qabilalar Vizantiya hududlariga tahdid
solmasligini ta`kidlab o’tganligini yozadi. Bu yozma ma`lumotlardan tashqari
numizmatik manbalar tahlil qilganda ham kidariylar ha-qida ma`lumotlar uchraydi.
Braxma tilidagi bir qancha tangalar mavjud bo’lib, ularda kidara kushanama degan
yozuvlar zarb qilingan. Ularni tahlil qilgan-da, Hindikushdan janubda 390-430
yillar oralig’ida zarb qilinganligi aniq bo’ladi. Shu narsa ma`lumki, Tsidolo va
Kidara bir shaxs ismining ikki xilda atalishidir. Lekin Hindistonga kelgan
kidariylar va Prisk Paniyskiy ma`lumotlaridagi sosoniylar urush olib borgan
kidariylar o’rtasida qanday bog’liqlik borligi muammoli ma-saladir. Yana
kidariylarning 477 yilda Gandxaradan Xitoyga elchilar jo’natganligi haqida
dastlabki ma`lumotlar Ammian Martsellinda uchraydi. Uninng yozishicha,
5

sosoniylar shoxi Shopur II 346-347 yillarda mamlakatining sharqiy chegaralarida
"Xionit va yovsinlar" hujumini qaytargan I. Markvart yozuvida hatolik bor deb hi-
soblab, keyingi atamani, ya`ni "yovsinlarni" "kusenlar"-kushonlar deb o’qishni
taklif qildi. Agar bu faraz kabul kilinsa, xioniylar va kidariylar bir vaktda siesiy
maydonga chikishgan buladi.
Ammian Martsellin xioniylar xakidagi ma`lumotlarni davom ettirib, Shopur
keyinchalik "Xionitlar va gelak-lar" bilan sulx tuzib, ittifok tuzishga erishganini
eza-di. 359 yilda xioniylar ittifokchilik shartnomasiga so-dik kolib, Shopur 11
kushinlari bilan birga Suriyaning Amid shaxrini bosib olishda katnashadi. Bu
jangda xio-niylarga Grumbat ismli kishi boshchilik kilgan 60 yillar oxiri va 70
yillar urtalarida Shopur 11 ikki martta poytaxtni Balx shaxri bulgan "kushonlar"
ustiga yurish kilganligi xakida Arman tarixchisi Favist Buzand ma``lumotlar
beradi va bu xar ikki jangda xam sosoniy-lar engiladi Albatta bu erda "kushonlar"
nomi bilan boshka bir etnik gurux kidariylar eki xioniylar gavda-langan bulishi
mumkin.
Xush xioniylarning Markaziy osiyoga kirib kelishi va xukmronligi masalasiga
kanday endashish kerak. Yaponiyalik olim K.Yanoki ya`ni bir farazni ilgari suradi.
U shu vaktgacha Xitoy manbalarida xioniylar xakida ma``lu-motlar uchramaydi
degan karashlarga karshi chikib, Xitoy solnomalaridagi "Xunnlarning" yurishlari
xakida bir jumlani keltiradi. Unda "sude xukmdorini uldirib, uning erlarini bosib
oldi" deb ezilgan. K Yanoki bu erda sude-sugd va xunnlar-xioniylarning uzidir
degan xu-losaga kelgan.
Solnomalardagi bu vokealar 437 yilga tegishlidir. Agar biz bu fikrga
kushilsak, xioniylar avval sugdni bosib olib, keyin shu xudud orkali Markaziy
osiyo janubiga karab siljishgan.
6 asrga kelib, siesiy maydonga chikkan Eftaliylar sulolasi to 6 asrning 2-chi
yarmiga kadar mintaka siesiy xaetiga etakchilik kiladilar Ularga oid kator
ma``lumot-larni biz Xitoy, Xind, Fors, Arman, Suriya, Lotin man-balaridan
topishimiz mumkin. Shuni kayd etib utish lo-zimki, ularning xammasida xam
6

Eftaliylar atamasi uch-ramaydi. Sababi xar bir til va ezuvning uz xususiyatlari
bulishida Xitoylik mualliflar Eftaliylarni turkiy tilli xalklar (tukyue) bilan boglik
ravishda ta``riflab ularning yuechji e uygur kabilalariga tegishli ekanini xam aytib
utadilar. Vizzantiyalik tarixchilar masalan, Prokopiy (6 asr), "Ular (ya``ni
eftaliylar) xunnlardan-dir, tanalari esa, ok deb masalaga aniklik xam kiritib utadi,
ya``ni eftaliylar tugridan-tugri Turkiy shajaraga boglanayapti.
Eftaliylar Turkiston mintakasida yashab kelgan kadi-miy urug, sulolalardan
bulib, 5 asrda tegishli sharoit tugilishi bilan siesiy xokimiyatni kulga kiritishga mu-
vaffak bulganlir. Eftaliylar atamasi shu sulola asos-chisi Eftalan nomidan kelib
chikkanini Vizzantiyalik Feofan xam ezgan. Shunday kilib, 5 asrning 2-chi chora-
gidan boshlab mamlakatimiz umuman Turkiston siesiy xaetida Eftaliylar xonadoni
xukmron urin tuta bosh-laydi. Bu yillar 4 asrdaek zaiflashish yuliga kirgan
kushonlar saltanatining garbiy sarxatlari sosoniylar taxdidi ostida kogan davr edi.
Eftaliylar davrida davlatimizning poytaxti kaerda bulgani xakida xam anik
ma``lumotlar yuk. Ba``zilar Boykentni (Poykent) kursatsa, boshkalari
Badaxshonda deb biladilar. Eftaliylar markazi xam avval Baktriyada sungra,
sosoniylar xavfi uzil-kesil yukka chikkach, xamda saltanat chegaralari sharkiy
turkiston xisobiga xam kengaygach, poytaxt Boykentga kuchirilgan bulsa, xech-
gap emas.
Eftalitlar sosoniylar bilan birga kurash jaraenida Markaziy osiyoning janubiga
siljiy boshlashgan. Ular 467-470 yoki 480 yillarda So’g’dni bosib olishadi va keyin
sharkiy turkistonga karab siljishadi 479 yilda turfan, 490-97 yilda Urumchi, 497 va
507 yillar oraligida kara-shara, xotan va kashgar eftalitlar davlati tarkibiga kirgan
va 6 asrning boshlarida butun sharkiy turkiston eftalitlar kul ostida birlashtirilgan
edi. Eftalitlar davlati xududlari xakida Xitoy solnomalari va Arab, Fors tarixchilari
asarlarida ma``lumotlar uchraydi. Ularga tayangan xolda Eftalitlar davlatiga
Markaziy osiyoning katta kismi, Sharkiy turkiston, Gandxara va 5 asrning 2-chi
yarmida shimoliy Xindistonning boshka bir kancha viloyatlari xam kirgan. Bu
davlatlar uz xududiga ku-ra, Kushonlar davlatidan xam katta edi.
7

7 asrda Oltoy xududlarida davlat tuzilmalari tash-kil topaboshlaydi. Bu davlat
birlashmalaridan biri Turk xokonligi bulib, Markaziy osiyo tarixida muxim urin
tutadi. Bu davlatning asoschisi Bumin avval tele kabilalarini birlashtirib, sungra
jujanlarga kattik zarba beradi. Ularni inkirozga uchratib, muguliston va Oltoy
xududla-rida davlat tuzadi. Shu yili ya``ni 551 yilda Bumin Yabgu unvonini oladi
va shu davrdan boshlab Turk xokonligi rasmiy e``tirof etiladi. Davlat
xududlarining kengayi-shi Buminning vorisi Muxan(553-572y) davriga tugri
keladi Istilochilik yurishlarining garbiy yunalishiga Muxanning ukasi Istemi
boshchilik kildi. Albatta Turk-larning janubga siljishida Eftalitlar bilan tukna-
shuvlar kelib chikishi anik edi. Turklar va Eftalitlar urtasidagi dastlabki
tuknashuvlar 6 asrning 50 yillariga tugri keladi.
Ular dastlab Markaziy osiyoning shimoliy kismida tuknash-gan edilar.
Turklar Eron bilan Eftalitlarga karshi it-tifok tuzadi va ikki tomonlama kurshovda
kolgan Efta-litlar turklarga yaxshi karshilik kursata olmaydi va Bu-xoro yakinidagi
xal kiluvchi jangda engilishadi. Katta Kultegin bitiktoshida "ular (Muxan va
Istemi) Temir-kapigiga uz xalkini eyishdi" degan ezuvlar bor. Temir kapig ya``ni
temir darvoza Boysun togidagi Sugd va Toxa-riston oraligidagi utish joyi edi.
Demak, turklar janubda mana shu xududlargacha etib kelgan. Turk
xokonligining sharkdan garbgacha bulgan chegarasi esa, Koreyadan Kora dengiz
buylarigacha chuzilgan edi. Lekin bu davlat u darajada mustaxkam bulmay balki,
urug-kabilachilik sababli xam 603 yilda ichki nizolar tufayli davlat ikkiga -garbiy
va sharkiy turk xokonligiga bulinib ketadi. Turk xokonligi davrida ulkaning savdo-
sotik konchilik, xunarsandchilik, dexkonchilik ka-bi soxalarida tarakkiet
tuxtamagan. Tashki savdoda turklar va Eron urtasidagi buyuk ipak yulidagi
rakobat tufayli uzgarishlar yuz berdi. Bu vaktda savdo yulining janubiy tarmogidan
kura shimoliy tarmogi ancha tarakkiy kildi.
Turk xokonligining asosiy savdo xamkorlari Xitoy, Xindiston, Vizzantiya
kabi davlatlar bulib, bu davlatlar bilan olib borilgan savdo alokalarida asosan
sugdlik savdogarlar katta urin tutgan.
8

