Ilk o’rta asrlarda savdo yo’llari va tashqi savdo sotiq tizimining rivojlanishi - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	57.8KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	21 Iyun 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Bobomurod Abdishukurov

Ro'yxatga olish sanasi 01 Iyun 2024

48 Sotish

Ilk o’rta asrlarda savdo yo’llari va tashqi savdo sotiq tizimining rivojlanishi

Sotib olish

KURS ISHI
MAVZU: ILK O’RTA ASRLARDA SAVDO YO’LLARI VA TASHQI
SAVDO SOTIQ TIZIMINING RIVOJLANISHI
1

MUNDARIJA
KIRISH
I BOB. ILK O‘RTA ASIRLARDA SAVDO YO‘LLARINING
RIVOJLANISHI BUYUK IPAK YO‘LINING AHAMIYATI
1.1. Buyuk ıpak yo’lı rıvojlanıshı va taraqqıyot bosqıchları
1.2. O’rta osıyoda qadımıy savdo yo’lları tashkıl etılısh tarıxı. Buyuk ıpak
yo’lınıng hozırgı kundagı ahamıyatı
II BOB. O‘RTA OSIYODA ILK O‘RTA ASIR DAVLATLARIDA
IJTIMOIY-IQTISODIY HAYOTDA SAVDO VA TAVAR PUL
MUNOSABABTLARI
2.1. Savdo yo’llarınıng eftalıylar davrıda ıjtımoıy-ıqtısodıy hayotga va pul
muomılasıga ta’sırı
2.2. Turk xoqonlıgı va mahalıy hokımlarda ıqtısodıy jarayonlar va ıjtımoiy hayot
XULOSA
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
2

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi : O ‘ zbekiston mustaqillikka erishgach Vatanimiz
tarixini, qadimiy davlatchiligimiz asoslarini o ‘ rganishga va O ‘ zbekistonning
siyosiy-iqtisodiy mustaqilligini mustahkamlashga, o ‘ tmish davr tarixi, ilmiy
manbalardan ijodiy foydalanishga e’tibor kuchaymoqda. Ayniqsa, Respublikamiz
Birinchi Prezidenti Islom Karimov yetakchiligida hukumatimiz rahbariyatining bu
borada olib borilgan va hozirgi Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev davrida
qilinayotgan amaliy ishlari alohida tahsinga sazovordir. Birinchi Prezidentimiz
o ‘ ztarixini bilgan, undan ruhiy quvvat oladigan xalqni yengib bo ‘ lmas ekan, biz
haqqoniy tariximizni tiklashimiz, xalqimizni, millatimizni ana shu tarix bilan
qurollantirishimiz zarurligini ko ‘ rsatib, tariximiz qadimiyligini alohida ko’rsatib
o’tdilar.
Shuningdek prezident, qadim zamonlarda Xitoydan Yevropa va Fors
ko‘rfazi mamlakatlarigacha yetib borgan Buyuk ipak yo‘lining insonoyat tarixida
tutgan o‘rni va ahamiyati haqida ham gapirdi.
“Buyuk ipak yo‘li nafaqat hududlar o‘rtasida savdo-sotiq aloqalarini, balki
davlatlar va qit’alar o‘rtasida axborot almashuvini ta’minlashga xizmat qilgan,
yangi mahsulotlar va qishloq xo‘jaligi ekinlari tarqalishida, madaniy
qadriyatlarning rivojlanishida muhim vosita vazifasini bajargan va shu tariqa
sivilizatsiyalararo muloqot uchun shart-sharoitlar yaratilgan”, — dedi Shavkat
Mirziyoyev o‘z nutqida.
Ushbu tarixdan kelib chiqqan holda, bugun Xitoyda bo‘lib o‘tayotgan “Bitta
belbog‘ – bitta yo‘l” forumi ham hozirgi zamonda dunyo mamlakatlari orasida
iqtisodiy hamkorlikni yanada kuchaytirish, savdo va investitsiyalar uchun qulay
sharoitlar yaratish, shuningdek turizm, ta’lim va madaniyat sohalarida hamkorlikni
rivojlantirishga xizmat qiladi, dedi Mirziyoyev. Jahon savdo yo’llari ichida o’zining
o’rniga ega bo’lgan yurtimiz hududi ila yevropa yerlarigacha borgan Buyuk ipak
yo’li, ajdodlarimiz merosi ularning o’sha davr tarixiga hissa qo’shganliklari
Yurtboshimiz ta’kidlagandek, tarix “...millatning haqiqiy tarbiyasiga aylanib
bormoqda, buyuk ajdodlarimizning ishlari va jasoratlari tarixiy xotiramizni
3

jonlantirib yangi fuqorolik ongini shakillantirmoqda ”. Qadimgi va O’rta asrlar
tarixida Buyuk ipak yo’lining ahamiyatini aniqlash va yurtimiz taraqqiyotiga
qo’shgan hissasini o’rganish.
Muammoning o’rganilganlik darajasi: Buyuk ipak yo’lining amaliy
ahamiyati oshgani sari olimlar va mutaxassislar mazkur yo’lning o’tmishiga,
bugungi holatiga va kelajagiga oid barcha masalalariga qayta-qayta murojat
qilmoqdalar. O’zbekiston olimlari ham Buyuk ipak yo’li mavzusida ko’pdan beri
qiziqib kelmoqda. Bu borada bir qancha kitoblar nashr etildi. Lekin bu bilan Buyuk
ipak yo’li mavzusi to’la to’kis yoritib bo’lindi, deb aytaolmaymiz. Zero eng
qadimgi karvon yo’llariga oid yozma manbalardagi ma’lumotlar, o’zbeklar va
boshqa millatga mansub o’zbekistonliklar ajdodlarining Buyuk ipak yo’lida tutgan
o’rni, ushbu yo’lning va xalqaro iqtisodiy, madaniy aloqalarning har tomonlama
rivojlanishiga qo’shgan hissasi, ayniqsa bularning xitoyliklarning madaniyatiga
qo’shgan hissalari haqidagi ma’lumotlar ana shu kam yoritilgan masalalarqatoriga
kiradi. Buyuk ipak yo’lining o’tmishi va hozirgi holatini o’rganish maqsadida
taniqli xitoyshunos olim – tarix fanlari doktori, professor Ablat Xo’jayev ham faol
ishtirok etgan. U o;zining kitobida eng qadimgi Buyuk ipak yo’lining O’zbekiston
hududidan o’tganligi tarixiy haqiqat ekanligini asoslab berishga harakat qildi. Shu
bilan birga kitobda o’zbekistonliklarning ajdodlari ushbu yo’lda faol harakat
qilganligi va Xitoy madaniyatiga katta ijobiy ta’sir ko’rsatganligi, umuman
O’zbekiston bilan Xitoyning qadimiy aloqalari to’g’risida qiziqarli ma’lumotlar
keltirildi. Ya’na shuni takidlashimiz lozimki O’zbekiston hududidan o’tgan Buyuk
ipak yo’lining tarixiy manzilgohlari – ko’hna shaharlar haqida adabiyotlarni
uchratishimiz mumkin. Taniqli arxeolog olim O’zbekiston FA akademigi
E.Rdveladzening “Buyuk ipak yo’li” ensiklopedik ma’lumotnomasida (rus tilida,
“O’zbekiston milliy ensiklopediyasi” Davlat ilmiy nashryoti, toshkent.1999)
muhim ma’lumotlar berilgan. Bu adabiyotda Qadimgi Xitoyning Turkiston
savdogarlari faoliyati bilan bo’g’liq Buyuk ipak yo’li manzilgohlari ustida fikr
yuritiladi. Bu mavzuga oid ko’plab ekspeditsiyalar ham uyushtirilgan. Masalan
Buyuk ipak yo’lini o’rganish uchun Turkiston tashkil etildi. 1898-yilda
4

D.A.Klemenets boshchiligida Fanlar akademiyasi bor edi. D.A. Klementsning
ekspeditsiyasi olimlarning ishini yanada kuchaytirdi. S.F.Odenburg
boshchiligidagi ekspeditsiyaning topilmalari Osiyo muzeyi va departamentga
hadya qilindi. Yevropa olimlarining Buyuk ipak yo’lini o’rganilishi Birinchi jahon
urushi boshlanishi bilan uzulib qoldi.
Tadqiqot maqsad va vazifalari : Savdo yo’llarining ahamiyatini aniqlash,
ularning hozirgi kun savdo tajribalari bilan tahlil qilish, yurtimizning ulug’ tarixiga
hissasini aniqlash va davrimiz rivojlanish yo’lidagi foydali bo’lgan jihatlarini
o‘rganish va amalga tadbiq etish. İlk o’rta asr yo’llarini o’rganib siyosatini tiklash.
Tadqiqotning vazifalari quydagilardan iborat:
1. Byuk ipak yo’li bosqichlarini yoritish.
2. Qayta tiklash masalasining foydali jihatlari.
3. Eftaliylar va Turk xoqonligining ijtimoiy hayoti.
Tadqiqot obyekti va predmeti: Ilk o’rta asrlardagi savdo yo’llari tadqiqot
obyektini tashkil qiladi.
Tadqiqot predmeti : Savdo yo’llarining yo’nalishlari, shaharlar,
karvonsaroylar, maxsulotlar.
Tadqiqot metodologik asosi: Kurs ishida o‘rganilayotgan muammoni
to‘g‘ri talqin etishda ilmiy bilishning xolislik, haqqoniylik tamoyillariga amal
qilindi. Turli manba va ma’lumotlarni tahlil qilishda ularga qiyosiy va tanqidiy
nuqtai nazardan yondashildi. Davr xususiyatlarini nazarda tutgan holda voqealar
tarixiylik, tadrijiylik, sivilizatsion yondashuv usullari asosida umumlashtirildi va
tahlil etildi. Bitiruv malakaviy ishning nazariy-uslubiy asosini ishlab chiqishda
O‘zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti I.A.Karimovning asarlari, ma’ruza
va nutqlarida ilgari surilgan ilmiy-nazariy ko‘rsatmalari, shuningdek, tarixiy
shaxslar, qadimiy shaharlarning yubiley tantanalarida so‘zlagan nutqlari va
“O‘zbek xalqi davlatchiligi tarixi konsepsiyasi” muhim ahamiyat kasb etdi.
O‘zbekistonRespublikasi Vazirlar Mahkamasining 1998-yil 27-iyulda e’lon
5

qilingan “O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi Tarix instituti faoliyatini
takomillashtirish to‘g‘risida”gi qarorida “O‘zbekiston va chet el olimlarining eng
qadimdan hozirgi kungacha o‘zbek xalqi tarixi bo‘yicha amalga oshirilgan
tadqiqotlarini tahlil qilish” tarixchi olimlar oldida turgan dolzarb vazifalardan biri
ekanligi ko‘rsatib o‘tilganligi yuqoridagi fikrni yana bir karra tasdiqlaydi.Yuqorida
Ushbu mavzuni yoritishda bugungi kunda tarixchi olimlar oldiga qo'ygan talablar
asosida kelib chiqib, mavzuni haqqoniy, ob’ektiv yoritishga harakat qilindi.
Shuningdek, mavzuning nazariy asosi solishtirish, qiyosiy taxlil, davrlashtirish ,
analiz va turli tarixiy uslublardan foydalanilgan holda mavzu yoritildi.
Kurs ishining tarkibiy tuzilishi: Kirish, II BOB, xulosa va foydalanilgan
adabiyotlar
6

