Infilatsiyaga qarshi siyosat - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	10000UZS
Hajmi	111.7KB
Xaridlar	33
Yuklab olingan sana	21 May 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Farrux

Ro'yxatga olish sanasi 03 May 2024

33 Sotish

Infilatsiyaga qarshi siyosat

Sotib olish

1O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM , FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
TOSHKENT AMALIY
FANLAR UNIVERSITETI
“TASDIQLAYMAN”
TAFU O‘quv ishlari bo‘yicha prorektor
______________Vapayev M.D.
2023 y. “___” __________
“TARMOQLAR IQTISODIYOTI” KAFEDRASI
“ MIKROIQTISODIYOT. MAKROIQTISODIYOT ”
fanidan kurs ishi yozish va
baholash bo‘yicha uslubiy ko‘rsatma
Bilim sohasi: 300 000 - Ijtimoiy fanlar, jurnalistika va axborot
4 00 000
- Biznes, boshqaruv va huquq
Ta’lim sohasi: 310 000 - Ijtimoiy va hulq atvorga mansub fanlar
41 0 000
- Biznes va boshqaruv
Ta’lim yo‘nalishi :
60310100 - Iqtisodiyot (tarmoqlar va sohalar bo’yicha)
60410100 - Buxgalteriya hisobi va audit (tarmoqlar bo‘yicha)
60410400 - Moliya va moliyaviy texnologiyalar
60410500 - Bank ishi va audit

TOSHKENT – 202 3

2“Iqtisodiyot” fakultet kengashida muhokama etilgan va foydalanishga tavsiya
q lingan (2023 yil “___” ________ dagi “_____” – sonli bayonnoma).
“Iqtisodiyot” fakultet dekani _______________ Rustamov D.A.
Sirtqi bo‘limi boshlig‘i ____________ Choriyev. U.H.
“Tarmoqlar iqtisodiyoti” kafedrasining 2023 yil “___” ________ dagi “_____” – son yi
g‘ilishida muhokamadan o‘tgan va fakultet kengashida muhokama qilish uchun
tavsiya etilgan.
Kafedra mudiri: _______________ Rustamov N.I.
Tuzuvchilar:
N.I. Rustamov - TAFU, “Tarmoqlar iqtisodiyoti” kafedrasi mudiri, i.f.f.d.
S . S . Qilichov – TAFU , “Tarmoqlar iqtisodiyoti” katta o ’ qituvchi
A.G‘. Berdiyeva - TAFU, “Tarmoqlar iqtisodiyoti” kafedrasi assistenti
Taqrizchilar:
A. Vaxobov - O‘zMU “Makroiqtisodiyot” kafedrasi mudiri,
iqtisodiyot fanlari doktori, professor;
N.Maxmudov - TDIU “Makroiqtisodiy tahlil va prognozlashtirish” kafedrasi
professori, iqtisodiyot fanlari doktori.

3O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM , FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
TOSHKENT AMALIY
FANLAR UNIVERSITETI
“IQTISODIYOTI” FAKULTETI
“TARMOQLAR IQTISODIYOTI” KAFEDRASI
“Iqtisodiyoti” fakultet i “Tarmoqlar iqtisodiyoti” kafedrasi
Ro'yxatga olindi №
«____» _______ 20 __ й Ro'yxatga olindi №
«____» _______ 20 __ й

Mavzu : Inflyatsiyaga qarshi siyosat
Ilmiy rahbar: Mustafaqulov Yangiboy Bo'riqulovich
( lavozim, FISh)
Bajardi: Botirov Baxrom
Moliya va Moliyaviy texnologiyalari – M2201U01
( kurs, guruh, FISh )
Komissiya a’zolari: ____________________________
_________________________
___________________________
Himoya natijasi: «_____» baho «___» ______________ 20__й.
Toshkent – 20 __KURS ISHI

4Mavzu: Inflyatsiyaga qarshi siyosat
Mundarija
Kirish…………………………………………………………………………3
I bob. Inflyatsiya haqida nazariy tushuncha va inflyatsiyaning turlari…6
1.1. Inflyatsiya haqida nazariy tushuncha…………………………………………6
1.2. Inflyatsiyaning turlari…………………………………………………………15
II. bob. Infyatsiya davrida pul muomalasini barqarorlashtirish usullari
va qarshi kurashish maqsadida pul- kredit siyosati……………………21
2.1. Infyatsiya davrida pul muomalasini barqarorlashtirish usullari……….21
2.2. Inflyatsiyaga qarshi kurashish maqsadida pul- kredit siyosati va uning
amaliyahamiyati…………………………………………………………26
Xulosa……………………………………………………………….....29
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati………………………………….30
Kirish