Shark va garb munosabatlarida usha asrlarda eng muxim omillardan biri bu-
ipak bilan savdo kilish bulgani uchun xom asheni ishlab chikarishda asosiy urinni
egalla-gan. Xitoyni jilovlash va bu bilan xalkaro iktisodiy alokalarga kat``iy ta``sir
utkazish siesati xam nazarda tutilgani anik. Ana shu talablardagi vazifa amalga
oshi-rilib bulingandan keyingina (masalan Xitoyliklarga yiliga yuz ming parcha
ipak mikdorida ulpon solinishi) navbatdagi maksad - Eftaliylar sulolasi faoliyatiga
chek kuyishga kirishiladi Bunda Eron omilidan ustalik bilan foydalaniladi.
Bu vaktda Eron xam Vizzantiya xam Eftaliylar bilan teskari edi. Shu
sababdan xam sosoniylar va Ashinaniy-lar urtasida eftaliylarga karshi ittifokka
erishish shunday oson xal buladiki, ish xatto Eronlik xukmdorlarning turkistonlik
malikalardan biriga uylanishgacha borib, ashinaniylar endi Eron saroyida uz
kishilariga ega bulib oladilar. Tez orada Eftaliylar xukmronligi xotimaga etadi va
bu xakda ayti utildi.
Endigi gal Ashinaniylar Vizzantiya bilan xarbiy it-tifok tuzib, Eronni sikuvga
olib, xatto ular Eftaliy-larga tulab kelgan yillik ulponni bundan buen bizga tu-
laysizlar qabilidagi shart xam kuyadilar. Shart-sharoit etilganda, xokonlikning
Krimda Vizzantiya bilan yuzma-yuz kelgan vaqtlari ham bo’lgan. Albatta
Ashinaliylarning Xitoy, Eron, Vizzantiya bilan munosabatlarda uz xukmla-rini
utkazib, xarbiy ustunliklarga erishgan vaktlarda saltanat siesiy-geografik jixatdan
yuksalgan. Shu bilan birga Erondan xam Xitoydan xam maglubiyatga uchrab,
tushgunlikka tushib qolgan paytlar ham bo’lgan.
VI asrning oxiri VII asr boshlarida Arabiston yarim orolida yangi siesiy va
ijtimoiy-iktisodiy uzgarishlar sodir bulib, markazlashgan davlat birlashmasi
vujudga keldi. Bu jaraenda shu davrda Muxammad paygambar to-monidan asos
solingan islom dini birlashtiruvchi vazi-fani bajaradi.
Muxammad paygambar vafotidan sung,ya``ni 632yildan sung,uning urniga
davlatni xalifalar boshkaradi va bu davlat tarixga arab xalifaligi nomi bilan kiradi.
Arab xalifaligi istilochilik yurishlarini olib boradi va tez orada yakin va urta
sharkning boy viloyatlarini bosib oladi. Shu bilan birga arablar Sosoniylar
9

xududlariga xam yurishlar kilib, 651 yilda Marvgacha etib keladi. va bu erda
sosoniylarning sunggi xukmdori Yezdigard III ul-dirilib, bu sulola xukmronligiga
chek kuyiladi. Mazkur xududda markazi marv bulgan Xuroson noibligi tashkil
topadi va keyinchalik bu markaz arablarning Markaziy osiyoni istilo kilish
maksadlaridagi yurishlariga bevosita boshchilik kiladi.
Arablar Amudaryoning shimolidagi yerlarni Movaroun-nahr ya``ni daryo
ortidagi yerlar deb atashadi
Uning Movarounnaxrdagi faoliyati ikki boskichga bulinadi.
1. Bu boskichda arablar Movarounnahrga fakat talon-chilik va
rakiblarning kuch-kudratini aniklash maksa-dida yurishlar olib borishadi.
2. Endi arablar movarounnaxr xududlarida istilo-chilik yurishlarini olib
borishadi.
Arablarning Movarounnahrga dastlabki yurishlari 654 yilda Maymurgga va
667 yilda Choganienga yurishlaridan boshlanadi. Arablar bundan tashkari
Buxoroga xam tez-tez xujumlar qilib turishar va har safar sulx tuzi-lib,katta
ulponlar undirib kaytishardi.
Arablarning Movarounnaxrni istilo kilishi 704 yilda Xuroson noibligiga
tayinlangan Kutayba ibn Muslim faoliyati bilan boglik. U uz faoliyatini 705 yilda
Balxni va uning atroflarini bosib olishdan boshlaydi. Mazkur xududlarni bosib
olgan Kutayba 706 yilda Poykandni istilo kiladi. Arablarning keyingi yurishlari
Buxoroga karatilgan bulib, 708-709 yillardagi urushlardan sung Buxoro
arablarning kul ostiga utadi. Kutayba Samarkand yurishiga tayergarlik kuraetgan
bir paytda Xorazmda aka-uka Xorazmshoxlarning taxt uchun kurashlari nati-
jasidagi ichki nizolar vujudga kelganidan xabar topadi. Bu erda Xorazmshoxning
ukasi Xurzod boshchiligida xalk galaeni vujudga kelgan edi. Kutayba Xorazmshox
suroviga binoan kuzgolonni bostiradi Xorazmshox esa Kutaybaga tobelik bildiradi
va shu bilan 711yilda Xorazm xam arablarning vassalligiga aylantiriladi. 712 yilda
Ku-tayba Xorazm va janubiy viloyatlardan olingan kushimcha kushin bilan
Samarkandga tashlanadi. Bir-ikki oylik kamaldan sung, Samarkand xam arablar
10

kul ostiga utadi. 713 yilda Kutayba bosib olgan xududlaridan 20000 kushin tuplab,
kushin safini kengaytiradi va Ustrushona va Xu-jand orkali Fargonaga yurish
kiladi. U Kog, Xujand, Kosonni zabt etib, 714 yilda Isfijobga yurish kiladi. 715
yilda esa, Fargona vodiysi tulik egallanib, Kash-gargacha etib borishadi. Xuddi shu
yili xalifalik taxtiga Kutaybaning ganimi Sulaymon utiradi. Sulaymonga kar-shi
kuzgolon kutargan Kutayba arab askarlari tomonidan uldiriladi va shu bilan
arablarning sharkka yurishi xam tuxtaydi.
Arab istilochilik yurishi Markaziy osiyo uchun bir kancha salbiy okibatlar
keltirib chikaradi. Yillar davomida yaratilgan boy madaniy meroslar barbod
kilinib, shaxar va kishloklarga ut kuyildi. Kuplab sugorish inshootla-rining barbod
kilinishi va maxalliy axoli vakillari-ning xalifalik kushini tarkibiga olinishi
urushlarda berilgan kurbonlar okibatida mamlakatda ishchi kuchiga bulgan extiej
tufayli mamlakat xujaligi butunlay izdan chikdi. Mamlakatda mavjud oltin,
kumush zaxiralari va kimmatbaxo buyumlar xalifalikka tashib ketildi.
O’rta Osiyoda Sugdiyonada tarixga "ok kiyimliklar" eki Mukanna kuzgoloni
(775-776, 783-784 yoxud 782-783 yillar) nomi bilan kirgan xarakat bulib utdi.
Mukanna taxallus (yuziga parda tutgan) bulib, asli ismi Xoshim ibn Xakim (eki
Xakim al-A``vor ya``ni bir kuzli xakim) Narshaxiyning yozishicha u eshligida kir
yuvuvchilik kasbi bilan shugullangan.
Kuzgolonning boshlanishi 776 yil deb xisoblanadi. Mukanna odamlarga xudo
nomidan ish yuritaetganini il-gari odam atoda, Nuxda, Ibroximda, Musoda, Isoda
va Muxammad paygambarda bulganidek, uziga xudodan vaxiy namoen
bulganligini e``lon kildi. Mukannaning saf-doshlari orasidan asli arablardan
Abdullo ibn Amir de-gan kishi bulgan Mukanna uning kiziga uylangan edi.
Mukanna Abbosiylar xalifaligiga karshi kuzgolonni boshlashni unga ishonib
topshirdi. Abdulla ibn Amr Amudaredan utib, Kashkadare vodiysida Naxshab
(karshi) va Kesh (shaxrisabz) shaxarlariga boradi. U dexkonlar orasida xam, shaxar
axolisi orasida xam katta muvaffak-kiyat bilan targibot ishlari olib boradi.
Kuzgolonchilar uzlarining asli arab bulgan amirini uldiradilar. Kuz-golon
11