I BOB. ILK O‘RTA ASIRLARDA SAVDO YO‘LLARINING
RIVOJLANISHIDA BUYUK IPAK YO‘LINING AHAMIYATI
1.1. Buyuk ipak yo’li rivojlanishi va taraqqiyot bosqichlari.
Ilk bor Xitoy hududidan boshlanib g’arbga tomon minglarcha kilometr
masofaga cho’zilgan ( 12 ming km.), Sharq bilan g’arbni tutashtirgan. Bu noyob
savdo yoli ulug ajdodlarimiz say-harakatlari samarasi o’laroq umumbashariyat
tarixiy taraqqiyotida yorqin iz qoldirgan. Ayniqsa, bu yo’lning Vatanimiz
sarhadlaridan o’tganligi uning tarixiy taqdirida, iqtisodiy-madaniy yuksalishida
hamda boshqa xorijiy ellar bilan izchil hamkorlik va xamjihatlikda katta ijobiy rol
o’ynagan. Buyuk ipak yoli tushunchsini birinchi bolib fanga taniqli nemis olimi
Fon Rixgofen olib kirgan. U 1877-yilda yozgan «Xitoy» nomli klassik asarida bu
terminni chuqur ilmiy asoslab berdi 1
. Unga qadar bu yo’l “G’arbiy meridional
yo’l” deb atalar edi. 2
Malumki, Xitoyning Sian shahrida boshlangan. Buyuk ipak
yoli Lanjou orqali Dunxuanga (Sharqiy Turkiston) kelib, bu yerdan u ikkiga
ajraladi. Ipak yo’lining janubiy tarmogi Taklamakon sahrosi (Mo’g’uliston) orqali
Xotanga, undan Yerkentga kelib, undan Balxga tomon o’tadi. Balxda yo’l yana
uch tarmoqqa ajraladi. G’arbiy tarmogi Marvga, janubiy tarmogi Hindistonga,
shimoli tarmogi Termiz orqali Darbent, Nautak va Samarqandga tomon yo’naladi.
Ipak yo’lining shimoliy-g’arbiy tarmog’i esa Dunxuandan Bami, Turfon orqali
Tarim vohasi-Qashgarga boradi. U yerdan Tioshqo’rg’on orqali O’zgan, O’sh,
Quva, Axsikent, Pop, Asht orqali Xo’jand, Zomin, Jizzaxga, so’ngra Samarqandga
borib tutashadi. Samarqanddan esa bu yo’l yana davom etib Dabusiya, Malik
cho’li orqali Buxoro, Romitonga, undan Varaxsha orqali Farobga borib, Amul
shahriga o’tadi. Amulda esa bu yo’l Marvdan Urganch sari yo’nalgan yo’lga
qoshiladi. Marv shahri O’rta asrlar davomida Buyuk ipak yo’li chorrahalari
kesishgan eng muhim hayotiy nuqta bo’lgan. Eng muhimi shundaki, Buyuk ipak
yo’lining G’arbdan keladigan savdo karvonlari aytaylik, Italiya, Ispaniya va
boshqa O’rta yer dengizi mamlakatlarining savdogarlari ham o’z mollarini Tir,
Damashq, Anatoliya, Bog’dod orqali Parfiya davlati hududlari bo’ylab yana O’rta
1
Buyukipakyo’lisivilizatsiyalararomuloqotyo’li. Toshkent – 2010 6-bet
2
Shamsutdinov R, Karimov. Sh Vatan tarixi “Sharq “ nashriyoti Toshkent-2010 88-bet
7

Osiyoning yirik savdo markazi Marvga olib kelar, shu yerdan sharq tomon
yo’llarini davom ettirardilar. Shu manoda Marvning turli dinlar ildiz o’tgan, turli
madaniyatlar tutashgan joy bo’lganligi alohida ahamiyatga molikdir.Buyuk ipak
yo’li Sharqu G’arbni bog’lovchi, turli mamlakatlarning savdo-sotiq, tijorat
aloqalarining eng asosiy vositasi bo’lgandan, bu yo’nalishda joylashgan davlatlar
undan o’z manfaatlari yo’lida foydalanishga yohud bu borada o’z mavqeini
mustahkamlashga intilganlar. Shu bois turli bosqichlarda turli davlatlar bunga
intilib, Buyuk ipak yo’li ustidan o’z nazoratlarini o’rnatganlar. Masalan, mil.av.
VI-IV asrlarda Eron ahmoniylari, mil.av. IV asrda esa makedoniyalik Iskandar,
mil.av. II-I asrlarda Rim Parfiya davlatlari o’rtasida bu borada qattiq raqobat ketdi.
Yohud arab xalifaligi vujudga kelgunga qadar bu yo’lning Eron va Sug’diyona
hududlaridan o’tgan qismida Eron va Sug’d savdogarlari yetakchilik ro’lini
o’ynaganlar. Arab halifaligi kuchayib, ko’plab hududlarni qolga kiritgach, bu yo’l
arab savdogarlari tasarrufiga o’tadi. Chingiziylar davrida Buyuk ipak yo’lining
tasarrufida butunlay ularning qo’l ostida bo’lgan. Buyuk sohibqiron Amir Temur
davriga kelib uning qudratli saltanati vujudga kelgach, Buyuk ipak yoli sarhadlari
yangidan kengayib, katta miqyoslar kasb etib, yanada rivoj topadi. Buyuk Ipak
yo’li to’g’risida ma’lumotlar I-III asrlarga taluqli Xitoy manbalarida ko’plab
uchraydi 3
. Jumladan Buyuk ipak yo’li haqida dastlabki ma’lumotlar mil.avv. II-I
asrlar davomida to’plangan. 4
Xitoy uzoq yillar davomida xunlarning bujumidan
aziyat chckib kelganlar. Buning yaqqol misoli tariqasida TSin Shi Xundi
tomonidan Buyuk Xitoy devorini barpo etilishini ko'rishimiz mumkin. Asirga
olingan xunlarni so'roq qilish natijasida , ular tomonidan yueji qabilalariri
yengilganligini eshitgan, imperator Vu Di ular bilan aloqa bog’lash va ittifioq tuzib
xunlarga qarshi kurashishda foydalanmoqchi bo'ladi. Ularga elchi sifatida o'g’li
Chjan Szyanni jo'natadi. Ketayotib yo'lda asirga tushgan elchi 10 yildan so'ng
qochishga va Kushon podsholari xuzuriga etib borishga musharraf bo’ladi 5
. Biroq
qaytishda u yana xunlarga asir tushadi va 13 yil davomida tutqunlikda kun
3
Buyukipakyo’lisivilizatsiyalararomuloqotyo’li. Toshkent – 2010 8-bet
4
Хўжаев, А. (2007). Буюк Ипак йўли, Тошкент: “Ўзбекистон миллий энциклопедияси”
5
https://uz.m.wikipedia.org/wiki/Chjan_Syan
8

kechiradi. Oxir oqibat u yana asirlikdan qochishga musharraf bo'ladi va otasi
saroyiga borib ko'rganlariııi hikoya qilib qilib beradi. U Xitoyga Farg’ona otlaridan
birini va beda urug’idan olib borgan edi. Bu otni xitoyliklar samoviy deb
ataganlar. 6
Imperatorni ko'proq samoviy otlar qiziqtirib qoladi.Farg’ona
vodiysining samoviy otlari tabiiy ravishda Xitoy imperatorini o'zga jalb qiladi.
Xitoyliklarni ot sotib olish niyali amalga oshmagach imperator Vu Di katta qo’shin
bilan yo'lga chiqadi. Qo'qon shahrini qamal qilib, otlarni qo'lga kiritishga muvaffaq
bo'lgach. o'z davlati xududini yanada kengaytirishga xarakat qiladi.Uning lıarbiy
xarakatlarining samarasi o'laroq ipak yo'lining asosiy xo'jayinlaridan biriga
aylandi. Chunki, buyuk ipak yo'li nafaqat ipak shu bilan bir qatorda qurol sotish
orqali ham katta daromad keltirardi. Bu yo'lga e'tiborning katta bo'lganligini
shundan ko'rish mumkinki, Xitoydan boshlanadigan ikki tarmoqqa ham
komendantlar tayinlanib, ular doimo qo'shni mamlakatlardagi ahvol haqida
imperatorni habardor qilib turishgan. Buyuk ipak yo'li orqali savdo aloqalari I-Il
asrlarda ya'ni imperator Vu Di va Parfiya shohi o'rtasidagi do'stona munosabatlar
natijasida rivojlandi. Parfiyaliklar Xitoy ipagini katta miqdorda olishar va uni
Yevropaga sotish orqali katta foyda ko'rishardi. Aynan rimliklar ham Xitoy ipagini
parfiyaliklardan bilishgan. Bu voqea ya'ni ipak bilan tanishuv rimliklarga juda
qimmatga tushgan, bir so'z bilan aytganda Mark Krassning mag’lubiyatga
uchrashiga olib kelgan omilardan biri bo'lgan.Xitoylik budda monaxlarining
Xindistonga va qayta Xitoyga III-IV asrlarda bu yo'lni “ziyoratchilar” yo'liga
aylantirdi. Aynan shu davrlarda Buyuk ipak yo'li xalqaro tranzit savdo yo'liga
aylandi.Tarixiy ma'lumotlarga ko'ra mil.av. IV-III asrlarda savdo yo'lari bo'ylarida
so'g’diylarning manzilgohlari paydo bo'la boshlaydi. U laring manzilgoxlari asosan
Sharqiy Turkiston, Ettisııv va Mo’g’iliston xududlarida joylashgan edi. Bu
manzilgohlarda yirik savdo operalsiyalari amalga oshirilgan bo'lib, uning gullab
yashnagan davri VI-IX asrlarga to'g’ri keladi. Bu manzilgohlar mustaqil bo'lib,
mustahkam qo'rg'on va qurollangan lıarbiy guruhlariga ega bo'lganlar. Bu xolatni
ular tomonidan zarb etilgan kumush tangalar ham tasdiqlaydi. Bundan tashqari
6
https://askinfo.uz/2138/buyuk-ipak-yoli-mavzusida-insho
9

