Ilk Rim Respublikasi KURS ISHI - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	50000UZS
Hajmi	72.2KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	21 Oktyabr 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Amriddin Hamroqulov

Ro'yxatga olish sanasi 23 Fevral 2025

37 Sotish

Ilk Rim Respublikasi KURS ISHI

Sotib olish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM,
FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
OSIYO XALQARO UNIVERSITETI
IJTIMOIY FANLAR VA TEXNIKA FAKULTETI
XORIJIY TIL VA IJTIMOIY FANLAR KAFEDRASI
«O’zbekiston tarixi» fanidan
K U R S I S H I
MAVZU: “Ilk Rim Respublikasi ”
Bajardi:___________ guruhi talabasi _________________________
(imzo) (ismi sharifi)
Kurs ishi himoya qilingan sana “____” __________2025 y.
Baho “_____” ___________
Ilmiy rahbar: __________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)
Komissiya a’zolari: __________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)
__________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)
Buxoro – 2025 yil

IJTIMOIY FANLAR VA TEXNIKA FAKULTETI
______________________________________________KAFEDRASI
«_______________________________________________» fanidan
Guruh________________________________________________________
Talaba familiyasi va ismi-sharifi___________________________________
Kurs ishi mavzusi_______________________________________________
Kurs ishining tarkibi_____________________________________________
______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_____________________________________________________________
Kurs ishi himoyasida talabaga berilgan savollar ro'yxati:
_____________________________________________________________
_____________________________________________________________
_____________________________________________________________
_____________________________________________________________
_____________________________________________________________
_____________________________________________________________
Jadval va grafik materialning miqdori (muhim chizmalarning ko'rsatgichi):
_____________________________________________________________
_____________________________________________________________
_____________________________________________________________
_____________________________________________________________
Kurs ishining ijobiy tomonlari:
_____________________________________________________________
_____________________________________________________________
_____________________________________________________________
Kurs ishining kamchiliklari:
_____________________________________________________________
_____________________________________________________________
Kurs ishiga qo'yilgan baho
“_______”____________________________________________________
Kurs ishi rahbarining ismi sharifi va imzosi _________________________

1IJTIMOIY FANLAR VA TEXNIKA FAKULTETI
______________________________________________KAFEDRASI
«_______________________________________________» fanidan
Guruh________________________________________________________
Talaba familiyasi va ismi-sharifi___________________________________
Kurs ishi mavzusi_______________________________________________
Kurs ishining tarkibi_____________________________________________
______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_____________________________________________________________
Kurs ishi himoyasida talabaga berilgan savollar ro'yxati:
_____________________________________________________________
_____________________________________________________________
_____________________________________________________________
_____________________________________________________________
_____________________________________________________________
Jadval va grafik materialning miqdori (muhim chizmalarning ko'rsatgichi):
_____________________________________________________________
_____________________________________________________________
_____________________________________________________________
_____________________________________________________________
Kurs ishining ijobiy tomonlari:
_____________________________________________________________
_____________________________________________________________
_____________________________________________________________
Kurs ishining kamchiliklari:
_____________________________________________________________
_____________________________________________________________
Kurs ishiga qo'yilgan baho
“_______”____________________________________________________
Kurs ishi rahbarining ismi sharifi va imzosi ______________________

2 MUNDARIJA
KIRISH… ……………………………………………………………..….……3
I BOB.RIM RESPUBLIKASINING SHAKLLANISHI
1.1. Etrusklar. Rim podsholik davrida (mil. avv. 753-510-yillar.).…..…........ 5
1.2.Respublika boshqaruv tizimining vujudga kelish.… ………………….…..12
II BOB. RIM RESPUBLIKASINING IJTIMOIY-IQTISODIY TUZUMI,
INQIROZI VA QULASHI
2.1. Rim Respublikasining ijtimoiy- iqtisodiy hayoti …………………...…….21
2.2. Rim Respublikasining inqirozi va qulashi ……………………….………28
XULOSA......................................................................… ……………………39
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI..............… ……….…41

3 Kirish
Mavzuning dolzarbligi . Tarix bizga qadim o’tmishdan shakllanib
kelayotgan davlatchilik asosi va bu davlatlar qilgan xatolarni
qo’llamas- likni o’rgatuvchi fandir. Ana shunday yirik davlatchilik
asosi bo’lgan ilk respublika davridagi Rim jamiyatini o’rganish Rim
svilizatsiyasining shakllanishi va uning zamonaviy dunyoga ta’sirini tushunish
uchun muhim ahamiyatga ega. Rim tarixining bu davri nafaqat Rimda, balki
boshqa mamlakatlarda ham siyosiy tizim , huquq , madaniyat va dinning
rivojlanishiga katta ta’sir ko’rsatdi. Bundan tashqari , ushbu davrni
o’rganish zamonaviy jamiyat oldida turgan ko’plab zamonaviy
muammolar va muammolarning kelib chiqishini yaxshiroq tushunishga
yordam beradi. Ilk respublika davridagi Rim tarixi huquq va umuman davlat
rivojlanishining eng muhim bosqichlaridan biri hisoblanadi. Bu davrda
hozirgi zamon huquqi asos qilib olingan Rim xususiy huquqi
vujudga keldi. Bu esa mavzuning ne chog’lik dolzarbliligini ko’rsatadi.
Kurs ishining maqsadi. Qadimgi Rim jamoiyatining dastlabki
respublika davridagi o’ziga xos xususiyatlarni aniqlash, bu davr huquq
tizimi haqida batafsil ma’lumot beradigan yodgorliklarni o’rganish mazkur
kurs ishimizning asosiy maqsadi hisoblanadi.
Kurs ishining vazifalari: Bu davrda Rimda sodir bo’lgan ijtimoiy
o’zgarishlar, jumladan, jamiyat tuzilishidagi o’zgarishlar, patritsiylar va
plebeylarning roli, quldorlikning rivojlanishi va boshqalarni tahlil qilish;
Patritsiylar va Plebeylar o’rtasidagi kurashni ko’rib chiqish va qarama -
qarshilik sabablarini aniqlash; Rimda ilk Respublika davridagi siyosiy
o’zgarishlarni , jumladan, Rim huquqi shakllanishini o’rganish.
Kurs ishining obyekti. Qadimgi Rimning ilk respublika davridagi ijtimoiy
tuzilishi va huquq normalarini o’rganish mavzumizning asosiy obyekti
hisoblanadi.

4 Kurs ishining predmeti. Rim Respublikasi ijtimoiy tizimining
shakllanish davrida rivojlangan ijtimoiy munosabatlardir.
Mavzuning o’rganilganlik darajasi. Xorijiy davlatlarning mintaqashunos
va tarixshunos olimlari M.V. Belkin , V.V.Kuchma, P.P. Shkarenkov, D. A.
Litvinov, S. L. Utchenko, SH. Monteske, H. Gibbon va boshqa olimlarning
asarlarida Rim tarixining turli muammolari yoritiladi.Tadqiqotning xronologik
doirasi mil. avv. VI asr oxiridan milodiy III asr o’rtalarigacha bo’lgan davrni
o’z ichiga qamrab oladi. Shunday qilib, dastlabki respublika davrida Rimga
oid ko’pgina manbalar va tarixiy tadqiqotlar juda xilma-xil bo’lib , ular
birgalikda bu davrning to’liq tasavvurini beradi. Ilk jumhuriyat davri
jamiyatining alohida tavsifini topa olmaymiz. Buni faqat Rim davlatininh
vujudga kelishi davridagi ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy munosabatlar
rivojlanishining yagona jarayoni bir qismi deb hisoblash mumkin. Ushbu
ishning nazariy ahamiyati ilk respublikadagi Rim jamiyati va uning Rim
sivilizatsiyasining shakllanishiga ta’siri haqidagi bilimlarini kengaytirishdan
iborat. Bu bizga insoniyat sivilizatsiyasining rivojlanish tarixini, uning
madaniy, ijtimoiy va siyosiy xususiyatlarini yaxshiroq tushunish imkonini
beradi. Taqdim etilgan ishni yozishda foydalanilgan materiallar Qadimgi Rim
tarixi sohasidagi taniqli mutaxassisslarning ishlaridan foydalanildi.
Kurs ishining tuzilishi. Kurs ishi kirish, ikki bob, xulosa, foydalanilgan
adabiyotlar ro’yxati va ilovadan iborat.

5I BOB. RIM RESPUBLIKASINING SHAKLLANISHI.
1.1. Etrusklar. Rim podsholik davrida (mil. avv. 753-510-yillar.)
Gerodot, Starabon, Katta Pliniy va Tatsit etrusklar Kichik Osiyodagi
Lidiyadan mil.avv. XIII asrda dengiz orqali Italiyaga kirib kelganlar, deb
ma’lumot beradilar. Etrusklar, ularning kelib chiqishi to‘g‘risida Gerodot,
Strabon, Katta Pliniy, Galikarnaslik Dionisiy ma’lumot berganlar.
Tarixshunoslikda Dempster (1579–1625-yillar, u etriskologiya fanining
asoschisi ham sanaladi), Puje, Maspero, Nibur va boshqalar etrusklarning kelib
chiqishi bilan shug‘ullandilar. Lekin hozirgacha fanda etrusklarning kelib
chiqishi to‘g‘risida aniq bir fikr yo‘q. Lotinlar ularni etrusklar yoki tusklar,
yunonlar tirrenlar yoki tersenlar deb atadilar. Etrusklar tarixi bo‘yicha sag‘ana,
dafn toshlari, qo‘rg‘oshin taxta, ko‘za, muhrlarda mavjud bo‘lgan 11 ming
etrusk yozuvlari mavjud. Ularning ko‘pchiligi bag‘ishlov, in’om mazmunida
bo‘lib, qisqa yozilgan. Ularning yozuvi biror-bir tilga yoki tillar oilasiga to‘g‘ri
kelmaydi. Etrusklar to‘g‘risidagi ilk aniq ma’lumotlar mil.avv. VIII asrga
tegishli. Etrusk madaniyatining asosiy yodgorliklari O‘rta Italiyadagi Tibr va
Arnus daryolari oralig‘ida rimliklar Etruriya (hozirgi Toskana) deb atagan
viloyatda to‘plangan. Etruriya Liguriya, Sizalp Galliyasi, Umbriya va Latsiy
viloyatlari bilan chegaradosh bo‘lib, Tirren dengiziga chiqqan. Etruriya
o‘rmonlar, qurilish toshi, gilga boy edi. Etrusklar uchun zarur bo‘lgan mis,
qo‘rg‘oshin, qalay xomashyosi mo‘l-ko‘l bo‘lgan. Qo‘shni Ilva (Elba) orolidan
etrusklar temir rudasini olganlar 1
Ilk arxeologik yodgorliklar etrusklarning
ijtimoiy-iqtisodiyotda yuqori darajada rivojlanganidan guvohlik beradi. Villan
madaniyatiga tegishli urug‘-jamoa qo‘rg‘onlari qoldiqlari, Etruriya
shaharlarining paydo bo‘lishi mil.avv. VIII asrga mansub. Mehnat taqsimoti,
ayirboshlashning rivojlanishi, jamoa tuzumining yemirilishi boy oilalarning –
hukmronligini yuzaga keltiradi. Jamiyatning imtiyozli qatlami –
1
1. Jamshid Karimov. (2019). Ilk Rim Respublikasining siyosiy va ijtimoiy tizimi. – Toshkent:
“Akademnashr”. (b: 25–48)

6harbiy kohinlar (lugumonlar) oqsuyak zodagonlar shakllanadi. Etruriyada
qulchilik juda erta paydo bo‘lgan. Qulchilikning mavjudligidan etrusk
zodagonlarining qo‘rg‘onlarida uyushtiriladigan gladiatorlar janglari guvohlik
beradi. Qadimda jangda halok bo‘lgan yo‘lboshchilar qabri ustida asirga
tushgan dushmanni jang qilishga majbur etilishi orqali gladiator janglari kelib
chiqqan. Oqibatda ular tomosha sifatida saqlanib qolib, bunday tomoshani
etrusklardan boshqa Italiya shaharlari o‘zlashtirib olganlar. Qullar va qaram
odamlardan tuzilgan qurolli guruh bilan luqumonlar qo‘shni viloyatlarga hujum
qilganlar, dengiz qaroqchiligi (piratlik) bilan shug‘ullanganlar. Etruriya
shaharlarida podsholar boshda saylab qo‘yilgan. Siyosiy kurash natijasida
ayrim shaharlarda podsholarning o‘rnini saylab qo‘yilgan lavozimlar egalladi.
Podsho hokimiyati ramzlari – xivich bog‘lami va unga suqilgan bolta ko‘targan
xizmatchilar podsho oldida borganlar, qizil zey berilgan toga, podsho o‘tirgichi
– kreslo rimliklarga etrusklardan o‘tgan. Ko‘rinishidan rimliklar oliy hokimiyat
(imperuim) tushunchasini etrusklardan o‘zlashtirganlar. Etrusklar xo‘jaligining
asosi sug‘orma dehqonchilik bo‘lib, ular toshloq yerlarga suvni kanallar, yer
osti suv omborlari orqali yetkazganlar. Etrusk dehqonlari toshloq yerlarning
botqoqlanishini oldini olish, zax suvlarni qochirish yo‘llarini bilganlar.
Etrusklar Italiyada birinchi bo‘lib shaharsozlik, shahar hayoti va madaniyatini
barpo qildilar. Aholisi ko‘p sonli va boy bo‘lgan Veyi, Populoniya, Kluziy,
Belsiniya, Peruziya, Tarkviniya, Vulchi va Sere kabi etrusk shaharlari barpo
qilindi. Savdo-hunarmandchilik rivojlanib, etrusk hunarmandchilik mahsulotlari
chet elllarga chiqarilgan. Dengiz orqali vositachilik savdosini jadal amalga
oshirdilar. Etrusklarning savdo kemalari Karfagen, Finikiya, Yunoniston va
boshqa sharq mamlakatlari portlarida muntazam langar tashladilar. Ular ichki
va tashqi savdoning rivojlanishi uchun tanga-pul zarb qildilar. Etrusklar
metallga ishlov berishda yuqori natijalarga erishdilar. Etruriyaning o‘zida mis,
qo‘shni Elba orolida temir rudasi qazib chiqarilgan