Kashkadaredan Zarafshon vodiysiga utadi. Buxoro atroflari kuzgolonning yirik
markazlaridan biri bulib koladi. Bu erda Buxorxudodlar Buned ibn Tuxshodaning
uzi Mukannani kullab-kuvvatladi. Sugdienada kuzgolon kulami kengayib
ketganida Mukanna uzining 36 nafar muridi bilan Amudaredan utib, Kesh
viloyatiga yul oldi. Xisor tizma togiga mansub sanam togida mustaxkam urna-shib
oldi. Kashkadare va Samarkandning kichik shaxar va kishloklari kun sayin birin-
ketin kuzgolonchilar to-moniga uta boshlaydi. U joylashib olgan Sanam kal``asini
kamal kilish Xirot amiri Said al-Xarashiyga topshi-rildi. Narshaxiyning ezishicha,
kal``a kamali 14 yilga chuzilgan. Lekin Beruniyning ezishicha umuman kuzgolon-
ning uzi 14 yil davom etgan. Uzok vakt kamaldan keyin Sanam kal``asi kulga
olinadi. Mukannaning ulgan sanasi xam turlicha 782-783, 783-784, 785-786 yil
806 yilda Markaziy osiyoda xalifalikka karshi kuzgolon kutarildi. Goya jixatdan
bu xarakat Mukanna an``analarini davom et-tirdi. U Nasaf, Buxoro, Ustrushona
Shosh, Xorazm va boshka viloyatlarni uz ichiga olgan katta xududni egalladi.
Uning boshida isenchi arab lashkarboshisi Rofe ibn Lays turgan. U Samarkandni
zabt etib, shu erda turib xarakatga boshchilik kildi Kuzgolon 810yilda bostirildi.
Arab xalifaligida IIIasrning oxiri, IXasrning bosh-lariga kelib, siesiy va
ijtimoiy-xaetda vujudga kelgan tanazzullar okibatida zaiflashuv yuzaga keldi. Bu
vaktda xalifalar xalk galaenlarini bostirishda maxalliy zado-gonlardan foydalanadi
va bu zadogonlar xizmatlari eva-ziga biror viloyatning noibi kilib tayinlangan. Bu
esa, maxalliy zadogonlarning davlat boshkaruvi ishlariga katnashishi uchun imkon
beradi.
Xuddi shunday jaraenlar vaktida Xurosonda maxalliy axoli vakillaridan
bulgan Toxir ibn Xusayn Xuroson noibligiga utiradi. Bu vokea 821yilda yuz berib,
Toxir xalifa Ma``munning taxtga chikishiga erdam bergan edi. Toxir bir yildan
sung xalifa nomini xutbadan chikarib tashlaydi va bu uning mustakillik uchun
intilishi edi. Bu yangi sulola 873yilgacha davom etib, mazkur yilda yana bir
boshka maxalliy sulola Safforiylar tomonidan tor-mor kilinadi.
12

IXasrning 2-chi yarmida Movarounnaxrda Somoniylar sulolasi paydo buldi.
Bu sulola asoschisi Somon bulib, uning xalifalik oldidagi xizmatlari evaziga
nabirala-riga Movarounnaxrning turli viloyatlari noiblik sifa-tida beriladi. Nuxga-
Samarkand, Axmadga - Fargona, Yaxega-Shosh va Ustrushona, Ilesga-Xirot
beriladi So-moniylar sulolasi noiblariga dastlab, Axmad 864 yilda, uning vafotidan
sung esa, ugli Nasr boshchilik kiladi. 873 yilda Buxoro axolisining taklifiga binoan
bu xudud xam Somoniylar boshkaruviga utib, unga Nasrning ukasi Ismoil noib
kilib, tayinlanadi Ismoil Nasrga buysun-may mustakil siesat yurgiza boshlaydi 886
yilda Nasr va Ismoil urtasida jang bulib, Ismoil engiladi lekin, ikki yildan
sung ,bulib utgan keyingi tuknashuvda Is-moil galaba kozonadi va 892 yilgacha
ya``ni akasining va-fotigacha rasmiy ravishda Somoniylar xukmdori sifatida e``lon
kilinadi.
Ismoil taxtga utirgach, mamlakatda bir kancha soxalarda xarbiy davlat
boshkaruvi soxalarida isloxotlar utkazi-ladi. Ismoil somoniy 900 chi yilda Buxoro
yakinida Safforiylar kushinini maglubiyatga uchratadi va Xuroson Somoniylar
davlati tarkibiga kiradi Bu sulola 999chi yilgacha xukmronlik kilib shu yilda
Koraxonilar davlati xududlari koraxoniylar kul ostiga utadi.
Somoniylar davlatining urnida ikkita davlat bir-lashmasi paydo buladi.
Xullas, 1005 yili Somoniylar siesiy saxnadan butun-lay tushib ketdilar va shu
vaktdan boshlab Koraxoniylar endi Buxoro, Samarkand va umuman
Amudaregacha bulgan xududlarni xam boshkara boshlaganlar. Boshkacha kilib
ayiganda, XI asr boshlarida Turkiston bir kancha siesiy kuchlar tomonidan idora
etilgan. Sharkiy Turkiston, Toshkent, Isfijob, Fargona, Samarkand, Buxoro,
Choga-nien, Xuttalon viloyatlari koraxoniylar Amudarening chap soxilidagi erlar
to gaznagacha Xuroson, seyston viloyatlari Gaznaviylar, Xorazm esa,
Xorazmshoxlar Orol den-gizidan shark va shimoldagi erlar ugizlar ittifoki to-
monidan boshkarilar edi. Yettisuv viloyatida yuksalishni boshlagan. Koraxoniylar
yukorida ta``kidlanganidek, janub-g’arb yunalishlarida uz xukmronlik doiralarini
kengaytirib borganlar va buning natijasida Cherchen da-residan Xorazmgacha
13

bulgan xududni boshkara boshlagan Siesiy markaz sifatida esa, yuksalishlari
boshlangan uz tarixiy makonlaridagi katta shaxarlardan bulmish Bola-sogun va
nisbatan undan uzokda bulmagan. Kashgarni tan-laganlar Demak asosiy siesiy
markaz shu xududda mujas-samlashgan.
961 yili Somoniy xukmdor Abdulmalik ulimidan sung vazirlar taxtga
marxumning uglini utkazadilar. Bunga manba tili bilan aytganda "Somoniylar
xonadoni uchun maktovga loyik xizmatlar kilib kelgan xamda noiblik,
lashkarboshilik yulini tutgan" Alptegin karshilik kildi. Shu tarika davlat arkonlari
va Alptegin urtasidagi mu-xoliflik kuchayib avjiga chikadi. Lashkarboshi
Buxoroni tark etadi. Movarounnaxr bilan alokani uzgan Alptegin Gazna viloyatida
uz xukmronligini urnatadi. Uninng va-fotidan (963 y) sung Gaznada navbati bilan
Amr Isxok ibn alptegin, Amrbilgategin, Amr Piriy, Amr Sabukte-ginlar
xukmronlik kiladilar. Gaznaviylar sulolasiga asos solgan xam aslida ana shu
Sabuktegin buladi. Gazna-viylar mintakaning Movarounnaxr, Fargona, Yettisuv,
sharkiy turkiston kismlarida xukmron bulgan Koraxo-nilar bilan munosabatlari
1001yilgi M Gaznaviy va Nasr koraxoniy urtasidagi kelishuvga binoan Amudare
ikki tomon manfaatlarini ajratib turuvchi chegara xi-soblangan.
Saljukiylar turkiy ugiz kavmi tarkibida dastlab xozirgi janubiy Kozogiston
xududiga tugri keladigan yaylovlardan Sirdarening urta okimidagi erlarda kuch-
manchi xaet kechirar edilar. Aslini aytganda xuddi shu vaktda Saljukiylar sulolasi
xali shakllanmagan edi. Boshkacha aytganda, Saljukiylar bu etnik nom emas.
Xasrda Balxash kulining janubidan to kuyi Volgagacha bulgan xududda turkiy
xalklardan bulmish ugizlar yashardilar. Ular kuplab kabila va uruglarga
bulinganlar. Ana shun-daylardan biri-kinik urugidan chikkan Saljuk ismli shaxs
uziningg fazilatlari bilimdonligi, abjirligi va mardligi orkasida obru-e``tibor
kozonib boradi va bir kancha ugiz kabilalari sardori katta xarbiy kuch boshligi
darajasiga erishadi. Iktisodiy-siesiy rakobat nati-jasida Saljuk uz tarafdorlari bilan
Sirdarening kuyi okimi chap kirgoklarida joylashgan. Jand viloyati yaki-niga kelib
urnashadi. Bu vokea taxminan Xasrning urta-larida sodir bulgan. Ular sunggi
14

