Ilk о‘rta asrlardagi tarixiy geografiya - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	25000UZS
Hajmi	79.0KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	02 Dekabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Islombek

Ro'yxatga olish sanasi 17 Fevral 2024

64 Sotish

Ilk о‘rta asrlardagi tarixiy geografiya

Sotib olish

Mundarija
Kirish…………………………………………………………………………2-3
I – BOB. Zarafshon vohasining ilk о ‘rta asrlardagi tarixiy geografiyasi tahlili.
1.1 Samarqand Sug‘dining tarixiy geografik chegaralari…………………….4-10
1.2. Ilk о ‘rta asrlardagi Buxoro Sug‘dining tarixiy geografiyasi…………….11-15
II – BOB. Ilk o’rta asrlardan Qashqadaryo va Surxondaryo vohalarining
geografiyasi.
2.1 Ilk o’rta asrlarda Qashqadaryo vohasining tarixiy geografiyasi…………16-20
2.2 Ilk o’rta asrlardan Surxondaryo vohasi tarixiy geografiyasi……………..21-26
Xulosa…………………………………………………………………….….27-28
Foydalanilgan adabiyotlar………………………………………………….29
1

Kirish
Mavzuning dolzarbligi Tarix fanining muhim tarkibiy qismi hisoblanuvchi
tarixiy geografiya tarixiy-madaniy о ‘lkalarning geografik va siyosiy chegaralari,
ularning о ‘zgarishi sabablarini aniqlashda, qadimgi joy nomlari - toponimlarni,
gidronimlar, etnonimlarni bugungi mavjud holat bilan qiyoslagan holda ilmiy
xulosalar chiqarishda, tabiiy muhitdagi о ‘zgarishlar va unga bog‘liq jarayonlarni,
karvon y о ‘llari y о ‘nalishlarini, aholining geografik joylashuvi, shaharlar va boshqa
manzilgohlarining rivojlanish yoki inqirozi sabablarini aniqlashtirishda muhim
ahamiyatga ega b о ‘lib bormoqda.
Ilk о ‘rta asrlarda Sug‘diyona va Shimoliy Tohariston о ‘lkalari Markaziy
Osiyoning siyosiy, iqtisodiy va madaniy hayotida muhim о ‘rin tutib kelgan. Shu
sababli ham bu о ‘lkalarning, ya’ni О ‘zbekistonning janubiy viloyatlari –
Zarafshon, Qashqadaryo va Surxondaryo vohalarining ilk о ‘rta asrlardagi tarixiy
geografiyasini yoritishni dolzarb ilmiy masala sifatida tanladik. Bugungi tarixiy
tadqiqotlarda, siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy ahamiyatga ega b о ‘lgan muhim
natijalarni q о ‘lga kiritishda tarixiy geografik y о ‘nalishdagi izlanishlar muhim
ahamiyatga ega b о ‘lib bormoqda. Tariximizni, milliy madaniy merosimizni
о ‘rganish davlat siyosati darajasiga k о ‘tarilgan bugungi kunda tarixiy geografik
jihatdan О ‘rta Osiyoning “yuragi” hisoblangan О ‘zbekistonning haqqoniy tarixini
yaratish vatanimiz tarixshunosligida muhim ahamiyatga ega masaladir.
Mavzuning maqsad va vazifasi Tarixiy manbalardan
foydalangan xolda yuerimizda ilk o’rta asrlarga oid bo’lgan ma’lumotlarni
o’rganish asosiy maqsadimiz, vazifalari esa quyidagicha
- Zarafshon vohasining ilk о ‘rta asrlardagi tarixiy
geografiyasi tahlili; - Samarqand Sug‘dining tarixiy geografik
chegaralari; - Ilk о ‘rta asrlardagi Buxoro Sug‘dining
tarixiy geografiyasi; - Ilk o’rta asrlarda Qashqadaryo
vohasining tarixiy geografiyasi; - Ilk o’rta asrlardan Surxondaryo
vohasi tarixiy geografiyasini o’rganishdir.
2

Mavzuning o’rganilganlik darajasi Ilk o’rta asrlarda Yurtimiz tarixiga
oid bo’lgan tarixiy maskanlarning geografiyasini bugungi kungacha bir qancha
olimlar tomonidan o’rganilib kelinmoqda. Bulardan Bartold.V 1
, Buryakov. Yu. F. 2
,
Lunina S. B. 3
, Rtvladze. E, G’ulomov.Y, Mirg’iyosov, Suleymonov R. H,
Sagdullayev. A larning 4
keltirib o’tishimiz joyiz. Ushbu olimlarimizning ilk o’rta
asrlar davriga oid bo’lgan ilmiy tadqiqotlari, yozgan monografiyalari,
maqolalaridan ko’plab ma’lumotlar olamiz.
Kurs ishining tuzilishi Kirish, ikkita bob, to’rtta paragraf,
xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat.
1
Бартольд.В.В. Кеш, Соч Т.III М.1965 460-с., Бартольд В.В. Задачи русского Востоковедения в Туркестане.
Соч. т.9.- М., 1977.
2
Буряков Ю.Ф. О втором караванном пути из Согда в Шаш // Общественные науки в Узбекистане (Кейинги
бетларда ОНУ). – Ташкент, 1972. – № 3.
3
Лунина С.Б. Города Южного Согда в VIII-XII вв. – Ташкент: Фан, 1984.
4
Сулейманов Р.Х. Раскопки на городище Еркурган.//АО 1979. - М., 1980. // Сулаймонов. Р.Х. Қарши Т.,
Ртвеладзе Э.В. Монеты Кеша// история и культура южных районов средней Азии в древности и
средневековы Т 1989. // Сагдуллаев А.С Древние поселения Кашкадары СаУ.N 7. 1979.
3

I – BOB. Zarafshon vohasining ilk о ‘rta asrlardagi tarixiy geografiyasi tahlili.
1.1 Samarqand Sug‘dining tarixiy geografik chegaralari
Turli hududiy ijtimoiy jarayonlarga oid xitoy tilidagi ayrim sayohatnomalar
hamda Sug‘d tarixiga doir ma’lumotlar mavjud arman tilidagi ayrim manbalar xam
tadkik etildi. 1877 yilda V.Tomashek xitoy, arab-fors manbalari asosida kadimgi
Sug‘diyona va ilk о ‘rta asrlar Sug‘dining tarixiy-geografik va siyosiy xaritasini
tiklash maksadida birinchi monografik tadqiqotini chop etirdi. Tadqiqotchi ushbu
asarida ilk о ‘rta asrlar Sug‘di xozirgi Zarafshon (Samarqand va Buxoro Sug‘di)
hamda Kashkadaryo (Janubiy Sug‘d) vohalarini qamrab olganligi xaqida fikr
yuritadi. Sug‘dning geografik jixatdan ushbu tarkibiy kismlarga ajratilishi keyingi
tadqiqotlarda ham saklanib qoldi. Ilk о ‘rta asrlarda О ‘rta Osiyo, xususan uning
janubiy о ‘lkalarida muhim tarixiy geografik о ‘zgarishlar r о ‘y berdi. Bu davrda
vujudga kelgan siyosiy vaziyat, yangi qudratli markazlashgan davlatlarning paydo
b о ‘lishi, mintaqaning ichki hududlariga shimoli-sharqdan k о ‘chmanchi
qabilalarning yangi oqimlarining kirib kelishi natijasida kelib chiqqan
ijtimoiysiyosiy va iqtisodiy munosabatlardagi о ‘zgarishlar Sug‘diyona va Shimoliy
Toharistonning tarixiy geografiyasiga katta ta’sir о ‘tkazdi 1
.
Bu о ‘zgarishlarni k о ‘rib chiqishni Markaziy Osiyoning “yuragi” hisoblangan
Sug‘diyonadan boshlaymiz. Dastlab Markaziy Sug‘d - Samarqand Sug‘dining ilk
о ‘rta asrlardagi tarixiy geografiyasiga tegishli masalani k о ‘rib chiqamiz. Eftalitlar
va Turk hoqonligi davrida Samarqand Sug‘diyonaning bosh shahri sifatida katta
mavqega ega edi. Samarqand shahri qadimdan Sug‘diyonaning bosh shahri sifatida
mashhur b о ‘lgan. Shahar antik davr manbalarida Maraqanda nomi bilan qayd
etiladi. Samarqandning barpo 14 etilishi va nomlanishi hususida manbalarda
turlicha ma’umotlar saqlanib qolgan. Musulmon manbalarida bu shaharga Turon
hukmdori Afrosiyob asos solganligi haqidagi ma’lumot ham mavjud. Samarqand
shahri Sug‘diyonaning yirik suv manbai b о ‘lgan Zarafshon daryosining chap
qirg‘og‘ida bahovo yerda joylashgan.
1
Адылов Ш. Эфталиты и западный Согд // Археология, история и культура Средней Азии: Тезисы докладов
международной конференции. – Ташкент, 2002. – С. 21.
4