7Etrusk kulolchilik mahsulotlari nihoyatda yuksak baholangan. Etrusklar
Janubiy Italiya, Korsika va Sardiniyada o‘z koloniyalarini barpo qildilar.
Mil.avv. VII–VI asrlarda Etruriyada markazi Volsiniya shahri (bu shaharda
etrusklarning oliy xudosi Kertumnaning ziyoratgohi bor edi) bo‘lgan
etrusklarning 12 shahar konfederatsiyasi mavjud edi. Konfederatsiya siyosatiga
12 luqumon kengashi rahbarlik qilgan 2
. Janubiy Italiyadagi yunon shaharlari
etrusklar bilan raqobat qildilar. Mil.avv. 535-yilda etrusklar Karfagen bilan
ittifoq bo‘lib, Korsika oroli yaqinidagi Alali yonidagi jangda yunonlarni tor-
mor qiladilar. Korsika oroli etrusklarning tayanch nuqtasiga aylandi. Shu vaqtda
Latsiya, Kampaniya va Shimoliy Italiyaning bir qismi etrusklar qo‘lida edi.
Rimda etrusklarning Tarkviniy sulolasi qaror topdi, yarim orolning shimoli-
sharqida etrusklarning Adriya shahri Adriatika dengiziga o‘z nomini berdi.
Mil.avv. VI asrning birinchi yarmi Etruriya iqtisodiy-siyosiy hayotining
yuksalish davri bo‘ldi.
Mil.avv. VI asrning ikkinchi yarmidan etrusklar zaiflasha boshladi.
Etrusklarning zaiflashuvining bir necha sabablari bor edi. Etrusk federatsiyasi
hech qachon mustahkam bo‘lmagan. Shaharlar o‘rtasida doimiy raqobat,
shaharlardagi ijtimoiy qatlamlar o‘rtasidagi ziddiyatlar siyosiy zaiflashuvga
olib keldi. Italiya shaharlari etrusklarning hukmronligiga chek qo‘yishga
harakat qildilar. Etrusklar shimolda keltlarning hujumini qaytarish uchun og‘ir
kurash olib bordilar. Etrusklar davlati hududlari qisqarib bordi. Etrusk
federatsiyasiga kirgan shaharlar o‘rtasidagi ichki aloqa zaiflashdi. Etrusklar
birdaniga yunonlar, rimliklar va keltlarning siquvi ostida qoldi. Rivoyatlarda
rimliklarning etrusklarga qarshi urushlarining yorqin tasvirlari saqlanib qolgan.
Bir rivoyatga ko‘ra etrusk podshosi Parsenni o‘ldirish uchun rimlik o‘smir Gay
Musiy etrusklar qarorgohiga kiradi, lekin uni ushlab oladilar. Parsena Gay
Museyni qiynoqqa solib, sheriklarini aytishni talab qiladi,
2
1. Nodirbek Ergashev. (2020). Rim Respublikasida huquq va qonunchilik. – Toshkent:
“Yangi asr avlodi”. (b: 33–57)

8gay Stsevola og‘riq va o‘limdan qo‘rqmasligini ko‘rsatish uchun qo‘lini
olovga tutadi va qo‘li qanchalik kuymasin, miq etib ovoz chiqarmaydi.
Mil.avv. 524-yilda yunonlar Kampaniya yonida, mil.avv. 474-yilda Qum
yonida etrusk flotini tor-mor qildilar. Mil.avv. 509-yilda rimliklar so‘nggi
etrusk podshosi Tarkviniy Mag‘rurni shahardan haydab yubordilar. Mil.avv.
265-yilda etrusk shahri Voliniyaning qulashi bilan rimliklar Etruriyaning to‘la
istilosini tugalladilar. Yangi era boshida etrusklar romanlashuv jarayonida o‘z
ona tillarini unutdilar va rimliklar bilan qo‘shilib ketdilar. Rim podsholik
davrida (mil.avv. 753–510-yillar). Qadimgi Rim yarim orolning markazidagi
Latsiya viloyatida, Tibr daryosining o‘ng qirg‘og‘ida, Etruriya viloyatidan
janubda joylashgan edi. Bo‘lajak shahar hududidagi ilk manzilgohlar qoldiqlari
mil. avv. X asrga tegishli. Arxeologik qazilmalarga ko‘ra, mil.avv. X asrda
lotinlarning kichik guruhi Palatin tepaligining g‘arbiy tomonida – Tibr daryosi
bo‘yida kelib joylashadi. Bu yerda mudofaa devori bilan o‘ralgan to‘rtburchak
shakldagi qishloqlar paydo bo‘ldi. Ana shu tarzda odamlarning yashashi uchun
eng qulay, tabiiy tik qiyalik bilan himoyalangan Palatin tepaligida
ilk manzilgohlar paydo bo‘ldi. Al’ba shahridan kelgan lotinlar Palatinga
joylashdilar. Mil.avv. IX asrdan Eskvilin, Kvirinal va Vimmal tepaliklarini
sabinlar o‘zlashtiradilar. Ko‘rinishidan mil.avv. VIII asrdan Palatin, Eskvilin
va boshqa tepaliklardagi qishloqlar birlashadi va bu ittifoq Septimontium (Yetti
tepalik) ittifoqi deb nom oladi. Kapitoliyda qal’a barpo qilinib, bu yerda
yosh shaharning muqaddas ziyoratgohlari to‘planadi. Shahar asta-sekin
boshqa tepaliklarni ham o‘z tarkibiga oladi. Faqat Aventin tepaligi mil.avv. IV
asrda qo‘shib olinadi. Rimning bo‘lajak maydoni botqoqlik bo‘lgan Forum
quritiladi. Shahar devor bilan o‘rab olinadi. Uning chegarasi pomerium deb
nomlanadi.
Italiyaning kichik bir qabilasi lotinlar Latsiya viloyatida yashar edi.
Mil.avv. VIII asrda eng qadimgi shaharlari Lavrent, Lanuviy va Laviniy
bo‘lgan 30 shahar Al’ba-Longa shahri boshchiligida Lotin federatsiyasini

9tashkil qildi. Rivoyatlarga ko‘ra, Al’ba-Longaning asoschisi Askaniy-Yul
Troya qahramoni Eneyning o‘g‘li edi. Rim shahri Italiyaning markazida Tibr
daryosining o‘rta oqimida joylashgan.
Afsonaga ko‘ra Gomer Troyasining oxirgi qahramonlari lotin qabilasining
ajdodi bo‘lgan Eney boshchiligida Italiyaga kelib qoladilar. Afsonaga ko‘ra,
lotin qabilasi yo‘lboshchilaridan biri ma’buda Vesta ibodatxonasida kohina
bo‘ladi. Xudoning irodasi bilan kohina homilador bo‘lib, ikki egizakni
dunyoga keltiradi. Ularni gunohdan bo‘lgan bolalar deb, cho‘ktirishga
buyuradilar. Qul bolalarni savatga solib, daryoga olib borib, daryoning oqimi
bo‘yicha oqizib yuboradi. Savat qirg‘oqqa kelib to‘xtaydi. Chaqaloqlarni bo‘ri
o‘z suti bilan boqadi. Keyin esa cho‘pon topib oladi va ularni Romul va Rem
deb ataydi. Egizaklar katta bo‘lgach, o‘zlarini o‘limga mahkum qilgan
yo‘lboshchidan o‘ch oladilar. Keyin bir guruh yoshlar bilan yangi jamoa barpo
qilishga qaror qiladilar. Romul Palatin tepaligining kimsasiz balandligini
tanlaydi. Lekin bu joy ukasiga yoqmay janjallashib qoladilar, Romul ukasini
o‘ldirib qo‘yadi. Romul mil.avv. 753-yil 21-aprelda bo‘lajak shahar bo‘ladigan
joyning chegarasini so‘qa tortib belgilaydi. Shu tarzda Rim shahriga asos
solinadi 3
. Romul Rimning yetti podshosidan birinchisi (mil.avv. 753–715-
yillar) bo‘ladi. Rimning ilk aholisini sabin-umbr qabilalari tashkil etgan.
Romul Rim aholisini 30 kuriyaga bo‘ldi. U 300 kishilik podsho gvardiyasini
tuzib, Veya shahrini bosib oldi. Romuldan so‘ng Numa Pompiliy (mil.avv.
715–673-yillar), Tull Gostiliy (mil.avv. 673–641-yillar), Ank Marsiy (mil.avv.
641–616-yillar), Lutsiy Tarkviniy Qadimgi (mil.avv. 616–578-yillar), Serviy
Tulliy (mil.avv. 578–534-yillar) va Lutsiy Tarkviniy Mag‘rur (mil.avv. 534–
509-yillar) hukmronlik qildilar. Bulardan kelib chiqishi etrusk bo‘lgan oxirgi
uch podshoni tarixiy deb aytish mumkin. Dastlab Rim aholisi 3 urug‘-qabila
(Titsiy, Ramn va Lutsern)
3
3. Dilshod Qodirov. (2017). Qadimgi Rimdagi iqtisodiy va savdo munosabatlari. – Toshkent:
“Fan va texnologiya”. (b: 40–65)

10tribi, 30 kuriya va 300 urug‘, 3000 familiya (oila)ga bo‘lingan. Triblar etnik
farqlanmagan qabilalar birlashmasi bo‘lishi mumkin. Kuriya-erkak
jangchilarning diniy, harbiy va shakllanayotgan siyosiy tashkilotning asosi
bo‘lgan ibtidoiy birlashmasi, gent – podsholik davrida yemirilayotgan urug‘
jamoasi, familiya
– katta patriarxal oila edi. Lotinlarning bir necha o‘nlab mustahkamlangan
markazlari ittifoqqa birlashtirilgan bo‘lib, uning boshida Al’ba-Longa shahri
turar edi. Har yili lotin jamoalari vakillari hamma uchun umumiy bo‘lgan lotin
bayramlarini nishonlash uchun Alban tog‘i tepaligida to‘planar edilar. Barcha
lotinlar uchun umumiy xudo ma’buda Diana edi. Palatinda yashagan odamlar
mayitlarni dafn qilmasdan gulxanda yoqar edilar. Bu odat Al’ba-Longadagi
dafn marosimiga o‘xshar edi. Bu Rimning ilk aholisining kelib chiqishi Al’ba
shahridan ekanligini tasdiqlaydi. Bir necha o‘n yildan so‘ng ular qo‘shni
tepaliklar – Seliy va Eskvilinni egalladilar. Mil.avv. VII – VI asrlarda 285
gektar yerni egallagan Palatin, Seliy, Eskvilin tepaliklaridan tashqari boshqa
Kvirinal va Viminal tepaliklari ham qo‘shib olindi. Bu tepaliklar va Palatin
o‘rtasidagi bo‘shliq shahar markaziga aylandi. Shu yerda uzoq yuz yilliklar
davomida Rim davlat hayoti to‘plangan bosh maydon – Forum Romanum
paydo bo‘ldi.
«To‘rt kvartalli» shaharning paydo bo‘lishida etrusklarning roli katta edi.
Ular shaharga Roma (Rim) nomini bergan bo‘lishlari mumkin. So‘nggi Rim
tarixchilarining aytishicha, Rimning eng birinchi podsholaridan biri Serviy
Tulliyning kelib chiqishi etrusklardan bo‘lib, Serviy Tulliy davrida shahar
yanada kengaydi. Kapitoliy va Aventin tepaliklari qo‘shib olinib, mustahkam
devorlar bilan o‘rab olingan. Endilikda Rim eng qudratli lotin shahriga aylandi
va tezda Latsiy viloyatida Al’ba Longadan yetakchilikni tortib oldi. Ilk Rim
jamiyatining asosi urug‘(gent) edi. Urug‘ a’zolari umumiy mulkka ega bo‘lib,
diniy marosimlarni birgalikda bajarar edilar. Bu qadimgi urug‘ jamoa

11tuzilmasining izlari Rim ismlarida ko‘rinadi. Rim ismlari uch qismdan iborat
bo‘lgan:
birinchi qism – shaxsiy ism, ikkinchi qism – urug‘ning nomi va uchinchi
qism – urug‘ shoxchasi yoki shu odamga tegishli laqab. Misol uchun, Gay
(shaxsiy nom),
Yuliy (urug‘ nomi), Sezar (urug‘ shoxchasiga tegishli laqab). Bu
keyinchalik
merosiy bo‘lib o‘tgan. Vaqt o‘tishi bilan urug‘chilik aloqalari zaiflashib,
oilaviy aloqalar kuchaydi. Bu aloqalar nafaqat oila a’zolarini, balki xonaki
qullarni ham qamrab oldi. Patriarxal oila tepasida barcha oila a’zolarining
hayoti va o‘limi ustidan cheklanmagan hokimiyatga ega bo‘lgan «pater
familius» (oila otasi) turar edi. Rim oilasi ajdodlarning an’ana va urf-odatlarini
saqlovchisi edi. Oila juda mustahkam edi. Farzand ko‘rmaslik ham oilani buza
olmagan. Farzandsiz oila qarindoshlarining bolalarini asrandi o‘g‘il-qiz qilib
olganlar. Rimda er-xotinning ajralishi oson bo‘lsa-da, er-xotinlar
ajralmaganlar. Er oila boshlig’i, xo’jayini edi. Oila a’zolari biror-bir ayb qilib
qo‘ysa, ota oila sudini amalga oshirar, hatto o‘g‘lini qatl qilishi yoki sotib
yuborishi mumkin edi. Ayollar oilada izzat-hurmatda bo‘lib, ular erlarining
yordamchilari edi. Erga chiqqan rimlik ayol matrona deb atalgan. Matronalar
erlari bilan mehmonga borar, uydagi ziyofatlarda ishtirok etar edilar.
Farzandlari ham ularni hurmat qilganlar. Oilada bir xizmatkor bo‘lsa, ona uy
ishlari bilan shug‘ullanmagan. Uning faxrli ishi ip yigirish bo‘lgan. Zodagon
matronalarga yuqori darajada hurmat ko‘rsatilgan. Erkaklar ularga yo‘l
berganlar. Matronalarning dafn marosimlari ham hashamatli bo‘lgan. Ular erlari
ustidan hukm surishni yaxshi ko‘rib, oila or-nomusini saqlashni o‘z burchlari
deb bilganlar. Ular erlariga buyruq va maslahat berishni xush ko‘rganlar.
(Mil.avv. I asrda Yuliy Sezarga qarshi fitnada ayollar erlari bilan birga
qatnashganlari tarixda ma’lum). Farzand o‘g‘il-qizlar ham ota-onaning so‘zini
ikki qilmas, oila g‘ururini saqlashga bir umr harakat qilganlar. Podsholik