Somoniylar xukmdor-larini xarbiy jixatdan kullab-kuvvatlaydilar. Bu
esa,saljukiylarning Samarkand, Buxoro, Kesh viloyatla-riga borib urnashishlari
uchun shart-sharoit yaratdi. 1025yili ularning bir kismi M Gaznaviyning roziligi va
bir necha shartlari bilan Saraxs,farova va obivard atrofidagi yaylovlarni uzlariga
makon kiladilar. 1040 yili Dondonokon jangida ular Gaznaviylarga xal kiluvchi
zarbani beradilar. Saljukning nabirasi Tugrulbek (1038-1063 y) Xuroson xukmdori
bulib koladi va shu ta-rika dune saltanatlari tarixida yana bir kudratli sulo-laning
rasmiy yuksalish yuli boshlangan.
Sulton Malikshox xukmronligi davrida saltanat shar-kiy turkistondan urta
dengizgacha bulgan xududni uz ichiga olgan. Uning parchalanish jaraeni XIasrning
2-chi yarmida boshlanadi. Xorazmshox deyilganda, aslida Xorazm voxa-sida
xukmronlik kilgan sulola vakili tushuniladi. Ya``ni Xorazm
xukmdori(shoxi)ma``nosini anglatadi. Uzok asrlar davomida bu viloyatda bir kator
sulolalar Xorazmshoxlar unvoni ostida faoliyat kursatganliklarini bilamiz. Xo-
razm doirasidan tashkariga chikib, mamlakat mintaka mikesida ot surib va bu bilan
cheklanmasdan boshkaruvning saltanat darajasiga erishgan sulola bu-
Anushteginiylardir (1097-1231y) Chingizxon boskini arafasida Xorazmshoxlar
sulolasi dunening eng kudratli siesiy kuchlaridan biriga aylangandi. Orol
dengizidan Xind okeanigacha Irokdan sharkiy Turkistongacha bulgan ulkan xudud
takdiri Xorazmda xal bulardi. Sun`iy sugo-rishga katta e``tibor berilib, voxalar
imkonidan iloji boricha keng foydalanishga xarakat kilingan. Natijada
dexkonchilikning rivojlanishida uzilish bulmagan Max-sulot turlarining barchasi
etishtirilgan. Shaxarlarda xaet kaynab, savdo-sotik, xunarmandchilik rivojlangan.
Mamlakatda ishlab chikarilgan turli-xildagi gazlamalar zargarlik buyumlari kiyim-
kechaklar, gilam, poendoz, teri, jun, eg-moy, sovun, kurol-aslaxa va boshkalar
ichki xamda tashki bozorda xaridorgir edi.
15

1.2 Turk xoqonligining siyosiy - iqtisodiy va etnik demografik
geografiyasi
Turk xoqonligi – Markaziy Osiyo mintaqasi va unga tutash bir necha o lkalarni o zʻ ʻ
ichiga olgan yirik saltanat (6—8-asrlar). Turk Xoqonligi ( 552 — 747 )
— Turkiylar tomonidan Yevrosiyoda yaratilgan ulkan imperiya.
Ularga Ashina urug i boshchilik qilgan. O zining eng ravnaq topgan davrida
ʻ ʻ Oxota
dengizidan Qrim yarimoroligacha , Sibirdan Hindistongacha bo lgan yerlarni
ʻ
boshqargan.
Turk xoqonligiga doyr ma lumotlar Urxun-Enasoy bitiktoshlari, xitoy yilnomalari,
ʼ
yunon ( Vizantiya ), arman, suryoniy, so g d, arab, fors, tibet, baqtriy manbalarida
ʻ ʻ
saqlanib qolgan. 6-asrning 2 yarmida Turk xoqonligi vujudga kelgunga qadar
mintaqada 2 yirik davlat: Eftaliylar va Jujanlar davlati hukm surardi.
Turk xoqonligining asoschilari bo lmish turkiy
ʻ Ashina qabilasi esa bu paytda
Oltoy toglarining jan. yon bag irlarida istiqomat qilar va Jujanlar davlatiga tobe
ʻ
edi.
Jujanlar qo l ostidagi ashina turklari kuchayib 545 y. tele qabilalarini, 551 y. esa
ʻ
jujanlarni yengadilar. Shu tariqa og aini
ʻ Bumin va Istami 552 y. Turk xoqonligiga
asos soladilar. Bumin o zini xoqon deb e lon qiladi (qarang
ʻ ʼ Bumin xoqon, Istami
xoqon ).
555 yilga kelib, Markaziy Osiyoning shim.sharqidagi qabilalar, Uzok, Sharqdagi
kidan (qoraxitoy), tatabi, shivey kabi manchjur va mo g ul qabilalari, Yenisey
ʻ ʻ
bo yidagi turkiy qabilalar ham Turk xoqonligi qo shinlari tomonidan tobe etilib,
ʻ ʻ
555 yildayoq Sharqiy Turkistonning katta qismi Turk xoqonligi ko l ostiga o tadi.
ʻ ʻ
Turk xoqoni Mug on
ʻ (553-572) Xitoyga 556-557 yillarda yurishlar qilib, bu
yerdagi G arbiy Vey (Toba) sulolasi o rnini egallagan Shim. Shim. Si (550—577)
ʻ ʻ
va Chjou (577—581) sulolalarini o z ta sir doirasiga oladi.
ʻ ʼ
Turk xoqonligi 565 y. eftaliylarga Naxshab sh. (hozirgi Qarshi sh. yaqinidagi
Yerqo rg on xarobasi) atrofida og ir zarba beradi. Turk xoqonligi eftaliylarga
ʻ ʻ ʻ
16

qarashli Choch , Farg onaʻ , Ustrushona , Samarkand , Xorazm, Buxoro, Kesh va
Nasafni qo lga kiritgan bir paytda xoqonlikning eftaliylarga qarshi
ʻ
ittifoqchisi Sosoniylar Eroni hukmdori Xusrav I Anushirvon esa Eftaliylar
tarkibida bo lgan
ʻ Toxariston , Kobuliston, Zobuliston (Shim. Afg oniston) ʻ
viloyatlarini egallaydi. Sosoniylar bilan bevosita qo shni bo lib qolgan
ʻ ʻ
xoqonlikning Eronga yuborilgan elchilarining o ldirilishi va sug diy Maniax
ʻ ʻ
boshchiligida ipak tijoratini yo lga qo yish maqsadida yo llangan elchilarga Eron
ʻ ʻ ʻ
shohining qo pol munosabatda bo lishi, hatto ular keltirgan ipak matolarni
ʻ ʻ
yoqishga buyurishi Turk xoqonligi va Sosoniylar o rtasidagi ittifoqqa raxna soladi.
ʻ
Turk xoqonligi Eron bilan orani uzib, Vizantiya imperiyasiga yaqinlashish, u bilan
savdosotiq, asosan, ipak tijoratini rivojlantirish uchun unga 567 y. mazkur Maniax
boshchiligida elchilik hay atini yuboradi. Shu paytdan boshlab ikki davlat o rtasida
ʼ ʻ
ittifoq vujudga keladi. Eron — Vizantiya o rtasida 571 y. jang boshlangach,
ʻ
g arbga yurishni davom ettirayotgan Istami shu yili Shim. Kavkazdagi Kuban
ʻ
daryosi havzasi va Ozarbayjonni qo lga kiritadi. Boshqa tarafdan esa 567 yildanoq
ʻ
Sosoniylarga qarshi Amudaryo yo nalishi bo ylab yurish uyushtira boshlagan
ʻ ʻ
Istami bu jabhada katta muvaffaqiyatlar qozonib, Toxaristonni olgach, Turk
xoqonligining jan.g arbi~y chegarasi Amudaryo bo lib qoladi. 6-asrning so nggi
ʻ ʻ ʻ
choragida Kobuliston (Kobul), Zobuliston va Xurosonning katta kismi xoqonlik
tarkibiga o tadi.
ʻ
572-581 yillarda Turk xoqonligini Taspar xoqon boshqardi.
576 yilda Turk xoqonligi bilan Vizantiya orasida ixtilof paydo bo ladi va xoqonlik
ʻ
shu yili Qrimdagi Bospor (Kerch)ni bosib oladi va 581 yilda Xersonesni qamal
qiladi. Sharqiy Yevropada xoqonlik hududi bu paytga kelib Qora dengiz sohillari,
sharqda Koreya bo g ozi, shimolida
ʻ ʻ Ural tog lari ʻ , Yenisey va Baykalbo yi ʻ ,
janubida Afg oniston
ʻ va Shimoliy Hindiston hududdarini o z ichiga olar edi. ʻ
Turk xoqonligi tarixi bilan mashhur tarixchi va arxeolog olimlar shug ullangan
ʻ
( Aleksandr Bernshtam , Lev Gumilyov , Sergey Klyashtorniy , Dmitriy
17