О ‘rta asr manbalarida “Firdavsmonad”, ya’ni jannatga qiyoslashgan.
Samarqand sharq, shimol va janubdan tog‘lar bilan q о ‘rshalgan b о ‘lib, g‘arb
tomoni ochiq va Jom dashtlariga tutashib ketgan. Abu Tohirh о ‘ja о ‘zining
“Samariya” asarida “shahar halqi qattiq hulqli, g‘ala-g‘ulochi va lofchidir.
Tevaragidagi turklar botir, о ‘ktam va urushqoqdirlar” deb ma’lumot beradi 1
.
Turk hoqonligi davriga mansub mansub Xitoy
manbalarida Samarqand sug‘di Kan deb atalib, uni turklar bilan qarindosh b о ‘lgan
mahalliy sulola boshqargani va unga Sug‘diyonadagi boshqa mulklar qaram
b о ‘lgani qayd etiladi. Qonuni va yozuvi turkcha b о ‘lgan Kan aholisi savdoga
mohir b о ‘lib, bu shaharga savdo-sotiq uchun boshqa yurtlardan ham savdogarlar
kelib turgan. Samarqand ark, shahriston va rabotdan iborat shahar sifatida Turk
hoqonligi davrida shakllaib b о ‘lgan edi. Ilk о ‘rta asrlarda Samarqand yirik
madaniyat va savdo markazi sifatida q о ‘shni hududlarda, xususan Xitoyda ham
mashhur b о ‘lgani shundan dalolat beradi. Arab manbalarida ham shahardagi yirik
bozorlar, karvonsaroylar, hunarmandchilik mahallalari mavjuligi haqida
ma’lumotlar keltiriladi. Manbalarga k о ‘ra, bu
davrda Samarqandning t о ‘rt darvozasi b о ‘lib, Sharqiy darvoza – Xitoy darvozasi,
G‘arbiy darvoza – Navbahor, shimoliy darvoza – Buxoro darvozasi, janubiy
darvoza – Katta darvoza yoki Kesh darvozasi deb nomlangan 2
. Tabiiyki, shahar
darvozalarining bunday nomlanishi ilk о ‘rta asrlar davridayoq kelib chiqqan. Bu
nomlar esa о ‘z navbatida Samarqand shahrining ilk va rivojlangan о ‘rta asrlar
davridagi iqtisodiy-madaniy aloqalari y о ‘nalishlarini bildirib turadi. О ‘rta asrlarda
Samarqand viloyatida t о ‘rtta yirik tuman b о ‘lib, ularning ikkitasi Zarafshon
daryosining shimolida (Ishtixon, Kushaniya), ikkitasi janubida (Dabusiya,
Arbinjon) joylashgan edi. Bulardan tashqari manbalarda Samarqand sug‘diga
qarashli b о ‘lgan Maymurg‘ va Buzmajan kabi mulklar haqida ham ma’lumotlar
mavjud. Sug‘diyonaning ilk о ‘rta asrlar davridagi tarixiy geografiyasini
aniqlashtirishda hududda mavjud b о ‘lgan shaharlar va boshqa aholi manzilgohlari,
1
Эшов Б. Узунқир-Китоб-Кеш-Шаҳрисабз. Халқаро анжуман материаллари. Т., 2002. B .64.
2
Буряков Ю.Ф. О втором караванном пути из Согда в Шаш // Общественные науки в Узбекистане (ОНУ). –
Ташкент, 1972. – № 3.
5

asosiy ma’muriy birlik b о ‘lgan mulklarning joylashuvini aniqlashtirish muhim
ahamiyatga ega hisoblanadi.
Bu davrda, boshqa tarixiy davrlardagidek aholi manzilgohlari asosiy
karvon y о ‘llari b о ‘yida joylashgan yoki bu y о ‘llar bilan yordamchi tarmoqlar
orqali bog‘langan edi. Shu sababli Markaziy Sug‘d hududidagi karvon y о ‘llari
y о ‘nalishlari va ular b о ‘yida joylashgan makonlarga t о ‘xtalib о ‘tamiz.
Samarqandni Zarafshonning janubi va shimolida joylashgan rustoqlar markazlari
bilan bog‘lovchi savdo y о ‘llari voha ichki y о ‘llarining bosh b о ‘g‘inini tashkil
etgan. Xususan, Movarounnahrning ichki va tashqi aloqa y о ‘llari
tizimida muhim о ‘rin tutgan Dabusiya, Arbinjon, Kushoniya kabi shaharlar
Samarqand sug‘dining g‘arbiy chegaralarida joylashgan b о ‘lib, tegishli
mulklarning markazlari edi. Ular mahalliy ahamiyatga ega savdo markazlari ham
hisoblanib, mahalliy boshqaruv amalga oshiriladigan ma’muriy markazlar
vazifasini ham bajaruvchi yirik aholi manzillari edi. Arbinjon yoki arab
manbalarida Rabinjon deb atalgan shahar Samarqand Sug‘dining о ‘rta kattalikdagi
shaharlaridan b о ‘lgan. Bu shahar Zarafshon daryosining janubida, Samarqanddan
Xurosonga ketuvchi savdo y о ‘li ustida barpo etilgan edi. Unga tegishli hududlar,
manbalarga k о ‘ra, Dobusiyaga tegishli mulklardan kattaroq b о ‘lgan. Dabusiya
qal’asi Samarqanddan Buxoroga ketuvchi karvon y о ‘lidagi shaharlardan biri edi.
Geografik jihatdan Samarqand Sug‘diga qarashli b о ‘lgan bu shahar Miyonqal
(Qoradaryo va Oqdaryo oralig‘idagi uzunligi 100 km. masofaga ch о ‘zilgan hudud)
dagi muhim ma’muriy markazlardan biri b о ‘lgan. Bu shaharga antik davrda,
mil.avv. III asrlarda asos solingan. Zarafshon daryosining о ‘ng
qirg‘og‘ida, Qoradaryo va Oqdaryo tutashgan joyda, hozirgi Ziyovuddin shahridan
7 km shimoli g‘arbda joylashgan. Dabusiya Samarqand Sug‘dining muhim
ma’muriy va harbiy markazlaridan biri b о ‘lgan. Arablar istilosi davrida bu
shaharda 10 ming kishilik q о ‘shin joylashtirilgan. Dabusiya qal’asi m о ‘g‘ullar
istilosi davrida vayron qilingan. S о ‘nggi о ‘rta asrlarda yirik qal’a sifatida qayta
tiklangan. XIX asrda Buxoro amirligining Ziyovuddin bekligining qarorgohi
b о ‘lgan. Samarqand Sug‘dining ilk о ‘rta asrlardagi yana bir muhim shaharlaridan
6

biri Ishtixon hisoblangan. Turk hoqonligi davrida bu shahar Sug‘d ixshidlarining
qarorgohlaridan biri hisoblangan. Oqdaryoning chap qirg‘og‘ida, Samarqanddan
100 km cha janubi g‘arbda joylashgan bu shahar Markaziy Sug‘dning yirik
ma’muriy va iqtisodiy markazdaridan biri b о ‘lgan. Samarqand Sug‘dining muhim
shaharlaridan biri Kushoniya hisoblangan. Hududi Ishtixonga teng b о ‘lgan bu
shahar Qattaq о ‘rg‘ondagi Kashan Ota yodgorligi о ‘rnida b о ‘lganligi taxmin
qilinadi. Eftaliylar davlati va Turk hoqonligi davrida mavjud ijtimoiysiyosiy
vaziyatga bog‘liq holda, karvon y о ‘llarining yangi tarmoqlari vujudga keldi.
Ularning y о ‘nalishlarini о ‘rganish Markaziy Sug‘diyonaning tarixiy geografik
chegaralarini aniqlashtirishda muhim о ‘rin tutadi. Xususan, V asr
oxiri – VI asrning birinchi yarmidan boshlab Buyuk ipak y о ‘lining hozirgi
О ‘zbekiston hududi orqali о ‘tgan y о ‘nalishlari ichida G‘arbiy Sug‘dning iqtisodi
va madaniy taraqqiyotida katta о ‘rin tutgan Samarqand – Buxoro y о ‘nalishiining
ahamiyati osha boshlaydi. Buyuk ipak y о ‘lining bu tarmog‘i Zarafshon
daryosining chap qirg‘og‘i b о ‘ylab о ‘tgan b о ‘lib, bu y о ‘nalishda Kushoniya
(Kattaq о ‘rg‘on), Dabusiya, Karmana va boshqa shaharlar joylashgan edi. Bu
y о ‘nalishdagi Karmana rustoqi Buxoro sug‘diga tegishli b о ‘lib, Buxoraning
Samarqand viloyati bilan chegarasidagi s о ‘nggi yirik shahri edi. Buxoro va
Samarqandni Karmana orqali bog‘lab tutuvchi karvon y о ‘li Samarqanddan
Qashqadaryo vohasi orqali Amudaryoning о ‘rta oqimidagi kechuvlar orqali
Tohariston shaharlariga qarab ketgan eski y о ‘nalishga qaraganda savdo karvonlari
uchun ancha qulay va samarali b о ‘lib chiqdi.
Sug‘diyonaning sharqiy chegaralari qadimgi davrlarda Choch vohasiga
tutashgan b о ‘lgan. Ilk о ‘rta asrlarda bu ikki tarixiy madaniy о ‘lka о ‘rtasida
Ustrushona nomini olgan о ‘lka alohida ma’muriy birlik sifatida paydo b о ‘lgan.
Turk hoqonligi davrida Samarqan sug‘dining Choch vohasi bilan aloqalari
Ustrushana hududi orqali о ‘tgan. Markaziy Sug‘diyonaning Ustrushana bilan
chegaralari G‘arbiy Turkiston tog‘ tizmasidagi Ilon о ‘tti darasi b о ‘ylab о ‘tgan. Bu
y о ‘l Farg‘ona va Chochdan Samarqandga aravalar bilan yurish imkon bergan
yagona y о ‘nalish b о ‘lgani bois, bu daraning ahamiyati nihoyatda qatta edi.
7