12davrida qullar hali ham kam sonli bo‘lgan. O‘sha vaqtda Rimning to‘la huquqli
fuqarolari «Populus Romanus» (Rim xalqi) shahardagi uch etnik unsur – lotin,
sabin va etrusklarni aks ettirgan uch trib (qabila)ga bo‘lingan 4
. O‘n kuriya bir
trib (qabila)ni tashkil qilgan. Har bir trib o‘n kuriyani, har bir kuriya esa o‘n
urug‘ni o‘z ichiga olgan edi. Shunday qilib, Rim tarixchilarining ma’lumotiga
ko‘ra, Rimning erkin aholisi dastlab 300 urug‘dan iborat bo‘lgan. Podshoning
chaqirig‘iga ko‘ra, ular kurial yig‘inlari – komisiyalariga to‘planar edilar.
Saylov kuriyalar bo‘yicha o‘tkazilgan. Kuriya yig‘inlarida urushlar, tinchlik,
diniy e’tiqodga oid qarorlar qabul qilingan. Boshqa lotin shaharlari kabi Rimda
ham jamoalar tepasida kuriya komisiyalarida (xalq yig‘ini) saylanadigan
podsho turar edi. Podsho oldida uning hokimiyati ramzi bo‘lgan, bolta
ko‘targan 12 liktorlar borgan. Davlatni podsho bilan dastlab 100, keyinchalik
300 a’zodan iborat bo‘lgan oqsoqollar kengashi – senat (senatus – senex
so‘zidan keksa) boshqargan. Senat komisiyalar qabul qilgan barcha qarorlarni
tasdiqlagan .
1.2.Respublika boshqaruv tizimining vujudga kelish
Mil.avv. VI asrda etrusk istilolari urug‘ jamoasining yemirilish jarayoni,
sinfiy jamiyat va Rim davlatchiligi shakllanishini tezlashtirdi. Etrusklar Rimda
ilk yunon tiraniyasiga o‘xshash monarxiya rejimini tashkil etdilar. Uning
o‘rniga Rimda mil.avv. 509-yil ilk respublika tuzumi o‘rnatildi. Rim
tarixchilari, respublika boshlanishini mil.avv. 509-yil kelib chiqishi etrusk
bo‘lgan so‘nggi Rim podshosi Tarkviniy Mag‘rurning (mil.avv. 534–509-
yillar) Rimdan haydalishi bilan belgilaydilar. Erkinlik tarafdorlari, senat
hokimiyati himoyachilari Yuniy Brut boshchiligida monarxiyani aristokratik
respublika bilan almashtirdilar. Respublika davlat boshqaruv tizimi birdaniga
shakllanmadi. Uning shakllanishi asta-sekinlik bilan jamiyatdagi ijtimoiy-
siyosiy o‘zgarishlar bilan birga bordi. Rim magistratura tizimining tugallangan
4
Ziyodulla Yo‘ldoshev. (2021). Rimning siyosiy islohotlari va konsullik tizimi. – Samarqand:
“SamDU nashriyoti”. (b: 15–42)

13shakli mil.avv. IV asr II yarmida yuzaga keldi. Rim magistraturasi. Rimda
amaldorlar apparati yo‘q edi. Barcha ijroiya hokimiyat saylanadigan lavozimli
shaxslarga – magistratlarga tegishli edi.Respublika tuzumi o‘rnatilishi
bilan barcha mansablar xalq yig‘inlarida saylangan. Mansablar magistrat deb
atalgan. Magistrat (magister) boshliq so‘zidan olingan.
Magistratuta – (mansablar) ordinar (odatdagi) va ekstraordinar (favqulodda)
shakllarga bo‘lingan. Magistrant xalq tepasida turadi. Xalq bilan birga
«davlatning ulug‘vorligini» tashuvchisi bo‘ladi. Vakolatlarini topshirgandan
keyingina sobiq magistratni sudga tortish mumkin edi. Magistratni haqorat
qilish, rim xalqining ulug‘vorligini haqoratlash bilan tenglashtiriladi. O‘z
lavozimida turgan vaqtda magistratni javobgarlikka tortish, lavozimidan
tushirish mumkin emas. Mansablarga haq to‘lanmasligi oddiy Rim fuqarolarini
magistratura lavozimlarini egallashga imkoniyat bermadi. Aksincha, davlat
vazifalariga saylanish va uni bajarish uchun fuqaroning o‘zi katta miqdorda
mablag‘ga ega bo‘lishi shart edi. Chunki lavozimni bajarish uchun kotiblar,
choparlar, qo‘riqchilar, quyi tabaqa xizmatchilarini yollab, ularga ish haqi
berish kerak edi. Shu sababli, boy kishigina magistrat bo‘lishi mumkin edi.
Magistrat lavozimini o‘tash – xizmat emas, faxr, sharaf. Barcha magistratlar
beg‘araz, ish haqi olmay o‘z vazifasini bajargan, bir yil muddatga saylangan
(diktatordan tashqari), barchasi kollegial bo‘lgan. Hokimiyatning umumiy
tushunchasi Potestas atamasi bilan belgilangan; qo‘shin oliy qo‘mondonligi,
oliy fuqarolik hokimiyati, ma’lum bir diniy funksiyalarni o‘z tarkibiga oladigan
Oliy hokimiyat imperium (oliy) nomini olgan.
Konsul. Respublika tuzumi o‘rnatilishi bilan oliy hokimiyat bir yil
muddatga saylanadigan ikki konsul qo‘liga o‘tdi. Dastlab ular pretor(oldinda
yuruvchilar) deb atalar edi. Farazlarga ko‘ra, respublikaning birinchi yillarida
ijroiya hokimiyatining boshida bir oliy magistrat – pretor bo‘lib, unga
o‘rinbosari – kvestor yordam bergan. Plebeylarning Muqaddas toqqa birinchi
chiqib ketishlaridan so‘ng xalq tribunlari va plebey edillari, ularning

14yordamchilari lavozimlari joriy qilindi. Ammo ijroiya hokimiyatga pretorning
yagona rahbarligi va u tomonidan hokimiyatni bosib olinish imkoniyati
mavjudligi xavfi tug‘ildi. Shuning uchun mil.avv. V asr o‘rtalarida bir oliy
magistrat o‘rniga ikkitasi saylanadigan bo‘ldi. Ular bir xil hokimiyatdan
foydalandilar va birgalikda boshqardilar. Ular bir-birlari bilan
maslahatlashishlari lozim edi. Shuning uchun ular konsullar (consulo –
maslahatlashaman so‘zidan olingan) deb ataldilar.
Lisiniy va Sekst qonuni bo‘yicha mil.avv. 367-yildan konsullardan biri
plebeylardan saylana boshladi. Oliy magistratlar tarkibiga konsullar, senzorlar
va pretorlar kirar edi 5
. Konsullarni senturiy yig‘inlarda patritsiylar orasidan
saylar edilar. Konsullar roziligisiz senat komisiyalari to‘plana olmas edi.
O‘zlari esa vazifalarini bajarish davrida har qanday sud javobgarligidan ozod
edilar. Konsullar urush vaqtida qo‘shin qo‘mondoni vazifasini bajarganlar.
Senat va komisiyalarni chaqirar edilar hamda qonunchilik tashabbusiga ega
edilar. Konsullar hokimiyati faqat biri ikkinchisining qaroriga veto (taqiq)
qo‘yishi bilangina cheklangan edi. Amaliy hayotda esa konsullar patritsiylar
va ularning oliy organi – senatning siyosiy man faatlari bilan hisoblashishga
majbur edilar. Rimdan tashqarida konsul cheklanmagan hokimiyatga ega
bo‘lgan, shaharda esa konsullarning huquqi ma’lum bir normalar bilan
cheklangan. Imperiya davrida senat o‘z mustaqilligini yo‘qotdi, lekin uning
tashqi hashamati kuchaydi. Senat imperator irodasiga qullarcha bo‘ysundi.
Imperator senator unvonini merosiy qilib, ularning sonini 600 taga tushirdi.
So‘nggi imperiya davrida konsullik, pretor, edil lavozimlari faxrli unvonga
aylandi. Kvestorlar. Boshda kvestorlar konsullar tomonidan tayinlandilar va
ular konsullarning yordamchilari edilar. Mil.avv. 447-yildan boshlab tribut
komisiyalari to‘rt kvestorni saylay boshladi. Mil.avv. 409 -yildan bu lavozimga
plebeylar ham saylandilar. Kvestorlar davlat xazinasini boshqardilar,
5
Gulchehra Rahmatova. (2019). Qadimgi Rimdagi harbiy tizim va legiyalar. – Toshkent:
“Ilm-Ziyo”. (b: 22–48)

15kirimchiqim daftarlarini olib bordilar, davlat arxivining saqlovchilari edilar,
harbiy yurishlarda konsullarga hamrohlik qildilar va qo‘shinning pul
mablag‘ini boshqardilar. Hamda harbiy o‘ljani taqsimlash va sotish bilan
shug‘ullandilar.
Pretor. Mil.avv. 366-yilda o‘zlarining oralaridan bir kishini
konsulning o‘rinbosari – pretorni senturiy komisiyalarida saylashga erishdilar.
Pretorning vazifasi shaharda tartibni saqlash edi. Pretor oldida oltita liktor
yurgan, u sud ishlari bilan shug‘ullangan vaqtida uning oldida ikki liktor
turgan. Mil.avv.
337-yildan plebeylar ham pretor lavozimini egallash huquqini olganlar.
Senzor. Mil.avv. 443-yildan boshlab senturiy komisiyalarida
faqat patritsiylar ichidan ikki senzor saylanadigan bo‘ldi. Ular 5 yilda bir
marta 18 oy muddatga saylanar edi. Senzorlar sobiq konsullardan saylangan.
Ular Rim fuqarolarini mulk toifalariga kiritib, senatorlar tarkibini tekshirib,
uning yangi ro‘yxatini tuzishlari lozim edi. Tribunat. Xalq tribunlari triblar
bo‘yicha o‘tkaziladigan plebey yig‘ilishlarida saylangan 6
. Xalq tribuni
lavozimiga faqat plebeylar saylanishi mumkin edi. Dastlab ikki tribun
saylangan, keyin ularning soni o‘ntaga yetgan. Xalq tribuni shaxsi daxlsiz
bo‘lgan. Ularning asosiy vazifasi plebeylarning manfaatlarini himoya qilish edi.
Plebeylar manfaati uchun xalq tribunlari diktator va senzordan tashqari
magistratlar faoliyatiga aralashishlari mumkin bo‘lgan. Xalq tribuni magistrat
topshirig‘i, xalq yig‘ini, senat qarorini Veto (taqiq) bilan bekor qilish huquqiga
ega bo‘lgan. U hatto magistratni qamoqqa olish huquqiga ega bo‘lgan.
Tribunlar plebey yig‘inlarini chaqirish huquqiga ega edi. Shahardan tashqarida
tribun o‘z vakolatini yo‘qotgan. Ular magistrat emas edilar. Tribunning uyi har
qanday plebey uchun boshpana bo‘lib, u kecha-kunduz ochiq turgan.
6
Bahrom Sobirov. (2020). Rim Respublikasining jamiyat tuzilishi va urf-odatlari. –
Toshkent: “Pedagogika”. (b: 30–55)

16Plebey edillari. Boshda plebey edillari xalq tribunlarining yordamchilari
bo‘lganlar. Ularning turar joylari plebeylar sig‘inadigan ma’buda Serera
ibodatxonasi bo‘lgan. Ibodatxonada plebsning arxivi ham bo‘lgan. Mil.avv.
366-yildan ikkita plebey edillidan tashqari ikki qurul edilli boshda
patritsiylardan saylana boshlagan. Lekin tez orada bu lavozimga plebeylar ham
saylanadigan bo‘ldi. Qurul edillari plebey edillari bilan bitta kollegiyani tashkil
qildilar. Ularning vazifasi shaharda tartibni saqlash; shaharning oziq-ovqati
ta’minoti to‘g‘risida g‘amxo‘rlik qilish va bozorlarni kuzatish; jamoa bayram
va o‘yinlarini tashkil etish to‘g‘risida g‘amxo‘rlik qilish bo‘lgan. Edillar trubut
komisiyalarida saylanganlar. Diktator. Ekstraordinar magistraturaga diktator
lavozimi kiradi. Mil.avv. 507-yilda Rim tarixida ilk bor favqulodda vakolatlar
berilgan mansabdor shaxs – diktator saylandi. Diktator hokimiyati podsho
hokimiyatiga o‘xshash edi. Diktatorni rimliklar davlat uchun favqulodda xavf
tug‘ilib qolgan paytda (urush xavfi yoki ichki noroziliklar) yagona boshliqqa
ehtiyoj bo‘lgandagina saylar edilar. Diktatorni rasman konsullar tayinlaganlar,
amalda esa uni senat saylar edi. Diktator to‘la hokimiyatga ega bo‘lib, uning
farmoyishlariga xalq tribunlari veto (taqiq) qo‘ya olmaganlar. Diktator
hokimiyati faqat muddat (olti oygacha) bilan cheklangan. Barcha magistratlar
uning qo‘l ostida o‘z vazifalarini bajarganlar. U butun hokimiyatga egalik
qilgan. Diktator hokimiyati cheklanmagan edi. Boshda diktator patrisiylardan
tayinlangan, plebeylardan birinchi diktator mil.avv. 356-yilda tayinlangan.
Diktator o‘ziga yordamchi qilib otliq qism boshlig‘ini tayinlagan. Unga
konsullar kabi 12 liktor emas, balki 24 liktor hamrohlik qilar edi. 24 liktor
uning hokimiyatini ramzi bo‘lgan.
Xalq yig‘ini. Rim respublikasida oliy davlat organi – xalq yig‘ini
hisoblangan. Xalq yig‘ini qonunlarni qabul qilish va bekor qilish, urush e’lon
qilish va sulh tuzish, oliy mansabdor shaxslar – magistrat (magister –
boshliq)larni saylar edi. Shu bilan birga, u oliy sud tashkiloti edi. Rim xalq
yig‘inlarini demokratik mohiyati va ularning keng vakolatiga qaramay, eng