5Oxirgi yillarda inflyatsiya tez-tez uchrab turadigan jarayon bo‘lib, sifati
ham o‘zgarib bormoqda. Buning sababi shundaki, hozirgi kunlardagi inflyatsiya:
birinchidan, uzluksiz baholarning oshishiga; ikkinchidan pul muomalasi
qonunining bu zilishi natijasida umumxo‘jalik mexanizmining ishdan chiqishiga
olib keladi. XX asr inflyatsiyasining asosiy sababi tovar kamyobligigina bo‘lib
qolmasdan, ishlab chiqarish va qayta ishlab chiqarishda krizislar mavjudligi
bilan ifodalanadi. Hozirgi davr inflyatsiyasi birinchidan; pul talabining tovar
taklifidan oshishi natijasida pul muomalasi qonunining buzilishi; ikkinchidan; -
ishlab chiqarishga ketadigan xarajatlar salmog‘ining o‘sishi natijasida tovarlar
bahosining oshishi va shu sababli pul massasining ortib borishi bilan ifodalanadi.
Inflyatsiyaning asosiy sababi - bu xalq xo‘jaligining turli sohalari o‘rtasida
vujudga kelgan nomutanosiblikdir. Bu avvalambor, jamg‘arma va iste‘mol
o‘rtasidasidagi, talab va taklif, davlatning daromadlari va xarajatlari o‘rtasidagi
muomaladagi pul massasi va xo‘jaliklarning naqd pulga bo‘lgan talabi
o‘rtasidagi nomutanosibliklardan iboratdir.
Qisqa qilib aytganda, ijtimoiy ishlab chiqarish rivojlanishida yuzaga
keluvchi disproportsiyalar sababli tovarlar va xizmatlar bahosining umumiy
yoki to‘xtovsiz o‘sishi va natijada pul muomalasi qonunining buzilishi
oqibatda pul biriligining qadrsizlanishiga inflyatsiya deb aytiladi. Inflyatsiya
quyidagi shakllarda namoyonbo‘ladi:
1. Tovar va xizmatlar bahosining uzluksiz va tartibsiz o‘sib borishi
natijasida pulning qadrsizlanishi va uning sotib olish qobiliyatining tushib borishi;
2. Chet el valyutasiga nisbatan milliy valyuta kursining tushibketishi;
3. Milliy pul birligida oltin narxining oshib borishi vaboshqalar.
Ba‘zi bir iqtisodchilarimizning fikricha inflyatsiya - bu barcha
tovarlar baholarining oshishini bildirmaydi. Inflyatsiya juda tez o‘sgan
taqdirda ham ayrim tovarlar bahosi barqaror bo‘lib qolishi, boshqalarniki
tushishi ham mumkin ekan. Bizning fikrimizcha, bunday xulosalar 70- 80
yillarning inflyatsiyasiga mos kelishi mumkin.
Kurs ishi ob’ekti: Inflatsiyaning kelib chiqish sabablari va uning rivojlanish

6yo’llari bilan tanishtirish jarayoni
Kurs ishi predmeti: Inflatsiyaning kelib chiqish sabablari va
uningrivojlanish yo’llari bilan tanishtirish ko’nikmalari
Kurs ishining amaliy ahamiyati. Kurs ishi jarayonida ilgari surilgan
fikrlardan, yondashuvlardan hamda samaradorligini ta’minlovchi Kurs ishi
natijalaridan pedagogik fanlar bo‘yicha ma’ruzalar tayyorlash, qo‘llanmalar
yaratish, shuningdek metodik tavsiyanomalar yaratishda, ish tajribalarini
ommalashtirishda samarali foydalanishga xizmat qiladi.
Kurs ishi ishining tarkibiy tuzilishi va hajmi: ish kirish, 2 bob, 4
bo‘lim, umumiy xulosalar va tavsiyalar, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan
iborat.

7l. Infilatsiya haqida nazariy tushuncha
Inflatsiyaning mohiyati va kelib chiqish sabablari
Inflatsiya so'zi lotincha bo'lib, lug'aviy manosi “bo'rtish”, “ko'pchish”, mantiqan
pulning qadirsizlanishi va narx-navoning muntazam ravishda oshib borishi kabi
manolarni bildiradi.
Bu so'z XIX asrning urtalaridan boshlab iqtisodchilar tomonidan iqtisodiy termin
sifatida ishlatilguncha kadar, u tibbiyotda xavfli usma kasalini ifodalashda qo'llanilgan.
Tarix xaqiqatda ham bu so'zning har tomonlama xavfli ekanligini ko'rsatdi. Chunki
inflyatsiya qandaydir aloxida olingan bozorda tovarlar va xizmatlar narxining
o'sishidangina iborat bo'lmasdan, bu umumiqtisod uchun xavfli hodisadir. Inflyatsiya so'
zining iqtisodiy manosi - muomalada mavjud bo' lgan tovarlar va ulaming bahosiga
nisbatan ko'p pul chikarish degan ma’noni anglatadi
Inflyatsiya so'zi Pul muomalasi sohasida AQSh ning Shimoliy va Janubiy shtatlari
o'rtasida fuqorlar urushi bulganda muomalaga juda ko'p miqdorda (450 mln. grin bek)
qog'oz dollar chiqarilgan vaqtdan boshlab qo'llanila boshlagan. Ulaming sotib olish
qobiliyati ikki yildan keyin 50 foizlargacha tushib ketgan. Agar tarixga e’tibor beradigan
bo'lsak, urush va boshqa ofatlar sababli davlat xarajatlarning oshib ketishi, inflyatsiya
bilan uzviy bog'liq. Masalan, Angliyada kuchli inflyatsiya XIX asrning boshida Napoleon
bilan urush davrida, Fransiyada - frantsuz revolyutsiyasi davrida, Rossiyada XIX asrning
o'rtalarida namoyon bo'lgan. Germaniyada juda yuqori sur’atlardagi inflyatsiya 1923
yillarda bo'lib, muomaladagi pul massasi 496 kvintillion markagacha etgan va pul birligi
trillion marta qadrsizlangan. Bu tarixiy misollar ko'rsatadiki, inflyatsiya hozirgi davr
jarayoni bo'lmasdan, tarixan mavjud bo'lgan.
Inflatsiya tushunchasi muomalada xaqiqiy pullardan, yani oltin va kumush
tangalardan foydalanilgan davrlarda ahamiyat kasb etmagan. Inflatsiya tushunchasi faqat
kredit pullarga tegishlidir.
Oxirgi yillarda inflyatsiya tez-tez uchrab turadigan jarayon bo'lib sifati ham o'zgarib
bormoqda. Buning sababi shundaki, hozirgi kunlardagi inflyatsiya: birinchidan, uzluksiz
baholaming oshishiga; ikkinchidan pul muomalasi qonunining buzilishi natijasida
umumxujalik mexanizmining ishdan chiqishiga olib keladi. XX asr inflyatsiyasining