Buyuk İpak yo'lining ikki asosiy tarmog’i bam so'g’d yerlaridan o'tganligi ularning
savdo aloqalarida muhim o'rin tutishlariga imkoniyat yaratib bergan. Buyuk İpak
yo'lining tarmoqlari va undagi faol savdo tarixiy vaziyatga qarab o'zgarib turgan.
Aleksandr Makedonskiy tomonidan O’rta Osiyoni bosib olinishi xalqaro savdoni
o'sishiga xizmat qilgan. To'g’ri bu paytda hali Buyuk ipak yo'li xali faoliyat
ko'rsatmas edi. Lekin g’arb bilan savdoning Salavkiylar davrida rivojlanishi
keyinchalik qayta tiklanishida muhim omil bo'lib xizmat qiladi.Savdoning
rivojlanishida suv yo'li sifatida Sirdaryo va Amudaryodan ham keng foydalanilgan.
Savdoning taraqqiy etishi o'z navbatida yangi va boy shaharlarning paydo
bo'lishiga olib kelgan. Bunday shaharlar sirasiga Poykend, Varaxsha, Ramish
kabilarni kiritib o'tish mumkin. Sug’diyona orqali karvon yo'laridagi savdo Parfiya
podsholigi davrida ancha taraqqiy etadi. Eronda Sosoniylar xukmronligining
boshlanishi va ularning savdo yo'larini nazorat qilishga intilishlari, ya’ni, o'zlari
xoxlagan karvonni mamlakatga kiritishlari yoki kiritmaslikka intilishlari natijasida
bu davlat hududini aylanib o'tuvchi yangi yangi tarmoqlarning vujudga kelishiga
sabab bo'ldi.Aksari savdogarlar butun karvon yo'lini bosib o'tishni istamaganlar
shu boisdan ular yirik shaharlarda asosan, Choch, Samarqand, Buxoroda mol
ayriboshlashni amalga oshirishni ma'qul ko'rganlar. Bu xolat bilan asosan Xitoy
savdogarlari shug’ullanishgan. Ular yuqorida nomlari eslatib o'tilgan shaharlarda
o'z mahsulotlarini ayri boshlab o'zlari uchun kerakli bo'lgan mahsulotlarni olib
yurtlariga qaytishgan. Xitoy savdogarlari O’rta Osiyoning boshqa ichki
shaharlariga borislımagan. Ular uchun o'rtakashlik vazifasini uyerlik savdogarlar
bajarishgan.Mil.av. I asrda har yo’lida bir marotaba savdogarlar uchrashuvi bo’lib
o'tgan. Bundan maqsad, Parfiya hukmdorlari imkon darajasida katta daromad
keladigan savdoni o'z nazoratlari ostida ushlab turishga xarakat qilishgan, ya'ni,
chet ellik savdogarlarni iloji boricha mamlakat ichkarisiga kiritmaslikka
urinishgan. Chunki, savdo yo'lini nazorat ostida usblab turish hukmdorlarga
doimiy daromad manbai bo'lib xizmat qilgan.Buyuk ipak yo'li nal'aqat ijtimoiy
hayotdagina emas joy nomlariga ham o'z tasirini ko'rsatgan. M: Xozirda ham
Hindistonda rus tilida so'zlashuvchi savdo shahobchalari faoliyat ko'rsatadi.
10

Moskadagi Arbat ko'chasi rabot ya'ni, sharqdan kelgan sadogarlarining manzilgohi
nomidan kelib chiqqan.Buyuk Ipak yo'lidagi savdo haqida so'z yuritilar ekan tabiiy
ravishda pul to'lov masalasiga to'xtalib o'tishga to'g’ri keladi. Dastlabki vaqllarda
ya'ni ilk o'rta asrlarda to'lov birliği vazifasini ipak mato bajargan. Ipak mato aynan
tillaning qiymatini belgilab bergan, unga Xitoyning o'zida ham dori - darmon,
kitoblar, oziq- ovqat va boshqa mahsulotlarni ayriboshlash mumkin bo'lgan. Xatto,
ipak mato orqali turli soliq va majburiyallardan ozod bo'lish ham mumkin edi.
Uning yordamida qilgan jinoyati uchun jazolardan qutulish uchun tavon sifatida
ham foydalanilgan. M: 20 o'ram ipak mato berib o'lim jazosidan qutulish mumkin
edi. Bu kabi xolatni So'g’dda ham kuzatishimiz mumkin. Bir o'ram ipak mato 20-
25 dirxam turgan. Aynan shu yerda bir juft xachir 12 dirxam, bo'rdoqi buqa 11
dirxam. oddiy qalqon 12 dirxam, dubulg’a 2 dirxam turgan. Bulardan tashqari
yolanma qo'shin to'lovi ham ipak mato tarzida amalga oshirilgan, ya'ni, kiyimlik
tarzida.
11

1.2. O’rta Osiyoda qadimıy savdo yo’llari tashkil etilish tarixi. Buyuk
ipak yo’lining hozirgi kundagi ahamiyati
O rta Osiyodagi aloqa yo llari tizimi va aloqa pochtaʻ ʻ
xizmatio zahamiyatinisaqlabqolganva
ʻ rivojlangan .Buyuk ipak yo‘lining xalqaro
ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy aloqalarning rivojlanishida qanday o‘rni bor?
Darhaqiqat bugungi kunda Buyuk ipak yo’lining maqsad-mohiyatini ilm fanni
rivojlantirish yo’nalishiga burish , xalqlar o’rtasida ilmiy aloqalarni rivojlantirishga
e’tibor qaratish bu qadimiy savdo yo’lining zamonaviy talablarini qondirishga
xizmat qiladi. Bu borada dastlabki qadamlar qo’yilgan. 7
Buyuk ipak yo'li Markaziy
Osiyo orqali Sharq, va G’arbni bog‘ladi. Bu yo‘l orqali xalqlarning nafaqat
iqtisodiy hayotiga, balki, ijtimoiy, ma’naviy hayotiga ham katta ta’sir
o'tkazdi.Kushonlar davrida budda dini Markaziy Osiyo orqali Xitoyga, undan
sharqqa tarqaldi va davlat dini darajasiga ko‘tarildi. G’arbdan xristianlik dini kirib
keldi, moniylik e’tiqodi Eron va Markaziy Osiyoning janubida tarqaldi.Xitoydan
O‘rta Yer dengizining shimoliy qirg’oqlariga qadar cho‘zilgan bu yo‘l orqali
ko'pgina xalqlar va elatlar diplomatik va savdo-iqtisodiy aloqalarni o'rnatdilar.
Podsholarning o‘zaro elchilar yuborishlari, bir-birlariga sovg'a-salom in'om
etishlari an’anaga aylandi. Sharq va g‘arb madaniyatining bir-biriga ta’siri
kuchaydi. O‘sha davrdagi ko‘plab madaniy-o'xshashliklar ham shu tufayli yuzaga
keldi. Agar geografik xaritaga e’tibor beradigan bo’lsak, O‘rta Osiyoning qadimgi
sivilizatsiyalari o‘zaro aloqalar tizimining markazida joylashganligini kuzatishimiz
mumkin. Aynan mana shu geografik joylashuv tufayli O'rta Osiyoda muhim etnik
jarayonlar hind-evropa, hind-eroniy va turklarning ko'chishi kuzatiladi. Bu davrda
madaniyatlarning o’zaro ta’sir doirasi faollashuviga keng imkoniyatlar yaratildi.
O‘rta Osiyoda jumladan, Vatanimizda shaharlarning ko'payishi, hunarmandchilik
va ilm-fanning taraqqiy etishiga olib keldi.Buyuk ipak yo‘li faqat karvon yo‘li
bo’lib qolmasdan, Yevroosiyo xalqlari sivilizatsiyasi tarixida muhim o‘rin tutgan,
o'chmas iz qoldirgan, uning har tomonlama taraqqiy etishida ulkan omil bo‘lib
xizmat qildi.Yozma manbalardagi ma’lumotlarga qaraganda VI-VII asrlarda
7
Буюк Ипак йўли дурдонаси – қадим Балх хазиналари - BBC ,
https :// www . bbc . com / uzbek / world /2013/10/131020_ cy _ balkh _ fooc
12

Markaziy Osiyo va O‘rta Sharq orqali o‘tgan ipak yo’lining nazorati
so‘g‘diylarning qo'lida bo‘lgan bo’lsa VIII asrga kelib “Ipak yo’li”ning G’arbiy
qismi arablar nazoratiga o’tdi. 8
XIII asrda esa “ Ipak yo’lining barcha tarmoqlari
bo’ylab Chingizxon o’z nazorat ostiga oldi. So’ng “Ipak yo’li “ Temur va
Temuriylar nazorati ostida o’tdi. XVI asrda jahonga mashxur afsonaviy ipak
yo’lining ahamiyati keskin tushadi.1987- yil YUNESKO tomonidan “Buyuk ipak
yo’li – muloqot yo’li” dasturi qabul qilindi. 9
Bu Yevrosiyodagi 30dan ortiq
yetakchi davlatning 2000 yilga qadar ilmiy madaniy faoliyati uchun yo’nalish
bo’ldi. Respublikamiz hududlarida ham bir qancha ilmiy ekspeditsiyalar tashkil
etildi. Buning natijasida ko’pgina tarixiy madaniy obidalar o’rganildi , qadimgi
yo’llar va yo’nalishlar aniqlandi. Moddiy va ma’naviy boyligimiz hamda
an’analarimiz o’rganildi. Juda ko’pchilik tadqiqotchilar ishtirok etayotgan “ Buyuk
ipak yo’li – muloqot yo’li dasturining asosiy vazifasi Sharq va G’arb xalqlari
o’rtasida iqtisodiy va madaniy aloqalar o’rnatgan hamda rivojlantirilgan , bu yo’lni
xalqlarning birodarlik , o’zaro hamkorlik va samimiy muloqot yo’liga
aylantirishdan iboratdir.Jahon xo’jalik tarkibiga kirib borishda Markaziy Osiyo
davlatlari uchun “Buyuk ipak yo’li”ning ro’li benihoyat kattadir. Har bir
davlatning iqtisodiyotida avtomobil, temir yo’l, dengiz va havo yo’llarining
ahamiyati qanchalik ekanligini yaxshi bilamiz. Davlatning geografik joylashishiga
bog’liq holda turli xildagi yo’llarning ahamiyati turlicha dengizlardan uzoq, berk
havzada joylashgan Markaziy Osiyo respublikalarida yuk tashishda asosan
avtomobil va temir yo’l transportlaridan foydalaniladi. Hozirgi texnik taraqqiyot va
jadal iqtisodiy rivojlanish davrida faqat qo’shni davlatlar bilan bo’ladigan iqtisodiy
aloqalar bizni qanoatlantirmaydi. Biz tovarlarimizni dunyo bozorlariga olib
chiqishimiz zarur, tovarlarni ichki bozorlarimizga olib kirishimiz zarur. Buning
uchun esa avtomobil va temir yo’l transportlaridan tashqari dengiz transportlaridan
ham foydalanishimiz kerak. Markaziy Osiyo davlatlariga masofa jihatidan eng
yaqin dengiz yo’li Qora dengiz hisoblanadi. 1993 yil may oyida Bryusselda
Yevropa Komissiyasi Markaziy Osiyo hamda Kavkaz mamlakatlari, shuningdek,
8
Buyuk ipak yo’li sivilizatsiyalar aro muloqot yo’li. Toshkent -2010 14-bet.
9
Shamsutdinov R, Karimov. Sh Vatan tarixi “Sharq “ nashriyoti Toshkent-2010 93-bet
13