Ilon о ‘tdi darasining nomlanishi haqida Mir Izzatulloning sayohatnomasida
ma’lumot berib о ‘tilgan. Jizzaxdan Nurota tog‘ining shimolidagi tekislik b о ‘ylab
Nurotaga boruvchi y о ‘l ham mavjud edi. Nurota tog‘larida Zarafshon vohasiga
о ‘tuvchi bir necha dovonlar b о ‘lib, ulardan arava yura olmagani bois faqat piyoda
yoki ot-ulovlardagina о ‘tish mumkin b о ‘lgan. Markaziy Osiyoning yirik savdo
shahri b о ‘lgan Samarqand azaldan mintaqaning janubi-g‘arbiy viloyatlarini
Ustrushona, Toshkent vohasi va Farg‘ona vodiysi bilan bog‘lovchi muhim karvon
y о ‘llari chorrahasida joylashgan edi 1
.
Qoraxoniylar davrida Samarqandning siyosiy mavqei
oshib, Movarounnahrning poytaxtiga aylanishi bu shaharning iqtisodiy-savdo
aloqalaridagi nufuzi yanada kengayishiga olib keldi. Samarqanddan Farg‘ona va
Shoshga qarab ketuvchi y о ‘llar ilk о ‘rta asrlarda Ustrushona nomi bilan yuritila
boshlagan viloyat orqali orqali о ‘tgan. Ibn Havqal asarida bu viloyat “Usrushana”
tarzida nomlanib, u sharqdan Farg‘onaning bir qismi (sharqiy qismi.- О ‘.M.) va
Pomir, g‘arbdan Samarqand viloyati, shimoldan Shosh va Farg‘onaning bir qismi
(shimoliy qismi, ya’ni X о ‘jand. - О ‘.M.), janubdan Kesh, Sag‘oniyon, Shuman,
Vashgird va Rashtonning ba’zi rustoqlari bilan chegaralanganligi qayd etiladi.
Ustrushananing eng katta shahri Bunjikent deb atalib, hukmdor qarorgohi bu
shaharda joylashgan. Undan tashqari rustoqlarning markazi b о ‘lgan 10 ta shahar
(Arsubanikat, Kurkat, Gazan, Fag‘kat, Sabat, Zomin, Dizak, Nujkat, Xarakana va
Mersmend) va shaharlarga ega b о ‘lmagan 7 ta rustoq (Beshager, Mesxa, Burgar,
Bangam, Mink, Besken va Isboskent) b о ‘lgan.
Ustrushonaning yirik siyosiy va hunarmandchilik markazi b о ‘lgan Bunjikat
Sug‘ddan Farg‘ona va Shoshga о ‘tuvchi savdo y о ‘lidan biroz chetda joylashgan va
bu asosiy karvon y о ‘liga yordamchi tarmoqlar bilan bog‘langan edi. Zomin
Sug‘ddan X о ‘jand va Farg‘onaga ketuvchi y о ‘lning muhim bekati, Dizak (Jizzax)
esa ch о ‘l orqali Shoshga olib boradigan y о ‘ldagi yirik savdo markazi edi. Ibn
Havqal Harakana, Zomin va Sabatni Farg‘onadan Shoshga ketuvchi y о ‘lda
joylashgan shaharlar sifatida eslatib о ‘tadi. Istaxriy Dizak (Jizzax) tekislikda
1
Лунина С.Б. Города Южного Согда в VIII-XII вв. – Ташкент: Фан, 1984. C .45.
8

joylashgani, shahardan 2 farsax uzoqlikda Afshin tomonidan qurilgan Ribat-i
Xadis nomi bilan ataluvchi yirik karvonsaroy borligini qayd qilib о ‘tadi.
Samarqanddan Ustrushana hududi orqali X о ‘jandga о ‘tuvchi y о ‘lni karvonlar 8
kunda bosib о ‘tishgan. Ustrushana ilk о ‘rta asrlar davriga mansub Xitoy
manbalarida Sao (Suyshu) hamda Shudaydushana, Suyduyshana (Tanshu) kabi
nomlar bilan atalib, bu hudud orqali Sug‘diyonaning Xitoy bilan aloqalari ham
amalga oshirilgan. Samarqand shahrining О ‘rta Osiyoning ichki va tashqa
iqtisodiymadaniy aloqalarida muhim о ‘rin tutgan yirik savdo y о ‘llari chorrahasida
joylashganligi uning strategik ahamiyatini belgilab turadi. Shundan kelib chiqib bu
shaharni q о ‘shni hududlar bilan bog‘lovchi y о ‘llarga kengroq t о ‘xtalib о ‘tish zarur.
Samarqandani shimoldagi
k о ‘chmanchi chorvadorlar egallagan hududlar bilan bog‘lovchi y о ‘llarning bir
y о ‘nalishi K о ‘ktepa yodgorligi о ‘rnidagi shahar hamda Q о ‘shrabot va J о ‘sh orqali
Nurotaga olib chiqqan. Antik davrda asos solingan Nurota shahri Zarafshon
vohasini Sirdaryoning о ‘rta oqimidagi kechuvlar orqali shimoldagi chorvador
qabilalar bilan bog‘lovchi y о ‘llar chegarasida joylashgan edi. Shu sababli
Sug‘diyonaning shimolidagi bu shahar ham mintaqa tarixiy geografik joylashuvida
katta о ‘rin tutgan. Narshaxiy о ‘z asarida Nurotani Buxorodan qadimgiroq
qishloqlar qatorida sanab о ‘tadi. Bu asarda shuningdek, Nurota k о ‘pgina rabotlarga
ega ekanligini, bu shaharga k о ‘plab ziyoratchilar borishini, boshqa viloyatlarda bu
shaharni Nuri Buxoro deb atalishini qayd etadi. Nurota qadimgi davrdan boshlab
Sug‘diyonaning shimoldagi dasht hududlari bilan aloqalarida markaziy о ‘rin
egallab kelgan. Xususan, milodiy era boshlaridan boshlab Markaziy Qozog‘iston
dashtlaridan Nurotaga keluvchi y о ‘llar Oqtog‘dagi Tikonli qishlog‘idan Bel dovoni
orqali janubda Kattaq о ‘rg‘on va Samarqandga olib borgan. K о ‘rib
chiqilayotgan davrda Nurotaga Jizzaxdan Forish orqali keluvchi y о ‘llar ham
faoliyat k о ‘rsatgan. Nurota va Forish chegarasidagi tog‘lar Qoratov (yoki Qoracha
tov) deb atalib, Forishdan Nurota tog‘ tizmasining Savrbel dovoni orqali
Samarqandga о ‘tilgan y о ‘l ham qadimgi davrdan boshlab faoliyat k о ‘rsatgan.
Nurotadan, shuningdek, Nurota tog‘ining Qoraqarg‘a dovoni orqali Karmanaga, bu
9

yerdan Samarqandadan keluvchi asosiy y о ‘lga q о ‘shilib Amudaryoning о ‘rta
oqimida joylashgan kechuvlarga о ‘tish mumkin b о ‘lgan.
10

1.2. Ilk о ‘rta asrlardagi Buxoro Sug‘dining tarixiy geografiyasi.
Ilk о ‘rta asrlarda Buxoro shahri G‘arbiy Sug‘dning markaziy shahri edi.
Buxoro shahri mil. avv. I mingyillik о ‘rtalarida paydo b о ‘lgan. Buxoro shahri
tarixiga tegishli muhim ma’lumotlarni Narshaxiyning “Buxoro tarixi” asarida
uchratamiz. Unga k о ‘ra Buxoro shahri о ‘rni ilgari botqoqlik b о ‘lib uning ba’zi
yerlarini t о ‘qayzor, daraxzor va k о ‘kalamzorlar tashkil etgan, ayrim joylari esa
shunday b о ‘lganki, biror hayvon ham oyoq q о ‘yishga joy topa olmagan. Zarafshon
daryosining quyi oqimida aholi manzilgohlari qadimdan b о ‘lgani ma’lum 1
.
Ilk о ‘rta asrlar davridagi demografik va migratsion jarayonlar bu hududning
tarixiy geografiyasiga katta о ‘zgarishlarni olib keldi. Bu aholining k о ‘payishi va
unga bog‘liq ravishda yangi qishloqlar va shaharlarning paydo b о ‘lishida k о ‘zga
tashlanadi. Ma’lumki Buxorolik tarixchi Narshaxiy о ‘zining “Buxoro tarixi”
asarida Buxoro vohasidagi yirik shahar va qishloqlar, mulklar haqida muhim
ma’lumotlar yozib qoldirgan. Xususan, Buxoro shahri paydo b о ‘lmagan davrda
Nur, Xarqonrud, Vardana, Tarovcha, Safna va Isvona kabi qishloqlar b о ‘lganligi
bu asarda qayd etilgan. Buxoro vohasining siyosiy mavqei ayniqsa eftalitlar
davrida katta b о ‘lgan. Poykentning eftalitlar davlatining siyosiy markazi b о ‘lgani,
Varaxshada podsho qarorgohi joylashgani ham bundan dalolat beradi. Turk
hoqonligi davrida Buxoroda turklarning harbiy lashkarlari joylashtirilib, shahar
Shad, ya’ni harbiy sarkarda tomonidan boshqarilgan. Buxoro Xitoy manbalarida
An nomi bilan qayd etilgan. Sharqiy Turkiston va Yettisuvdagi hoqon qarorgohini
Marv orqali Eron bilan bog‘lovchi y о ‘lning muhim b о ‘g‘inini tashkil etgan bu
shahar hoqonlikning janubi-g‘arbidagi yirik savdo markazi va katta harbiysiyosiy
ahamiyatga ega shahri hisoblanardi. Arab manbalarida Buxoro shahri ark,
shahriston va rabotdan iborat yirik shahar sifatida qayd etiladi.
Buxoro mintaqaviy va xalqaro savdo aloqalarida katta
о ‘rin tutar, karvon y о ‘llari Buxoroni Sug‘diyonaning boshqa mulklari, Tohariston,
Yettisuv, Xorazm va Xurosonning turli shaharlari va Eronning savdo markazlari
1
Мавланов У.М. Коммуникации и торговые пути в Средней Азии: формирование и этапы развития:
Автореферат дис. .. докт. ист. наук. – Ташкент, ЎзР n Тарих институти, 2009. C .78.
11