Savinov , Leonid Kyzlasov , Igor Kyzlasov , Olga Smirnova , Larisa Baratova ,
Nasimxon Rahmon, Shamsiddin Kamoliddinov). 580-yillarga kelib xoqonlikda
ichki nizolar, taxt talashuvlar avj oladi. Bu ishga Xitoyning Suy sulolasi ham
aralashadi. Shundan so ng xoqonlik bir muddat Oltoy tog larining sharqidan toʻ ʻ
Uzoq Sharqqacha bo lgan hududni, ya ni Jan. Sibir, Urxun havzalari
ʻ ʼ
(Mo g uliston), Shim. Xitoy hududlarini o z ichiga oluvchi Sharqiy Turk xoqonligi
ʻ ʻ ʻ
va Oltoy toglarining g arbidagi xoqonlikka qaram o lkalarni o z ichiga oluvchi
ʻ ʻ ʻ
markazi Yettisuv bo lgan G arbiy Turk xoqonligi ga bo linib ketadi.
ʻ ʻ ʻ
Markazi O tukan vodiysi (Mo g uliston) bo lgan Sharqiy Turk xoqonligi Shibi
ʻ ʻ ʻ ʻ
xoqon (609—619) davrida Xitoy (Suy) imperiyasiga qarshi jang olib boradi. U 615
yilda Xitoyga yurish qilib Yaymin (Ordos) viloyatida imperator Yandini
qurshovga oladi. Yaymindagi 41 qal adan 39 tasi Turk xoqonligi qo liga o tadi.
ʼ ʻ ʻ
618 yilda Suy sulolasini ag darib, uning o rnini egallagan Tan sulolasining
ʻ ʻ
ishlariga ham Shibi xoqon aralashadi. U bu paytgacha sharkda kidan va shivey
qabilalarini, Jan.G arbda Tuguxun (Togon) davlati hamda Turfon o lkasini
ʻ ʻ
bo ysundirgach, Xuanxe daryosini kechib o tib, Xitoy hududiga kirgan vaqtda
ʻ ʻ
vafot etadi. TaxtgaElxoqon (xitoy manbalarida Xyelixan; 620—630) o tiradi va 10
ʻ
yil davomida, asosan, Xitoy bilan kurash olib boradi. 2 marta, 624—626 yillarda
poytaxt Chananni qurshab oladi. Uning o limidan so ng Sharqiy Turk xoqonligi 50
ʻ ʻ
yilga yaqin Xitoyga karam bo lib qoladi.
ʻ
O z davrida "O n O q xoqonligi" deb yuritilgan G arbiy Turk xoqonligi Istamining
ʻ ʻ ʻ ʻ
o g li Tardu xoqon (576—603) Sosoniylar Eroniga qarshi janglar olib borib,
ʻ ʻ
g arbda o z hokimiyatini kuchaytirdi. Uning o g li Sheguy xoqon (610— 618)
ʻ ʻ ʻ ʻ
davrida xoqonlik qo shinlari jan.g arbiy hududlarda faol harakat yurita boshlaydi.
ʻ ʻ
U Eronning shim.sharqiy viloyatlariga xujum uyushtirib, sosoniylar ustidan yirik
g alabaga erishadi va Isfahon, Ray kabi shaharlarni qo lga kiritadi. Uning inisi Tun
ʻ ʻ
yabg u (Tunshexu; 618—630) xoqonlikning g arbdagi nufuzini yanada
ʻ ʻ
mustahkamlaydi. U hukmronlik qilgan davrda Turk xoqonligi ning chegarasi g arb
ʻ
va jan.g arbda, Jan.Sharqiy Yevropa dashtlari, Kavkaz, Volgabo yi, Gurgon, Marv,
ʻ ʻ
18

Hind daryosining yuqori havzalari, Shim. Hindiston va Afg onistonning aksariyatʻ
viloyatlarini o z ichiga olardi. Uning shad unvonli o g li boshchiligidagi xoqonlik
ʻ ʻ ʻ
qo shinlari Vizantiya imperatori Irakliy bilan birgalikda 627—628 yillarda Jan.
ʻ
Kavkazga safar uyushtiradi va bu yerdagi sosoniylar qo shinini yengib, Tbilisi
ʻ
shahrini qo lga kiritadi. Tun yabg u g arbiy hududlarda xrkimiyatni
ʻ ʻ ʻ
mustahkamlash maqsadida qarorgohini Shosh vohasining shimolidagi Mingbuloq
(xitoycha Syantsyuan) mavzesiga ko chiradi va boshqaruvda islohotlar o tkazib
ʻ ʻ
qaram o lkalarga turkiy tudun va eltabar unvonli vakillar jo natadi.
ʻ ʻ
630 yillarga kelib G arbiy Turk xoqonligi ham bir muddat Xitoyga qaram bo lib
ʻ ʻ
qoladi. Biroq tez orada o z qudratini tiklab oladi. Xitoy manbalarida qayd
ʻ
etilishicha, Elbilga Ishbara yabg u (630—641) ning qo l ostida Sharqiy
ʻ ʻ
Turkistondagi Kucha, Shanshan, Cherchen, Xarashar (Krrashahar) hokimliklari va
Shi (Shosh), Shi (Kesh), Xe (KushoniyaKattaqo rg on), My (Marv), Kan (Sug d)
ʼ ʻ ʻ ʻ
va Toxariston o lkalari bo lgan. Xoqonlik Istamining beshinchi bo g in avlodi
ʻ ʻ ʻ ʻ
bo lmish Ulug Ishbara (Xelu Shabolo; 651—657) xoqon hukmronligi davrida
ʻ ʻ
Xitoyga qarshi bir necha yil kurash olib boradi.
Qapag an xoqon (691—716) davrida xoqonlik mintaqadagi eng yirik davlatga
ʻ
aylanadi. U jiyanlari Qutlug Eltarish xoqonning o g illari Bilga va Kultegin
ʻ ʻ ʻ
hamda To nyuquq bilan birgalikda Xitoydagi Xuanxe daryosi g avzalari hamda
ʻ ʻ
Shandun o lkasiga yurish qilib, 23 ta shaharni qo lga kiritadi, 699 yilda
ʻ ʻ
jan.g arbga, sobiq G arbiy Turk xoqonligi hokimiyatini qo lga kiritgan
ʻ ʻ ʻ
turgashlarga va Toxariston o lkasiga yurish qiladi. Qapag an xoqon 700 y. Tangut
ʻ ʻ
o lkasiga, 701 y. Xitoyning shimoli-g arbidagi "Oltu Chub Sug daq" o lkasiga,
ʻ ʻ ʻ ʻ
703 yilda basmillarga, 705— 706 yillarda bayirqularga, 709 yilda chik va azlarga,
710 yilda qirg izlar va turgashyaarta qarshi qo shin tortib ularni qaytadan o z
ʻ ʻ ʻ
tarkibiga qo shib oladi. Turk xoqonligi Movarounnahrga bostirib kirgan arab
ʻ
istilochilariga qarshi 710 yilda qo shin yuboradi va Sug d, Shosh, Farg ona
ʻ ʻ ʻ
hokimlarining arablarga qarshi kurashida qatnashadi. Bilga xoqon (716— 734)
hukmronligi davrida Turk xoqonligi mintaqaning eng qudratli davlatlaridan biriga
19

aylandi. 716 yilda Selenga daryosi havzasida istiqomat qiluvchi uyg urlartg ., 1YIʻ
yilda o g uzlarga, 718 yilda qarluqlarta qarshi jang qilib, ularni xoqonlikka
ʻ ʻ
bo ysundiradi. Bu davrda xoqonlik hududlari sharqda Sirdaryoning sharqidan to
ʻ
g arbda Xingan tog lari yonbag irlari (Manjuriya), Shandun o lkasi (Xitoyning
ʻ ʻ ʻ ʻ
shim.sharqi, Sariq dengizdagi Boxay ko rfazigacha bo lgan yerlar)ni, janubda
ʻ ʻ
Tibetning shimoli, Sharqiy Turkiston, Xitoyning shim. viloyatlaridan to shimolida
Yenisey daryosi va Baykalbo yini o z ichiga olganligi ma lum bo ladi. 740-
ʻ ʻ ʼ ʻ
yillarga kelib Turk xoqonligi ham ichki, ham tashqi ziddiyatlarga duch keladi.
Bilga xoqonning o g illari hukmronligi davrida xoqonlik zaiflashadi. 742—744
ʻ ʻ
yillarda uyg ur, qarluq va basmil qabilalari birlashib, xoqonlikka hujum
ʻ
uyushtirishadi. 745 yilda ittifoqchilar Turk xoqonligining so nggi hukmdori
ʻ
Baymey xoqonni o ldirishadi va xoqonlik taxti uyg urlar qo liga o tadi.
ʻ ʻ ʻ ʻ
Turk xoqonligini dunyoning eng yirik davlatlari qatoriga qo shishda
ʻ
xoqonlar Bumin (551-552), Mug on
ʻ (553572), Taspar (572—581), To nga Turon ʻ
(588— 600), Shibi (609—619), Elxoqon (620—630), Qutlug Eltarish (680—
ʻ
691), Bekcho r Qapag an (691—716),
ʻ ʻ Bilga (716—734) va bosh
vazir To nyuquq
ʻ (680—726), shahzoda Kultegin (Ko l Tegin) (684—731) hamda ʻ
O n O q boshqaruvi hukmdorlari
ʻ ʻ Istami yabg u ʻ (552576), Tardu (576603), Tun
yabg u
ʻ (618—630) kabilar muhim rol o ynadilar. Ular davrida Turk xoqonligi ʻ
tomonidan Xitoy, Sosoniylar Eroni, Vizantiya kabi dunyoning kuchli davlatlariga
qarshi yurishlar uyushtiriladi.
Turk xoqonligining boshqaruvida 2 xil tizim mavjud edi: bo ysundirilgan ba zi
ʻ ʼ
o lka va viloyatlarda mavjud mahalliy sulolalar saklanib qolgan va ular xoqonlikka
ʻ
o lpon to lab turganlar; tobe o lka va viloyatlarning ayrimlari boshqaruviga
ʻ ʻ ʻ
tayinlangan x^kmdor xonadonga mansub vakillar hokimiyati.
20