17demokratik tribut komisiyalari ham aristokratiya qo‘lida qurol bo‘ldi. Xalq
yig‘ini faqat senatda muhokama qilingan, magistratlar kiritgan masalalarnigina
muhokama qilar edi. Komisiyalar qonunchilik tashabbusi huquqiga ega emas
edi. Senturiy komisiyalari. Rimda xalq yig‘inlari yoki komisiyalarning uch
ko‘rinishi mavjud edi. Serviy Tulliy islohotlarigacha kuriya komisiyalari
mavjud edi. Serviy Tulliy qurolli xalq yig‘ini – senturiy komisiyalarini kiritdi.
Tezda ular kuriya komisiyalarini siqib chiqardi. Senturiy komisiyalari konsullar
tomonidan
Rim shahridan tashqaridagi Mars maydonida chaqirilar edi. Barcha Rim
fuqarolari 193 senturiy, eng boy I toifa 98, jami senturiylarning yarmidan
ko‘p senturiy qo‘yar edi. Ovoz berish senturiylar bo‘yicha o‘tkazilib, har bir
senturiy bir ovozga ega edi. Ovoz berish qat’iy qabul qilingan tartibda: dastlab
I toifa senturiylari, keyin II, III va h. k. ovoz berar edi. Agar taklif qilinayotgan
masala bo‘yicha senturiylar ovozining 50% idan ko‘proq ovozi berilsa, ovoz
berish to‘xtatilib, taklif qonun kuchiga kirar edi. Bunday ovoz berish tartibi
bo‘yicha barcha masalalarni Rim fuqarolarining boy qismi bo‘lgan I toifaning
98 senturiylari hal qilar edi. Bu komisiyalarda pretorlar, konsullar va senzorlar
saylanar edi 7
. Ovoz berishning mulk senziga asoslanishi demokratik saylov
tizimi tarafdorlarining noroziligiga uchradi. Rim respublikasi aristokratik
xarakterda edi. Qonunchilik tashabbusiga ega bo‘lmagan senturiy
yig‘ilishlarini jamiyatning patritsiy qatlamlarining vakili (konsul, diktator,
pretor) chaqirishi mumkin edi. Bu komisiyalarning biror-bir qarori «patres» –
senat tomonidan tasdiqlanmasa, kuchga kirmas edi. Mil.avv. 471-yildan kuriya
va senturiy yig‘inlari namunasidagi plebey yig‘inlari chaqirila boshlandi.
Plebey yig‘inlarida qabul qilingan
qarorlar – «plebitsit» faqat plebeylar uchun majburiy edi. Mil. avv. 241-
yilda senturiy komisiyalari islohoti o‘tkazildi. Endilikda har besh toifadan 70
7
Nodira G‘anieva. (2021). Ilk Rim Respublikasi davrida iqtisodiy rivojlanish va savdo
yo‘llari. – Toshkent: “O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi”. (b: 36–60)

18senturiy qo‘yiladigan bo‘ldi. Ularga suvoriylarning 18 senturiylari,
hunarmandlarning 4 senturiy va proletarlarning 1 senturiysi qo‘shiladigan
bo‘ldi. Jami 370 senturiy (avvalgi 193 o‘rniga). Patritsiylar va plebeylarning
kurashi jarayonida plebeylarning hududiy okrug – triblar bo‘yicha tribut
komisiyalari muhim ahamiyatga ega bo‘ldi (Rim hududi hududiy jihatdan 4
shahar va 31 qishloq tribiga bo‘lingan). Tribut komisiyalarida edillar,
kvestorlar va plebey tribunlari saylanar edi. Senat. Senat podsholik davrining
oxirida patritsiy urug‘lari oqsoqollari kengashi asosida paydo bo‘ldi. Jamoa
ishlarini harbiy boshliq bilan birga boshqarishda katta obro‘ga ega edi.
Podsholik davrida podsho oldidagi davlat kengashi edi. Mil. avv. 509-yilda
podsho hokimiyati qulagandan so‘ng senatning ahamiyati kuchaydi. Respublika
davrida senat 300 a’zoga ega bo‘lgan. Senat harbiy ishga, tashqi siyosatga,
moliya ishlari va davlat mulkiga rahbarlik qilar edi. U diniy e’tiqod ustidan
nazorat qilib, favqulodda holat e’lon qilish huquqiga ega edi. U hukumat
vazifasini amalga oshirdi. Mil.avv. 287-yilgacha har qanday qonun loyihasi
senatda muhokama qilinganidan keyingina xalq yig‘ini muhokamasiga olib
chiqilar edi. Xalq yig‘inida qabul qilingan qonun faqat senat tasdiqlaganidan
keyingina qonun kuchiga kirar edi. Shunday qilib, senat o‘ziga kerakli
yo‘nalishda xalq yig‘ini faoliyatiga rahbarlik va nazorat qilar edi. Senat tashqi
siyosatga rahbarlik qilib, davlat moliyasining egasi edi. Mansabga saylangan
magistratlar o‘z faoliyati uchun senat oldida hisobot berar edilar, shu bilan
senatga tobe edilar. Mil.avv. IV asrdan vakolatlari muddati tugagan oliy
mansabdor magistratlar senat tarkibiga kirar edilar. Senatorlar ro‘yxatini
senzorlar tuzganlar. Ularning rahbari eng keksa va obro‘li senator – princeps
senatus (u munozara paytida birinchi bo‘lib so‘zlagan) edi. Senat ro‘yxatida
birinchi senzorlar, keyin konsullar, pretorlar turar edi. Senat majlisini chaqirish
huquqiga oliy magistratlar: diktator, konsullar, pretorlar haqli edi. Senatning
qarori senatus konsul (senatus konsultum) yoki dekret (dekretum – qaror)
deyilar edi. Senat Rim oligarxiyasining tayanchi edi. Senator unvoni umrbod

19edi. Odatda, senatorlar ro‘yxati ilgari magiustratura lavozimini egallagan yoki
egallab turgan kishilardan ma’lum bir mulk senzi asosida (Oktavian davrida 1
mln sestersiy) nobillarning tor doirasidan tuzilgan. Imperiya davrida Oktavian
hukmronligidan boshlab, senatning funksiyalari cheklana boshladi (ayniqsa
moliya, harbiy ish, tashqi siyosat, provinsiyalar boshqaruvi). Imperiya davrida
senat o‘z mustaqilligini yo‘qotdi, lekin uning tashqi hashamati kuchaydi. Senat
imperator irodasiga qullarcha bo‘ysundi. Imperator senator unvonini merosiy
qilib, ularning sonini 600 taga tushirdi. So‘nggi imperiya davrida konsullik,
pretor, edil lavozimlari faxrli unvonga aylandi. Imperiya davrida senat o‘z
mustaqilligini yo‘qotdi, lekinuning tashqi hashamati kuchaydi. Senat imperator
irodasiga qullarcha bo‘ysundi. Imperator senator unvonini merosiy qilib,
ularning sonini 600 taga tushirdi. So‘nggi imperiyaning tugashi arafasida
konsullik, pretor, edil lavozimlari faxrli unvonga aylandi. Amalda hokimiyat
prinseps qo‘lida bo‘lib, senat davlatning oliy tashkilotlaridan biri hisoblanar
edi. Imperator Diokletian davridan senat o‘z ahamiyatini to‘la yo‘qotdi, u Rim
shahar kengashiga aylandi. Kohinlar. Rimda diniy e’tiqod siyosiy hayotdan
ajralmadi. Qadimgi Rimda barcha oliy magistratlar qandaydir bir kohinlik
funksiyalarini bajarganlar. Kohinlar alohida ijtimoiy qatlam emas edi. Kohinlar
kollegiyaga uyushgan bo‘lib, faqat diniy vazifani bajardilar. Pontifiklar
kollegiyasi boshda uch, keyin olti kishini tashkil qildi. Kollegiya boshlig‘i
buyuk pontifik deb atalgan. U diniy marosim, rasm-rusumlarni bajarishda
qatnashib, kalendar, ob-havo yozuvlarini olib borgan. Pontifiklar patritsiylar
bilan yaqin aloqada bo‘lgan. Magistratlarga diniy masalalar bo‘yicha
maslahatlar bergan. Buyuk pontifik mil.avv. III asr oxiridan alohida
komisiyalarga saylangan, pontifiklar kooptatsiya yo‘li bilan tayinlanganlar.
Pontifiklar Mil.avv. 300-yildagi Ogulniy qonuni bo‘yicha plebeylar ham
pontifik lavozimlarini egallashi lozim bo‘ldi. Turli ibodatxona kohinlari
flaminlar deb atalgan. Ma’buda Vesta ibodatxonasi kohinlari Rimda katta

20obro‘ga ega bo‘lganlar. Bashoratchi kohin – avgurlar alohida kohinlar
kollegiyasiga kirganlar. Boshda avgurlar faqat patritsiylardan saylangan.
Magistratura. Rim konstitutsiyasi bo‘yicha magistraturalar kollegial bo‘lib
(2 konsul, 2 ta pretor, 4 edil, 10 xalq tribuni, 2 senzor va 4 kvestor), bir yil ijro
etilgan. Lavozimlar har yili qayta saylangan (faqat senzorlar bir yarim yil,
diktatorlar yarim yil). Konsullar, pretorlar, kvestor va edillar lavozimga 1-
martdan (mil.avv. 153-yilgacha, keyin 1-yanvardan), plebey tribunlari esa 10-
dekabrdan lavozimga kirishar edilar. Dastlab sud hokimiyati ikki pretorga
tegishli edi. Harbiy qo‘shin ta’minoti (intendant) qismi va harbiy o‘lja to‘rt
kvestor (mil.avv. 267-yildan sakkiz kvestor), shahar obodonchiligi, ta’minoti,
tartibni saqlash, jamoat bayramlarini tashkil etish to‘rt edilga tegishli edi.
Plebeylarning manfaatini 10 plebey tribunlari himoya qilar edi. Xalq tribunlari
triblar bo‘yicha plebey yig‘inlarida saylangan. Xalq tribuni lavozimi faqat
plebeylarga tegishli edi. Dastlab ikki tribun saylangan. Keyin esa ularning soni
10 taga yetdi. Tribunlarning asosiy vazifasi plebeylarning manfaatlarini himoya
qilish edi. Xalq tribunlari diktator va senzordan tashqari barcha
magistratlarning faoliyatiga aralashish huquqiga ega edilar. Xalq tribunining
veto (taqiqlayman) si magistratning farmoyishi, xalq yig‘ini va senatning
qarorini bekor qilgan. Xalq tribunlariga magistratni qamash huquqi ham
tegishli edi. 8
Tribunlar senat qaroriga norozilik bildirishlari mumkin edi, lekin
dastlab ular senatda so‘zlash huquqiga ega emas edilar. Keyinchalik tribunlar
senatga kirish, munozaralarda ishtirok etish, hatto senat majlislarini chaqirish
huquqiga ega bo‘ldilar. Tribunlar bilan boshda xalq tribunlari yordamchilari –
plebey edillari lavozimi kiritildi. Plebey edillari komisiyalarida saylangan. Rim
respublikasi komisiyalari tuzilmasida demokratik an’analar kuchaygan
bo‘lishiga qaramasdan, boshqaruvdagi hal qiluvchi rolni senat va magistratlar
o‘ynadilar. Bu Rim respublikasi aristrokratik mazmunining ifodasi edi
8
Shavkat Abdullayev. (2019). Qadimgi Rimda senat va magistratura tizimi. – Toshkent:
“Akademiya”. (b: 27–50)

21II BOB. RIM RESPUBLIKASINING IJTIMOIY -IQTISODIY
TUZUMI, INQIROZI VA QULASHI.
2.1. Rim Respublikasining ijtimoiy-iqtisodiy hayoti
Miloddan avvalgi VI–III asrlarda Rimda respublika tuzumi shakllanib,
yangi ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar vujudga keldi. Bu davrda Rim jamiyati
asosan patritsiylar va plebeylar o‘rtasidagi ijtimoiy kurashlar, agrar siyosat va
harbiy faoliyat bilan belgilanadi. Ilk Rim Respublikasi davri Rim davlatining
iqtisodiy mustahkamlanishida muhim bosqich bo‘lib xizmat qilgan. Rim
jamiyati qatlamlarga bo’lingan edi. Eng yuqori qatlamni patritsiylar -qadimiy
nasl egalari tashkil etgan. Ular davlat hokimiyatini, diniy lavozimlarni va
siyosiy imtiyozlarni o‘z qo‘llarida tutishgan.Plebeylar esa dastlab siyosiy
huquqlardan mahrum, ammo iqtisodiy jihatdan faol aholi qatlami edi. Ular
hunarmandchilik, savdo va dehqonchilik bilan shug‘ullangan.Miloddan avvalgi
V–IV asrlarda plebeylarning huquqiy tenglik uchun kurashi natijasida “XII
jadvallar qonuni” qabul qilinadi (m.avv. 451–450-yillar).Bu qonun Rim
jamiyatida huquqiy tizimni mustahkamlab, plebeylarning siyosiy mavqeini
oshirgan.Qishloq xo‘jaligi va yer munosabatlari
Ilk respublika davrida Rim iqtisodiyotining asosi qishloq xo‘jaligi edi. Yer
mulki “ager publicus” – davlat yerlari va xususiy yer egaliklariga bo‘lingan.
Keng yer egalari patritsiylar qo‘lida to‘plangan, plebeylar esa oz yerli yoki
yersiz dehqonlar sifatida yashagan.Yersiz dehqonlarning soni ko‘payishi
natijasida agrar masala Rim siyosatining muhim muammosiga aylangan.
Bunday tengsizlik plebeylarning noroziligini kuchaytirgan va ijtimoiy
kurashlarga sabab bo‘lgan.Hunarmandchilik va savdoRim iqtisodiyotining
muhim tarmoqlaridan biri hunarmandchilik edi. Shahar atrofida kulolchilik,
temirchilik, charmsozlik, qurol yasash kabi sohalar rivojlandi.Savdo esa dastlab
mahalliy bo‘lib, keyinchalik Italiya yarimoroli va O‘rta dengiz hududlariga
kengaygan. Rimliklar yunon va etrusk savdogarlari bil