bilan bog‘lagan edi. Buxoro atrofidagi k о ‘plab shahar va qishloqlar. ham mahalliy
va tranzit ahamiyatga ega karvon y о ‘llari orqali о ‘zaro bog‘langan edi.
Narshaxiyning “Buxoro tarixi” asarida Buxoroga tegishli b о ‘lgan yirik va mashhur
shahar va yirik qishloqlar sanab о ‘tilgan.
Ularning barchasi ilk о ‘rta asrlar davrida ham yirik aholi
markazlari sifatida faoliyat k о ‘rsatgan. Ular ichida Karmina,Nur, Tavois, Iskajkat,
Sharg‘. Zindana, Vardana, Afshina, Barkand, Ramtin (Romitan), Varaxsha,
Baykand, Farabga tarixiy geografik sharh berib о ‘tilgan. Ular ichida Baykand
(Poykent), Afshina va Farab shaharlar sifatida, qolganlari garchi kuhandiz va jome
masjidiga ega b о ‘lsalarda, yirik qishloqlar sifatida qayd etilgan. Buxoroga tegishli
b о ‘lgan shahar va qishloqlar ichida Baykent (Poykent), Romtin (Romitan), Nur
(Nurota), Varaxsha, Vardana kabilar Buxorodan qadimiyroq hisoblangan. Buxoro
sug‘dining g‘arbiy chegaralarida joylashgan Poykent shahri Buxoroning g‘arbiy
qismidagi о ‘troq aholi manzilgohlari chegaralarini aniqlashtirishda muhim
ma’lumot beradi. Buxoro - Marv karvon y о ‘lida joylashgan Poykent ilk о ‘rta
asrlarda iqtisodiy va harbiy-siyosiy ahamiyatga ega yirik shaharlardan edi.
Eftalitlarning siyosiy markazi b о ‘lgan bu shahar Turk hoqonligi
davrida ham о ‘z mavqenini saqlab qoldi. Buyuk ipak y о ‘lida joylashgan qadimgi
Poykentda dorixona mavjud b о ‘lganligidan dalolat beruvchi topilmalar ham
olingani ma’lum Bu ham shaharning buxoro Sug‘dining yirik madaniy
markazlardan biri b о ‘lganligidan dalolat beradi. Poykent ilk о ‘rta asrlar davrida,
arab istilosi arafasida ham yirik savdo markazi sifatida mashhur b о ‘lgan.
Poykentliklar Xitoy va dengiz orqali boriladigan boshqa mamlakatlar bilan savdo
aloqalari olib borganlar. Bu shaharni mustahkam qal’asi borligi uchun jezdan
qurilgan shahar deb ataganlar. Qutayba ibn Muslim boshchiligidagi arab
q о ‘shinlari ham bu shaharni zabt etishda k о ‘p qiyinchilik k о ‘rgan. Buxorodan
qadimiyroq bu shaharni islomgacha b о ‘lgan podshohlar о ‘zlariga qarorgoq
qilganlar. Movarounnahr shaharlarini Buxoro orqali Eron va Xurosonning savdo
shaharlari bilan bog‘lovchi karvon y о ‘lining birinchi muhim qismi Buxoro –
Poykent – Farob – Amul kechuvi – Marv y о ‘nalishi b о ‘lgan. Manbalarda “jez
12

shahar”, “savdogarlar shahri” kabi epitetlar bilan atalgan Poykent atrofida mingdan
ortiq rabotlar qurilgan b о ‘lib, shahar aholisi asosan savdo-sotiq bilan
shug‘ullangan va Xitoy va Amudaryo suv y о ‘li orqali boriladigan boshqa
mamlakatlar bilan xalqaro savdoda ishtirok etgan. Buxoro va Poykent orasidagi
masofa, farsax bilan hisoblaganda, Ibn Xurdobehga k о ‘ra 5 farsax, Samoniyda esa
bir kunlik y о ‘l sifatida qayd qilingan. Ba’zi tadqiqotchilar, manbalarga tayanib, bu
masofa 7-8 farsaxni tashkil qilishini qayd etganlar. Poykentning xarobalari
Buxorodan 55 km. janubi-g‘arbda joylashganligini hisobga olsak, s о ‘nggi fikr
haqiqatga t о ‘g‘ri kelishini k о ‘ramiz 1
.
Buxorodan keluvchi y о ‘l Poykent – Farob (12 farsax) y о ‘nalishida qumli
ch о ‘ldan о ‘tib, Movarounnahrning Xuroson va Eron shaharlari bilan aloqalarida
asosiy о ‘rin tutgan kechuvga kelgan. Bu kechuv nomi manbalarda Amudaryoning
о ‘ng qirg‘og‘i joylashgan Farob shaharchasiga nisbat berilib “Farob kechuvi” yoki
daryoning chap qirg‘og‘ida joylashgan Amulga nisbatan “Amul kechuvi” deb
atalgan. Amudaryoning о ‘ng qirg‘og‘ida joylashgan Farobdan Movarounnahr
chegaralari boshlangan. Manbalarga k о ‘ra, mintaqa hududi orqali о ‘tgan karvon
y о ‘llarining eng uzun tarmog‘ini Amudaryodagi Farob kechuvidan Buxoro,
Samarqand va X о ‘jand orqali О ‘zgandga olib boruvchi y о ‘l tashkil etib, bu
y о ‘nalishni karvonlar 23 kunda bosib о ‘tganlar. Farob Amudaryoning о ‘rta
oqimidagi muhim kechuvlardan birini nazorat qilib turish maqsadida barpo etilgan
qadimgi qal’alardan biridir. Narshaxiy ma’lumotga k о ‘ra, Farob shahri
Amudaryodan 1 farsang uzoqlikda joylashagan b о ‘lib, Amudaryo suvi toshganda
Farobgacha yetib kelgan.
Amudaryoning chap qirg‘og‘ida, Farob yaqinidagi kechuvdan о ‘tilib
Xurosonga tegishli b о ‘lgan Amul qal’asiga chiqilgan 2
. Buxorodan Marvga Farob
kechuvi orqali о ‘tilgan y о ‘nalish ilk о ‘rta asrlarda keng foydalanilgan. Turk
hoqonining elchisi sifatida Eronga borgan sug‘d savdogari Maniax boshchiligida
elchilar ham Buxoro, Poykent, Amul va Marv orqali Eronga borishgani bu
1
Ртвеладзе Э.В. Цивилизации, государства, культуры Центральной Азии. – Ташкент, 2005. C .16.
2
Сагдуллаев А. С. Древнесогдийские памятники. АО 1978 г. -М .: Íàóêà, 1979. Ñ.56
13

y о ‘nalishning ahamiyatini k о ‘rsatib turadi. Antik davrga oid (mil. I asr) madaniy
qatlamlari mavjud Eski Chorj о ‘y ham milodiy era boshlaridan boshlab Marvdan va
chap qirg‘oq Amudaryoning quyi oqimidan Poykent – Buxoro – Karmana –
Samarqand y о ‘nalishida Markaziy Sug‘dga ketuvchi savdo y о ‘lini nazorat qilib
turgan muhim qal’alardan biri b о ‘lgan. Bu yodgorlik qadimgi davr va о ‘rta
asrlarda Amudaryo suv y о ‘li b о ‘yidagi muhim bekat sifatida ham ahamiyatga ega
b о ‘lganligini hisobga olsak, uning mintaqa janubidagi savdo y о ‘llari tizimida
tutgan о ‘rni yanada aniqlashadi.
Buxoroga tegishli b о ‘lgan va Buxordan ham qadimiyroq hisoblangan shahar
va qishloqlar ichida Romtin (Romitan)ga alohida t о ‘talib о ‘tish kerak. Kuhandizga
ega bu katta qishloqda islomdan oldingi davrda podshohlarning qarorgohlari
b о ‘lgan. Romitanni Turon podshosi Afrasiyob (turkiy manbalarda Alp Er Tunga
deb atalgan hukmdor) barpo qilgan va shu viloyatga kelganda faqat shu yerda
turgan. Islom davriga kelib esa hukmdorlar faqatgina qish faslida bu yerda
yashaganlar8. Buxoro Sug‘dining muhim shaharlaridan biri Varaxsha hisoblanadi.
Narshaxiy uni Buxorodan qadimiyroq ekanligini va yirik qishloqligini, islomdan
oldin bu yer podshohlar qarorgohi b о ‘lganligini qayd etadi. Mustahkam hisorga
ega bu qishloq q о ‘rg‘onida obod bir qasr b о ‘lgani uni Buxorxudot barpo etganini,
uzoq yillar vayron b о ‘lib yotgandan keyin uni Buxoro hukmdorlaridan
Xunukxudot (VIII asr boshlarida Buxoroda hukmronlik qilgan podsho) qayta
tiklab, obod qilganligini yozadi.
Buxoroga tegishli mashhur joylar ichida Tavois va Zandana
qishloqlari ham b о ‘lgan. Narshaxiyga k о ‘ra, Tavois buxoro viloyatlaridan b о ‘lib,
asli nomi Arqud deb yuritilgan. Bu yerda yashagan kishilar zebu ziynatni sevuvchi
kishilar b о ‘lib, har biri uyida bitta yoki ikkita tovus saqlagan. Arablar davrida,
ya’ni ilk islom davridan boshlab, bu joy Tovois deb atalib ketgan. Buxorodan yetti
farsang uzoqlikda, Samarqandga о ‘tuvchi katta y о ‘l b о ‘yida joylashgan bu shahar
katta shahristonga ega b о ‘lib, bu shaharda kuz faslida 10 kun katta bozor b о ‘lgan.,
Bu bozorga Farg‘ona, Choch va boshqa joylardan savdogarlar kelgan. Zandana
katta qal’aga ega yirik qishloq b о ‘lib, uni mashhur qilgan narsa sifatli b о ‘z mato
14

b о ‘lgan. “Zandaniychi” deb atalgan bu b о ‘z mato ipak mato bahosida sotilgan,
undan barcha ulug‘lar va podshohlar kiyim qilib kiyganlar. Bu mato Iroq, Fors,
Kermon, Hindiston va boshqa chet mamlakatlarda ham mashhur b о ‘lgan. Shu
tariqa, Buxoro viloyati ilk о ‘rta asrlarda Sug‘diyonaning muhim va gullab
yashnagan о ‘lkalaridan biri b о ‘lgan. K о ‘plab shaharlar va yirik qishloqlarga ega
Buxoro viloyatining tarxiy geografiyasini, chegaralarini aniqlashtirishda ilk о ‘rta
asrlar davri tarixini о ‘rganishning ahamiyati ham yuqoridir.
15