8asosiy sababi tovar kamyobligigina bo'lib qolmasdan, ishlab chiqarish va qayta ishlab
chiqarishda krizislar mavjudligi bilan ifodalanadigan hozirgi davr inflyatsiyasi
birinchidan; pul talabining tovar taklifidan oshishi natijasida pul muomalasi qonunining
buzilishi; ikkinchidan; - ishlab chiqarishga ketadigan xarajatlar salmog'ining o'sishi
natijasida tovarlar bahosining oshishi va shu sababli pul massasining ortib borishi bilan
ifodalanadi.
Inflyatsiyaning asosiy sababi - bu xalk xujaligining turli sohalari o'rtasida vujudga
kelgan nomutanosiblikdir. Bu awalam bor jamg'arma va iste’mol o'rtasidasidagi, talab va
taklif, davlatning daromaddari va xarajatlari o'rtasidagi muomaladagi pul massasi va
xo'jaliklarning naqd pulga bulgan talabi o'rtasidagi nomutannosibliklardan iboratdir.
Inflyatsiyani yuzaga keltiruvchi omillarga qarab uning sabablarini ichki va tashki
sabablarga bo'lish mumkin. Inflyatsiyaning ichki omillari monetar-pul siyosati bilan va
xo'jalik faoliyati bilan bog'liq turlariga bo'linadi. Inflyatsiyaning tashq i omillariga jahon
iqtisodida bo'lgan krizislar, (xom-ashyo, yoqilg'i, valyuta bo'yicha) davlatning valyuta
siyosati, davlatning boshqa davlatlar bilan tashqi iqtisodiy faoliyati, oltin va valyuta
zaxiralari bilan bo'ladigan noqonuniy operatsiyalar va boshqalar bo'lishi mumkin.
Inflyatsiya quyidagi shakllarda namoyon bo'ladi:
-tovar va xizmatlar bahosining uzluksiz va tartibsiz o' sib borishi natijasida pulning
qadrsizlanishi va uning sotib olish qobiliyatining tushib borishi;
-chet el valyutasiga nisbatan milliy valyuta kursining tushib ketishi;
Inflyatsiya davrida baholarning oshishi doim bir xil sur’atlarda bo'lmasdan, sakrab
turadigan bo'lishi mumkin. Lekin, ba’zi tovarlar bahosining tushishi yoki barqaror bo'lib
turishi XX asming inflyatsiyasi uchun mos deb to'liq ishonch bilan uqtira olmaymiz.
Ba’zida davlat aralashuvi bilan aholi iste’moli uchun zarur bo'lgan ayrim bir tovarlar
bahosining ma’lum davrda barqaror ushlab turish mumkin, ammo inflyatsiyaning
kuchayib borishi shu tovarlar baholarining ham oxir oqibatda oshishiga olib keladi.
Inflatsiya sharoitida quyidagilar ro'y beradi:
muomalada keragidan ortiqcha pul paydo bo' ladi;