Yevropa Ittifoqi davlatlari vakillari uchrashuvi bo’lib o’tdi. 10
Unda Yevropa va
Osiyoni bir-biriga bog’laydigan Yevropa-Kavkaz-Osiyo transport yo’lagi
“TRASEKA”ni barpo etish masalasi ko’rib chiqildi. Aytish mumkinki, ayni shu
uchrashuv «Buyuk ipak yo’li»ni tiklash borasida dastlabki amaliy qadam bo’ldi.
Hozirga qadar jahonning 50 mamlakatlari TRASEKA yo’llari orqali o’z yuklarini
manzillarga yetkazmoqda. Mazkur yo’llardan Sharq ham, G’arb ham birday
manfaat topadi. Markaziy Osiyo va Kavkaz uchun jahon bozoriga keng yo’l
ochiladi. Yevropa va Osiyoni tutashtiradigan ana shu yo’lning asosiy bo’g’inida
O’zbekiston joylashgan. Markaziy Osiyo va Qozog’iston davlatlarining ham
markazida davlatimizning joylashishi qadimdan “Ipak yo’li”ning eng serqatnov
trassalari o’tishiga sababchi bo’lgan. Hozir ham Markaziy Osiyoni Yevropa va
Osiyo bilan bog’lab turuvchi avtomobil va temir yo’llarning asosiy qismi
davlatimiz hududidan o’tadi. Hozirgi paytda jadal sur’atlar bilan Toshkent-
Andijon-O’sh-Irkeshtom-Qashqar yo’li qurilmoqda. Bu yo’lning asosiy qismi
O’zbekiston hududiga to’g’ri keladi. Ana shu yo’l Yevropa va Osiyoning eng katta
shaharlarini, ya’ni Parij va Shanxayni bir-biri bilan bog’laydi. Qadimdan davlatlar
o’rtasida yo’llar har jihatdan qulay joylarda o’rnatilgan. “Buyuk ipak yo’li” ham
qumli cho’llar, baland tog’lar, bepoyon dashtlar orqali o’tib, shaharlar va
qishloqlarni birlashtirgan. Hozirgi serqatnov katta avtomobil yo’llarining
ko’pchiligi “Ipak yo’li”ga to’g’ri keladi. 1998 yil sentyabr oyida Ozarbayjon
poytaxti Boku shahrida Yevropa –Kavkaz-Osiyo transport yo’lagini (TRASEKA)
rivojlantirish bo’yicha xalqaro anjuman bo’lib o’tdi. Una 32 davlatning rahbari,
10dan ortiq xalqaro tashkilot vakillari ishtirok etishdi. Respublikamizning birinch
Prezidenti I.A.Karimov TRASEKA loyihasining ahamiyatini quyidagicha
izohlagan edi:
 TRASEKA loyihasining amalga oshirilishi bizni ham G’arb, ham
Sharq dengiz yo’llariga chiqishimizga imkon yaratdi va eksport, import
tovarlarimiz ancha arzonga tushadi.
10
https://fayllar.org/mavzu-buyuk-ipak-yoli-va-hozirgi-zamon-reja.html
14

 Kavkazorti va Markaziy Osiyo bozorlariga Yevropa va Osiyo
davlatlarining kirib kelishiga yo’l ochiladi.
 TRASEKA loyihasining kuchga kirishiga shunga o’xshash boshqa
loyihalarning amalga oshishiga imkoniyat beradi. Bu esa Yevropa bilan Osiyoning
Tinch okean hududlaridagi davlatlar bilan savdo aloqalarini yanada kuchayishiga
sharoit yaratadi. Loyhalar bo’yicha quriladigan yo’llar aksariyati “Buyuk ipak
yo’li”ning tiklanishi deb atasak, xato qilmaymiz.
 Yevropa-Kavkaz-Markaziy Osiyo yo’lagining ochilishi Markaziy
Osiyo davlatlari va bir davlat ichidagi turli hududlar o’rtasidagi iqtisodiy
aloqalarini yaxshilaydi.
Shuningdek, Islom Karimov Yevropa-Kavkaz-Osiyo transport yo’lagi
mintaqaviy iqtisodiy hamkorlik aloqalarini kengaytirish, mazkur yo’nalishda
joylashgan mamlakatlar iqtisodiyotini rivojlantirish, qolaversa, millatlararo hamda
davlatlararo muammolarni echishda katta samara beradiganini ta’kidlagan
edi.O’zbekiston Respublikasi mustaqil hayot va taraqqiyot yo’lidek eng buyuk
yo’lni tanlab, “Buyuk ipak yo’li”ni ham qayta tiklash g’oyasini birinchilar qatori
ilgari surgan va ushbu g’oyani ro’yobga chiqarish uchun tinimsiz harakat
qilayotgan davlatdir. Shuning uchun ham O’zbekiston qadimiy “Buyuk ipak
yo’li”ning yuk ortilgan ot va tuyalardan iborat karvonlarga moslangan “Ipak
yo’li”ning o’ta zamonaviy mazmun va darajalarda, eng yangi texnika va
texnologiyalar bilan qurollangan ilg’or, murakkab transport va aloqa
kommunikasiyalari sistemasi sifatida qayta tiklanish uchun ko’p tadbirlarni
ko’rmoqda. Bu tadbirlarga ham mamlakatlarni iqtisodiy rivojlantirish, ham “Buyuk
ipak yo’li”ni tiklash vositalari deb qaramoqda. “Buyuk ipak yo’li”ning yangi
mazmunda va sifatlarda to’la-to’kis tiklanishi bilan Yevropa va Osiyo
mamlakatlari xalqlari uchun butunlay yangi taraqqiyot manbalari, omillari va
imkoniyatlari vujudga keladi. Ular yanada kengaya borib, ekologik
muammolarning eng og’iri – Orol dengizi muammosini echishga ham yordam
berishi mumkin. “Buyuk ipak yo’li” tiklanishining asosiy samaralari xususida
quyidagilarni aytish mumkin.
15

 “Buyuk Ipak yo’li”ning to’la tiklanishi bilan eng avvalo mamlakatlar
o’rtasidagi savdo-sotiq munosabatlari kuchayadi, savdo hajmi oshadi va ular
iqtisodiy taraqqiyotga ijobiy ta’sir etadi.
 Yangi korxonalar, zamonaviy texnik stansiyalari va xizmat ko’rsatish
shahobchalari vujudga kelib, mamlakatlarning ishlab chiqaruvchi kuchlari
rivojlanadi. Ilmiy-texnik aloqalar hamda yangi texnika va texnologiyalar
keltirilishi natijasida fan-texnika taraqqiyoti tezlashadi, xo’jaliklar va tovarlarning
raqobatqobilligi kuchayadi.
 Ko’plab yangi ish joylari tashkil qilinadi va ular ko’payib boradi,
ishsizlarning ko’pchiligi o’z ish joylariga ega bo’ladi.
 Har bir mamlakat ichida va xalqaro ko’lamda mehnat taqsimoti
chuqurlashadi va kengayadi, mehnatning yangi turlari va yangi kasblar vujudga
keladi. Milliy va xalqaro munosabatlar yanada o’zgaradi va takomillashadi.
Ekologik muhitni yaxshilash, tovarlar sifatini oshirish imkoniyatlari kengayadi.
 Mahsulot ishlab chiqarish, sotish va xarid qilishning eksport va import
ishlarining arzonlashuviga, iqtisodning o’sishiga ta’sir etuvchi shart-sharoitlar,
omillar yanada kengayadi. Bular natijasida kishilar moddiy hayoti yaxshilanadi,
moddiy farovonligi oshadi.
 Xalqlar o’rtasidagi madaniy, ma’naviy va ma’rifiy munosabatlar,
aloqalar, shu jumladan, ma’rifiy turizm yanada rivojlanadi va takomillashadi.
Barcha xalqlarning har tomonlama rivojlanishi kuchayadi.
 Iqtisodiy, ma’naviy-ma’rifiy va boshqa munosabatlarning o’sishi,
mamlakatlar va xalqlar o’rtasidagi siyosiy munosabatlarga, xalqaro vaziyatga
ijobiy ta’sir etadi, xalqaro tinchlik va hamkorlik kuchayadi.
II BOB O‘RTA OSIYODA ILK O‘RTA ASIR DAVLATLARIDA
IJTIMOIY-IQTISODIY HAYOTDA SAVDO VA TAVAR PUL
MUNOSABABTLARI
Ilk o’rta asrlardayoq ijtimoiy-iqtisodiy hayotda muhim o’zgarishlar yuz berdi.
Vohalarda yirik sug’orish inshootlari barpo etilib, yangi yerlar o’zlashtirish ishlari
16

kengayib bordi. Yangi yerlarnio’zlashtirish ishlariga urug’ boshliqlari, qishloq
oqsoqollari boshchilik qiladi. Shu bois ular o’zlashtirilgan yerlarni katta qismini,
sugo’rish inshootlari yonidagi yerlarni egallaydilar. Shu tariqa katta yer egaligiga
asoslangan mulkdorlar tabaqasi shakllanadi, ular bora-bora ziroatkor aholi ustidan
hukmronlik qila boshlaydilar. O’sha zamonda ular dehqonlar deb atalgan.
Dehqonlarning shaharlarda hashamatli uylari, qishloqlarda esa qo’rg’onlari bo’lib,
xizmatkor-cho’rilarga, qo’riqlovchi choparlarga ega bo’lgan. V asrlarda obikor
yerlarning asosiy qismi hali qishloq jamoalarining qaramog’ida edi 11
. Qishloq
jamoalarida yashab, yer va suvdan iborat umumiy mulkda o’ziga tegishli yerlari
bo’lgan erkin ziroatchilar kashovarzlar deyilar edi. Ularning bir qismi o’ziga
tegishli yerlaridan mahrum bo’lib, bora-bora kadivarlarga aylanib borganlar.
Kadivarlar dehqonlar yerini ijaraga olib ishlashga majbur bo’ladi va dehqonlarga
qaram tabaqaga aylanadilar. Shu tariqa, qishloq ahli uch tabaqaga bo’linadi.
Eftaliylar davlatiga birlashgan aholining etnik tarkibi xilma-xil bo’lgan.Ularning
ijtimoiy iqtisodiy hayoti esa bir-biridan tubdan farq qilgan. Eftaliylar kelib
chiqishiga ko’ra ko’chmanchi qabilalargamansubligi tufayli chorvachilik bilan
shug’ullanib, yaylovlarda kigiz o’tovlarda yashaganlar. Ular zabt etgan yerlarida
obod dehqonchilik vohalariga hamda savdosi rivojlangan shaharlarga ega bo’ldilar.
Yillar o’tishi bilan ular mahalliy aholi bilan qorishib ketadilar. Tohariston va
So’g’d rivojlangan dehqonchilik va bog’dorchilik markazi hisoblanardi.
Qashqadaryo va Zarafshon vohalarida g’alladan tashqari sholi ham yetishtirilar
edi. Xitoy manbalarida qayd etilishicha, V-VI asrlarda Sharqiy Turkiston va O’rta
Osiyo yerlarida paxta ekilar edi. 12
Uning tolasidan oppoq va nihoyatda mayin
mato to’qilgan. Xitoy bozorlarida bunday matoga talab katta bo’lgan. Chunki o’sha
davrlarda Xitoyda halipaxta ekilmas edi. Aholining dashtlarda yashovchi yarim
ko’chmanchiqismi esa chorvachilik, hususan mayda va yirik shohli hayvonlar
boqish, tuyachilik, tog’li va tog’ oldi mintaqalarida esa yilqichilik bilan
shug’ullanganlar. Farg’ona vodiysi hamon o’zining zotdor arg’umoqlari bilan
mashhur bo’lganlar.Ziroatkor yerlarning kattagina qismi hali ham qishloq
11
O’zbekiston hududidagi ilk o’rta asr davlatlari: Eftaliylar davlati va Turk xoqonligi. Toshkent-2011 21-bet
12
https://muhaz.org/mundarija-kirish-4-ibob-ilk-orta-asrlarda-vatanimizning-ijtimo.html?page=4
17