22faol iqtisodiy aloqalar o‘rnatganlar.Rimda dastlab tovar-pul munosabatlari
sust rivojlangan bo‘lsa-da, miloddan avvalgi IV asrda mis tangalar – aes rude
muomalaga kiritildi. Bu iqtisodiy almashinuvni yengillashtirgan.Ilk respublika
davrida qullar soni nisbatan kam bo‘lgan 9
. Ular asosan urush asirlari bo‘lib,
qishloq xo‘jaligi, uy xizmatlari va qurilish ishlarida ishlatilgan.Qullar
mehnatidan foydalanish Rim iqtisodiyotining keyingi bosqichlarida, ayniqsa,
Konsullik va Imperiya davrida keskin ortadi. Ammo Ilk Respublika davrida
dehqon xo‘jaliklari asosan oila mehnatiga tayangan bo‘lgan. Ijtimoiy-siyosiy
islohotlar va ularning iqtisodiy ta’siri Plebeylarning kurashi natijasida tribunlar
lavozimi joriy etildi. Plebey tribuni plebeylarning manfaatlarini himoya qilgan.
Shuningdek, Litsiniy–Seksiy qonunlari (m.avv. 367-yil) orqali plebeylarga yer
egalik qilish huquqi berildi.Bu islohotlar iqtisodiy faoliyatni kengaytirib, yangi
ijtimoiy qatlam – rivojlanayotgan quyi aristokratiya (nobilitet) paydo bo‘lishiga
olib keldi.Ilk Rim Respublikasi davri Rim tarixining iqtisodiy va ijtimoiy
shakllanish bosqichini tashkil etadi. Bu davrda patritsiylar va plebeylar
o‘rtasidagi kurash, agrar islohotlar, hunarmandchilik va savdoning o‘sishi Rim
davlatining keyingi kuchayishiga zamin yaratdi.Rimning iqtisodiy hayoti asta-
sekin quldorlik tizimi asosida rivojlanib, klassik Rim sivilizatsiyasi uchun
poydevor yaratgan. O‘rtayer dengizi havzasida yuz yil davomida olib
borilgan bosqinchilik urushlari natijasida Rim kichik shahar-davlat doirasidan
chiqib, O‘rtayer dengizining eng qudratli davlatiga aylandi. Bu mamlakat
iqtisodiyoti va Rim jamiyat hayotining boshqa sohalarida ham o‘zgarishlarga
olib keldi. Ayniqsa, iqtisodiyotda muhim o‘zgarishlar yuz berdi. Rim-Italiya
xo‘jaligiga klassik qulchilik munosabatlarining kirib kelishi chuqur
o‘zgarishlarga olib keldi. Qishloq xo‘jaligining turli sohalarida o‘sish
boshlandi. Uzumchilik, zaytun daraxtlari o‘stirish, bog‘dorchilik va
sabzavotchilik rivojlandi. Yunoniston, Kichik Osiyo va Afrikadan uzumning
9
Dilorom Tursunova. (2020). Ilk Rim Respublikasining siyosiy va huquqiy merosi. –
Toshkent: “Fan va texnologiya”. (b: 12–37)

23yangi navlari, meva daraxtlar keltirildi. Qishloq xo‘jaligida mehnat
qurollarining turlari ko‘paydi. G‘allachilik takomilllashdi. Sifatli bug‘doy
ekilib, hosildorlik o‘sdi. Yerlarga ishlov berish, o‘g‘itlash va boshqa
agrotexnika qoidalariga rioya qilina boshlandi. Chorvachilikda ham muhim
o‘zgarishlar yuz berdi. Chorvachilik va parrandachilik o‘sha vaqtda eng
daromadli sohalarga aylandi. Qishloq xo‘jaligining o‘sishini asosiy sabablari
qulchilikni keng tadbiq qilinishi, tovar ishlab chiqarish xo‘jaligining tashkil
qilinishi, kichik xo‘jaliklardan voz kechib, katta ekin maydonlarida xo‘jalik
yuritish edi. Qishloq xo‘jaligida bu davrda xo‘jalikning asosiy yetakchi turi bir
necha yuz yuger yer va unda 10-20 qullar ishlaydigan quldor xo‘jaligi edi.
Bular o‘rta quldor xo‘jaligi hisoblanib, ular bozor uchun mahsulot ishlab
chiqarishga ixtisoslashgan edi. Bunday xo‘jaliklar villa deb atalgan. Villalar
bilan bir qatorda qishloqda erkin dehqonlarning kichik xo‘jaligi keng tarqalgan
edi. Dehqon 10-30 yuger yerda o‘z oilasi bilan ishlab, ba’zida bir yoki ikki qul
mehnatidan foydalanar edi.
Italiyada hunarmandchilikning gullab-yashnashi mil.avv. II – I asrlarga
to‘g‘ri keladi. Rim va boshqa shaharlarda kichik ustaxonalar (ergasteriylar)da
10-20 hunarmand ishlar edi. Qul mehnatidan keng foydalanila boshlandi.
Hunarmandchilikda ozod qo‘yilgan qullar mehnati ham sezilarli o‘rinni
egalladi. Ularning o‘zlari ham uncha katta bo‘lmagan ustaxonalarga ega edilar.
Hunarmandchilikning rivojlanishi metall, tosh, yog‘och, jun, teri, shisha va
qurilish materiallariga bo‘lgan ehtiyojni kuchaytirdi. Sardiniya va Ispaniyada
temir qazib chiqarish keng yo‘lga qo‘yildi. Tog‘-kon va metall quyishda yangi
texnik o‘zgarishlar amalga oshirildi. Shaxtalarda 150 m gacha chuqurlikda
ishlana boshlandi. Konlarda ventilatsiya, Arximed vinti, kondan suvni qochirish
g‘ildiragidan foydalanila boshlandi. Yunonistondan marmar, Misrdan granit
import qilindi. Italiyaning o‘zida Shimoliy Etruriyadan marmar qazib olina
boshlandi. Qurilish materiallari taqchil edi. Arzon, qulay, mustahkam qurilish

24materialiga ehtiyoj o‘sdi. Mil.avv. II asrda rimliklar bu talablarni qondiradigan
qurilish xomashyosi – betonni kashf qildilar. Rimliklar pishirilgan g‘isht ishlab
chiqarishni keng yo‘lga qo‘ydilar. Mil.avv. II–I asrlarda ma’lum ishlab
chiqarishga ixtisoslashgan yirik hunarmandchilik markazlari shakllandi: Puteola
– temirni qayta ishlash, Kapuya – jez va qo‘rg‘oshin quymalari bilan, Manturin
va
Kaliy – qishloq xo‘jalik qurollarini tayyorlash, Arretsiy – kulolchilik,
Tarent, Kanuziy – jun mahsulotlari ishlab chiqarish bilan shuhrat qozondi.
Rimliklar
fuqarolik va muhandis me’morchiligini rivojlantirdilar. Rim suv quvurlari,
ko‘priklari, termalari, amfiteatrlari, portlar, Rimdagi ko‘p qavatli uylar
me’morchilik va qurilishning eng yaxshi yutuqlari asosida bunyod qilindi.
O‘rtayer dengizi savdosi gullab-yashnadi. Rim, Puteola, Sirakuza eng yirik
savdo markazlari bo‘lib qoldi. Kemasozlik, dengizchilik rivojlandi. 200
tonnagacha yuk ortiladigan savdo kemalari paydo bo‘ldi. Qo‘shimcha
yelkanlar, kema boshqaruvi, mayoqlar, gavanlar qurildi. Dengiz savdosi bilan
hatto savdo qilish man etilgan nobillar ham shug‘ullana boshladilar. Ular
qonunni chetlab o‘tib, dengiz savdosida vositachilar va o‘zlarining ozod
qo‘yilgan qullaridan foydalandilar. Quruqlikdagi savdo ham katta ahamiyatga
ega bo‘ldi. Shahar va qishloqlar o‘rtasida mahsulot almashuv maxsus qurilgan
shahar bozorlarida, viloyatlararo yarmarkalarda amalga oshirildi. Viloyatlar
o‘rtasida aloqalarning mustahkamlanishi Italiyada puxta qurilgan qurilish
san’atining noyob yutuqlari bo‘lgan yo‘llarning qurilishiga sabab bo‘ldi.
Yo‘llar tosh to‘shalgan mustahkam to‘g‘ri chiziqda bunyod qilinib, boshda
Italiyaning barcha viloyatlarini, keyinchalik provinsiyalarni qamrab oldi. Rim
shahridan o‘tadigan eng yirik yo‘llar Italiyaning barcha viloyatlari va undan
tashqari cho‘zilib ketdi. Rim forumida oltin suvi yuritilgan ustun qo‘yilib,
undan Italiyaning bosh yo‘llari masofasini hisoblash boshlandi. Ana shu yerdan
«barcha yo‘llar Rimga boradi» aforizmi tug‘ildi. Rim savdosining o‘sishi tanga

25miqdorini ko‘paytirishni talab qildi. Rimning sestersiy va denariy kumush
tangalari tezda O‘rtayer dengizi havzasida asosiy valyuta o‘rnini egallab,
boshqa tangalarni siqib chiqardi. Bosqinchilik urushlari natijasida Rimga
moddiy boylik, pul mablag‘lari va qullar oqib keldi. I Puni urushidan so‘ng
Rim xazinasiga 3200 talant kirim bo‘ldi. II Puni urushidan so‘ng Karfagenning
to‘lov puli 10 ming talant, Antioxga yuklangan tovon to‘lovi 15 ming talantni
tashkil etdi. Rim sarkardalarining harbiy o‘ljalari behisob edi. Makedoniya
podshosi Perseyning g‘olibi Emiliy Pavelning Rimga zafarli kirishida bosib
olingan qimmatbaho qurollar, san’at asarlari, oltin, kumush bilan to‘la katta
xumlar jang aravalarida uch kun davomida olib o‘tildi. Antiox ustidan g‘alaba
natijasida harbiy o‘lja sifatida 1280 fil tishi, 234 oltin chambar, 187 ming funt
kumush (1 Rim funti 327 gramm), 224 ming yunon kumush tangasi, 140 ming
Makedon tilla tangasi, ko‘p miqdordagi zargarlik buyumlari Rim xazinasiga
kelib tushdi. Mil.avv. II asrgacha Rim kumush tangaga ehtiyoj sezmadi 10
. Bu
istilolar, ayniqsa, ispan kumush konlarining bosib olinishi Rim davlatini o‘z
pul tizimini kumush bilan ta’minlash imkoniyatini yaratdi. Bu Rimda savdo,
moliya-sudxo‘rlik kapitali rivojlanishiga turtki bo‘ldi. Rimda turli jamoat
ishlari, provinsiyalarga soliqlarni ijaraga olgan moliyachi-tadbirkorlar paydo
bo‘ldi. Istilochilik urushlaridan olingan o‘ljalar, qaram hududlardan olinadigan
daromadning o‘sishi natijasida Pidna yonidagi jangdan so‘ng (mil.avv. 168-yil)
Rim fuqarolari harbiy xarajatlar uchun olinadigan soliqni to‘lamay qo‘ydilar.
Rim bosib olingan hududlar boshqaruvini yo‘lga qo‘ydi. Bu hududlar
rimliklarning mulki provinsiya (qaram) yer deb e’lon qilindi. Rimdan pretor
yoki Rimda konsullik muddatini o‘tab bo‘lgan konsullar noib etib tayinlandilar.
Bosib olingan hududlarda Sitsiliya, Sardiniya provinsiyalari tashkil etildi.
Pireney yarim orolining asosiy aholisi iber qabilalari edi. Puni urushlari
natijasida rimliklar va Ispaniya deb ataladigan yarim orolning katta qismini
bosib oldilar. Ispaniya Betika (mil.avv. 197-yil) Tarrakon Ispaniyasi (mil.avv.
10
Maftuna Jalilova. (2021). Rim Respublikasi va Italiya yarimorolida siyosiy tizim. – Toshkent: “SamDU nashriyoti”. (b: 32–58)

26197-yil) provinsiyalarni tashkil etdilar. Rim urushlar davomida Italiyadan
chetdagi bosib olingan hududlar provinsiya deb ataldi. Boshda «provinsiya»
so‘zi oliy magistratga beriladigan topshiriq ma’nosini bildirgan. Keyin esa bu
so‘z bosib olingan hududlarga nisbatan aytildi. Rimning birinchi provinsiyalari
Sardiniya (mil.avv.241-yil), Sardiniya va Karsika (mil.avv. 227-yillar),
Ispaniyada Betika va Tarrakan Ispaniyasi provinsiyalari (mil.avv. 197-yil)
tashkil etildi. Respublika davrida 20 provinsiya bo‘lib, rimliklar ularni «rim
xalqining pomestesi» deb hisoblar edilar. Provinsiyalar rim noibi va uning
qo‘shinini o‘z hisoblaridan saqlashlari majbur bo‘lgan. Noiblar o‘zlari
chiqaradigan ediktlar orqali oliy harbiy, ma’muriy va sud hokimiyatini ommaga
oshirganlar. Oktavian davrida promagistratlar boshqaradigan senat
provinsiyalari va legat yoki propretor unvoni bilan prokuratorlar boshqaradigan
imperator (chegara) provinsiyalariga bo‘linib ketdi. Provinsiyalarni boshqarish
tizimi asta-sekin shakllandi. Provinsiyalarni boshqaradigan pretorlar bir yil
muddatga saylab qo‘yilgan. Provinsiya boshqaruv muddatini uzaytirish
senatning maxsus qarori bilan amalga oshirilgan. Noib bilan birga,
provinsiyaga moliya-xo‘jalik ishlarini olib boradigan kvestor jo‘natilar edi.
Sobiq konsullar, hali konsul bo‘lmagan yuqori mansabdorlar ham noib
lavozimini egallar edilar. Noiblar provinsiyalarda harbiy va sud hokimiyatini
o‘z qo‘llariga to‘pladilar. Provinsiyalar noib, uning amaldorlari va qo‘shinlarini
moddiy jihatdan ta’minlashi kerak edi. Noiblar o‘z mansablarini suiiste’mol
qilib, shaxsiy boylik orttirish uchun provinsiyalarni talon-taroj qildilar. Shu
sababli, mil.avv. 149-yil Rimda provinsiya noiblarining talon- tarojligiga,
suiiste’molligiga qarshi senator tribunallari tashkil qilindi. Bu maxsus sudlarga
provinsiyalarning noiblaridan jabr tortgan kishilar murojaat qilishi mumkin edi.
Provinsiyalar aholisi uchun yana bir kulfat bu rimliklarning soliq yig‘ishdagi
tovlamachiliklari bo‘ldi. Rim noiblari soliq yig‘ish huquqini xususiy kishilar
(«publikanlar»)ga topshirdilar. Ular soliq summasini oldindan kelishilgan
miqdorda Rim noibiga to‘lab, keyin uni mahalliy aholidan bir necha barobar