II – BOB. Ilk o’rta asrlardan Qashqadaryo va Surxondaryo vohalarining
geografiyasi.
2.1 Ilk o’rta asrlarda Qashqadaryo vohasining tarixiy geografiyasi
Janubiy Sug‘d yerlari hozirgi Qashqadaryo vahasiga t о ‘g‘ri kelgan.
Qashqadaryo vohasi О ‘rta Osiyoning shaharsozlik qadimdan rivojlangan
viloyatlaridan biri b о ‘lib, vohada shaharsozlikning ildizlari miloddan avvalgi VIII-
VII asrlarga borib taqalishini s о ‘nggi arxeologik tadqiqotlar isbotlab berdi 1
.
Qashqadaryo vohasi Janubiy G‘arbiy О ‘zbekistonning yirik va muhum
viloyatlaridan biri hisoblangan. Qashqadaryo vohasi tabiati va tarixiy-iqtisodiy
holatiga k о ‘ra О ‘zbekistonning Surxondaryo, Buxoro va Samarqand viloyatlari
bilan bog‘langan. Voha Pomir-Oloy tog‘ tizimining ikki g‘arbiy tizmalari -
Zarafshon va Hisor tog‘lari oralig‘ida joylashgan b о ‘lib, shimolda Samarqand
viloyati, Shimoliy-G‘arb va g‘arbda Navoiy va Buxoro viloyatlari bilan
chegaralanadi. Shimoliy-Sharqda baland Chaqirkalon tog‘i orqali voha Tojikiston
Respublikasi bilan, janubda va Janubi-G‘arbda Turkmaniston Respublikasi bilan
chegaralanadi. Voha chegarasining umumiy uzunligi 795 km.ni tashkil etib, uning
405 km. tog‘li, qolgan 390km. tekislikka t о ‘g‘ri keladi. Voha sharqdan garbga 300
km. cha, sharqdan janubga 200 km gacha ch о ‘zilgan b о ‘lib, uning umumiy hududi
28,4 ming km2 ni tashkil etib, bu butun О ‘zbekiston hududining 6,3 foiziga
tengdir. Qashqadaryo vohasi geografik jihatdan ikkita yirik tarixiy viloyatga -
Shahrisabz va Qarshiga b о ‘linadi. Shahrisabz vohasi (Qadimgi Kesh)
Qashqadaryoning yuqori oqimida joylashgan b о ‘lib, Sharqdan Hisor tog‘ tizmalari
bilan о ‘ralgan. Quyi Qashqadaryoda, vohaning tekislik qismida esa Qarshi
(Qadimgi Naxshab) viloyati joylashgan b о ‘lib, u G‘arbda Sandiqli qumliklari
orqali Qizilqum bilan tutashib ketgan. Qadimda Qashqadaryo vohasi Buxoro va
Samarqand bilan birgalikda S о ‘g‘diyona tarkibiga kirgan b о ‘lib, uning yuqorida
ta’riflangan chegaralari qadimgi Janubiy S о ‘g‘d hududiga t о ‘g‘ri keladi. Vohaning
asosiy suv manbai b о ‘lgan Qashqadaryo nomi butun vohaning umumiy nomiga
aylangan. Bu daryo Hisor tog‘ tizmalarining g‘arbiy qismida, Tavtosh tog‘ davoni
1
Сагдуллаев. А.С. Қ адимги Кеш-Шаҳрисабз тарихидан лавҳалар. Т. “Шарқ”. 1998. B .23.
16

yaqinida, dengiz sathidan 3 ming m balandlikdan boshlanadi. Daryoning uzunligi
300 km ga yaqin b о ‘lib, u asosan Sharqdan G‘arbga tomon oqadi va о ‘rta oqimida
Jindaryo, Oqsuv, Tanxozdaryo kabi kichik daryolarni о ‘ziga q о ‘shib oladi. Ba’zi
tadqiqotchilar fikricha, Qashqadaryo to XII asrgacha Zarafshon daryosining quyi
oqimiga quyilgan.
Tadqiqotchilar tomonidan Qadimgi Poykent shahri yaqinida Zarafshon
daryosiga quyilgan Qashqadaryoning eski о ‘zani topib aniqlangan. Vohaning
ikkinchi yirik suv manbai Yakkabog‘daryo (Qizildaryo) hisoblanadi. Bu daryo eski
Yakkabog‘ yaqinida ikki oqimga Qorabog‘ (G‘arbiy y о ‘nalishda) va Qizilsuvga
(Shimoliy - G‘arbiy y о ‘nalishda) b о ‘linadi, Qizilsuv Q о ‘rg‘on qishlog‘i yaqinida
Tanxozdaryoga kelib q о ‘shiladi. Vohaning yana bir muhim suv manbai
G‘uzordaryo b о ‘lib, Katta va Kichik О ‘radaryolarning q о ‘shilishidan hosil
b о ‘ladigan bu daryo qadimda Qashqadaryoning chap irmog‘i hisoblangan.
Vohaning suv resurslari yuqorida keltirilgan daryolardan hosil b о ‘ladi. Shu bilan
birga, vohaning yuqori Sharqiy qismida, tog‘ va tog‘ oldi zonalarida kichik soylar,
buloqlar ham о ‘ziga xos ahamiyatga egadir. Qashqadaryo vohasi hududida abadiy
muzliklar va qorlar bilan qoplangan baland tog‘lar, chorvachilik hamda lalmi
dehqonchilik va bog‘dorchilikni rivojlantirish uchun qulay b о ‘lgan tog‘ oldi
adirlari, hosildor tekisliklar va dashtlar mavjud. Voha hududini gidrologik va
x о ‘jalik rayonlariga b о ‘lish mumkin. Vohada Jom, Qarshi va Nishon dashtliklari
ham katta hududni egallaydi. Vohaning G‘arbiy qismi Sandiqli qumliklari
bilan о ‘ralgan. Voha hududida mavjud b о ‘lgan tog‘lar va tog‘ oldi zonalari, adirlar,
keng dashtlar va sug‘oriladigan maydonlar qadimdan sug‘orma va lalmi
dehkonchilikni, chorvachilikni, bog‘dorchilikni rivojlantirish uchun asos b о ‘lib
xizmat qilgan. Vohaning tog‘li hududlarida mavjud b о ‘lgan foydali qazilmalar
hamda qishloq x о ‘jalik xomashyo manbalari hisobiga vohada qadimdan
iqtisodning muhim tarmog‘i b о ‘lgan hunarmandchilik ham rivojlanib kelgan edi.
X о ‘jalikning asosiy tarmog‘i b о ‘lgan dehqonchilik ildizlari vohada qadim tarixga
ega. Ba’zi manbalarga qaraganda Xisor tog‘larining tog‘ va tog‘ oldi hududlarida
yovvoyi bug‘doy va arpa maydonlari mavjud b о ‘lib, bu vohada qadimdan
17

dehqonchilik, Xususan, g‘allachilikning rivojlanishiga zamin tayyorlagan.
Arxeologik tadqikotlarning dalolat berishicha, vohadagi dastlabki dehqonlarning
makonlari tog‘ oldi hududlarida, daryo vodiylarida ilk temir davridayoq paydo
b о ‘ladi. Ahmoniylar davriga kelib , bunday makonlar vohada 5ta - Yerq о ‘rg‘on,
Qizildaryo, Guldaryo, Qayrag‘och, Tanhozdaryo b о ‘lgan.
Antik davrda kam suvli Qarshi vohasini
sug‘orish uchun Zarafshon daryosidan uzunligi 200 km ga yetgan yirik kanal
qazilgani ma’lum. Bu ham vohada sug‘orma dehqonchilikni rivojlantirishga
xizmat qilganligi shubhasiz. О ‘rta asrlar davriga kelib, vohada dehqonchilik
yuksak darajada rivojlandi. Tadqiqotchilar fikricha, VII asrlarda Qashqadaryo
vohasida sug‘orma va lalmi dehqonchilik ancha rivojlangan b о ‘lib, g‘allachilik,
uzumchilik, bog‘dorchilik, sabzavotchilik dehqonchilikning yetakchi tarmog‘i edi.
Bu davrda vohada ipakchilik, paxtachilik kabi dehqonchilikning qadimgi
tarmoqlari ham ancha rivojlanganligi ma’lum. Aholining о ‘troqlashuv jarayoni
Janubiy Sug‘d hududining tarixiy geografik jixatdan taraqqiyotida muxim omil
b о ‘lib xisoblanadi. Yozma manbalar hamda vohada olib borilgan izchil arxeologik
izlanishlar Janubiy Sug‘dda ikki iqtisodiy va ma’muriy hudud, ya’ni,
Qashqadaryoning yukori oqimida, Zarafshon va Xisor tog‘ yon bag‘irlaridan
daryoning о ‘rta oqimi xavzasigacha b о ‘lgan sharkiy xududda Kesh mulki hamda
daryoning quyi oqimiga qadar ch о ‘zilgan havzada Naxshab mulki shakllanganligi
xususida xulosa chiqarish imkonini beradi. Janubiy sug‘dning tarixiy
geografik tahlilini dastlab Sharqiy Qashqadaryo, ya’ni qadimgi Kesh hududidan
boshlaymiz. Sharqiy Qashqadaryoning bosh shahri turli tarixiy davrlarda Nautaka,
Kesh, Shahrisabz nomlari bilan atalgan. Bu shaharning qadimgi davr va о ‘rta
asrlarda О ‘rta Osiyo tarixi va madaniyatida tutgan ahamiyati katta edi. Milodiy III-
IV asrlarda vohaning xar ikkala kismida asosan, dehqonchilik uchun q о ‘lay
b о ‘lgan daryo irmoqlari hamda b о ‘loq b о ‘ylarida о ‘troqlashish jarayoni kuchayadi.
Tadqiqotlarga k о ‘ra, fakatgina Kesh mulki xududlarida mazkur davrda umumiy
xisobda taxminan 4 ming gektarga yakin ekin maydonlari о ‘zlashtiriladi. Suv
xavzalarining izchil о ‘zlashtirib borilishi bir kator dexkonchilik vohalari hamda
18