jamoalari tasarrufida bo’lsa-da, ammo mamlakatdagi yer maydonlarining ma’lum
bir qismi dehqonlar qo’lida to’plana borgan. Buning natijasida qishloq jamoasining
kashovarz (erkin qo’shchi)lari ma’lum darajada dehqonlar asoratiga tushib ularga
qaram kadivarlarga aylana borgan. Yirik mulkdorlar, zodagonlar zulmi va
asoratining ortishi, aholi quyi tabaqalari huquqining poymol etilishi, ularning
ayovsiz ekspluatatsiya qilinishi pirovardida ijtimoiy adolat va haqqoniyat yo’lidagi
xalq harakatlari, g’alayonlarining yuzaga kelishiga sabab bo’ldi. VI asr birinchi
choragida Eronda boshlanib, O’rta Osiyo hududida ham keng tarqalgan Mazdak
qo’zg’oloni buning yaqqol namunasidir. Mazdakchilar “Z” harfi bilan
boshlanadigan 4 narsaning aholi o’rtasida teng baham ko’rilishini yoqlab
chiqqandilar. Zamin (yer), Zar (oltin), Zo’rlik (kuch, hokimiyat) va Zan (xotin).
Mazdakchilar ilgari surgan bu xil g’oyalardan shuni anglash mumkinki, ular
ijtimoiy adolat tushunchasini birinchi o’ringa qo’yib,bunda yer-mulk, boyliklarni
aholi o’rtasida barobar taqsimlashni talab qilganlar. Ular davlat hokimiyati
tomonidan fuqarolarning dahlsizligi va qonuniy huquqlarini himoya qilinishini,
ayollar tengligini yoqlaganlar. Biroq o’sha davrda, sinfiy tabaqalanish tobora
kuchayib, mulkiy tengsizlik avj olayotgan bir paytda mazdakchilik g’oyalarining
tantana qilishi yohud hayotga tadbiq qilinishi mumkin emas edi. Shu bois ham,
Mazdak qo’zg’oloni tez orada hukmron tuzum kuchlari tomonidan bostirildi.
Mazdak va uning ko’plab tarafdorlari qo’lga olinib qatl etildi. Shunga qaramay
Eron va Turon aholisining keng qatlamlari orasida Mazdak g’oyalari saqlanib,
ularning haq, adolat yo’lidagi kurashlariga xizmat qildi. Eftaliylar davriga kelib
Buyuk ipak yo’li ustidan ularning nazorati o’rnatilgach, xalqaro savdoda faol
ishtirok eta boshlaydilar. Ayniqsa ularga tobe bo’lgan so’g’d savdogarlari Xitoy
va Vizantiya o’rtasidagi savdoda vositachilik qilganlar. Qadimda Xitoy, Hindiston
va Baqtriya bilan So’g’d orasida tog’lar orqali so’qmoqlar o’tkazilib, daralar
ustidan yengil osma ko’priklar tashlangan. Shunday so’qmoqlar o’tgan
Qorququmda bir necha o’n ming tog’ tasvirlari va 17 tilda 1,5 mingdan ortiq
yozuvlar topilib, ularning salmoqli qismini so’g’d yozuvlari va tasvirlari tashkil
etadi. So’g’dliklarning ismlari orasida “Anaxit izdoshi”, “Oy ilohasi xodimi”
18

yozuvlari uchrab, yonida Samarqand tangalaridagi ramzlarni takrorlovchi ramz va
tamg’alarchizilgan. Shunga ko’ra olimlar quyidagicha xulosa qiladilar: eramizning
boshidanoq so’g’dliklar bu yerda savdo rabotlarini barpo etganlar. Shu bilan birga
so’g’dliklar bu so’qmoqlar orqali nafaqat mahsulotlar, balki madaniy va diniy
dunyoqarashlarini ham tarqatganlar. Chilas ko’prigi yonidagi tog’dagi rasmlardan
birida bayramona kiyingan so’g’dlikningtasviri Afrosiyob va Panjikent devor
tasvirlariga o’xshab, qo’lida ushlabturgan isiriqdon ustida afsonaviy qanotli
mavjudot parvoz etmoqda, yonida esa buddaviylik stupasi turibdi. Shuningdek,
rasmlarda V-VIasrlarga mansub So’g’d matolari, muhrlari va tangalaridan yaxshi
ma’lum bo’lgan ot, tasmalar bilan o’ralgan qanotli echkilar, hamla qilayotgan
sherlar ifodalangan. So’g’dlar eftalitlar imperiyasiga kumush kirimining
ko’payishidan foydalanib, Choch va Semirechyegasavdogarlar yuboradilar va
yangi koloniyalar tashkil etadilar. So’g’dning Semirechye va Sintszyan sari
yo’naltirilgan kolonizatsiyasi III asrda boshlanib, mazkur harakat VI-VIII asrlarda
avjiga chiqadi. Natijada, Buyuk ipak yo’li rivojlanib, so’g’dliklar Xitoyga
kiribkeladilar. Ular ipak yo lining ham janubiy, ham shimoliy tarmoqlaridan‟
foydalanib u yerlarda deyarli hamma katta vohalarni egallab yuqori darajada
rivojlangan tizimli jamoa barpo etishadi.Uning tarkibiga o’sha paytda mavjud
bo’lgan barcha hunar egalari, kohinlar, rohiblar, askarlar va boshqalar kirgan.
Natijada, so’g’dliklar o’z yurtlaridan 1500 km uzoqlikda bo’lgan Shimoliy Xitoyda
ham savdo sohasida yakka hukmronga aylanadilar va o’z ta’sirlarini hatto Tibetga
ham tarqatadilar.Albatta, bunday keng qamrovli kolonizatsiya o’lkamiz madaniyati
va diniy e’tiqodlarini ham o’zga xalqlarga singdirmasdan iloji yo’q edi. Fransuz
olimlarining fikricha, bunday muvaffaqiyatga turkiy so’g’diy muhit asos yaratadi.
Yozma manbalar asosida Buyuk ipak yo’li rivojining cho’qqisiga turkiy-so’g’diy
madaniyat namoyondalari vositasida erishiladi. Qurama oilalar ilk So’g’d
koloniyalari Semirechyega chiqishi va turkiy xoqonlik o’rnatilishidan oldinroq
vujudga keladi va Ipak yo’lining avji turkiy va o’zga qabilalar quramasi
rivojining mahsuli sifatida yuzaga keladi.
19

2.1. Savdo yo’llarining eftaliylar davrida
ijtimoiy-iqtisodiy hayotga va pul muomilasiga ta’siri
Eftaliylar davlatining Xitoyning Vey imperiyasi bilan elchilik aloqalari
o’rnatilgani manbalardan ma’lum. Sung Yun va Xuey Sheng bir necha rohiblar
hamrohligida Ida (eftaliylar) davlatining xoni qabulida bo’lib, unga o’zlari bilan
olib kelgan yorliqni topshirganlar. Shundan so’ng Ida davlati bilan Vey davlati
o’rtasida rasmiy aloqalar o’rnatilgan. Umuman olganda so’g’d tili o’sha paytdagi
savdo yo’llarida xalaqaro muomala tili bo’lgan. Vizantiya, Suriya va Xitoy
manbalarida savdodagi muhim ashyo bu – ipak, shisha, shirinliklar, qimmatbaho
toshlar hamda bo’yoqlar bo’lgan. Yaylovlarning asosiy qismi esa qabila va urug’
jamoalari hamda ularning oqsoqollari – xvabulari tasarrufida edi. Hozirgi vaqtda
ham Toshkent vohasi va Janubiy Qozog’iston yerlarining bir qismini suv bilan
ta’minlab turgan Zog’ariq va Bo’zsuv, Samarqand viloyati janubiy tumanlarining
asosiy suv manbai Darg’om kanali V asrda barpo etilgan eng yirik sug’orish
tarmoqlaridan hisoblanadi 13
. Bu davrda tog’ oldi mintaqalarida joylashgan adir
yerlarga suv chiqarib obod etishda o’q va o’z davri uchun ancha-muncha murakkab
bo’lgan suv inshootlari charxpalak, chig’ir va boshqalardan
foydalaniladi.Yangitdan o’zlashtirilgan yerlarda mulkdor dehqonlarning yirik
qo’rg’onlari hashamatli qasrlari, mehnatkash qo’shchilarning ko’plab qishloqlari
mayda turar joylari qad ko’taradi. Huddi shu davrda Chag’oniyon (Surxondaryo),
Samarqand, Buxoro, Kesh (Shaxrisabz),Naxshab(Qarshi) va Toshkent atroflari
to la o zlashtirilib, alohidaalohida dehqonchilik vohalari shakllanadi. Bu davrda‟ ‟
yangi tipdagi ko’rkam va gavjum shahar – qal’a ko’rinishidagi aholi manzilgohlari
vujudga keladi. Xorazmdagi Berkutqal’a, Toshkentdagi oqtepa mavzelari shular
jumlasidandir. Bir necha oilalardan tashkil topgan mazkur manzilgohlar
qo’rg’onlar, qalin paxsa devorlar bilan o’ralgan. Ularda hukmron tabaqa
kishilariga xoshashamatli, bezak ark-qasrlar, ko’p xonali binolar bilan birga oddiy
fuqarolarga mos qilib qurilgan sodda ko’rinishdagi turar joylar ham o’rinolgan.
13
Buyuk ipak yo’li sivilizatsiyalar aro muloqot yo’li. Toshkent -2010 24-bet
20

Eftaliylar poytaxti Poykand o’z davrining eng ko’rkam, obod shaharlaridan
sanalgan. Bu yerda hunarmandchilik, savdo-sotiq, qurilishishlari ancha
rivojlangan. Shahar Buyuk Ipak yo’lida joylashganligidan, unda turli
mamlakatlarning savdo karvonlarni xilma-xil mollari bilan kelib savdo qilganlar.
Buning uchun shaharda ko’plab bozoru rastalar, karvonsaroylar mavjud bo’lgan.
Eftaliylar davlati iqtisodiy hayotida pul muomalasi alohida o’rin tutadi.
Mamlakatning savdo-sotiq ishlarida Eronning tanga pullari bilan bir qatorda
buxorxudotlar tangasi, So’g’diy va Xorazm tangalari keng muomalada yurgan.
Eftaliylar davlati tarkibiga kirgan har bir hudud o’z tangalarini zarb etgan. Bu
holat esa eftaliylar davlatining siyosiy jihatdan tarqoqligini ko’rsatadi.
Mutaxassislar tomonidan eftaliylar davriga oid tangalarning tadqiq etilishi shuni
ko’rsatadiki, tangalar asosan Eronda eftaliylarga o’lpon to’lash maqsadida zarb
etilgan va ularga eftaliycha yozuvlar bosilgan. O’rta Osiyo ikki daryo oralig’idagi
yodgorliklardan topilgan qimmati past bo’lgan bu tangalar eftaliylar davrida keng
muomalada bo’lganligini ko’rsatadi. Bu tangalarning aversida (old tomoni), toj
kiygan shohning boshi, reversida (orqa tomoni) esa otashdon hamda uning ikki
tomonida esa uni qo’riqlovchi kohinlar tasvirlangan.Tanganing diametri – 30 mm,
og irligi esa 2,81 g.Eftaliylar davriga oid bo’lgan Xorazmning Qora tepa‟
yodgorligidan topilgan tangadagi tasvir mutaxassislarda juda katta qiziqish
uyg’otgan. Tanganing old qismidagi uch to’pbargning yurakcha tasviriichida
joylashtirib tasvirlanishi, hamda shoh tasviridagi ba’zi bir elementlar, ya’ni
boshining shaklan buzilgan holda tasvirlanishi eftaliylarning kelib chiqishi
mahalliy aholiga tegishli ekanligi yoki, ularning Xorazm bilan aloqasi
bo’lganligini ko’rsatadi.Eftaliylarning Chog’aniyonda zarb etilgan tangalaridagi
baqtriycha yozuv “xono”, “xiono”, va “alxon” E.V. Rtveladzening fikricha
eftaliylarning o’zlarining nomidir. Eftaliylar qo’l ostidagi hududlar uchun yagona
pul namunasi bo’lmaganligi sababli ular turlicha zarb etilgan. Jumladan, bu davrda
So’g’dda tangalar xitoycha usulda – yumaloq o’rtasida esa kvadrat shaklida teshik
bilan zarb etilgan. Buxoroda esa sosoniy podsho Varaxran V tangalariga taqlidan,
Chog’aniyonda esa Pero’z tangalari kabi, ba’zida Vizantiya tangalari kabi shoh va
21