27ko‘paytirib yig‘ib olganlar. Bu ishlar bilan asosan moliya zodagonlari bo‘lgan
yangi suvoriylar qatlamining vakillari shug‘ullangan. Rim davlati
bo‘ysundirilgan xalqlarning yerlarini bir qismini tortib oldi. Oltin va kumush,
tuz, tosh konlari va o‘rmonlar Rim davlati ixtiyoriga o‘tdi. Katta miqdordagi
urush tovonlari, asirlarni qul qilib sotishdan kelgan daromadlar, harbiy o‘ljalar
Rim davlatini dunyoda eng katta moliyaviy markazga aylantirdi. Ayniqsa, Rim
respublikasida oliy hokimiyat egasi bo‘lgan nobilitet yanada boyib ketdi.
Nobillar boyligining asosi bu yirik yer egaligi edi. Nobillar qo‘shin
qo‘mondonlari yoki provinsiyalar noiblari sifatida katta miqdorda boylik
to‘pladilar. Mil.avv. 218-yilda qabul qilingan alohida qonun bo‘yicha senatorlar
savdo va moliya ishlari bilan shug‘ullanishlari taqiqlab qo‘yildi. Shu sababli,
zodagon senatorlar ko‘p miqdorda yer maydonlarini sotib oldilar. Yirik
xo‘jaliklar tashkil qilib, qullar mehnatidan foydalandilar va yuqori daromad
oldilar. Nobillarning iqtisodiy-siyosiy qudrati zodagonlarning tashqi
ko‘rinishida ham aks etdi. Ular keng qizg‘ish yo‘lli tunika (ko‘ylak) va maxsus
poyafzal kiyar hamda qo‘llariga maxsus senator uzugini taqar edilar. Bu
ularning Rim jamiyatining boshqa qatlamlaridan ajratib turadigan ramziy belgi
edi. Mashhur yunon tarixchisi Polibiy Rimda birinchi marta senatorlarni ko‘rib,
ularni hashamatli kiyingan ulug‘vor ko‘rinishlaridan hayratda qolgan edi.
Polibiy senatorlarni podsholar bilan tenglashtirdi. Nobillar «oddiy» fuqarolarni
davlatda nufuzli mansablarni egallashlariga, eng avvalo, konsullik mansabiga
yaqinlashtirmaslikka harakat qilar edilar. Mil.avv. 180-yilda qabul qilingan
qonun nobillarning oddiy fuqarolarni hokimiyatga yaqinlashtirmasliklari uchun
qilgan harakatlarining natijasi edi. Ushbu qonunga ko‘ra, Rim fuqarosi uchun
mansabga erishish o‘n yillik harbiy xizmatdan so‘ng, 28 yoshdan boshlanishi
lozim edi. Dastlab kvestor, keyin kuril edili, 40 yoshdan so‘ng pretorlik
lavozimini egallash mumkin edi va 43 yoshdagi shuhratparast rimlik fuqaro
konsul mansabiga da’vo qilishi mumkin edi. Nobillar kam sonli ijtimoiy
qatlam bo‘lishlariga qaramasdan, yuz yillar davomida davlat hokimiyatining

28oliy mansablarini faqat o‘zlari egallab turdilar. Ular mamlakat miqyosida o‘z
obro‘-e’tiborlarini kuchaytirish maqsadida Italiya munitsipiy
boy zodagonlari bilan yaqin aloqada bo‘ldilar. O‘zlariga xizmat qiladigan
ko‘p sonli klientlarni saqlab turdilar. Rim magistraturasiga faqat o‘z toifalariga
yaqin bo‘lgan kishilarni qo‘ydilar. Bir necha patritsiy oilalari yuz yillar
davomida Rimga senatorlar, konsullar, senzorlar va boshqa oliy mansabdorlarni
yetkazib berdi. Oliy mansablarni egallash uchun zodagon-patritsiy oilalar bir-
birlari bilan ittifoq tuzib, mansablarni egallash uchun saylovlarda o‘zaro
yordam uyushtirganlar. Rimning
istilochilik urushlari davrida jamiyatning yangi imtiyozli suvoriylar
tabaqasi paydo bo‘ldi. Suvoriylar soliqlar yig‘ish, qo‘shin ta’minoti va
sudxo‘rlik ishlari bilan shug‘ullanib boyib ketdilar. Qul mehnatidan ommaviy
tarzda foydalanish, provinsiyalardan arzon g‘alla keltirilishi Italiya dehqon
xo‘jaligini izdan chiqardi. Dehqonlar g‘alla o‘rniga uzum va zaytun daraxtlarini
o‘stira boshladilar. Bog‘dorchilik, poliz-sabzavotchilik keng rivojlandi.
Vinochilik tez orada katta daromad keltira boshladi 11
. Dehqonlar xonavayron
bo‘lib, katta shaharlarga keta boshladilar va Rim hokimiyatidan tekin non va
tomosha talab qildilar. Ularning ba’zilari senatorlarning klientlariga aylandilar.
Zodagon-patritsiylarning tayanchi bo‘lgan davlat hokimiyati Rim va boshqa
shaharlarda to‘plangan, yeridan ajralgan oddiy fuqarolarni boqishga majbur
bo‘ldi. Hokimiyat ularga muntazam oziq-ovqat mahsulotlarini tarqatishni
yo‘lga qo’ydi
2. 2 . Rim Respublikasining inqirozi va qulashi
Spartak boshchiligidagi qullar qo‘zg‘oloni bilan bir vaqtda Mitridat VI
bilan (mil.avv. 74–64-yillar) yangi urush boshlandi. Mitridat VI haqiqiy sharq
podshosi bo‘lib, o‘z onasi, ukasi, o‘zi bilan nikohda bo‘lgan singillari, 3 o‘g‘li
va 3 qizining o‘limiga aybdor edi. U 300 ming kishilik qo‘shin, 400 kemadan
11
Maftuna Jalilova. (2021). Rim Respublikasi va Italiya yarimorolida siyosiy tizim. –
Toshkent: “SamDU nashriyoti”. (b: 32–58)

29iborat kuchli flotga ega edi. Dastlab Rim qo‘shinlariga tajribali sarkarda Lukull
boshchilik qilib, bir qancha yutuqlarga erishdi. Lekin Mitridat VI ni yenga
olmadi. Bundan tashqari, u qattiqqo‘lligi bilan legionerlarning noroziligini
tug‘dirdi. Shunda senatning irodasiga qarshi xalq yig‘ini sharqda
qo‘mondonlikni Gney Pompeyga topshirdi. Gney Pompey Sulla davrida
tanilib, fuqarolar urushi davrida Sullani qo‘llagan edi. Keyin esa senat uni
Spartakka qarshi Krass qo‘shiniga yordamga yubordi. Mil.avv. 70-yil Pompey
va Krass konsul etib saylandi. Krass ovatsiya (piyoda triumf) ga, Pompey
triumfga sazovor bo‘ldi (Qadimdan Rimda katta janglarda g‘alabaga erishgan
lashkarboshi sharafiga Rim shahrida zafar (triumv) marosimi uyushtirilar edi.
Rim uchun ahamiyati katta g‘alabaga erishgan lashkarboshi jang aravasida,
kichikroq ahamiyatli g‘alabaga erishgan lashkarboshi piyoda yurib, kapitoliy
tepaligiga ko‘tarilib, qurbonlik keltirgan. Rim fuqarolari ularni qarsaklar bilan
olqishlar (ovatsiya) edilar.
Pompey qo‘shinlari rag‘batlantirildi. Pompey O‘rtayer dengizi qirg‘oqlarini
talagan dengiz qaroqchilarini tugatib, Rimda katta obro‘ga ega bo‘ldi. G‘ayratli
sarkarda Pont podshosini tor-mor qilib, Armanistonni vassal davlatga aylantirdi.
Pompey Bosfor podsholigida Mitridat VI ga qarshi qo‘zg‘olon uyushtirib,
uning o‘zini o‘ldirishga majbur qildi hamda Suriya va Yahudiyani istilo qildi.
Kichik
Osiyoda Rim hokimiyatini qayta tikladi. Urushdan so‘ng Rimda uning
sharafiga zafar (trium) uyushtirildi va Pompey sharqda 22 podsho ustidan
g‘alaba qildi, 12 mln kishini bo‘ysundirdi, 1538 shahar va qal’alar istilo qildi
deb e’lon qilindi. Pompeyning Sharqqa yurishi ellin sharqi mamlakatlarining
Misrdan tashqari
Rimga bo‘ysundirishni tugalladi. Pompey Rimga g‘alaba bilan qaytdi. Bu
vaqtda
Rimda qarzga botgan patritsiy Lutsiy Sergiy Katilina boshchilik qilgan
harakatning fitnasi bostirildi. Bu harakat qarzlarni bekor qilish va davlat

30to‘ntarishini maqsad qilgan edi. Etruriyada Katilina va uning uch ming kishilik
tarafdorlari shafqatsiz jangda o‘ldirildi. Nobillar va suvoriylar Katilina fitnasi
davrida birlashdilar. Senat oqsuyak-patrisiylar respublikasi va an’anaviy Rim
erkinligining himoyachisi sifatida chiqdi. O‘zining sharqdagi g‘alabalari bilan
obro‘-e’tibori oshib ketgan Pompeyni Rimda hokimiyatni qo‘lga olishidan
qo‘rqqan senat unga dushmanlik nazari bilan qaradi. Senat Pompeyni
konsullikka o‘z nomzodini qo‘yishga ruxsat bermadi. Senatda kuchli ta’sirga
ega bo‘lgan yana bir taniqli patrisiy Lukull ham Pompeyga qarshi chiqdi.
Pompeyning veteranlariga yer berilmadi. Ispaniyada noib bo‘lgan,
luzitanlarning qo‘zg‘olonini bostirgan. Senat Gay Yuliy Sezarni ham mil.avv.
60-yilda sirtdan konsullikka o‘z nomzodini qo‘yishiga ruxsat bermadi.
Ispaniyada katta boylik to‘plagan Sezar shaxsan o‘zi Rimga keldi. U konsullik
saylovida o‘z nomzodini qo‘ydi va mil.avv. 59-yil kosullikka saylandi.
Sezar Rimdagi siyosiy vaziyatdan o‘z manfaati yo‘lida foydalandi. U senat
qo‘llab-quvvatlamagan va bir-birovi bilan dushman bo‘lgan Pompey va Krassni
murosaga keltirdi. Bu murosa juda muhim siyosiy oqibatga olib keldi: Rimdagi
uch qudratli kishi Pompey, Sezar va Krass norasmiy ittifoq tuzib, birbirlariga
yordam berish majburiyatini oldilar. Bu kelishuv I triumvirat (uch qudratli
kishi ittifoqi, mil.avv. 59-yil) deb ataldi. Har uchalasining ham nobillardan
do‘stlari, plebs orasida ko‘plab klientlari, Italiya va provinsiyalarda tarafdorlari
bor edi. Kelishuv Pompeyning Sezarni qiziga uylanishi, Sezarni o‘zining
taniqli bir tarafdorining qizi Kalpuriyaga uylanishi bilan mustahkamlandi.
Rimda siyosiy hokimiyat uch taniqli siyosiy arbob Pompey, Krass va Sezar
qo‘liga o‘tdi. Gay Yuliy Sezar (mil.avv. 100–44-yillar) bu vaqtda Krass va
Pompey kabi obro‘ga ega emas edi 12
. Lekin u shuhratparast, shijoatli bo‘lgani
uchun tez orada I triumviratning amaldagi rahbari bo‘ldi. Bundan tashqari, u
mil. avv. 59-yildagi kelishuvga binoan konsul qilib saylandi. Bitimga ko‘ra,
12
Maftuna Jalilova. (2021). Rim Respublikasi va Italiya yarimorolida siyosiy tizim. –
Toshkent: “SamDU nashriyoti”. (b: 32–58)