tovarlar bahosi va xizmatlar xaqi to' xtovsiz o' sib boradi; pulning qadr-qiymati va xarid
qobilyati pasayib boradi;
Inflatsiyani quyidagi sabablar keltirib chiqaradi:
1. Davlat o'z xarajatlarini o'z daromadi hisobidan qoplay olmay qolgan holatda,
muomalaga qo'shimcha pul chiqarish orqali qoplaydi. Natijada muomalada Tovar va
xizmatlar bilan taminlanmagan pul pay do bo'ladi, bu esa o'z navbatida pulning
qadirsizlanishiga olib keladi.
2. Ishlab chiqarishning qisqarishi. Ishlab chiqarish pasayganda muomaladagi
pul kamaymaydi, tovarlar miqdori esa kamayadi, ntijada narx oshadi pul qadri pasayadi.
3. Mamlakatda chetdan keltirilgan {emport} tovarlar narxining ko'tarilishi. Bu
o'z navbatida mamlakatdaishlab chiqarilgan o'xshash va o'rinbosar tovarlar narxini
oshiradi.
4. Kreditning haddan tashqari rivojlanib ketishi. Moddiy nematlar yaratish
bilan bog'liq bo'lmagan sohalarga berilgan kreditlaming tez suratlar bilan o'sishi
muomaladagi pul massasining ko'payishiga olib keladi.
5. Pulga nisbatan xalq ishonchining yo'qolishi, bozorda talabga javob
bermaydigan tovarlaming ko'payib ketishi, mamlakat to'lov balansi va boshqalar.

1.2. Inflyatsiyaning turlari.
Inflyatsiya 3 turga bo’linadi
O'rmolovchi inflatsiya. Bunda narx-navo sekin o'sadi va inflatsiya suratlari yiliga
1-3 % dan 5-10 % gacha bo'ladi. Mamlakatda iqtisodiy o'sish davom etadi, ishsizlik katta
bo'lmaydi, bunday inflatsiya odatda, iqtisodiy rivojlangan mamlakatlarga xosdir.
Bu inflyatsiya aksincha ishlab chiqarishni yanada rivojlantirishni rag'batlantiruvchi omil
sifatida namoyon bo'lishi mumkin. Pulning qiymati barqarorligidagi o'zgarish
sezilmasligi mumkin. Masalan 1998 yilda inflatsiya suratlari Avstriya, Belgiya,
Germaniyada - 1.0 %, Ispaniya, Buyuk Bretaniya va AQSH da - 2 %, Gresiyada esa 4.8
%ni tashkil etgan. Bulardan tashqari bu guruhga G'arbiy Yevropaning boshqa
mamlakatlari, Kanada, Yaponiya, Sengapur, Malayziya, Janubiy Koreya, Saudiya
Arabistoni va boshqalar kiradi.
Suzib yuruvchi inflatsiya . Bunda yillik inflatsiya suratlari 10 % dan 100 %
gacha bo'ladi. Mamlakatda narx-navo tezroq o'sa boshlaydi, iqtisodiy o"sish suratlari
pasayadi, ishsizlik ko'paya boradi. Bunday inflatsiya rivojlanayotgan mamlakatlarga
xosdir. Masalan 2001 yilda Rossiyada inflatsiya - 18 % ni, O'zbekistonda esa - 24 % ni
tashkil etgan. 2002 yili O'zbekistonda inflatsiya darajasi ancha pasaydi, uning o'rtacha
oylik miqdori 1.6 % dan iborat bo'ldi.
Geperinflatsiya. Bu haddan tashqari kuchaygan inflatsiya bo'lib, uning yillik
o'sish suratlari 100 % dan ko'p bo'lib, ayrim holatlarda 1000 % dan ham ortadi. Narx-
navo shiddat bilan o' sadi, pul qadri g' oyat tez pasayadi, pul topishga intilish eng past
darajaga keladi. Geperinflatsiya sharoitida korxonalar va aholi nima qilib bo'Isa xam,
chetel valyutasini yig'ishga xarakat qilishadi. Narx-navoni umuman tartibga solib bo'lmay
qoladi, narxlar oyiga 50 % dan o'sadi. Tovarlarni sotib olishda barter usulida foydalanish
vujudga keladi. Pul muomalasi izdan chiqadi.
Geperinflatsiya suratlari 1985 yilda Boleviyada-38000 %, 1990 yilda
Nekaraguada-8500 %, Peruda-8291 % ni tashkil etgan. 1991 yilda SSSR parchalanib
ketgandan so'ng, sobiq ittifoqdosh respublikalarda xam geper inflatsiya ro'y berdi.