malikaning bosh qismi tasvirlangan. Buxoroda yana mistangalar ham uchrab uning
bir tomonida zardushtiylikdagi urush xudosiVeretragnaning zoomorfik tasviri
bo’lgan ikki o’rkachli tuya tasvirimavjud. Shu bilan birga Buxoro vohasida bu
davrda muomalada yurgan va “Turon” seriyasi nomi bilan tanilgantangalarda
otashgoh tasviri yonida “kavi” so zi yozilgan. Bu davrga mansub‟
Buxorxudotlarning tangalatida mavjud “pwe r xwb k w” yozuvini, odatda olimlar
‟ ‟
“Buxoro hukmroni-shoh”, deb tarjima qiladilar. Bu yozuvda “k w” – shoh,
‟
degani. E.V. Rtveladze xulosasiga binoan, “kavi” unvoni – mahalliy, O’rta Osiyo
zaminida vujudga kelib, ayrim mintaqalarda salkam bir yarim ming yil davomida
xalq orasida muomalada bo’lgan. O’lkamiz afsonalarida qahramonlik ko’rsatgan
ajdodlarimiz shoh deb nomlanib, Shahristoniy ma’lumotlariga binoan Samarqand
qurilishini Kovus o’g’li Siyovush nihoyasioga yetkazgan. Uning o’g’li Kayxusrav
samarqandda tug’ilib, o’sha yerda Varaxran sha’niga atab Olov uyi bunyod etgan.
Samarqandning VI-VIII asrlarga mansub sopol haykalchalari va buyumlarida
ilohlardan keyin tojdor shohlarning tasviri ikkinchi o’rinda turadi. Tojida qush
qanotlari va boshi tepasida sayyora ramzi ifodalangan. Shu davrga oid eftaliy-turk
hukmdorlaridan Badgis Nizak Tarxonning tangalari ham ma’lum. Eftaliy
hukmdorlar Toraman va Mihirakullar esa asosan kumush va mis tangalar zarb
etganlar. Toramanning kumush tangalari uch variantda zarb etilgan. Ularning
birida brahmi tilida “Shri Toraman Deva – yengilmas fotih” degan yozuv bitilgan.
Mis tangalari esa ikki variantda bo’lib ular kushon va sosoniy tangalari kabi
bo’lgan. Mixirakul tangalaridagi yozuvlarda esa “Shahi Mihirakul” yoki “Jaytu
Mihirakul” bitiklarini uchratish mumkin. Mihirakuldan so’ng tahtga Pravarasen II
o’tirgach uning tangalariga brahmi tilida aversda “Shri Pravarasen”, reversda
“Kidar” yozuvi uchraydi.
22

2.2. Turk xoqonligi va mahaliy hokimlarda iqtisodiy jarayonlar va
ijtimoiy hayot
O’zbekiston davlatchiligi tarixida Turk xoqonligi davlati muhim o’rin
egallaydi. Oltoy, Tuva hamda ularga tutash hududlarda turli turkiy qabilalar,
chunonchi, Ashin, Arg’u, O’g’i’z, To’qqiz o’g’iz, O’ttuz tatar, Qarluq, Qiton,
Tolis, Turk, Uyg’ur, Quruqan, Duba va boshqalaryashardilar. VI asr boshlarida
Oltoy o’lkasida siyosiy jarayonlar faollashadi. O’sha paytda hozirgi Mo’g’uliston
va qisman Xitoyning shimoliy hududlari ustidan Jujan xonligi hukmronlik qilardi.
VI asr boshlarida Oltoydagi Turkiy qavmlar orasida Ashin urug’ining mavqei
ko’tariladi. Ashin urug’iga mansub Asan va Tuu 460-545-yillarda boshqa
urug’larni o’zlariga bo’ysundiradilar va Oltoydagi turkiyqabilalar ittifoqiga asos
soldilar. Tuuning o’g’li Bumin Tele qabilasini ham bo’ysundiradi. Bumin Jujan
xonligiga tobelikdan chiqish uchun kurashadi va 551-yilda Jujan xonining
qo’shinlarini yengib, ularni o’zlariga bo’ysundiradi. Bumin 552-yilda Xoqon deb
e’lon qilinadi va yangi davlat – Turk xoqonligiga asos soladi. 14
Uning poytaxti
Oltoydagi O’tukan shaxri edi. Xoqonlik tez orada kuchayib, uning dovrug ’i ortib‟
borgan. U ko’p bor Xitoyga yurishlar qilib , uning bir qancha hududlarini bosib
olgan. Xitoy podsholigi Turk xoqonligiga har yili o’lpon tariqasida yuz bo’lakdan
iborat ipak mato berib turishga majbur bo’lgan.Turk xoqonligi xususidagi
manbalar yetarli bo’lsada, lekin ularning ko’pchiligi bir-biriga qarama-qarshi
ma’lumotlar beradi. Bular qatorida Xitoy manbalari, mashhur “O’g’iznoma”,
O’rxunEnasoy yozuvlari, Qultegin bitiklari, VI asr oxirida yashagan
vizantiyaliktarixchilar Menandr Protektor, Feofan Vizantiyskiy, suriyalik tarixchi
Ionna Efessiylarning tarixiy asarlari qimmatli manbalar hisoblanadi. 15
Shuningdek
bu to’g’ridagi ma’lumotlar arab tarixchilari at-Tabariy, Denovariy (IX-X asr), Abu
Rayxon Beruniy, Narshaxiy va boshqalarasarlarida uchraydi. “Alpomish”,
“Go’ro’g’li”, “Manas” kabi umumturkiy xalq dostonlari, o’rta asrlardagi Mahmud
14
https://uz.m.wikipedia.org/wiki/Bumin
15
Buyukipakyo’lisivilizatsiyalararomuloqotyo’li. Toshkent -2010 34-bet
23

Qoshg’ariy, AhmadYugnakiy, Yusuf Xos Xojib kabi turkiy mualliflar asarlarida
turkiy madaniyat, adabiyot, tarix to’g’risida ma’lumotlar keltiriladi.Yusuf Xos
Hojib o’zining “Qutadg’u bilig” (Saodatga yo’llovchi bilim) asarida afsonaviy turk
sarkardasi Alp Er Tunga to’g’risida shunday deb yozadi: “u bilimdon, zakovatli
katta hunar egasi edi, bu fazilatlari uninig shon-shuhratini dunyoga taratgan. U
turk beklarining sarasi, ovozasi olamni tutgan, hunari talay edi”. Tarixda
turklarning kelib chiqishi haqida ko’plab afsona va rivoyatlar mavjud. Bir
afsonada ko’rsatilishicha, g’arbiy dengiz qirg’og’ida yashagan turkiylarning ota-
bobolari qo’shni qabilalar tomonidan qirib tashlanadi. Shunda 10 yoshli bola
yashirinib tirik qoladi. O’sha yerdagi urg’ochi bo’ri unga xotin bo’ladi. Bolani
bo’ri Turfon tog’lariga olib chiqib ketadi. O’sha yerda bo’ri 10 ta bola tug’adi.
O’g’illardan birining nomi Ashin bo’lib, u keyinchalik yangi qabilaning rahbari
bo’ladi. Afsonaga ko’ra “Turk” so zi Oltoy tog’larining eng qadimgi nomidan‟
kelib chiqqan. Xitoy yozma manbalarida Turklar “xun” nomi ostida eramizning 92
yilida Oltoyning etaklariga kelib o’rnashgan. Bu urug’ Ashin urug’i nomi bilan
atalgan. Xitoylar Ashin qabilasini “Tuk-yu” deb ham ataganlar. P. Pelyu bu so’zni
“Turk-yut” (ya’ni turkiylar) deb izohlaydi. “Turk” atamasi kuchli, baquvvat degan
ma’noni anglatadi. Avval bu urug’ga berilgan turk atamasi keyinchalik ularga
yaqin turgan barcha qabila urug’larga ham umumiy nom sifatida yuritiladi.Bumin
yangi davlat- Turk xoqonligiga (551-744) asos soladi va Ili daryosi bo’yida
hukmdor deb e’lon qilingach, “Ilixon” degan unvonni oladi. Turklar hukmdori
o’zini hoqon (turkcha qag’an) yurita boshlaydi. Bumin o’z ukasi Istamiga (Istemi-
turkcha, Sedimi-xitoycha, Sinjibuarabcha, Stembi-xagan yunoncha), birinchi
sarkarda, davlatning birinchi amaldori darajasiga to’g’ri keluvchi “Yabg’u”
unvonini berib u bilan birgalikda o’z davlatini kengaytirish payiga tushdi. Istami
ko’proq g’arbiy yo’nalishga boshchilik qilib tez orada Sharqiy Turkistondagi
nushibi, turkash, uzli qabilalarini o’ziga bo’ysundiradi. 553-yilda Buminxon vafot
etgach, hokimiyatga uning katta o’g’li Mug’anxon (553-572) o’tiradi. Muganxon
558-yilda jujanlarga so’nggi bor qaqshatgich zarba berib, o’z davlati hukmronligini
Tinch okeanigacha bo’lgan hududlarda mustahkamlaydi. Uning amakisi
24