ularning negizida kichik mulklarning qaror topishiga zamin yaratadi. Janubiy
Sug‘dning sharqiy kismida shu kabi dexkonchilik vohalaridan biri G‘uzordaryo
xavzasida karor topadi. Ilk о ‘rta asrlarda, xususan, Turk hoqonligi davrida Kesh
shahrining iqtisodiy-siyosiy ahamiyati ancha oshadi 1
. VII asrning о ‘rtalarida
Kesh Sug‘d konfederatsiyasida yetakchi о ‘ringa chiqib, q о ‘shni mamlakatlar,
xususan, Xitoy bilan siyosiy-iqtisodiy aloqalar о ‘rnatgan edi. Kesh nomi mahalliy
hukmdorlar (Axurpat, Ixrid va boshqalar) nomidan zarb qilingan tangalarda
uchrab, Xitoy manbalari (Suyshu, Tanshu)da Shi, Kyuysha kabi nomlar bilan qayd
etiladi. Ilk о ‘rta asrlardagi Keshning mavqei arab manbalarida ham aks etgan. Arab
muallifi Yoqubiyning ma’lumot berishicha, Kesh ma’lum bir muddat butun
S о ‘g‘dning poytaxtiga aylanadi. Bu shahar VII asrda yuksak darajada rivojlanib,
Xitoy bilan siyosiy-iqtisodiy va madaniy aloqalarni kuchaytiradi. Buyuk Ipak y о ‘li
orqali voha savdogarlari Uzoq Sharq shaharlarigacha yetib borganlar. Bu davrda
Kesh о ‘z tanga pulini zarb qilgan. Qashqadaryo quyi oqimida joylashgan Naxshab
ham ma’lum davrda unga qaram holatga tushib qoladi. 672 yilda Turk xoqonligi
inqirozga yuz tutganidan keyin Samarqandning yuksalishi sodir b о ‘lib, Janubiy
S о ‘g‘d hukmdorlari Samarqand ixshidlarning о ‘zi ustidan hokimiyatini tan oladi 2
.
Janubiy S о ‘g‘dning bosh
shahri b о ‘lgan Kesh ilk о ‘rta asrlarda ham s о ‘g‘d konfederatsiyasining mahalliy
hokimlari orasida yetakchi mavqei uchun kurashgan. VII asr о ‘rtalariga qadar hatto
S о ‘g‘dning ma’muriy-siyosiy markazi rolini о ‘tagan. Shishpir ixshidligi davri
buning yaqqol misolidir. Faqat Varxumanning ixshidligi davridagina markaziy
hokimiyat Samarqandda qaror topdi. Ilk о ‘rta asrlarda (V-VIII asrlarda) Kesh
shahri yangi joyga k о ‘chib, alohida mulk poytaxti sifatida qaror topib, VII asr
boshidan VIII asr о ‘rtalarigacha mavjud b о ‘lgan va arablar tomonidan tugatilgan,
ya’ni Janubiy S о ‘g‘d yoki Kesh mulkining qudratli hukmdori Dichjening Shi,
boshqacha aytganda, Kyuysha yoki Giyeshuanda atrofi 2 li (ya’ni bir km)
doiragacha ch о ‘zilgan qarorgohi b о ‘lgan. U Sishi shahrini bunyod ettirdiki, bu
1
Эшов Б. Узунқир-Китоб-Кеш-Шаҳрисабз. Халқаро анжуман материаллари. Т., 2002. B .64.
2
Массон М.Е Работы Кешской археолого-топографической экспедиция ТАШГУ(КАТЭ) по изучение
восточной половины Кашкадарьинской области// Т.1977. C . 47.
19

Janubiy S о ‘g‘d nomi shakllaridan biridir. VII asrda Janubiy S о ‘g‘d atrofida aholi
tomonidan qadrlangan maxsus ibodatxona bino qilingan. Harbiy yurishlardan oldin
ushbu ibodatxonaga Janubiy S о ‘g‘dliklar 10 mingta q о ‘y qurbon qilib, о ‘z
xudolaridan dushmanlar ustidan g‘olib chiqishda madad s о ‘raganlar. Bu voqealar
Janubiy S о ‘g‘d Sug‘diyonaning poytaxti b о ‘lgan davrga (Shishpir hukmdorligi
davri) t о ‘g‘ri keladi. VIII asrda Janubiy S о ‘g‘dning mashhur ibodatxonasi vayron
etilgan.
Janubiy S о ‘g‘d hokimlari orasida 600-620 yillarda hukmronlik qilgan
Dichje, boshqa manbalarda Ticho eng qudratli deb ta’rif etiladi. Xitoy yilnomalari
Ten-shu va Suy-shuda uning davrida Kesh о ‘z elchilarini chet ellarga yuborganini
va о ‘zi elchilarni qabul qilgani ta’kidlanadi. Yana Dichje-Ticho Ki-she-Keshga
asos solgan deyiladi. Musulmon yozma manbalarida Janubiy S о ‘g‘d shaharlari
Kesh va Naxshabning nomlari dastavval VII asr oxiri VIII asr boshlarida
q о ‘llanilgan. Masalan ularda Kesh shahrining nomi uch xil: Kash, Kish va Kesh
shaklida uchraydi. Tangalardagi s о ‘g‘dcha matnlarda bu s о ‘z doim unlisiz - KS
shaklida beriladi. Ilmiy adabiyotda va taomilda Kesh nomi qaror topgan, biroq bu
toponimning t о ‘g‘ri nomi Kish yoki Kiss ham b о ‘lishi mumkinki, Yoqut aynan shu
atamani Ibn Mukulga (vaf. 1080-1081) suyangan holda ilgari surgan. Xitoychada
qisqa Szyuysha-Kyuysha bilan bir qatorda Syuyshuana shaklidagi t о ‘liq yozuvi
ham uchrashi bejiz emas.
Bu ikki shakl taomilda bir vaqtning о ‘zida mavjud b о ‘lgan b о ‘lishi mumkin,
lekin keyinchaliq VIII asrdayoq qisqa shakldagi Kesh-Kish nomi ancha t о ‘liq
Janubiy S о ‘g‘ddanKishanni surib chiqargan. Toshkentning k о ‘hna nomi - t о ‘liq
shaklda Chochon deb atalib kelgan Choch bilan ham shu hodisa r о ‘y bergani
aniqlandi.
20

2.2 Ilk o’rta asrlardan Surxondaryo vohasi tarixiy geografiyasi
Sug‘diyonadan ilk о ‘rta asrlarda Tohariston nomi bilan atala boshlagan
Surxon vohasi ilk о ‘rta asrlarda Chag‘oniyon va Termiz viloyatlariga b о ‘lingan.
Xitoylik sayyoh, budda rohibi kundaligida ham Chag‘oniyon shahri (Budrach
yodgorligi) va Termiz Surxon vohasining yirik shaharlari, savdo markazlari
sifatida qayd etiladi. Termizdan shimoli sharqda Chag‘oniyon yoki Sag‘oniyon
nomi bilan atalgan mulk joylashgan edi. Hozirgi paytda bu mulk hududida
Surxondaryo viloyatining Boysun, Denov, Qumk о ‘rg‘on, Sariosiyo, Shurchi, Uzun
va Boysun tumanlari joylashgan. Chag‘oniyon hududi arxeologik jihatdan eng
yaxshi о ‘rganilgan hudud hisoblanadi. Chag‘oniyonning tarixiy geografiyasi
dastlab V.V.Bartold tomonidan о ‘rganib chiqilgan.
Ma’lumotlarga qaraganda Chag‘oniyon hududida aholi manzilgohlari
tarixning eng qadimgi davrida paydo b о ‘lgan. Turli tarixiy davrlarda bu hudud
Ahamoniylar, Aleksandr Makedonskiy saltanati, Yunon Baqtriya davlati va
kushonlar saltanati tarkibiga kirgan. Ilk о ‘rta asrlarda dastlab Eftalitlar, keyin Turk
hoqonligi tarkibida b о ‘lgan. Ilk о ‘rta asrlarda Chag‘oniyonda b о ‘lgan Xitoy
sayyohi, budda monaxi Syuan Szan uning hududi sharqdan g‘arbga qarab 400 li va
shimoldan janubga qarab 500 li masofaga ch о ‘zilganligini qayd etadi.
Chag‘oniyonning markaziy shahri 10 li masofaga ch о ‘zilgan b о ‘lib, unda 5 ta
budda ibodatxonasi b о ‘lganligi ham xitoylik sayyohning e’tiboridan chetda
qolmagan. Chag‘oniyoning markazi b о ‘lgan shahar xarobasi Denov shahridan 6
km masofada, Qizilsuvning Surxondaryoga q о ‘yilishida joylashgan Budrach
yodgorligi hisoblanadi. Bu yerda Kushonlar davrida yirik shahar shakllangan edi.
Mil.avv. II asrda barpo etilgan bu shaharning umumiy hajmi 20 ga ni tashkil etadi.
Shahar arki xarobasi hozirda Oqmozortepa nomi bilan, shahristoni esa dunyotepa
nomlari bilan ataladi 1
. Ilk о ‘rta asrlarda shahar ancha kengaygan va
50 ga ortiqroq maydonni egallagan edi. Chag‘oniyon islom ravri manbalariga k о ‘ra
aholi zich joylashgan mulk b о ‘lib, 16 ta qishloqqa ega b о ‘lgan. Bu qishloqlarning
1
Камалиддинов Ш.С. Историческая география Южного Согда и Тахаристана. – Ташкент: Фан, 1996. – С.
100.
21