II BOB. ARAB XALIFALIGI DAVRIDA MOVOROUNNAHRNING VA
O’RTA OSIYONING IX-XII ASRLARDAGI DAVLATLARINING
TARIXIY GEOGRAFIYASI
2.1 Arab xalifaligi davrida Movorounnahrning tarixiy g е ografiyasi
Boshqa arab geograflari esa O rta Osiyo hududlari xaqida so zʻ ʻ
yuritganlarida Movarounnahr atamasini juda tor ma -noda ishlatib, uni
ʼ
Xurosonning davomi yoki al-Mashriq (Sharq)ning bir qismi sifatida tasvirlaganlar.
Al-Mashriq tushunchasiga esa ular Xuroson va Movarounnahr yerlaridan tashqari,
Hindiston, Xitoy yerlarini va hatto Hind va Tinch okeanlaridagi Yaponiyagacha
bo lgan orollarni kiritganlar (Ibn Xurdodbeh). 11-asr boshidan e tiboran
ʻ ʼ
Movarounnahr istilohi hudud jihatdan ayrim manbalarda Sug d va Xorazm,
ʻ
boshqalarida esa Sug d va Shimoliy Tohariston yerlarini o z ichiga olgan. Ma no
ʻ ʻ ʼ
jihatdan esa bu atama endi Turkiston, ya ni Qoraxoniylar davlati, keyinchalik esa
ʼ
Xorazmshohlar, Chig atoiylar, Temuriylar va Shayboniylar davlatlarining
ʻ
tarkibidagi ma muriy birlikni anglatgan.
ʼ Shunday qilib , Movarounnahr atamasi
o rta asr manbalarida turlicha talqin qilinib, geografik hudud sifatida avval Turon,
ʻ
Turk xoqonligi yoki Turkiston mamlakati (7-asr gacha), keyin Xuroson (7— 10-
asrlarda) undan ham keyin Turkiston (11-asrdan boshlab), ma lum vaqt esa
ʼ
Xorazm (12-asrning oxiri — 13-asrning boshi) tarkibiga kiritilgan. Demak, bu
atama faqat geografik ma noga ega bo lib, har xil davrlarda turli davlatlar — Turk
ʼ ʻ
xoqonligi, Arab xalifaligi, shuningdek, Somoniylar, Qoraxoniylar, Xorazmshoxlar
va boshqa davlatlarning tarkibiga ma muriy birlik sifatida kirgan. Bu atama haqida
ʼ
turli manbalarda keltirilgan ma lumotlarning yig indisi ham hududiy jihatdan
ʼ ʻ
"O rta Osiyo" atamasini anglatadigan Turkiston tabiiygeografik o lkasining barcha
ʻ ʻ
yerlarini qamrab olmaydi. Chunki, mazkur mintaqa tarkibiga kirgan Shimoliy
Xuroson (Turkmaniston), Yettisuv (Qozog iston) va Janubiy Tohariston
ʻ
(Afg oniston) yerlari hech qanday manbalarda Movarounnahr tarkibiga
ʻ
kiritilmagan. Shuning uchun , Movarounnahr atamasining o rta asrlarda ishlatilgan
ʻ
eng keng ma nodagi tushunchasi tarkibiga shartli ravishda faqat Amudaryo va
ʼ
21

Sirdaryo oralig ida joylashgan yerlarni kiritish mumkin.IX asrning ikkinchiʻ
yarmida xalifalik hukmronligi tugab, Somoniylar boshqaruvining qaror topishi
bilan madaniy hayotning rivoji uchun keng yo’l ochiladi. Movarounnahming
madaniy hayotida uyg’onish davri boshlandi. Buxoro, Samarqand, Urganch, Marv,
Balx, Nishopur kabi markaziy shaharlarda kutubxonalar, kitob do’konlari qurilgan.
Movarounnahr va Xorazm jahon fani va madaniyati taraqqiyotiga ulkan hissa
qo’shgan buyuk siymolarni o’z bag’rida tarbiyalab kamolotga yetkazdi. 1004–yil
«Dorul hikma va maorif» («Bilimdonlik va maorif uyi»)–«Ma’mun akademiyasi»
shakllangan. Uning asosini Abu Nasr ibn Iroq (X asr–1034), Abulxayr ibn
Hammor (991–1048), Abu Sahl Masihiy (970–1011), Abu Rayhon Beruniy (973–
1048), Abu Ali ibn Sino (980–1037) va boshqalar tashkil etgan. 1017–yil Mahmud
G’aznaviy Xorazmga bostirib kirgandan so’ng «Dorul hikma va maorif» faoliyati
tugatilgan, olimlarning ko’pchiligi G’azna shahriga majburan olib ketilgan. 1997–
yil 11–noyabrda O’zbekiston Respublikasi Prezidentining «Xorazm Ma’mun
akademiyasini qaytadan tashkil etish to’g’risida»gi farmoni chiqdi. 2006–yil
kuzida Respublikamizda «Xorazm Ma’mun akademiyasi»ning 1000 yilligi
nishonlandi. Abu Nasr Farobiy 873–yilda Aris suvining Sirdaryoga quyilishida
joylashgan Farob shahrida tug’ilgan. U avval ona shahrida, so’ngra Samarqand,
Buxoro va Bag’dodda bilim olgan. Umrining oxirlarida Xalab va Damashq
shaharlarida yashagan. Farobiy riyoziyot, falakiyot , tabobat, musiqa, mantiq,
falsafa, tilshunoslik, tarbiyashunoslik va adabiyot sohalarida ijod etgan. U 160 dan
ortiq asar yozib, o’rta asr ilm–fan va madaniyatiga ulkan hissa qo’shdi. Bular
orasida «Arastuning «Metafizika» asariga sharh», «Musiqa kitobi». «Baxt–
saodatga erishuv haqida», «Tirik mavjudot a’zolari haqida», «Fozil odamlar
shahri» va boshqa ko’pgina asarlari muhum ahamiyatga ega bo’lgan. Farobiy
Sharqda Arastudan (Aristotel) keyingi yirik mutafakkir — «Muallimus–soniy»
nomi bilan shuhrat topdi.Abu Ali ibn Sino 980–yilda Buxoro yaqinidagi Afshona
qishlog’ida mahalliy amaldor oilasida dunyoga keldi. Maktabni bitirgach, ustozi
Abu Abdullohdan mantiq, falsafa, riyoziyot va fiqh ilmlarini o’rganadi. O’n olti
22

yoshidan boshlab turli fanlar bo’yicha Sharq va G’arb olimlarining ilmiy asarlarini
mustaqil o’rgandi. Ayniqsa, u tabobat ilmining qadimgi allomalari Gippokrat va
Galen hamda o’rta asr Sharqining buyuk hakimi va mutafakkiri Abu Bakr ar–
Roziy (865–925)–ning asarlarini puxta o’rganadi. Ibn Sino o’n yetti yoshidayoq
e’tiborli hakim va olim bo’lib yetishadi. U amir Nuh ibn Mansumi davolab
tuzatgach, somoniylaming saroy kutubxonasidan foydalanishga ruxsat oladi. Ibn
Sino taqdir hukmi bilan Gurganch (Urganch) dagi Xorazm Ma’mun akademiyasi
olimlari qatorida ijod qiladi. U 1037–yilda vafot etadi va Hamadonda dam
etiladi.Ibn Sino 450 dan ortiq, shu jumladan tibbiyotga doir 43 ta asar yozgan.
Uning 5 jildlik «Al–qonun fit–tib» («Tib qommlari») nomli qomusiy asarida
kasalliklaming kelib chiqish sabablari va manbalari, diagnostika , muolaja usullari,
dorivor o’simliklar va dori–darmonlaming xususiyatlari, parhez, inson salomatligi
uchun jismoniy tarbiyaning ahamiyati kabi tabobatning g’oyat muhim masalalariga
alohida e’tibor berilgan. Uning «Al–qonun fit–tib» asari XII asrdayoq lotinchaga
tarjima qilinib, to XVII asrgacha Yevropa tabobatida asosiy qo’llanma sifatida
foydalanilgan.Abu Ali ibn Sino Sharqda Shayx ur–rais, G’arbda esa «Avisenna»
nomlari bilan shuhrat topdi.Abu Rayhon Beruniy (973–1048) Xorazmning Kat
shahrida tug’ilib, Urganchda ta’lim olgan. Xorazmshoh Abul Abbos Ma’mun II
saroyida to’plangan olimlar bilan birgalikda Ma’mun akademiyasida ijod qilgan.
Xorazm Mahmud G’aznaviy tomonidan bosib olingach, Beruniy va boshqa olimlar
bilan birga G’azna shahriga olib ketiladi va umrining oxirigacha shu yerda ijod
qildi. Beruniy 1048–yiIda G’aznada vafot etadi. Beruniy astronomiya, geografiya,
matematika va tarix fanlari bo’yicha 160 dan ortiq asarlar yozgan. Uning
«Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar», «Hindiston». «Mineralogiya»,
«Geodeziya» kabi yirik asarlari shular jumlasidandir. U o’zining astronomiyaga
oid asarlarida Kopemikdan qariyb besh asr muqaddam Yerning Quyosh atrofida
aylanishi haqidagi fikmi o’rta asrlarda birinchi bo’lib ilgari surdi. Beruniy yerning
dumaloq shaklda ekanligini asoslab berdi. U 1029 ta yulduzning koordinatlari
kattaliklari qayd etilgan yulduzlar jadvalini hamda dunyoning geografik kartasini
23