Istamixoqonlik hududini g’arbga tomon kengaytirib, Yettisuv, Qashqar vaboshqa
hududlarni egallaydi. 563-567-yillar davomida Istami qo’shinlari eftaliylar
davlatiga ketma-ket zarbalar berib , O’rta Osiy va Kaspiy dengizigacha bo’lgan
yerlarni egallashga muvaffaq bo’ladi. Buning oqibatida eftaliylar davlati qulaydi
Muqanxon hukmdorligi davrida turk xoqonligi yuksak cho’qqiga ko’tariladi. 554-
yil Muqan xoqon Sharqqa yurish qilib Uzoq Sharq o’lkalarini o’ziga bo’ysundiradi
va Tinch okeani qirg’oqlariga chiqadi. 16
U O’rxun, Tug’la Selenga daryolari
bo’ylaridagi qirg’izlarni, Baykal atroflaridagi uyg’urlarni o’ziga bo’ysundiradi.
558-yili turklar Ural va Volga bo’ylarini zabt etib Shimoliy Kavkazdagi
ko’chmanchi ovarlar bilan to’qnashadi. Xoqonlikning bevosita g’arbiy qismini
boshqarib turgan Istami va bosh xoqon Muqanxon ham savdo yo’li va uning
ahamiyatini tushunib bu masalani tinchlik bilan hal qilishga harakat qila
boshlaydilar. Istami Yabg’u So’g’d ixshidiga bu masalani hal etish vazifasini
topshiradi. Eronga mashhur so’g’d savdogari va diplomati Moniax boshchiligida
elchilar guruhi jo’natiladi. Xusravshoh o’z atrofidagi amaldorlarning maslahatiga
kirib, so’g’diylar olib kelgan ipakliklarni sotib olib, so’ng uni elchilar ko’z
o’ngida yig’ib yoqib tashlaydi. Istami bu voqeadan qattiq ranjisada Xusravshoh
huzuriga ikkinchi marotaba o’z elchilarini yuboradi. Bu elchilar guruhi endilikda
faqat turklardan iborat bo’lib, uning natijasidan yaqin oradagi siyosat namoyon
bo’lishi kerak edi. Bu safar turk elchlari zaharlab o’ldiriladi.Ularning faqatgina bir
nechasigina xoqon huzuriga yetib keladi. O’z ishlarini sosoniylar “Turklar issiq
ob-havoni ko’tarisha olmadilar” deb berkitishadi. Istami Xusrav I Anushirvon
qo’shinlarini tor-mor qilib Eronning shimoliga bostirib kiradi. Eftaliylar o’z
yerlarining Eronga tushib qolgan qismini yana o’z qo’llariga qaytarib oladilar.
Eron tinchlik sulhiga kelishib 40 ming vizantiya tillasi to’lash majburuiyatini oladi.
Undan so’ng Eron bilan Vizantiya o’rtasida urush boshlanib ketib,sosoniylar
davlati juda nochor ahvolga tushib qoladi. 576-yili Muqanxon va Istami
yabg’ularning vafotidan so’ng Turk xoqonligining ta’siri ancha zaiflasha
boshlaydi. Eron sarkardasi Bahrom Chubin Chur Bag’a xoqon qo’mondonligidagi
16
O’zbekiston hududidagi ilk o’rtaasrdavlatlari: Eftaliylardavlativa Turk xoqonligi. Toshkent-2011 36-bet
25

300000 kishilik turk qo’shinini tor-mor qiladi. Bahrom Chubin Buxoro yaqinidagi
Poykend shahriga bostirib kirib xoqonning o’g’li Barmuda Teginni asirga oladi.
Xoqon xazinasini esa Eron shohi Xormuzdga yuboradi.Turk xoqonligi 568-569-
yillarda o’sha davrning qudratli davlatiVizantiya bilan iqtisodiy va savdo-sotiq
aloqalarini o’rnatishga intilib,So’g’d savdogari Maniax boshchiligidagi elchilarni
u yerga yuboradi. Elchilar imperator Yustinian qabulida bo’ladi. 17
Shundan so’ng
Zemarx boshliq elchilari xoqonlikka keladi. Turk xoqonlari O’rta Osiyoda
hukmronlik qilgan bo’lsalarda biroq o’zlari bu hududga ko’chib kelmaganlar.Ular
Yettisuv va boshqa hududlardagi bosh qarorgohlarida qolib bo’ysungan hududlarni
mahalliy hukmdorlar orqali boshqarib ulardan olinadigan soliq-o’lponlar va
to’lovlar bilan kifoyalanganlar. Bundan ko’rinadiki Turk xoqonligi davrida bu
hududdagi mavjud mahalliy davlat tuzilmalari , ularning boshqaruv tizimlari
saqlanib, ichki siyosat bobidagi mustaqil faoliyati davom etgan Xoqonlik istisno
hollardagina o’lkaning ijtimoi-siyosiy hayotiga aralashgan Bu narsa ko’proq tashqi
siyosat , xalqaro savdo-sotiq masalalariga daxl etardi. Xitoy manbalarida
ta’kidlanganidek, Zarafshon,Amudaryo va Qashqadaryo vohalarida 9 ta mustaqil
hokimlik mavjud bo’lgan: Samarqand, Ishtixon, Maymurg’, Kesh, Naqshab,
Kushon, Buxoro, Amul va Andxoy shular jumlasidandir. Samarqand, Buxoro,
Xorazm, Choch, hokimliklari o’zlariga ancha mustaqil bo’lganlar. Buxorxudotlar
zarb etgan tanga pullar keng muomalada bo’lgan. Shu bilan birga, bu nisbatan
mustaqil hokimliklar o’rtasida o’zaro kurash va ichki ziddiyatlar bo’lib turgan. Bu
esa mahalliy aholi turmushini nochor axvolga olib kelgan. 585-586-yillardagi
Buxoroda zodagon dehqon va boy savdogarlarga qarshi Abro’y boshchiligidagi
qo’zg’olonga sabab bo’ladi. Xoqon Qoracho’rin qo’shinlari qo’zg’olonni bostirib,
qoz’g’olonchilarni qattiq jazolaydi. Bo’ysundirilgan hududlarni mahalliy hokimlar
orqali boshqarish tartibi xoqonlikni zaiflashtira bordi. Muqon xoqon vafotidan
so’ng taxtga uning ukasi Arslon To’ba o’tirdi. Arslon to’ba buddiylikka berilgan
bo’lsada, mamlakatni mustahkamlash uchun Si saltanati bilan shartnoma tuzadi.
Bundan tashqari u mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy jihatdan rivojlantirish choralarini
17
O’zbekiston hududidagi ilk o’rtaasrdavlatlari: Eftaliylardavlativa Turk xoqonligi. Toshkent-2011 37-bet
26

ham ko’rdi. Ammo 581-yilda Arslon To’ba vafot etgach Turk xoqonlari o’rtasida
o’zaro kurashlar avj olib ketadi. Natijada xoqonlik ikki qismga bo’linib ketdi. Ular
G’arbiy turk xoqonligi (uning tarkibiga O’rta Osiyo, Sharqiy Turkiston hudulari
kirgan) hamda Sharqiy turk xoqonligi (uning tarkibiga Mo’g’uliston hududlari
kirgan). Sharqiy xoqonlikni Arslon To’baning kichik o’g’li Ishbara boshqara
boshlaydi.G’arbiy xoqonlikka Istami yabg’uning o’g’li Qora Churin boshchilik
qilgan. Qora churin Istamining vafotidan so’ng bu taxtga o’tirgan bo’lib, boshqa
xoqon vaxonlar ichida eng qobiliyatlisi va tadbirkori edi. Qora Churin qaribqolgan
vaqtida taxminan 600 yillarga kelib o’zini xoqon deb e’lon qiladi. U Bu’gu xoqon
(qaxramon xoqon) degan nomni oldi. G’arbiy turk xoqonligida shaharlar
rivojlanishi, Eron va Xitoy bilan qizg’in savdo-sotiq va diplomatik aloqalar
kuzatilgan. Xitoyda Tan sulolasi davrida (618-907-yil) G’arbiy turk xoqonligi
bilan Xitoy o’rtasida aloqalar keng yo’lga qo’yiladi. Masalan 627-644-yillarda
O’rta Osiyodan Xitoyga 9 marta savdo karvonlari yuborilgan.VII asrning 30-
yillarida xoqonlik hududlarini kezgan xitoylik sayyoh Syuan Tsin Issiqko’l, Chu
vodiysi, Choch, Samarqand, Buxoro kabi joylarning ancha gavjum va obod
bo’lganligini qayd etadi.Yarim asrlik hukmronlik jarayonida turklarning bir qismi
o'troqlashadi, qolganlari yerli chorvadorlar bilan aralashib ketadi. O’troq
hayotning an’anaviy-ma’muriy udumlari ta’sirida boshqaruv tarkiblari asta-sekin
o’zgarib, turklarning ijtimoiy va siyosiy mustahkamlanib boradi. Turklar siyosiy
hayotda faol qatnashib, O’rta Osiyo siyosatining barcha jabhalarida teng qatnasha
boshladilar. Xoqon Shego’y vafotidan so’ng hokimiyatga kelgan To’n yabg’u
davrida xoqonlar yanada kuchayadi.Uning davrida boshqaruv tartiblari isloh etildi.
Turk xoqonligida butun saltanat ustidan oily hukmronlikni Xoqon olib borgan. Bu
lavozim merosiy bo’lgan Xitoy manbalariga ko’ra ota doimo o’z o’g’liga taxtni
qoldiravermay, balki undan kattaroq turgan qarindoshlariga qoldirishi lozim
bo’lgan. Bundan tashqari shunday hollar ham bo’lganki, taxt sohibini “ulus
oqsoqollari” tayinlagan. Xitoy manbalariga ko’ra, turkiylar xonni taxtga
o’tqazishda maxsus marosim o’tkazganlar: amaldorlar bo’lajak xonni kigizga
o’tkizib, quyosh yurishi bilan9 marotaba aylantirganlar, ishtirokchilar uni qutlab
27

turganlar. Keyin xonni otga o’tqazib, bo’yniga ipak mato bo’g’laganlar. Keyin
undan so’raganlar: “Siz necha yil xon bo’lmoqchisiz?”. U necha yil xon bo’lishini
aytgan va shu muddat tugaganidan keyin taxtdan ketgan. Xoqondan keyinga shaxs
“yabg u” davlatdagi birinchi amaldor vazifasida bo’lgan. Ammo yabg’u taxtga‟
merosxo’rlik qila olmas edi. Taxt merosxo’ri “tegin” (shaxzoda) deb yuritilgan.
“Tudun” unvoni hukmdorning joylardagi noibiga berilgan. Ular mahalliy
hokimlarsiyosatini, boj soliq ishlarini nazorat qilganlar. Ko’chmanchilarning
asosiy qismi chorvadorlardan iborat edi. Bunday xalq ommasini turklar“budun”
yoki “qora budun” deb atashgan.Tan sulolasi 659-yilda Sharqiy Turk xoqonligini
o’ziga bo’ysundiradi. VII asr ikkinchi yarmida anca kuchaygan Xitoy O’rta Osiyo
hududlarini ham o’z qo’l ostiga kiritish payiga tushadi. Biroq 670-yilda tibetliklar
bosh ko’tarib, shjarqiy turk xoqonligini yangidan tiklaganlaridan so’ng, bu davlat
Xitoy uchun kutilmagan xavf-xatarni keltirib chiqargach, Xitoy O’rta Osiyoga
bo’lgan o’z davosidan voz kechadi. Xitoyning e’tibori endi Tibetga qaratiladi. Bu
davrda O’rta Osiyo hududlarida G’arbiy turk xoqonligi ta’siri tobora zaiflashib
boradi. Bunga mahalliy hokimliklar o’rtasidagi ichki ziddiyatlar, yer –mulk uchun
o’zaro kurashlar ham sabab bo’ladi. Turk xoqonligining sharqiy yerlaridan farqli
o’laroq g’arbiy hududda aholining ijtimoiy-iqtisodiy hayot tarzi, madaniy darajasi
nisbatan yuqori bo’lgan. Sharqiy hududlarda yashagan ko’pchilik ko’chmanchi
elatlarda urug’-qabilachilik munosabatlari hamon kuchli saqlangan. Aholining
quyi tabaqasi budun yoki qora budunlar deb atalgan. Urug’-qabilaning nomdor
vakillari “bek”lar deb yuritilgan. Jamoani xoqon va zodagonlar kengashi –
“Qurultoy” boshqargan. O’rta Osiyo yerlarida esa bu davrda dehqonchilik,
bog’dorchilik va uzumchilik sohalari yuksak darajada rivojlangan. O’lkaning
Farg’ona, Xorazm va Zarafshon vohalarida ko’plab suv ayirg’ichlar, kanallar, suv
havzalari bunyod etilgan. So’g’diylar dehqonchilik va bog’dorchilik, ayniqsa
uzumchilikda nihoyatda omilkor edi.Chorvachilikda mayda va yirik shohli
hayvonlar bilan bir qatorda ot, hachir eshak va tuyalar boqilardi. Ayniqsa
So’g’dning hisori qo’ylari va tulporlari juda mashhur edi. So’g’d shaharlari bu
davrda hunarmandchilikning markaziga aylanadi. Ularda to’qimachilik,
28