asosiy qismi tabiiyki ilk о ‘rta asrlarda barpo etilgan edi. Toharistonning bu
davrdagi muhim viloyatlaridan biri b о ‘lgan Sag‘oniyon (Chag‘oniyon)ning XI
asrdagi ma’muriy markazi Chag‘oniyon hajmiga k о ‘ra, Termizdan kattaroq
b о ‘lgan. Termiz va Chag‘oniyon orasidagi masofa 24 farsax b о ‘lib, uni karvonlar 4
kunda bosib о ‘tishgan. Ular oralig‘ida Termizdan 6 farsah yoki 1 kunlik y о ‘lda
joylashgan Sarmangan (Charmangan) shahri, Bug‘ va Darzonchi (yoki Darzanji)
deb atalgan yirik qishloqlar asosiy bekat hisoblangan.
Termiz shahri Janubiy О ‘zbekistonning yirik va qadim tarixiga
ega shaharlaridan biridir. Amudaryoning о ‘ng qirg‘og‘ida, muhim kechuv b о ‘yida
joylashgan (ehtimol, dastlabki davrlarda kechuvni nazorat qilib turish maqsadida
barpo etilgan) Termiz mil. avv. I mingyillik о ‘rtalaridan boshlab Shimoliy
Baqtriyadagi eng yirik shahar sifatida k о ‘zga tashlanadi. Bu shahar antik davr va
ayniqsa ilk о ‘rta asrlarda О ‘rta Osiyo janubiy hududlarining ichki va tashqi
aloqalarida, xususan, Baqtriya poytaxtini Shimoliy Baqtriyadagi makonlar va
Sug‘d bilan bilan bog‘lovchi y о ‘llar tizimida asosiy о ‘rin tuta boshlaydi. Termiz
mil. avv. I mingyillik о ‘rtalaridan boshlab Shimoliy Baqtriyadagi eng yirik shahar
sifatida k о ‘zga tashlanadi. Bu shahar О ‘rta Osiyo janubiy hududlarining ichki va
tashqi aloqalarida, xususan, Baqtriya poytaxtini Shimoliy Baqtriyadagi makonlar
va Sug‘d bilan bilan bog‘lovchi y о ‘llar tizimida asosiy о ‘rin tuta boshlaydi.
Hofiz Abruning “Geografiya” asarida Termizga Aleksandr
Makedonskiy asos solganligi haqida ma’lumot beriladi. Termiz shahrining barpo
etilishi haqida manbalarda turlicha ma’lumotlar saqlanib qolgan. Tarixchi At
Tabariy Termizning barpo etilishi masalasiga t о ‘xtalib, о ‘z asarining bir joyida
Termizni Aleksandr Makedonskiy barpo etgan 12 ta shaharlarning biri sifatida
qayd qilsa. Boshqa joyda bu shahar sosoniy hukmdor Kubod (489-581) tomonidan
barpo etilganligi haqidagi ma’lumotlarni keltirib о ‘tadi. Mahalliy manbalarda esa
Aleksandr istilosi davrigacha bu yerda shahar mavjud b о ‘lgan qayd etiladi. Termiz
atamasi b о ‘yicha ham yagona va umum qabul qilingan ilmiy asosli fikrlar ishlab
chiqilmagan. Ayrim ma’lumotlarga k о ‘ra Termiz shahri nomi Yunon Baqtriya
podshohi Demetriy nomidan kelib chiqqan. Xitoy manbalarida bu shahar “Ta mi”
22

shaklida keltiriladi. Ilk о ‘rta asrlarda Termiz viloyati Termiz shahrini va unga
tegishli b о ‘lgan hududlarni о ‘z ichiga olgan yirik mulk hisoblangan. Beruniyning
ma’lumottiga k о ‘ra, islomgacha b о ‘lgan davrda Termiz hukmdorlari “Termizshoh”
unvoniga ega b о ‘lganlar.
Termiz shahrida 630 yilda b о ‘lgan Xitoy sayyohi, budda
monaxi Syuan Szan Termizni turklarga tegishli shahar ekanligini, bu yerda 10 ta
budda ibodatxonasi borligini, shahar 20 li (10 km) maydonni egallaganligini
ma’lumot sifatida qayd etadi. Termiz viloyatining siyosiy chegaralari siyosiy
vaziyatga bog‘liq ravishda о ‘zgarib turganligi bois uning aniq geografik
chegaralari xususida fikr bildirish qiyin. Termizga Amudaryoning о ‘ng qirg‘og‘ida
joylashgan bir qancha qishloqlar qaragan. Ular ichida Samon qishlog‘i ancha
mashhur hisoblanadi. Bu qishloq Samonxudodlarning mulki b о ‘lib, bu yerdan
Samoniylar sulolasining asoschilari chiqqan degan fikr ham bor. Shimoliy
Toharistonning ilk о ‘rta asrlar davri tarixiy geografiyasini aniqlashtirishda
vohaning ichki y о ‘llar tizimida, Amudaryoning о ‘ng irmoqlari b о ‘lgan Sherobod,
Surxondaryo, Vaxsh, Kofirnihon, Qizilsuv kabi daryolar va ularning irmoqlari
b о ‘ylab joylashgan shaharlar, q о ‘rg‘onlar va qishloqlarning geografik о ‘rnini
aniqlashtirish katta ahamiyatga ega. Bu davrdagi aloqa y о ‘llari Pomir tog‘
tizmasining tarkibiy qismlari b о ‘lgan tog‘lardan boshlanib, janubi-g‘arbiy
y о ‘nalishda, Amudaryoga qarab oquvchi suv y о ‘llariga parallel ravishda faoliyat
k о ‘rsatgan. Bu y о ‘llar ichida
Termizdan Sheroboddaryoning chap qirg‘og‘i b о ‘ylab Zartepa va Jondavlatttepa
yodgorliklari orqali Nondaxona darasiga, bu yerdan SH о ‘robsoy vodiysi va Temir
Darvoza orqali Sug‘diyona shaharlariga ketuvchi y о ‘nalish mintaqadagi tranzit
y о ‘llar tizimida katta ahamiyatga ega edi. Bu y о ‘nalish Sug‘dni va mintaqanining
markaziy hududlarini Baqtriya poytaxti va Hindiston shaharlari bilan bog‘lashda
asosiy о ‘rin tutgan. Baqtriya poytaxtini Sug‘diyona bilan bog‘lovchi y о ‘l Shimoliy
Baqtriyaning tog‘oldi va tog‘li hududlari orqali о ‘tib, asosan ikki y о ‘nalishda
b о ‘lgan. Birinchisi Termiz, Temir Darvoza va Oqrabot dovoni orqali janubiy
Sug‘dga olib chiqqan. Bu y о ‘nalish Nautaka, Taxtaqaracha dovoni orqali
23

Maroqandaga, yoki Kichik О ‘radaryo va G‘uzordaryo b о ‘ylab Qashqadaryoning
quyi oqimiga olib chiqqan. Ikkinchi y о ‘nalish Baqtra shahridan Amudaryoning
о ‘rta oqimidagi kechuvlar – Kelif va Kerkicha orqali о ‘tgan. Kelif kechuvidan
Nakshipa shahriga (Yerq о ‘rg‘on yodgorligi), bu yerdan K о ‘kdala va Jom dashtlari
orqali Maroqandaga ketuvchi y о ‘l b о ‘lgan 1
. Shimoliy
Toharistondagi ilk о ‘rta asrlar davrga mansub makonlar vohaning ichki aloqa
y о ‘llari b о ‘yida, Surxondaryo (Dalvarzintepa, Xolchayon, Termiz va boshqalar),
Kofirnihon va Vaxsh daryolari b о ‘ylab joylashgan. Ular ichida mintaqaviy
ahamiyatga ega y о ‘llar bilan bog‘langan Termiz shahri katta о ‘rin tutadi.
Amudaryodagi kechuv b о ‘yida joylashgan bu shahar mintaqaning markaziy
hududlarini Shimoliy Afg‘oniston va Hindiston shaharlari bilan bog‘lovchi muhim
tranzit y о ‘l b о ‘yida joylashganligi hamda Amudaryo suv y о ‘lidagi muhim
bandargohlarga egaligi bilan ham О ‘rta Osiyoning boshqa shaharlaridan ajralib
turadi. Bu yodgorliklar ichida Amudaryodagi muhim kechuvlar yaqinida
joylashgan kichik qal’alar (Kelif, Kuregin qal’a, Kerkicha, Usti va boshqalar)
muhim о ‘rin tutgan. Bu kichik qal’alar Amudaryodagi muhim kechuvlar yaqinida
joylashib, Amudaryo suv y о ‘lini va kechuvlarni nazorat qilib turish maqsadida
barpo etilgan. Ular ichida Amudaryoning Termizdagi kechuvdan keyingi muhim
strategik ahamiyatga ega b о ‘lgan SH о ‘rob kechuvini nazorat qilib turgan
Kampirtepa ( о ‘ng qirg‘oq), undan quyiroqda joylashgan Kelif (chap qirg‘oq),
Kerki kechuvi b о ‘yidagi Kerki (chap qirg‘oq) va Kerkicha ( о ‘ng qirg‘oq), Farob
kechuvi yaqinidagi Eski Chorj о ‘y (chap qirg‘oq) va boshqalarni aytib о ‘tish
mumkin. Xususan, Kerkidagi qal’ada kushon-sosoniylar
davriga oid madaniy qatlamlar topilishi, bu qal’a milodiy era boshlaridan boshlab
Amudaryoning о ‘rta oqimidagi muhim kechuvni, Maroqanda va Buxorodan
Ksenippa (Yerq о ‘rg‘on) orqali Baqtriyaga о ‘tuvchi y о ‘lni hamda Amudaryo suv
y о ‘lini nazorat qilib turganidan dalolat beradi. Termiz yaqinidagi SH о ‘rob
kechuvining ahamiyati bu davrlarda ancha yuqori edi. S о ‘nggi yillardagi
1
Камалиддинов Ш.С. Историческая география Южного Согда и Тахаристана. – Ташкент: Фан, 1996. – С.
107.
24