O'zbekistonda esa 1994 yilda inflatsiya o'z cho'qqisiga chiqib 1282 % ni tashkil etgan. 1
O'zbekistondagi inflyatsiya bu mustakil hzbekiston zaminida vujudga kelgan
inflyatsiya emas. Tarixan bu inflyatsiya sobik SSSR da yuzaga kelgan. Bu inflyatsiyaning
umumiy iktisodiy sababi davlat boshkaruvida iktisodga nisbatan siyosatga kup e’tibor
berganidadir. Natijada ishlab chikarish sur’tlari tushib ketdi. Tovar kamyobligi yashirin
jarayon bulib, tovarlarni ishlab chikarish uchun kup xarajat kilinsada (xom-ashyolaming
narxi yukoriligi tufayli) tovarlar past bahoda sotilgan. Fark davlat byudjetidan koplana
borgan. 1992 yilning boshidan erkin baholarga utish natijasida (oziq ovqat va yoqilg'i
resurslardan tashqari) inflyatsiya yuzaga otilib chiqdi va tez sur’atlar bilan rivojlanib
ketdi.
Inflyatsiyaning kelib chikish sabablariga qarab uning ikki toifasini ko'rsatish
mumkin: talab inflyatsiyasi va ishlab chiqarish bilan bog'liq inflyatsiya (taklif
inflyatsiyasi).
Talab inflyatsiyasi. Inflyatsiyaning bu an’naviy turi talab oshib ketganda yuzaga
keladi. Ishlab chiqarish sohasi aholining talabini to'la qondira olmaydi, taklifga nisbatan
talab oshib ketadi. Natijada tovarlar bahosi o'sadi. Kam miqdordagi tovarlarga ko'p pul
massasi to'g'ri keladi.
Talab inflyatsiyaning yuzaga kelish sabablari quyidagilardan iborat:
a) harbiy xarajatlaming o'sishi va iqtisodning militarlashuvi.
Harbiy texnika sotib olish va boshqa harbiy xarajatlarni qoplash bilan bog'liq
bo'lgan jarayonlar muomalaga keragidan ortiqcha pul chiqarishning omili hisoblanadi.
b) davlat qarzlarning o'sishi va byudjet defitsitining mavjudligi.
Byudjet defitsiti odatda zayomlar chiqarish yoki banknotalar emissiya qilish yo'li
bilan qoplanadi. Bu o'z navbatida qushimcha muomala vositalari bo'lishiga, qo'shimcha
talab yuzaga kelishiga olib keladi. O'zbekistonda byudjeti defitsitini qoplash
yuqorilardagidan tashqari 1996 yildan boshlab davlat qiska muddatli majburiyatlarini
(DQM) sotish orqali ham qoplanmoqda.
v) Xalq xo'jaligiga ortiqcha kreditlar berish natijasida muomalada kredit bilan
bog'lik muomala vositalari yuzaga keladi. Bular tovar va xizmatlarga bo'lgan talabni
1 Z.D.Niyozov “Pul kredit va banklar” S. 2012 - Niyozov Z.D.

oshiradi.
g) Chet el valyutasining mamlakatga kirib kelishi va uning milliy valyutaga
almashinuvi natijasida, muomalada pul massasi ortib boradi, milliy pulga nisbatan chet el
valyutaning qadri oshadi.
d) Xalq xo'jaligining yetakchi tarmoqlarini keragidan ortiqcha investitsiya ham
oborotga qo'shimcha pul ekvivalentlarini chiqarishiga olib keladi.
Ishlab chiqarish bilan bog'liq (taklif) inflyatsiyasi.

13Bu inflyatsiyaning sabablari kuydagilar bulishi mumkin:
a) har xil jarayonlar va tarkibiy o'zgarishlar tufayli mehnat unumdorligining
pasayishi natijasida maxsulot ishlab chiqarishga ketgan xarajatlar oshadi. Umuman xalk
xo'jaligi bo'yicha ishlab chiqarish hajmi, binobarin, tovarlar bo'yicha taklif qisqaradi va
tovarlar bahosi oshadi. Korxonalarning foyda hajmi qisqaradi.
b) har xil yangi xizmat turlari pay do bo'ladi ishlab chikarishga nisbatan kam
mehnat unumdorligida yuqori ish haqi olishga imkoniyat tug'iladi. Natijada tovar va
xizmatlarga bo'lgan baho oshib boradi,
v) aholini sotsial jihatdan himoyalash maqsadida ish haqining oshishi, tovarlar
bahosining oshishiga olib keladi va yana ish haqi oshadi. va h.k. bu zanjir uzluksiz
davom etish mumkin.
Pulning qadrsizlanish darajasi alohida olingan mamlakatda har xil bo'lishi mumkin.
Inflyatsiya darajasi rivojlangan mamlakatlarda pastroq; va u tez o'tishi, iqtisodiy jihatdan
kam rivojlangan mamlakatlarda uning darajasi yuqori, surunkali va “davolash” ham
ko'prok vaqt talab qilishi mumkin. Masalan, 1971 - 1984 yillarda baholar o'sishi
sur’atlami oladigan bo'lsak, u rivojlangan mamlakatlarda 4,9% dan (Germaniya), 71%
(Jazoir) gacha bo'Isa, rivojlanayotgan mamlakatlarda 8,5% dan (Xindiston), 153% ga
(Argentina) yetgan . Inflyatsiyaning namoyon bo'lishi har bir mamlakat iqtisodining
rivojlanish darajasiga, milliy xo'jalik faoliyatiga va xususiyatiga, milliy an’analariga,
mintaqaviy, iqtisodiy va siyosiy rivojlanish xususiyatlariga bog'liq.
Rivojlangan mamlakatlarda inflyatsiyaning sharoit va omillari har xilligini hisobga
olib uni quyidagi guruhlarga bo'lish mumkin:
Birinchi guruhga rivojlanayotgan Lotin Amerika mamlakatlari -Argentina,
Braziliya, Peru kabilar kiradi. Bu davlatlarga surunkali davlat byudjeta defitsiti, iktisodiy
muvozanatning yukligi asosiy va oborot fondlar kiymatining doimo indeksatsiya
kilinishi, milliy valyuta kursining chet el valyutasiga nisbatan tushib borishi pul
kadrsizlanishining omillari hisoblanadi.
Bu mamlakatlarda surunkali byudjet defitsitini emissiya yo'li bilan moliyalashtirish
natijasida yillik pul qadrsizlanishi bir necha ming foizga etishi kuzatilgan.
Argentina, Chili kabi mamlakatlarda inflyatsiya pul kadrini yemirib tashlashi