tuzgan. Beruniyning ilmiy va falsafiy ulkan merosi shubhasiz jahon fani va
madaniyati xazinasiga qo’shilgan ulkan hissa bo’ldi. Qoraqalpog’istondagi shahar,
O’zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasining Sharqshunoslik instituti,
Toshkent Davlat Texnika universiteti Beruniy nomiga qo’yilgan. Beruniy
nomidagi O’zbekiston Respublikasi Davlat mukofoti ta’sis etilgan. Abulqosim
Mahmud az–Zamaxshariy 1075–yilda Xorazmning Zamaxshar qishlog’ida
dunyoga kelgan. Ilmga bo’lgan chanqoqlik uni Buxoro , Marv, Nishopur, Isfaxon,
Shorn, Bag’dod, Hirot va Makkada hayot kechirib, arab tili va adabiyotini, diniy
ilmlarni, xattotlik san’atini, arab maqollari va urf–odatlarini chuqur o’rganishiga
sabab bo’ldi. U mintaqa geografiyasiga doir ma’lumotlarni to’playdi.Mahmud
Zamaxshariy turli soha ilmlariga oid 50 dan ortiq asarlar yozib qoldirdi. Ayniqsa,
uning arab tili fonetikasi va morfologiyasiga bag’ishlangan «Al–Mufassal»,
Qur’oni karim tafsiriga oid «Al–Kashshof» asari musulmon olamida mashhurdir.
Zamaxshariy «Arab va g‘ayri arablar ustozi», «Xorazm faxri» kabi sharafli nomlar
bilan ulug’langan. Qohiradagi dunyoga dong’i ketgan Al–Azhar diniy
dorilfununining talabalari hozir ham «Al–Kashshof» asosida Qur’oni karimni
o’rganadilar. Mashhur fiqh (huquqshunos) olimi Burhonuddin al–Marg’inoniy
1123–yilda Rishtonda (Farg’ona vodiysi) tavallud topgan. Al–Marg’inoniyning
eng nodir asari to’rt jildlik «Hidoya» asaridir. «Hidoya» islom huquqshunoshgi
bo’yicha mukammal asar bo’lib, bir necha asrlar davomida musulmon
mamlakatlaridagi huquqshunoslar uchun ham nazariy, ham amaliy qo’llanma
vazifasini o’tab kelgan. Kitob bir qancha tillarga tarjima qilingan. Hozirgi kunda
ham muhim manba sifatida foydalanib kelinmoqda.
Arab xalifaligi yuz bergan ijtimoiy-siyosiy o’zgarishlar, yagona Islom dinining
tarkib topishi madaniy hayotga ham ta’sir etdi. Madaniy hayotda yuz bergan
ko’tarinkilik ma’naviy hayotda ham o’zgarishlar bo’lishiga olib keldi. Ana shu
ko’tarilish butun Arab xalifaligini, YAqin va o’rta SHarqni qamrab olganligi
uchun ham SHarq uyg’onish davri deb ataldi. Bu uyg’onish jarayoni IX asrdan
boshlab XV-XVI asrlargacha davom etdi.
24

2.2 O’rta Osiyoning IX-XII asrlardagi davlatlari tarixiy geografiyasi
IX,XII asrlarda O`rta Osiyo geografiyasi tarixida o`ziga xos muhim v
a yorqin davrlardan biridir. O`rta Osiyo tabiati haqidagi IX,XII asrlardagi ta
savvurlarning ikki muhim manbai bor. Birinchisi O`rt а Osiyolik olimlarning il
miy asoslari bo`lsr, ikkinchisi chet el geogriflari va sayyohlarining ilmiy ma`lu
motlaridir. Bu davrga oid geografik bilimlar Xorazmiy, Farg'oniy, Jayxoniy, Abu
Zayd Balxiy, Beruniy, qoshg'ariy Zamaxshariy va Chag'miniy asarlarida o`z a
ksini topgan. Xorazmiyning eng yirik kartografik asari "Surat alaz" ("Erning
tasviri") bo`lib, 1878 yil qohiradan topilgan. IX,XII asr geografiyasiga oid maxsus
asar yaratgan O`rta osiyolik olimlardan biri AtTermiziydir. Uning "Salnoma v
a ro`znoma" asarida qadimiy turkiy kalendar'muchal yili tahlili qilingan, dehq
onchilik ishlari, obhavo va tabiiy ofatlar berilgan. Abu Abdulla Xorazmiyning
"Mafotix alulum" (Ilmlar kitobi) asari ham muayyan geografik ahamiyatga e
ga. Terminologik lug'at harakterdagi bu asarda tabiiy geografiyaga oid bo`lga
n ko`plab terminlar izohlab berilgan. Abu Rayhon Beruniy o`zining "Al asor alboqi
ya an alqurun alqxolil" (O`tmish zamonlardan qolgan yodgorliklar) asarida turl
i tildagi ko`plab manbalar asosida yunrnlar, rimliklar, forslar, so`g'dlar, xoraz
mliklar, va boshqa xalqlarning barcha tarixiy davlari oid bayram hamda kale
ndar' sistemalari madaniy va adabiy tarixi aniq bayon qilingan. O`rtaOsiyo geo
grafiyasiga oid nodir manbalardan yana biri XI asrning turkshunos olimi Mahmud
qoshg'ariyning "Devoni lug'oti turk" asaridir. Uning bu asarida butun dunyo
xaritasi berilgan. Hamda juda ko`plab geografik hududlarga nomlar berilgan. O`rta
Osiyo va unga tutash erlardagi qabilalar geografiyasi aks ettirilgan, geografik term
inlar to`plapib ular izohlangan. Bundan tashqari ko`plab boshqa shu davr oliml
arining asarlarida O`rta Osiyo tabiati, geografiyasi va boshqalari haqida ma`lum
otlar berilgan. XIII asr arafasida mo`g'il qabilalari Urug'aymoqchilik tizimida
yashamoqda edilar. 1204,1205 yillarda ichki kurashlar natijasida Temuchin bosh
chilik qilgan qabila boshqa mo`g'il qabilalarni qo`l ostiga birlashtiribyagona ul
usni tashkil etdilar. Ular xozirgi Mo`g'iliston xududidagi Toli, Kerulan, Onon
25

daryolar bo`ylarida chorvachilik Bilan shug'ullanib kelishgan edi. Birlashtirilga
n davlat poytaxti etib qoraqoqo`rim belgilangan. 1206 yil chaqirilgan quriltoy
da temuchin yagona xukmdor deb elon qilinib unga "Chingizxon" nomi berildi. Bu
payt u Mo`g'illarga naymonlar keroitlar, tatarlar, ungutlar, uyg'urlar va boshqa
qabilalarni birlashtirgan edi. Chingizxonning davlat chegarasi Irtishdan Manch
juriagacha Boyko`ldan Tang'utgacha cho`zildi. 1206 yilgi qurultoyda "Yaso" q
onuni qabul qilindi. Yaso mo`g'il davlatini konstituttsiyasi bo`lib qoldi. Buyuk x
ondan tortib to oddiy fuqorogacha qonunga amal qilishi shart edi. 1207 yili Ching
izxonning bosqinchilik yurish boshlandi. Shu yili Tong'utlar boj to`lamaganlik
da ayblanib er mulklari talontaroj qilindi. 12071208 yillarda Э nasoy xavzasi,
Ettisuvning shimoliy qismi hamda mo`g'il erlari egallandi. 1211 yili Xitoyga
yurish boshlandi. Bu yurish 1215 yili Pekinni egallash bilan yakunlandi. Xitoyni e
gallashi Chingizxonning keyingi yurishlarida muxim axamiyat kasb etdi. Bu paytg
a kelib "Iskandar Soniy" deb elonqilindi. Sulton Muxammad Xorazm shox (1
200,1220) erlari Daytu qipchoqdan Iroq g'aznagacha Kasbiydan Ettisuvgacha c
ho`zilgan. O`zlarini davrining eng buyuk tojdori deb xisoblashgan. Ikki davlat
arboblari o`rtasida, ikki davlat o`rtasida diplamatik munosabatlar o`rnatilgan, l
ekin asosiy mAqsad ayg'oqchilik ma`lumotlarini yig'ishedi. Oldindan tayyollang
an bahonalar asosida 1919 yili Mo`g'illarning O`rta Osiyoga yurishi boshlandi. B
irinchi zarba Turkiston va Etti suvga qaratildi. 200 ming kishilik Mo`g'il, Ta
tar qo`shinlari 4 yo`nalishga bo`lindi. Birinchi qismga o`g'illari Chig'atoy va
O`qtoy boshchiligida O`tror qamalida qoldirildi. Ikkinchi qismga kata o`g'li Sh
uji boshchilik qilgan. Bu qism Sirdaryoning etagi orqali Sig'noq,O`zgan, Jan
dva Yangikent shaxarlariga chiqishi kerak edi. Uchinchi qism Oloqko`yon va
Suketucho`rbiy qo`mondonligida Sirdaryoning o`rta qismi orqali Binokat va Xo`j
andga chiqishlari kerak edi. To`rtinchi asosiy qismga Chingizxonning o`zi bos
hchilik qilib Buxoro yo`nalishda yurish boshladi. 1221 yili qishda Xorazmsh
oxlar poytaxti Urganch egallandi. Shaxar olingach Mo`g'iltatarlar janubgaBalx,
Xirot Marv va g'azna shaxarlarini talash uchun yo`l oldilar. O`rta Osiyo va
26