kulolchilik, ko’nchilik, chilangarlik, taqachilik, najjorlik, qurolsozlik va zargarlik
yuqori darajada rivojlangan edi. So’g’d tog’laridan oltin, jez, novshadil va yalama
tuzlar kavlab olinardi. Shaharlarda hunarmandchilikning yuksalishi o’z navbatida
ichki va tashqi savdo aloqalarining kengayishiga imkon beradi. So’gddan Sharqiy
Osiyo va Xitoyga qimmatbaho toshlar va ulardan yasalgan zeb-ziynatlardan tortib,
turli-tuman matolar va dorivorlargacha olib chiqilardi. Tohariston nisbatan
mustaqil hokimliklarning bir nechtasi Toharistonda joylashgan edi. Balx shahri
Toxariston poytaxti bo’lgan. Tohariston avval eftaliylar, so’ngra Turk xoqonligi
tomonidan bo’ysundiriladi. Manbalarda ta’rif etilishicha, Tohariston aholisi budda
diniga e’tiqod qilgan. Tohariston 25 xarfdan iborat yozuvga ega bo’lgan.Aholisi ip
va ipak matolardan kiyingan. Tog’liklari po’stin va jun chakmon kiyishgan.
Tohariston aholisining asosiy qismi o’troq dehqonchilik bilan shug ullangan. U‟
yerda ayniqsa qurolsozlik yuksalgan. Chokarlari kamon, gurzi, cho’qmor, xanjar,
shamshir va sovutlar bilan qurollanardi. Toharistonda shishasozlik va
to’qimachilik ham ancha rivoj topgan edi. Tohariston ko’p mamlakatlar bilan
savdo aloqalari olib borgan, o’z chaqa tangalari ichki savdo muomalasida
yurgan.Farg’ona hukmdorlari “ixshid” deb atalgan. Farg’ona yerlari juda hosildor,
aholisi dehqonchilik bilan kun kechirgan, paxta va sholi ekkan. Koson, Axsikat va
Quva kabi yirik markaziy shaharlarida hunarmandchilikning turli sohalari rivoj
topib, uning mahsulotlari ichki va tashqi bozorlarda juda xaridorgir bo’lgan.
Qo’shni mamlakatlarga bo’yoq, rangli shisha buyumlar va dori darmonlar
chiqarilgan. Farg’ona vodiysida o’troq aholi bilan bir qatorda chorvadorlar ham
yashagan. Qurama va Qoramozor tog’lari yonbag’rida qadimdan yilqichilik bilan
shug’ullangan. Bu yerda ko’paytirilgan tulpor otlarning dong i jahonga taralgan.
‟
Choch va Iloq. Chirchiq va Ohangaron vodiylarida ikkita hokimlik mavjud
bo’lgan. Manbalarda ulardan Choch, ikkinchisi Iloq mulki nomlari ostida tilga
olinadi. Chochning markazi Choch shahri bo’lib, hukmdori “tudun” deb yuritilardi.
Iloqning markazi Tunkat, hokimlari “dehqon” deb atalardi. V asrda ular Eftaliylar
davlatiga, VI asrda esa G’arbiy turk xoqonligiga bo’ysundiriladi. Choch va Iloq
sertarmoq xo’jalikka ega bo’lib, sug’orma dehqonchilik, chorvachilik,
29

hunarmandchilik, konchilik, ichki va tashqi savdo yuksak darajada edi. Choch va
Iloq tog’lari oltin, kumush, rangli ma’danlar, temir va jilvadorchaqmoq toshlarga
boy edi. Karvon yo’lining o’lka orqali o’tishi Choch va Iloqqa ichki va tashqi
savdo-sotiqning kengayib, shaharlarining gavjumlashuviga imkon beradi. Choch
tudunlari old tomoniga mulkdorning surati, orqasiga gajak dumli bars yoki qoplon
tasviri, ba’zan sulolaviy ayri tamg’a tushirilgan chaqa tangalar zarb etganlar. Ilk
o’rta asrlarda O’rta Osiyo hokimliklarida ma’lum tartibdagi boshqaruv
ma’muriyati tashkil topgan edi. Boshqaruv ma’muriyatining asosiy vazifasi
fuqarolardan boj, soliq va yasoqlarni o’z vaqtida yig’ib olish, jamoat ishlariga
ularni safarbar etishdan iborat bo lgan. Kirimchiqimlar aniq va ravshan qayd etilib,‟
hujjatlashtirilgan. Ularga barmoq bosilib, hatto muhr bilan tasdiqlab qo yilgan. V-
‟
VII asrlarda O rtaOsiyoda, bir tomondan, yerga egalik qilish munosabatlarining
‟
o’rrnatilishi va mustahkamlanib borishi, ikkinchi tomondan ko’chmanchi
chorvadorlarning beto’xtov shiddat bilan kirib kelishi va o’troqlashuvi shahar va
qishloqlarning qiyofasi va aholisining turmush tarz-yu ahvoliga jiddiy tas’ir
ko’rsatadi. Ziroatkor yerlar kengayib, dehqonchilik vohalarining suv ta’minoti
tubdan yaxshilanadi. Tog’oldi maydonlariga suv chiqarib, yangi yerlar
o’zlashtirildi. Shaharlar gavjumlashdi. Qishloqlarda “ko’shk”, “qasr”, “qo’rg’on”
va “qo’rg’oncha”, nomlari bilan shuhrat topgan istehkomli turar joylar qad
ko tardi. Ko’shk, qasr va qo’rg’onlar ko’proq yirik sug orish shoxobchalari
‟ ‟
boshida, markaziy shaharlarning tevarak-atrofida hamda dehqonchilik vohalari
chegaralari bo’ylab joylashgan edi. Suv chiqarib obod etilgan vohalar bo’ylab
kattakichik qal alar, mayda qorg onchalar quriladi. Ko’shk va qasrli qo’rg’onlarda
‟ ‟
mulkdor dehqonlar, qo’rg’onchalarda esa ziroatchi mehnatkash aholi yashar edi.
Istehkomli qasr, qo’rg’on va ko’shklar asosan tashqi dushman xujumiga qarshi
mudofaa inshooti, chokarlar to’planadigan joy, ma’muriy markaz hamda oziq –
ovqat va qurol-yarog saqlanadigan ombor vazifasini o tagan. O’rta asrlarda
‟ ‟
shaharlar uch qismdan iborat bo’lgan. Ular “ark”, “shahriston”, “rabod” deb
yuritilgan. Shaharlarning uchala qismi ham alohida-alohida devorlar bilan o rab
‟
30

olingan. Ularning bir nechta darvozalari bo’lgan. Shahar devorlari bo’ylab oqib
o’tgan anhor handaq vazifasini bajargan.
31

XULOSA
Xulosa qilib aytadigan bo’lsak har bir davrda savdo yo’llari, savdo-sotiq
ishlari mamlakatning taraqqiy etishiga keng yo’l ochgan va o’zining ijobiy ta’sirini
o’tkazgan. Mashhur “Buyuk Ipak yo‘li” karvon yo‘lini Sharq va G‘arb o‘rtasidagi
aloqalarning ko‘p asrlik timsoli deb atash mumkin. Qit’alararo yo‘l 10 ming
kilometrga cho‘zilgan va Sharq mamlakatlarini O‘rtayer dengizi bilan
birlashtiruvchi bog‘inga aylangan. Shubhasiz, Ipak yo‘li orqali nafaqat nodir
tovarlar olib o‘tilgan, balki bilim, madaniyat, texnologiya almashinuvi, diplomatik
aloqalar ham amalga oshirilgan.“Buyuk ipak yo‘li” nomi o‘sha davrlarda G‘arb
mamlakatlari uchun qimmatbaho bo‘lgan mahsulot – ipak bilan bog‘liq. Ipak qurti
pillasidan ipak tayyorlash texnologiyasi taxminan besh ming yil oldin zamonaviy
Xitoy hududida kashf etilgan deb hisoblanadi. Asta-sekin ipakchilik sirlari
o‘zlashtirilib borildi va eramizning III asridayoq ko‘plab mamlakatlarda, jumladan,
O‘zbekistonda ham Farg‘ona vodiysi hududida ipak ishlab chiqarila boshlandi.
Shuningdek, jahonga mashhur sarkarda Chingizxon Buyuk Ipak yo‘li tarmoqlari
bo‘ylab o‘tgan. Ko‘p yillar davom etgan mashaqqatli yo‘l mard sayohatchilar va
savdogarlarni cho‘chitib yubormadi. Ularning yo‘lida jangari ko‘chmanchilar,
suvsiz cho‘llar va iqlimi og‘ir tog‘lar uchrashishi mumkin edi. Ko‘pincha to‘g‘ri
yo‘lning yo‘nalishini “odamlar va hayvonlarng suyaklari” orqali tanib olish
mumkin edi. Ammo bu yo‘l tufayli dunyo biz hozir ko‘rib turganimizdek,
zamonaviy tarzda o‘zgardi. Ulug‘vor yodgorlik shaharlari tarixiy va me’moriy
binolari bilan o‘tmishdan bir xotira sifatida tirik afsonaga aylandi.
32

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
 Buyuk ipak yo’li sivilizatsiyalararo muloqot yo’li. Toshkent -2010 34-bet
 O’zbekiston hududidagi ilk o’rta asr davlatlari: Eftaliylar davlatida Turk
xoqonligi. Toshkent-2011 21-bet
 Хўжаев, А. (2007). Буюк Ипак йўли, Тошкент: “Ўзбекистон миллий
энциклопедияси”
 Shamsutdinov R, Karimov. Sh Vatan tarixi “Sharq “ nashriyoti Toshkent-
2010 88-bet
 Буюк Ипак йўли дурдонаси – қадим Балх хазиналари - BBC ,
https :// www . bbc . com / uzbek / world /2013/10/131020_ cy _ balkh _ fooc
 Н.Жўрабоев, Р.Умарова.“Буюк Ипак йўли” ТАЙИ, 2020 й., Амир Темур
шоҳ кўчаси, 20.
FOYDALANILGAN INTERNET-SAYTLARI
 https://uz.m.wikipedia.org/wiki/Bumin
 https://muhaz.org/mundarija-kirish-4-ibob-ilk-orta-asrlarda-vatanimizning-
ijtimo.html?page=4
 https://fayllar.org/mavzu-buyuk-ipak-yoli-va-hozirgi-zamon-reja.html
 https://uz.m.wikipedia.org/wiki/Chjan_Syan
 https://uzbekistan.travel/uz/o/buyuk-ipak-yoli/

33

Ilk o’rta asrlarda savdo yo’llari va tashqi savdo sotiq tizimining rivojlanishi

Sotib olish