14natijasida oddiy biror tovarni sotib olish uchun bir necha million pul birligi zarur
bo'lgan.
1983 yilda iyungacha, ya’ni muomalada eski peso bo'lganda Argentinada bir juft
tufli yetti million peso, engil mashina sotib olish uchun bir necha milliard peso kerak
bo'lgan.
Bu hoi xisob-kitoblami olib borishda, pul muomalasida juda katta qiyinchilik
tug'dirgan. Bir necha marta o'tkazilgan denominatsiyalar pul qadrsizlanishini to'xtatishga
asos bo'la olmagan. Lotin Amerikasi mamlakatlarida bo'lgan inflyatsiya darajasini
baholar indeksidan ham ko'rish mumkin. Bu mamlakatlarda baholar indekslari bir necha
sonlardan iborat bo'lgan. Masalan, Chilida 1971-1984 yillarda bahodar indeksi 842162
yoki bu ko'rsatkich shu yillarda baholar 8,4 ming marta oshganidek, Argentina uchun
shu indeks 436432250, bu baholar 436 ming marta oshganini bildiradi. Yuqoridagi
jadval ma’lumotlari ko'rsatib turibdiki, 1990 yilda Nikaraguada tovarlar bahosi 8500%,
Peruda - 8291,5%, Braziliyada - 2359,9% ga oshgan 2
.
Ikkinchi guruh mamlakatlar: Kolumbiya, Ekvador, Venesuela, Eron, Suriya kabi
mamlakatlarda ham iqtisodiy muvozanatning yo'qligi, moliyaviy siyosatdagi
kamchiliklar - defitsitni moliyalashtirish, xalq-xo'jaligiga ko'p kreditlar ajratish
inflyatsiyani bo'lishini ta’minlanmoqda. Bu mamlakatlarda inflyatsiya shiddatli
xarakterga ega bo'lib, baholaming yillik o'sishi 30-40%. atrofida, ba’zida undan yuqori
buladi. Inflyatsiya sur’atiga qarab jamg'armalar, to'lovlar bo'yicha indeksatsiya o'tkazib
boriladi, ishsizlik oshib bormoqda.
Uchinchi guruhga: Xindiston, Indoneziya, Pokiston, Tailand, Filippinlar kabi
mamlakatlar kiradi. Bu mamlakatlarda cheklangan iqtisodiy muvozanat mavjud bo'lib,
eksportdan valyuta tushumi ancha yuqori. Yillik inflyatsiya sur'ati 5-20% atrofida va
qisman indeksatsiya otkazilib turiladi.
Turtinchi guruh davlatlar - Singapur, Malayziya, Janubiy Koreya, Baxreyn,
Arabistonda - iqtisodiy muvozanatning mavjudligi, inflyatsiya sur'ataarining sustligini
ko rsatadi. Bu mamlakatlardagi inflyatsiya 2-6% tashkil qiladi va uni sudraluvchi
inflyatsiya deb qarash mumkin. Bu mamlakatlarda tovarlar va xizmatlar bahosi oshishi
2 3
“1970 - yillarda dunvo mamlakatlarida inf. darajasi”- Fox News.com