uning xanubidagi erlar egallagach Chingizxon 1223 yili Kavkazga chiqdi va r
us inyazlarini tormor keltirdi. Sarkardalar Jebe va Subatay boshchiligida qo`s
hinlar Kalkada Ruslar Bilan to`qnashdilar, 1223 yili Bulg'or egallandi.Chingiz
xon tiriklik paytidayoq zabt etilgan butun erlarni o`z o`g'illariga bo`lib berdi.
Katta o`g'li Jujiga Janubiy Sibirv, Ddashtqipchoq , Volga bo`yi Shimoliy Xo
razm va Darbongacha bo`lgan erlar berildi. Ikkinchi o`g'li Chig'atoyga SharqI
y Turkiston, Ettisuv Movorounaxr Xorazmning janubiy xududlari va yana Bal
x, Badaxshon, qobul, g'azna to Sind daryosigacha bo`lgan erlar. Uchinchi o`g
'li O`qtoyga vatani Mo`g'iliston va Xitoy. To`rtinchi kenjatoy o`g'li To`liga Xur
oson va Э ron erlari berilda. Har to`rt ulus ulug' xoqonga bo`yin egar edi. Xoqon p
oytaxti qoraqo`rim edi.Chig'atoyga berilgan erlar Chig'atoy ulusideb nomlanib
poytaxti Beshbalig' shahri edi. Mo`g'illarning o`troq halqni boshqarish tajribal
ari bo`lmaganligi tufayli mahalliy zodogonlar xizmatidan foydalanganlar. Mux
mud Yalovoch ham shular jumlasidan edi. Bundaylar noib etib tayinlanib, ular
orqali butun aholidan soliq yig'ishtirilib olinar edi. SoliqLar miqdori "Yaso"
qonunlariga ko`ra belgilanar edi. Asosiy soliq "kalon" bo`lib xosilning 1g'100 qism
idan olingan. "qopchur" solig'i(1935) chorva solig'i bo`lib har 100 boshdan bit
a olinar edi. Davlat xazinasi uchun "Shulen" yoki "Shulsi" solig'i belgilangan bo
`lib, har bir podadan 2 yashar qo`y va qimiz uchun har mingta otdan 1 ta biya olina
r edi. "Yom" larning xizmat xarajati ham aholidan undirib olinarji. Mo`g'il xukmd
orlariga yaxshi xizmat qilgan mahaliy zodogonlar va savdogarlar turli payzala
r Bilan taqdirlanar edi. Kun tabaqa vakillari esa ikki tomonlama zulm ostida qoldil
ar. Shu tufayli 1238 yilgi Maxmud Tarobiy kabi qo`zg'olonlar kelib chiqadi.XIII a
srning ikkinchi yarmidan boshlab mo`g'il zodogonlari o`troq xayot tarziga ko`c
ha boshladilar. 1269 yili Chig'atoy ulusi xoni qaydu mo`g'il shahzoda va no`
yonlarini quriltoyga chaqirib tog' va cho`llard а yashashga, shahar atrofiga ma
nzil ko`rmaslik, sababsiz, ekinzorlarni payxon qilmaslik qaror qabul qildi. Le
kin mo`g'il zadogonlarining o`troqlashuvi davom etdi. Chig'atoy ulusida erga eg
alik qilishning 4 turi mavjud edi: 1chisi Mulki devondavlat erlari, 2chisi mulki in
27

juxon noiblari va ularning avlodlariga qarashli erlar, 3chisi mulki vaqfmasjid,
madrasa, xaloqo, mozor va mAqbaralarga qarashli erlar, 4chisi Xususiy mulk. Chi
g'atoy ulusida savdo xo`jalikni asosiy turlaridan biri edi. Ma`sudxon davrida
(12 1289) pul tavar munosabatlarini tartibga solish mAqsadida 16 ta shaxarni
bir xil vazn va o`lchovda bo`lgan sof kumush zarb ettirildi. Asta sekinlik bil
an savdo, xunarmandchilik, dexqonchilik iziga tushadi. Yana bir pul isloxoti
Kepekxon (1309; 1318,1326) davrida o`tkaziladi. O`roqlikni va Islom dinini afza
l ko`rgan Kepakxon iqtisodiy xayotni tartibga solish mAqsadida ma`muriy va pul i
sloxoti o`tkazildi. U davlatni viloyat va tumanlarga bo`ladi. Tijorat uchun umumiy
nomi "kepaki" deb ataluvchi yirik kumush tangalardinor, mayda kumish tang
alarderhamni muomilaga kiritdi. "Kepaki" temuriylar davrida ham muomilada bo`l
gan. O`troqlasha boshlagan mo`g'il xonlari shaxar qurilishga ham etibor Bera
boshladilar. Duvoxon (1291,1306) davrida Andijon shaxriga asos solindi. Kep
ekxon Nasaf shaxri janubida saroy qurdirdi va joy qarshi nomini oldi. Bu shahar
Kepekxon davlatini poytaxti bo`lib qoldi. Mo`g'illar hukmdorligi O`rta Osiyo fan a
rboblari uchu no`ta og'ir davr bo`ldi. Ko`pchilik olimlar xalok bo`ldi, bir qismi
chet elga ketib o`sha erda ijod etishga majbur bo`ldi. Mo`g'illar davriga oid o
`lkamiz geografiyasi haqidagi malumotlar ikkiga: sharq olim va sayyoxlarinin
g asarlari va mo`g'il xukmdorlari xuzuridagi Rim papasi elchilarining sayyoxl
ik malumotlariga bo`linadi.
28

XULOSA
O’rta Osiyo tarixining V-VII asrlarini o’z ichiga oluvchi ilk feodalizm davri
bir qancha siyosiy, iqtisodiy hamda ijtimoiy, shuningdek etnik jarayonlarning
o’zgarishlari bilan izohlanadi. Bu o’zgarishlar shu vaqtda Markaziy Osiyo
hududlariga kirib kelgan ko’chmanchi qabilalar bilan bog’liqdir. Bu qabilalarning
kirib kelishi, hukmronligi va kelib chiqishi haqida tarixiy manbalarda bir-biriga zid
bo’lgan ma`lumotlar uchraydi. Yuejilar hukmdori Tsidalo jujanlar tazyiqi tufayli
qarorgohini Xini bolo shahriga ko’chirilganligi haqida ma`lumotlar beradi. Unda
yana "jasur yuejigi hukmdori Tsidolo o’z qo’shinlari bilan baland tog’dan o’tib
shimoliy Hindistondagi Gand-xaradan shimoldagi 5ta davlatni bosib oldi" deb
ma`lumot beradi. Bu solnomalardagi 427 yildagi voqealar bayon qilingan. Yapon
olimi K.Yenoki kidariylar 412-437 yillar oralig’ida Tohariston va Gandxarani qo’l
ostida birlashtirgan deb fikr bildiradi. Kidariylar haqida yana ma`lumotlarni
qoldirgan tarixchilardan biri Prisk Paniyskiydir U 456 yilda Sosoniylarning xunn-
kidariy kabilalari bilan olib borgan urushlari haqida ma`lumotlar beradi.
Xuddi shu tarixchi 464 yilda Sosoniylar shoxi Vizantiyadan xunn-kidariylarga
qarshi urushda pul bilan yordam qilishini so’raganligini, bunda u sosoniylar xunn-
kidariylarni engsa, bu ko’chmanchi qabilalar Vizantiya hududlariga tahdid
solmasligini ta`kidlab o’tganligini yozadi. Bu yozma ma`lumotlardan tashqari
numizmatik manbalar tahlil qilganda ham kidariylar ha-qida ma`lumotlar uchraydi.
Braxma tilidagi bir qancha tangalar mavjud bo’lib, ularda kidara kushanama degan
yozuvlar zarb qilingan. Ularni tahlil qilgan-da, Hindikushdan janubda 390-430
yillar oralig’ida zarb qilinganligi aniq bo’ladi. Shu narsa ma`lumki, Tsidolo va
Kidara bir shaxs ismining ikki xilda atalishidir. Lekin Hindistonga kelgan
kidariylar va Prisk Paniyskiy ma`lumotlaridagi sosoniylar urush olib borgan
kidariylar o’rtasida qanday bog’liqlik borligi muammoli ma-saladir.
29

Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelalak yo`q. –T.: Sharq. 1998.
2. Hasanov M. Sayyoh olimlar. –T.: 1974.
3. Ahmedov E.A. O`zbekiston shaharlari. –T.: O`zberiston. 1991.
4. O`zberistonda etno-demografik jarayonlar. Xalqaro konferensiya materiallari. 1-
2-qismlar. T.: 2005.
5. Bobojonova D. O`zbekistonda demografik jarayonlar va ularning xususiyati. –
T.: Fan, 1995.
6. Xidirov A. Chag`oniyon tarixi. –T.: Islom universiteti.2001.
INTERNET RESURSLAR
1. www.natlib.uz
2. www.ziyonet.uz
3. www . kitob . uz
4. www.tdpu.uz
5. www.referat.arxiv.uz
30

KURS ISHI TALABALAR UCHUN

Sotib olish