31Sezar agrar qonun loyihasini amalga oshirdi. Natijada Pompeyning sobiq
jangchi-veteranlari yer ulushlariga ega bo‘ldilar. Respublika an’analariga
sodiq bo‘lgan respublikaning himoyachilarini mafkuraviy ilhomchisi bo‘lgan
siyosatchi, taniqli siyosiy arbob, notiq Mark Tulliy Sitseron (mil.avv. 106–43)
maxsus qaror bilan Rimdan haydalib, mol-mulki musodara qilindi.
Respublikaning boshqa tarafdorlari ham bosim ostida qoldi. Sezar hokimiyat
uchun kurashda shahar va qishloq plebey uning mustahkam tayanchi bo‘lib
xizmat qila olmasligini tushunar edi. Buning uchun yaxshi qurollangan
sadoqatli qo‘shin kerak edi. Bu qo‘shinni tashkil qilish uchun katta miqdorda
mablag‘ topish maqsadida Sezar Galliya provinsiyasiga 5 yil noiblik
lavozimini olishga erishdi. Mil.avv. I asrning 50-yillarida rimliklar Galliyaning
bir qismini ishg‘ol qilgan edilar. Lekin uning katta qismi (hozirgi Fransiya,
Belgiya, Gollandiyaning bir qismi, Shvetsariyaning katta qismi) hali erkin edi.
Bu hududda yashagan o‘nlab qabilalar doimo o‘zaro urushlar girdobida edilar.
Senat Galliyaning qolgan ana shu qismini bo‘ysundirish uchun Sezarga qo‘shin
to‘plashga ruxsat berdi. Galliyani istilo qilish yetti yil davom etdi. Boshda
Sezar gelvet (hozirgi Shvetsariya hududida yashovchi) qabilasiga qarshi, keyin
esa german qabilalaridan bo‘lgan Ariovis boshchiligidagi svevlarga qarshi
urush harakatlarini olib bordi. Nihoyat belg qabilalari bilan keskin kurashdan
keyin Galliya bo‘ysundirildi va u mil.avv. 57-yil Rim provinsiyasi deb e’lon
qilindi.
Mil.avv. 56-yil bahor oyida Sezarning Galliyadagi vakolati yana 5 yilga
uzaytirildi. Sezar mil.avv. 55-yilda german qabilalariga qarshi Reyn ortiga,
mil.avv. 54-yilda esa Britaniyaga yurish qildi. Lekin mil.avv. 54-yilda Rimga
qarshi Buyuk gal qo‘zg‘oloni yuz berdi. Bu qo‘zg‘olon arvern qabilalari
tashabbusi bilan boshlanib, qo‘zg‘olonga qobiliyatli yo‘lboshchi Versingetorik
boshchilik qildi. Rimliklar juda qiyin ahvolga tushib qoldilar. Sezarda 60 ming
qo‘shin, qo‘zg‘olonchilarda 300 ming kishi bor edi. Faqat Sezarning harbiy-
tashkilotchilik qobiliyati, uning diplomatik san’ati qo‘zg‘olonchilar orasida

32o‘zaro kelishmovchiliklar kelib chiqishiga olib keldi. Natijada rimliklar bu
qo‘zg‘olonni bostirdilar. Qo‘zg‘olonning so‘nggi o‘choqlari mil. avv. 51-yilda
tugatildi. Galliya istilosi natijalari ulkan edi. Sezar 300 qabilani bo‘ysundirdi.
800 shahar qamal qilib olindi. 1 mln. kishi asir olindi. Rimliklar qo‘liga ulkan
miqdorda o‘lja tushdi: Rimda oltin qadoqlab sotildi va uning bahosi juda
pastga tushib ketdi. Bularning hammasi Rimda Sezarning obro‘-e’tiborini
oshirib yubordi. Galliyada urush harakatlari tugamasdan I triumvirat amalda
tugadi. Krass mil.avv. 55-yil Parfiyaga yurish vaqtida yengilib halok bo‘ldi.
Sezarning yutuqlari va obro‘-e’tiborining oshib ketishi u bilan Pompey
orasidagi munosabatlarda sovuqlik va dushmanlikka sabab bo‘ldi. Galliyada
Sezarning vakolati tugadi. U o‘z qo‘shinini tarqatishi lozim edi. Lekin u
qo‘shinni tarqatmadi. Sezarning kuchli qo‘shinidan qo‘rqib qolgan senat uni
Rimning dushmani deb e’lon qildi. Senat uning raqibi Pompeyga Italiyada
qo‘shin to‘plab, Sezarga qarshi chiqishga topshiriq berdi. Nozik diplomat va
uzoqni ko‘ra oladigan siyosatchi bo‘lgan
Sezar Rimdagi vaziyatni kuzatib, Galliya noibligi davridan boshlab katta
miqdorda pora berish bilan o‘z tarafdorlariga ega bo‘lgan edi. Sezar Pompey
qo‘shinlarini kutib turmadi. U mil. avv. 49-yil yanvarida Shimoliy Italiyaning
chegarasi kichik Rubikon daryosidan o‘tdi. Qonunga ko‘ra, bu daryodan o‘tgan
har qanday qurollangan qo‘shin Rimning dushmani deb hisoblanar edi.
Aytishlaricha, daryodan o‘tish oldidan Sezar uzoq o‘ylanib turib, «qur’a
tashlandi» deb xitob qiladi va qo‘shinga daryodan o‘tishga buyruq beradi.
Shimoliy Italiyaning shaharlari Sezar qo‘shinlariga deyarli qarshilik
ko‘rsatmaydi. Pompey qo‘l ostida jangovar qo‘shin bo‘lmaganligi uchun mil.
avv. 49-yil 17-yanvarida janubga qo‘shin yig‘ishga jo‘nab ketdi. Uning
orqasidan vahimaga tushgan konsullar va senatning ko‘pgina senatorlari qochib
ketdi. Sezar 3 bora Pompey bilan muzokaralar olib borishga urindi. Lekin
Pompey 17-martda o‘ziga sodiq qo‘shin va tarafdorlari to‘planayotgan
Yunonistonga jo‘nab ketdi. Nozik diplomat Sezar ikki oy davomida hech

33qanday qon to‘kmasdan butun Italiyani egalladi. U Rimga kirib, 5000 funt tilla
va kumushdan iborat davlat xazinasini bosib oldi. Sezar
Rimda ko‘p turmay, Pompeyga sodiq yetti legion turgan Ispaniyaga yurish
qildi. Ispaniyada g‘alaba qilib, Sezar Bolqon yarim oroliga o‘tmoqchi edi.
Ispaniyadagi Ilerda shaharchasi yonida Sezar dushman qo‘shinlarini 2-
avgustda tor-mor qildi. Shundan so‘ng ikki ispan provinsiyasi Sezar tomoniga
o‘tdi. Hal qiluvchi jang mil.avv. 48-yilda Yunonistondagi Farsal shahri yonida
bo‘lib o‘tdi. Pompey qo‘shinlari yengildi. Pompey boshda Lesbos oroliga
qochdi, u yerdan Misrga yo‘l oldi. U bir vaqtlar o‘smir Ptolemeyga homiylik
qilgan bo‘lib, endi yosh podsho Ptolemeydan yordam olmoqchi bo‘ldi. Lekin u
qirg‘oqqa tushishi bilan Ptolemeyning buyrug‘i bilan o‘ldirildi. Sezar Pompey
o‘limidan uch kun keyin Misrga yurish qilib, bu yerda Ptolemeylar sulolasining
taxt uchun kurashiga aralashib, malika Kleopatrani hokimiyat uchun ukasiga
qarshi kurashida yordam berdi. Oqibatda Aleksandriyada Sezarga qarshi
qo‘zg‘olon ko‘tarildi. Bu qo‘zg‘olonni Sezar zo‘rg‘a bostirdi. Shundan so‘ng u
sharqqa Mitridatning o‘g‘li Farnakka qarshi yurish qilishga majbur bo‘ldi.
Sezar bu yurishni juda qisqa muddatda – atigi 5 kunda amalga oshirdi va bu
to‘g‘risida senatga o‘zining «Keldim, ko‘rdim, yengdim 13
» degan mashhur
maktubini yubordi. Pompeyning asosiy tarafdorlari endilikda Afrikada
to‘plandilar. Mil.avv. 46-yilda Afrika provinsiyasining sharqiy qirg‘og‘idagi
Tais shahri yonida katta jang bo‘lib, Pompey tarafdorlari to‘la tor-mor etildi.
Shundan so‘ng Sezar Numidiyani bo‘ysundirdi. Mil.avv. 46-yilda u Rimga
qaytdi va bu yerda Galliya, Misr, Pont va Numidiya ustidan g‘alabalari
sharafiga to‘rt zafar triumfini bayram qildi. Lekin pompeychilar bilan kurash
hali tugamagan edi. Pompeyning o‘g‘illari Ispaniyada kuch to‘pladilar. Munt
mil.avv. 45-yilda Sezar o‘zining raqiblari ustidan so‘nggi g‘alabasiga erishdi.
Jang juda qonli va keskin bo‘ldi. Sezarning so‘zi bo‘yicha u birinchi bor g‘alaba
13
Shahrizoda Qodirova. (2022). Rim Respublikasi davrida siyosiy va iqtisodiy aloqalar. –
Toshkent: “Fan va ma’rifat”. (b: 28–55)

34uchun emas, o‘z hayoti uchun jang qildi. Fuqarolar urushi nihoyat tugadi.
Sezar ikkinchi bor Rimda senat tomonidan diktator deb e’lon qilindi (senat
Sezarni Ispaniyada bo‘lgan vaqtida birinchi marta diktator deb e’lon qilgan
edi). Unga 5 yillik konsullik, umrbod tribun hokimiyati, saylov komisiyalarida
o‘z nomzodini tavsiya qilish huquqi hamda boshqa unvonlar va vakolatlar
berildi. Sezar o‘zining o‘rinbosari (otliq qism boshlig‘i) etib, diktator Rimda
bo‘lmagan paytda Rim va Italiyani boshqargan Antoniyni tayinladi. Sezar mil.
avv. 44-yilda beshinchi marta konsul lavozimini egalladi. Umrbod diktator deb
e’lon qilindi. U mutlaq hokimiyatga ega bo‘ldi. Sezar podsho kiyimini kiyish
huquqiga ega bo‘ldi. Uning nomi bilan qasamyod qildilar. Unga xudo kabi
sig‘indilar. Uning tasviri tangalarda zarb qilindi. Sezarning ijtimoiy tayanchi
yo‘q edi. Chunki uning tarafdorlarining manfaatlari bir-biriga to‘g‘ri kelmas
edi. Bunday vaziyatda Sezar o‘z hokimiyatini mustahkamlashda qo‘shindan
foydalandi. U o‘z raqiblarini ta’qib qilmadi. Faqat Pompeyning va uning
ashaddiy tarafdorlari mulkini musodara qildi. Sezarning eski dushmanlari afv
etildi. Pompeyning tarafdorlari bo‘lgan taniqli senatorlarni Sezar mo‘l-ko‘l
sovg‘alar bilan taqdirladi. Ular provinsiyalarda oliy davlat lavozimlariga
saylandilar, yer-mulklarini hadyaga oldilar. Sezar turli ijtimoiy guruhlardan
tayanch topishga urinib, ijtimoiy sohada turli islohotlarni o‘tkazdi. Sezar
davridan oltin tanga muntazam zarb qilina boshlandi. Denariy butun davlat
uchun yagona tangaga aylandi. Sezar konsulligi vaqtida (mil.avv. 59-yil)
provinsiyalarda poraxo‘rlikka qarshi qonun qabul qildi. Davlatdan tekin non va
boshqa mahsulotlar oladigan plebsni 320 mingdan 150 mingga kamaytirdi.
Shaharlarga mahalliy muammolarni yechish uchun avtonomiya huquqini berdi.
Soliq tizimi tartibga solindi, soliq yig‘uvchi –publikanlar faoliyati ustidan
nazorat o‘rnatildi. Dehqonchilikni rivojlantirish uchun botqoqliklarni yo‘q
qilib,
yo‘llarni qurish loyihalarini Sezarning o‘zi ishlab chiqdi va qisman amalga
oshirdi. Sezar kalendar islohotini o‘tkazdi. Misrlik matematik va astronom

35Sozigen yordami bilan mil.avv. 45- yil 1-yanvardan vaqt hisobi kiritildi. Sezar
nomi bilan kvintiliy (iyul) oyi belgilandi.
Sezar Parfiyaga qarshi yurishga tayyorlana boshladi. Rimda Parfiyani
faqat podsho yengishi mumkin degan gap tarqaldi. Rim nobillari orasida
Sezarning dushmanlari ko‘p edi. Ular respublika tartib-qoidalarining buzilishi,
davlat lavozimlaridan o‘zlarining chetlashtirilganligidan norozi edilar. Faqat
barcha haqorat va tahqirlar uchun Sezardan o‘ch olishga bahona izlar edilar.
Sezarga qarshi fitna uyushtirib, bu fitnada 60 dan ko‘p senator ishtirok etdi.
Fitna boshida Gay Kassiy Longin, Mark Yuniy Brut va Detsim Yuniy Brut
turdi. Sezar mil.avv. 44-yil 15-martida senat majlisida Brut va Kassiy
boshchiligidagi fitnachilar tomonidan o‘ldirildi. U 23 joyidan yaralangan bo‘lib,
jarohatning faqat bittasi uning o‘limiga sabab bo‘ldi. Sezarni o‘ldirib,
fitnachilar o‘zlarini yo‘qotib qo‘ydilar. Ular tiraniyaga qarshi kurash va
boshqarishning respublika tuzumini qayta tiklash shiori ostida harakat qildilar.
Lekin senatorlar ozodlikning tiklanishini olqishlash o‘rniga vahimaga tushib
qochib ketdilar. Hech qanday rejaga ega bo‘magan fitnaning faol ishtirokchilari
Brut va Kassiy shahardan qochishga majbur bo‘ldi. Sezarning eng yaqin
do‘stlaridan biri, mil.avv. 44-yildagi konsul Mark Antoniy Rimning amaldagi
xo‘jayiniga aylandi. Antoniy Sezarning merosxo‘ri sifatida marhumning
uyidan uning arxivi, 100 mln sestersiy miqdoridagi pul mablag‘ini o‘zlashtirib
oldi. Sezarning dafn qilish marosimi dabdabali qilib o‘tkazildi. Dafn marosimi
arafasida Sezar vasiyatida o‘zining bosh merosxo‘ri qilib, asrandi o‘g‘li,
singlisining 18 yoshli farzandi Gay Oktavian Furinni belgilagani ma’lum
bo‘ldi. Antoniy aholining turli guruhlari o‘rtasida o‘z mavqeyini
mustahkamlash uchun faol harakat qildi. Senatga yon berdi. Sezarning
veteranlariga suyanishni ko‘zlab, ularga qonun bilan yer ulushi berdi. O‘z
hokimiyatini kuchaytirish uchun boy Galliya provinsiyasini o‘z ixtiyoriga
o‘tkazdi. Senat Sitseron boshchiligida unga qarshi muxolifatga o‘tdi. Boshda
Antoniy Gay Yuliy Sezar Oktavianga mensimasdan qaradi. Oktavian senat