15ustidan qattiq nazorat olib borildi. Ishsizlik boshqa mamlakatlarga nisbatan kam, iqtisodi
rivojlangan bozor sharoitida boshqariladi. Eksport hajmi va chet el valyutasi
tushumining yuqoriligi, inflyatsiyaning oldini olishda katta rol o'ynaydigan omil
hisoblanadi.
O'zbekistondagi inflyatsiya bu mustaqil O'zbekiston zaminida vujudga kelgan
inflyatsiya emas. Tarixan bu inflyatsiya sobiq SSSR da yuzaga kelgan. Bu
inflyatsiyaning umumiy iqtisodiy sababi davlat boshqaruvida iqtisodga nisbatan
siyosatga ko'p e’tibor berganidadir. Natijada ishlab chiqarish sur’tlari tushib ketdi. Tovar
kamyobligi yashirin jarayon bulib, tovarlarni ishlab chiqarish uchun ko'p xarajat
qilinsada (xom-ashyolaming narxi yuqoriligi tufayli) tovarlar past bahoda sotilgan. Farq
davlat byudjetidan qoplana borgan. 1992 yilning boshidan erkin baholarga o'tish
natijasida (oziq ovkat va yoqilg'i resurslardan tashqari) inflyatsiya yuzaga otilib chiqdi
va tez sur’atlar bilan rivojlanib ketdi.
Inflyatsiya jamiyatning rivojlanishiga salbiy ta’sir ko'rsatadi.
l. Mamlakat iqtisodiy ahvolini tang holga olib keladi:
• ishlab chiqarish hajmi tushib ketadi baholaming oshib borishi ishlab
chiqarish istiqbollariga tug'onoq bo'ladi.
• kapitalning asosiy qismi ishlab chiqarishdan savdo (muomala) sohasiga,
vositachilik sohasiga oqib o'tadi. Chunki ishlab chiqarishdan ko'ra savdo sohasidagi
kapital tezroq va ko'proq foyda keltiradi;
• baholarning o'zgarib turishi olib-sotarlikni rivojlantiradi, arzon vakqida
olib, qimmat bo'lganda sotish jarayoni, tovar zaxiralarini yashirish jarayonlari avj oladi;
• kredit berish jarayonlari cheklangan bo'ladi. Qarz oluvchilar ko'payadi-
yu, qarz bemvchilar soni qisqaradi, chunki qarz bergan yutqazishi mumkin;
• davlatning moliya resurslari qadrsizlanadi va hk.
2. Aliolining kam daromad oluvchi qismining sotsial jihatdan ahvoli yomonlashadi.
Ularning real daromadlari kamayadi. Nominal daromadning baholar o'sishidan tushib
ketishi natijasida aliolining hayot darajasi pasayadi. Ayniqsa, nafaqa, davlat
tashkilotlaridan maosh oluvchilarning ahvoli qiyinlashishi mumkin. Inflyatsiya aholi
jamg'armalarininig qadrsizlanishiga olib keladi. Ba’zida inflyatsiya alioli ba’zi

16qatlamlarining (savdo-sotiq sohasida) boyishiga olib keladi.
Davlat aliolining daromadlar darajasini tenglashtirish maqsadida daromad va
soliqlarni indeksatsiya qilib boradi.
II. bob. Infyatsiya davrida pul muomalasini barqarorlashtirish usullari va
qarshi kurashish maqsadida pul- kredit siyosati
2.1. Infyatsiya davrida pul muomalasini barqarorlashtirish usullari
Inflyatsiyaga qarshi kurashning asosiy shakllari: pul islohoti va inflyatsiyaga qarshi siyosat
xisoblanadi. Pul islohoti deb pul muomalasini barqarorlashtirish maqsadida davlat
tomonidan pul tizimini o'zgartirishga aytiladi. Pul islohoti metall pul muomalasi davrida,
ikkinchi jaxon urushidan keyin - oltin deviz, oltin dollar muomalasi davrida o'tkazildi.
Sobiq SSSRda pul islohoti 1922 - 24 yillarda, 1947 yillarda o'tkazildi. O’zbekistonda pul
islohoti 1994 yilda o'tkazildi va respublika mustaqil davlat sifatida o'zining milliy pul
birligiga ega buldi.
Pul muomalasini barqarorlashtirishga pul islohotini o'tkazmasdan ham erishish
mumkin. Pul muomalasini barqarorlashtirishning quyidagi usullari mavjud: revalvatsiya,
devalvatsiya, denominatsiya. Mamlakatning iqtisodiy rivojlanish darajasiga,
iqtisodiyotning holatiga, pulning qadrsizlanish darajasiga, davlat siyosatiga qarab davlat
pul islohotini o'tkazishi, pulni revalvatsiya, denominatsiya qilishi mumkin.
Pul kuchli qadrsizlangan sharoitida faqat pul islohotini o'tkazish yo'li bilan pul
tizimini barqarorlashtirish mumkin. Pul islohoti, ya'ni nullifikatsiyada kuchli
qadrsizlangan pul birligi bekor qilinadi va o'miga yangi pul birligi kiritiladi. Masalan,
Sobiq SSSRda -1922-24 yillarda sovznaklarning kuchli qadrsizlanishi natijasida 1 rubl
50 mlrd. sovznakga almashtirilgan. Urushdan keyingi Germaniyada giperinflyatsiya
natijasida 1924 yilda muomalaga yangi nemis markalari kiritilgan. Eski reyxsmarkalar
kuchli qadrsizlanishi natijasida muomalaga chiqarilgan yangi markalar 1 marka : 1
trillion eski reyxsmarka nisbatida almashtirildi. Reyxsmarkalar muomalasi bekor qilindi.
Revalvatsiya - bu pul birligining oltin qiymatini tiklashdan iborat. Masalan, birinchi
jahon urushidan keyin 1925-1928 yilllarda o'tkazilgan pul islohoti tufayli funt