arxeologik tadqiqotlar tufayli Amudaryoning о ‘ng qirg‘og‘ida qadimiy SH о ‘rob
kechuvi b о ‘yida joylashgan Kampirtepa yodgorligi – antik davrda kechuvni
nazorat etib turish uchun xizmat qilgan yirik qal’aning xarobalari о ‘rganib chiqildi.
Arxeologik tadqiqotlarning k о ‘rsatishicha, Kampirtepa xarobalari о ‘rnidagi
qal’adan mil avv. I – mil. II asrlarda faol foydalanilgan. Bu qal’a nafaqat kechuvni,
shu bilan birga Termiz – Urganch suv y о ‘lini ham nazorat qilib turganligi, bu
yerda bojxonadan tashqari kemalar t о ‘xtashiga m о ‘ljallangan buxta ham
b о ‘lganligi aniqlangan. Bu ma’lumotlar antik davrdan boshlab
SH о ‘rob kechuvi orqali о ‘tuvchi aloqa y о ‘llari Baqtriyani Sug‘diyona va
mintaqamizning shimoliy hududlari bilan bog‘lashda asosiy о ‘rin tutganligini
k о ‘rsatadi. Amudaryoning chap qirg‘og‘ida joylashgan Termiz rivojlangan о ‘rta
asrlarda Amudaryo suv y о ‘lidagi yirik bandargohga ega b о ‘lib, Movarounnahrning
janubidagi muhim strategik ahamiyatga ega shaharlardan hisoblanardi. Termizdan
Sharqiy Xurosonning eng yirik shahri, arab manbalarida “Umm ul-Bilod”
(“shaharlar onasi”) deb nomlangan Balx shahriga о ‘tuvchi karvon y о ‘li boshlanib,
manbalarda ular oralig‘ida Siyaxgird nomli yirik qishloq b о ‘lgani qayd etiladi.
Termiz shahrining tariximizda tutgan yana bir muhim о ‘rni uning Amudaryo suv
y о ‘lida, muhim kechuv b о ‘yida joylashagnligida edi. Ma’lumki, ilk о ‘rta asrlarda
mintaqamizda kemachilik yanada rivojlandi. Xususan, Amudaryo, Sirdaryo va
boshqa yirik daryolarda kemachilik y о ‘lga q о ‘yildi. Manbalarda xalifalikdagi 12 ta
daryoda kemachilik y о ‘lga q о ‘yilgani, ular ichida Amudaryo va Sirdaryo ham
borligi qayd etiladi. Eski Termizdagi Qoratepa
yodgorligidan topilgan bulladagi kema tasviri qadimgi davrda Amudaryoda
foydalanilgan kemalar shakli va tuzilishi haqida muhim ma’lumot beradi.
Mutaxassislar fikricha, yassi tagli, bortiga teri qoplangan, yuqori k о ‘tarilgan old
qismida ajdahosimon mahluq, quyruq qismida ot yoliga о ‘xshash shakl tushirilgan
doirasimon k о ‘rinishdagi bu kema Ossuriya dumaloq shaklli kemalariga va Bobil
yuk kemalariga о ‘xshab ketadi. Kemaning quyruq qismida rul, bortining pastki
qismida 18 ta eshkakchi (demak ekipaj tarkibida 36 ta eshkakchi va bitta
boshqaruvchi b о ‘lgan) tasvirlangan. Kemada 5 ta nayzali jangchi tasvirlangani
25

undan harbiy maqsadlarda ham foydalanilganini k о ‘rsatadi. Termiz shahrining
qadimgi davr va о ‘rta asrlarda Amudaryo suv y о ‘lidagi muhim port shaharlaridan
b о ‘lgani k о ‘plab yozma manbalar ma’lumotlaridan ma’lum. Mashhur ispan elchisi
Klavixo ham Termiz yaqinidagi kechuvda maxsus yorliqqa ega b о ‘lgan kemachilar
kishilarni bir qirg‘oqdan ikkinchisiga о ‘tishini ta’minlab turishini qayd etadi.
Termiz yaqinda ilk о ‘rta asrlarda yig‘ma k о ‘priklar ham qurilgani ma’lum. О ‘rta
asrlarda ham bunday yig‘ma k о ‘priklardan keng foydalanilgan. Xususan, muhim
strategik ahamiyatga ega y о ‘llar kesishadigan Amudaryo kechuvi b о ‘yida
joylashgan Termiz shahri yaqinida kemalardan k о ‘priklar qurilib, ma’lum vaqt
davomida foydalanib turilgan.
Manbalarning dalolat berishicha, bunday yig‘ma k о ‘priklar asosan harbiy
maqsadlarda barpo etilgan. Ilk о ‘rta asrlar davrida О ‘rta Osiyoning turklar ta’sirida
b о ‘lgan hududlarida k о ‘plab istehkomlar, shaharlar barpo etilgani ma’lum.
Mintaqadagi muhim strategik y о ‘llar b о ‘yida barpo etilgan bu shaharlar о ‘lkalar
ustidan harbiy-siyosiy nazoratni amalga oshirishdan tashqari mintaqadagi
iqtisodiy-savdo aloqalarini amalga oshirishda (boj t о ‘lovlarini undirish, soliqlar
yig‘ish va boshqalar) ham katta о ‘rin tutgan.
26

Xulosa
Yuqorida keltirilgan ma’lumotlardan, ilk о ‘rta asrlarda О ‘rta Osiyoning
tarixiy geografiyasida jiddiy о ‘zgarishlar b о ‘lganligini k о ‘rish mumkin. Bu davr
Eftalitlar davlati va Turk hoqonligi kabi qudratli davlatlart tashkil topgan, aholi
migratsiyasi sababli dehqonchilik vohalariga shimoliy dasht hududlaridan
chorvador aholining kirib kelishi va о ‘troqlashuvi kuchaygan davr sifatida
ahamiyatlidir. Bu jarayonlar esa о ‘z navbatida bir qancha yangi shaharlar va
k о ‘plab qishloqlar barpo etilishiga, mintaqada demografik о ‘sish b о ‘lishiga olib
keldi. О ‘rta Osiyoning V-VIII asrlardagi tashqi aloqalari geografiyasi
t о ‘xtovsiz kengayib bordi. Xususan, О ‘rta Osiyo – Vizantiya aloqalari asosida
tarixiy-madaniy aloqalarning yangi y о ‘nalishlari paydo b о ‘ldi. О ‘rta Osiyo va
Xitoy о ‘rtasida mil. avv. II asrda boshlangan muntazam aloqalar ilk о ‘rta asrlarda
rivojlanish davriga kirdi. Xitoydan to О ‘rta Yer dengizi qirg‘oqlarigacha yetib
borgan, ramziy ravishda “Buyuk ipak y о ‘li” nomi bilan atalgan bu xalqaro tranzit
kommunikatsiya y о ‘li О ‘rta Osiyoning tashqi iqtisodiy-madaniy aloqalari tarixida,
aloqa-savdo y о ‘llari tizimi rivojida alohida muhim bosqichni tashkil etadi.
Ilk о ‘rta asrlar, shuningdek, Buyuk ipak y о ‘li orqali olib
borilgan xalqaro iqtisodiy-madaniy va siyosiy munosabatlar yuksak rivojlangan,
karvon y о ‘llari tizimining samarali faoliyati y о ‘lga q о ‘yilgan davr sifatida
ahamiyatlidir. Karvon y о ‘llari rivoji bilan bog‘liq ravishda yangi shaharlar paydo
b о ‘ldi, yangi yerlarning о ‘zlashtirilishi jadallashdi. Karvon y о ‘llari iqtisodiy-
madaniy aloqalari rivojiga katta ta’sir k о ‘rsatdi. Bu davr bir tomondan sug‘d tili va
yozuvining q о ‘shni о ‘lkalarga tarqalishi hamda turk tili va yozuvining mintaqada
yanada keng yoyilishi bilan ham xarakterlanadi. Xalqaro savdo bilan
shug‘ullanuvchi ijtimoiy tabaqalar – savdogarlar faoliyati rivojlandi. Ichki va
tashqi savdo bilan shug‘ullanuvchi yirik savdo uyushmalari shakllandi.
Y о ‘lb о ‘yi inshootlari qurilishi, tezkor
27

aloqa-pochta xizmati va y о ‘llarda tegishli xizmat k о ‘rsatish tizimi rivojlanib bordi.
Bularning barchasi ilk о ‘rta asrlar davrida О ‘rta Osiyo janubining tarixiy
geografiyasidagi qator muhim о ‘zgarishlarni keltirib chiqardi.
28

Foydalanilgan adabiyotlar
1. Сагдуллаев . А . С . Қ адимги Кеш - Шаҳрисабз тарихидан лавҳалар . Т .
“ Шарқ ”. 1998.
2. Бартольд.В.В. Кеш, Соч Т.III М.1965 460-с., Бартольд В.В. Задачи
русского Востоковедения в Туркестане. Соч. т.9.- М., 1977.
3. Адылов Ш. Эфталиты и западный Согд // Археология, история и
культура Средней Азии: Тезисы докладов международной
конференции. – Ташкент, 2002.
4. Якубовский. А.Ю. ГАИМК-ИИМК и археологическое изучение
Средней Азии за 20-лет. // М.1940
5. Массон М.Е Работы Кешской археолого-топографической экспедиция
ТАШГУ(КАТЭ) по изучение восточной половины Кашкадарьинской
области// Т.1977.
6. Кабанов С.К Нахшеб на рубеже древности и Средневековая (III-VIII)
Т.1977.
7. Мавланов У.М. Коммуникации и торговые пути в Средней Азии:
формирование и этапы развития: Автореферат дис. .. докт. ист. наук. –
Ташкент, ЎзР ФА Тарих институти, 2009.
8. Камалиддинов Ш.С. Историческая география Южного Согда и
Тахаристана. – Ташкент: Фан, 1996. –
9. Сагдуллаев А.С Древние поселения Кашкадары СаУ.N 7. 1979.
10. Равшанов . П. Қарши тарихи. Т., Янги авлод, 2006. B .26.
11. Асқаров А. Энг қадимги шаҳар. - Т. 2001.
12. Эшов Б. Узунқир-Китоб-Кеш-Шаҳрисабз. Халқаро анжуман
материаллари. Т., 2002.
13. Шаҳрисабз 2700 минг йиллик мерос. Альбом, Тошкент, Шарқ, 2002.
14. Ртвеладзе Э.В. Буряков. Сулаймонов. Ю.Ф, Қарши Т арихи . Маьнавият,
2006.
15. Қарши кичик альбом Т., Маьнавият, 2006.
29

Sotib olish