36bilan vaqtinchalik ittifoq tuzdi. Respublika tarafdori bo‘lgan mashhur notiq va
konsul Sitseron yangi tiran Mark Antoniyga qarshi Oktavianni qo‘llab-
quvvatladi. Shu vaqtda respublika tarafdorlari bo‘lgan Brut va Kassiy Bolqon
yarim orolida katta harbiy kuch to‘pladilar. Mil.avv. 42-yil kuzida
Makedoniyadagi Filipp shahri yaqinida triumvirlar qo‘shinlari bilan senat
respublikasi tarafdorlari qo‘shinlari o‘rtasida ikki jangda respublikachilar
yengildi. Fuqarolar urushining oxirgi bosqichi boshlandi. Senatning topshirig‘i
bilan Oktavian Mark Antoniyga qarshi urush boshladi. Mil.avv. 43-yil aprelida
Mutina yonidagi jangda Antoniy
yengildi. Legionerlar Oktavianga imperator unvonini berdilar. Antoniy esa
respublika dushmani deb e’lon qilindi. Antoniy yengilgach, senat g‘alabani
bayram qildi. Sitseron boshchiligidagi senat oligarxiyasi Oktavianning o‘z
mutlaq hokimiyatini o‘rnatishiga yo‘l bermaslikka urindilar. Oktavianning
konsul bo‘lishiga qarshi chiqdilar va unga qo‘shin qo‘mondonligini opshirishga
buyruq berdilar. Oktavian esa qo‘mondonlikni topshirmadi. Antoniyni ta’qib
qilmadi. Aksincha, Mark Antoniy va Sezar tarafdorlaridan bo‘lgan Lepid bilan
o‘zaro shartnoma tuzdi. Ularning ittifoqi II triumvirat (Bononi shahri yaqinida
mil.avv. 43-yil) nomi bilan ma’lum. Bu ittifoq I triumviratdan farq qilgan
holda xalq yig‘inida rasmiy tasdiqlandi. Triumvirlar kelishuviga binoan
Oktavian mil.avv. 41-yil 19-avgustida konsul etib saylandi. Italiyada ular
o‘zlariga qarshi bo‘lgan respublika tarafdorlarini ta’qib ostiga oldilar. G‘oliblar
proskripsiya ro‘yxatiga nafaqat o‘zlarining dushmanlari bo‘lgan senatorlarni,
balki boy bo‘lgan rim fuqarolarini ham kiritdilar. Ular Sulla davridagi
proskripsiyadan hajmi va shafqatsizligi bilan oshib tushdi. E’lon qilingan
proskripsiya natijasida minglab odamlar, birinchi navbatda, taniqli
respublikachi Sitseron 14
halok bo‘ldi.
14
Ulug‘bek Rasulov. (2019). Qadimgi Rimda urf-odatlar va diniy hayot. – Toshkent:
“Ma’naviyat”. (b: 20–44)

37Respublikachilar tor-mor etilgach, Brundiziyda Oktavian va Antoniy
triumvirlar o‘rtasida provinsiyalar yangidan taqsimlandi: Oktavianga G‘arbiy
provinsiyalar Illiriya bilan birga berildi, Antoniy sharqdagi provinsiyalarga ega
bo‘ldi, Lepedga Afrika qoldirildi. Shartnoma sulolaviy nikoh bilan
mustahkamlandi.
Antoniy Oktavianning yaqinda beva qolgan singlisi Oktaviyaga
uylandi. Pompeyning o‘g‘li Sekst Pompey dengizda qaroqchilik qilib, Rimga
oziq-ovqat keltirishni qiyinlashtirdi. Oktavian unga qarshi keskin urush
harakatlari olib borib, bir necha jangda S.Pompeyning flotini yanchib tashladi.
Italiyada Oktavianning obro‘si oshib ketdi. Mil.avv. 36-yilda Antoniy
Parfiyaga yurish boshladi, lekin bu yurish natijasiz tugadi. Antoniy mil.avv.
34-yilda Armanistonga yurish qilib, arman podshosini xoinlikda ayblab qatl
qildi. Shundan so‘ng Kleopatra podsholar podshosi deb e’lon qilindi. Uning
o‘g‘illari mustaqil hisoblangan yoki rim provinsiyalari tarkibiga kirgan
podsholiklarni Antoniydan sovg‘aga oldilar. Antoniy va Kleopatra ma’lum bir
siyosiy maqsadlarni ko‘zlagan edilar. Antoniy Misr podsholigining katta
boyliklari parfiyaliklarga qarshi harbiy yurish uyushtirish imkoniyatini beradi
deb hisobladi. Kleopatra Ptolemeylar podsholigini mil.avv. III asr boshlaridagi
chegaralarda tiklashni orzu qilgan edi. Rim hukmron tabaqalar Antoniyning
faoliyatini Rimning manfaatlariga zid hisobladi. Oktavian rimliklarning
Antoniyga nisbatan dushmanlik kayfiyatini yanada kuchaytirishga harakat qildi.
Oktavian Rimga qaytib, Antoniyga qarshi zimdan kuch to‘play boshladi. Tez
orada triumvirlardan biri Lepid Sitsiliyada hokimiyatni qo‘lga olishga urindi,
lekin uning qo‘shinlari Oktavian tomoniga o‘tib ketdi. Natijada Lepidning
siyosiy faoliyati tugallandi. Lepid oliy pontifik lavozimiga ega bo‘lgani uchun
Oktavian uning hayotini saqlab qoldi. Shundan so‘ng Lepid Rimda hech qanday
siyosatga aralashmay, mil.avv. 12-yilgacha yashab, 77 yoshida vafot etdi.
Italiya va uning atrofidagi hududlarda o‘z hokimiyatini mustahkamlagan
Oktavian raqibi Antoniyga qarshi urushga jiddiy tayyorlana boshladi. Mark

38Antoniy Misrga jo‘nab ketdi va u yerda malika Kleopatraga uylandi. U mutlaq
hukmdor sifatida sharqdagi Rimning yer-mulklariga egalik qildi. Mil.avv. 32-
yilda rimliklar Misrga qarshi urush e’lon qildilar. Antoniy tarafdorlaridan
tozalangan senat uni «respublika dushmani» deb e’lon qildi. Oktavian 250
jangovar kema, 80 ming legionerlardan iborat quruqlikdagi qo‘shinga, Antoniy
esa 100 ming piyoda askar, 12 ming otliq va 500 kemaga ega edi. Mil.avv. 31-
yil 2-sentabrda Epir qirg‘og‘idagi Aksiy burni yonida dengiz jangi bo‘lib, bu
jangda Antoniy floti yengildi. Mil.avv. 30-yilda Oktavian Suriya va Misrga
yurish qildi va hech qanday qarshiliksiz Aleksandriya shahrini egalladi.
Jangda yengilib, hokimiyatdan ajralgan, umudsizlikka tushgan Antoniy o‘zini
qilichga tashlab o‘ldirdi. Kleopatra esa o‘lim to‘shagida yotgan eriga o‘zini
o‘ldirib, uning orqasidan borishni va’da qildi. Ammo buning o‘rniga u
Oktavian tomoniga o‘tmoqchi bo‘ldi. Faqat g‘olib Oktavian uni kishanlab,
Rimga olib borish niyati borligini bilib qolib, o‘zini o‘ldirdi. Aytishlaricha,
malika o‘zini zaharli ilonlarga chaqtirib o‘ldiradi. Oktavianning buyrug‘i bilan
Sezar va Kleopatraning o‘g‘li Sezarion hamda Antoniyning Fulviyadan bo‘lgan
katta o‘g‘li Antullni o‘limga hukm qildilar. Antoniyning qolgan 9 bolasini
uning sobiq xotini Oktaviya (Oktavianning singlisi) o‘z tarbiyasiga oldi.
Ptolemeylar sulolasi 300 yilga yaqin hukmronlik qilgan Misr Rim
provinsiyasiga aylantirildi. Shu bilan Rimda fuqarolar urushining fojiali davri
tugadi. Sezarning asrandi o‘g‘li Oktavianning Rim O‘rtayer dengizi davlatiga
uzoq hukmronlik yillari boshlandi
(mil.avv. 30-yildan–milodiy 14-yiligacha).

39 Xulosa
Rim qirollik davrining oxirida va respublika davrining boshida hali juda
kichik jamoa edi. Uning iqtisodoy hayoti juda ibtidoiy edi. Aholining asosiy
kasbi chorvachilik va dehqonchilik edi. Iqtisodiyot tirikchilikka asoslangan ,
yopiq xarakterga ega edi. Rimliklar yirik va mayda qoramollar , shuningdek
cho’chqa boqishgan. Ular don ekinlari yetishtirishgan, bog’dorchilik va
uzumchilik bilan shug’ullanishgan,zaytun madaniyati ma’lum bo’lgan. Shudgor
butun yog’ochdan yasalgan. Dehqonchilikda ketmon, tirma, o’roq, belkurak va
boshqa asboblardan foydalanganlar. Qirollik davrining oxirida qishloq
xo’jaligi asboblarini ishlab chiqarish uchun temirdan keng foydalanilganligi
Rim olimi va yozuvchisi Pliniy Elder tomonidan Etruskning Kluzium shahri
qiroli Porsena bilan kelishuvga binoan xabar qilingan ma’lumotlardan dalolat
beradi. Rimliklar temirni faqat qishloq xo’jaligi ehtiyojlari uchun olib kirishga
majbur edilar. Go’ng bilan o’g’itlash ma’lum edi dala drenaji keng qo’llanilgan.
Aftidan, chor davrida ham hunarmandchilikni dehqonchilikdan ajratish
boshlangan. Masalan, Plutarx qirol Numa Pompiliusga hunarmandchilik
uyushmalari (duradgorlar, kulollar, ko’chilar, misgarlar, zardo’zlar
vaboshqalar ) tashkil etishini bog’lagan. Hunarmandchilikning
rivojlanishi va professional hunarmandlarning mavjudligini o’sha davrga oid
arxeologik topilmalar ham tasdiqlaydi. Rim qal’asi devorlari qoldiqlari , shahar
kanalizatsiyalari, qadimiy ibodatxonalar xarobalari. Bu inshootlar janubiy
italyan yunonlar yoki etrusklar tomonidan qurilgan bo’lishi mumkin, ammo ular
Rimda hunarmadchilik rivojlanganligini isbotlaydi. Hunarmandchilikning
qishloq xo’jaligidan ajralishi ayirboshlashning o’sishi bilan bog’liq edi.
Qadimda Rim shahar maydonida - Forumda haftalik bozorlar bo’lib o’tardi .

40 Rim o’z tarixining respublika deb atalgan davriga tipik shahar davlat sifatida
kiradi, unda siyosiy hokimiyat qul egalari va yer egalari jamoasiga teegishlidir.
Ilk Rim Respublikasi insoniyat tarixida davlat boshqaruvi, huquqiy tizim va
fuqarolik tamoyillarining shakllanishida muhim bosqich bo‘ldi. Respublika
davrida Rim jamiyatida aristokratiya va plebeylar o‘rtasidagi ijtimoiy-siyosiy
kurashlar natijasida muhim islohotlar amalga oshirildi. Ular orasida xalq
tribunasi lavozimining joriy etilishi, "O‘n ikki jadvallar qonuni"ning qabul
qilinishi va Senatning siyosiy nufuzining ortishi alohida ahamiyat kasb etdi.
Rim Respublikasi davrida davlat boshqaruvining murakkab tizimi —
magistratlar, Senat va xalq yig‘inlari o‘rtasida hokimiyat bo‘linishi tamoyili
shakllandi. Bu tizim keyingi davrlarda, xususan Yevropa davlatlarida
demokratik boshqaruv shakllarining paydo bo‘lishiga kuchli ta’sir ko‘rsatdi.
Iqtisodiy sohada esa Rim Respublikasi Italiya hududidagi qishloq xo‘jaligi
ishlab chiqarishining rivojlanishi, savdo aloqalarining kengayishi va yangi
yerlarning o‘zlashtirilishi bilan ajralib turdi. Harbiy yurishlar orqali Rim o‘z
ta’sir doirasini kengaytirib, O‘rta dengiz mintaqasidagi eng qudratli davlatga
aylandi.Umuman olganda, Ilk Rim Respublikasi davri nafaqat Rim tarixida,
balki butun jahon sivilizatsiyasi taraqqiyotida muhim o‘rin tutadi. U insoniyatga
huquqiy davlat g‘oyasi, fuqarolik burchi, respublika boshqaruv tizimi va qonun
ustuvorligi tamoyillarini meros qilib qoldirdi.

41 F oydalanilgan adabiyotlar
1) Sobir Rahimov. (2018). Qadimgi Rim tarixi: Respublika davri. – Toshkent:
“Fan va ma’naviyat”. (b: 12–36)
2) Jamshid Karimov. (2019). Ilk Rim Respublikasining siyosiy va ijtimoiy
tizimi. – Toshkent: “Akademnashr”. (b: 25–48)
3) Nodirbek Ergashev. (2020). Rim Respublikasida huquq va qonunchilik. –
Toshkent: “Yangi asr avlodi”. (b: 33–57)
4) Dilshod Qodirov. (2017). Qadimgi Rimdagi iqtisodiy va savdo
munosabatlari. – Toshkent: “Fan va texnologiya”. (b: 40–65)
5) Ziyodulla Yo‘ldoshev. (2021). Rimning siyosiy islohotlari va konsullik
tizimi. – Samarqand: “SamDU nashriyoti”. (b: 15–42)
6) Gulchehra Rahmatova. (2019). Qadimgi Rimdagi harbiy tizim va legiyalar.
– Toshkent: “Ilm-Ziyo”. (b: 22–48)
7) Bahrom Sobirov. (2020). Rim Respublikasining jamiyat tuzilishi va urf-
odatlari. – Toshkent: “Pedagogika”. (b: 30–55)
8) Anvarbek Ismoilov. (2018). Qadimgi Rim va uning siyosiy institutlari. –
Toshkent: “Fan va ma’rifat”. (b: 18–41)
9) Nodira G‘anieva. (2021). Ilk Rim Respublikasi davrida iqtisodiy rivojlanish
va savdo yo‘llari. – Toshkent: “O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi”. (b: 36–
60)
10) Shavkat Abdullayev. (2019). Qadimgi Rimda senat va magistratura tizimi. –
Toshkent: “Akademiya”. (b: 27–50)
11) Dilorom Tursunova. (2020). Ilk Rim Respublikasining siyosiy va huquqiy
merosi. – Toshkent: “Fan va texnologiya”. (b: 12–37)

Ilk Rim Respublikasi

Sotib olish