17sterlingning urushgacha bo'lgan oltin qiymati belgilandi. Ikkinchi jaxon urushidan keyin
revalvatsiya natijasida dollarning valyuta kursi ko'tarildi. Germaniya Federativ
Respublikasida 1961, 1969, 1971 yillarda revalvatsiya o'tkazilgan.
Devalvatsiya- bu milliy valyuta kursining chet el vayutasiga nisbatan tushishidir.
Pul birligining oltin miqdori belgilangan sharoitda devalvatsiya pulning oltin
miqdorining tushib ketishini anglatgan. Masalan, 1971 yilda AQSh dollarining oltin
miqdori 7,89 % ga , fevral 1973 yilda 10% ga kamaytirilgan 3
. Suzuvchi valyuta
kurslariga o'tgandan keyin devalvatsiya boshqariladigan valyuta kurslari asosida olib
boriladi.
Denominatsiya - baholar masshtabini yiriklashtirish, yani pul birligidagi “O” larni
qisqartirishdan, pul birligida ko'rsatilgan nominalni kamaytirishdan iborat. Sovet pul
tizimi qaror topa boshlagan davr - 1921 -1922 yidlarda ikki marta denominatsiya
o'tkazilgan. Birinchi denominatsiyada muomalaga “1922 yil pul birliklari” chiqarilgan
va ular oldingi pul birliklariga 1000 : 1 nisbatda almashtirilgan. Ikkinchi
denominatsiyada muomalaga “1923 yil pul birligi” chiqarilgan va 1922 yil pul birligiga”
100 : 1 nisbatda almashtirilgan. Pul denominatsiyasi inflyatsiya suratlari past bo'lgan
sharoitda qulay bo'lishi mumkin. Agar inflyatsiya suratlari yuqori bo'Isa, denominatsiya
o'tkazish hech qanday samara bermasligi mumkin. Faqat pul isloxotini o'tkazish yo'li
bilan pul tizimini barqarorlashtirish mumkin bo'ladi.
1. Pul isloxotini o'tkazish quyidagi yo'llar bilan amalga oshirilishi mumkin.:
2. Muomaladagi pul massasini kamaytirish maqsadida, deflyatsiya kursi bo'yicha
pullarni yangi pullarga almashtirish:
3. Aholi va korxonalarning banklardagi jamg'armalarini vaqtincha (to'liq qisman)
harakatga ushlab turish qotirib qo'yish);
4. Ikkala usulni birgalikda qo'llash yo'li orqali pul islohotini o'tkazish.
Bu yil xalqaro amaliyotda “shok yuli” bilan davolash nomi bilan mashxurdir. 1948
yilda G'arbiy Germaniyada xarbiy davlat boshqaruvidan bozor iqtisodiga o'tishda
qo'llanilgan. “Shok yuli” bilan davolashda ish haqini ulashni to'tatib qo'yish, ishlab
chiqarishni qisqartirish , pul islohatini o'tkazish, ish o'rinlarini qisqartirish kabi qattik
3 “American Rezerw History” - google.com

18choralar qo'llanilishi mumkin. Masalan, G'arbiy Germaniyada 1948 yilning iyun oyida
o'tkazilgan pul ’Eslox.atida axolining naqd pullari va jamg'armalari 6,5 yangi nemets
markzsiga 100 eski reyxsmarka qilib almashtirildi. Aholining pul jamg'armalarini to'lash
vaqtincha to'xtatilgan, keyinchalik faqat 30 foiz atrofida to'langan va har bir kishiga 60
nemets markasi miqdorida nafaqa ajratilgan. Natijada davlatning reyxe markasidagi
qarzi mamlakatda bo'lgan disbalans tugatilgan va shu yil bilan inflyatsiyaning o'sish
templari to'xtatilgan “Shok yuli” bilan davolash Yaponiyada 1949-50 yillarda o'tkazilgan
va u “Dodj rejasi” degan nomni olgan. Bu rejaga asosan Yaponiyada inflyatsiyaga qarshi
juda qattik chora tadbirlar amalga oshirilgan. Erkin bahoga o'tish bilan bir vaqtning
o'zida yer islohati o'tkazildi, byudjet kamomadini yuqotish yo'llari ishlab chiqildi.
Yaponiyada mavjud zarar bilan ishlovchi korxonalarga davlat tomonidan beriladigan
subsidiya bekor qilindi, korxona, tashkilotlarga kredit berish shartlari
mukammallashtirildi, axoli jamg'armalari ishlatilmasdan qotirib quyildi. Iqtisodni “shok
yuli” bilan davolash Sharqiy Yevropa mamlakatlari -Yugoslaviya,
Polsha kabi mamlakatlarda xam qo' llanilgan. “Shok yuli” bilan davolash iqtisodiy
siyosati 1989 yilning oxirlarida Polshada qo'llanilgan bo'lib, ish haqi vaqtinchalik qotirib
qo'yilgan xolda , baxolar erkinlashtirilgan. Natijada 1990 yilning boshlariga kelib
Polshada tovarlar mul-kulchiligi vujudga kelib boshladi va tovarlar bahosining bir necha
barabor oshishi natijasida inflyatsiya suratlari sekinlashishiga erishildi. Polshada bu
iqtisodiy tadbiming o'tkazilishi aholining yashash sharoitini ancha qiyinlashtirdi va
ishsizlar sonini ko'paytirdi. Bizning davlatimizda pul muomalasini tartibga solishda
O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki quyidagi usullardan foydalanadi:
1. 1 .Majburiy rezerv stavkasi normasini belgilash.
2. 2.Tijorat banklarini ochiq bozorda qatnashishi.
3. Markazlashgan kreditlar uchun qayta moliyalashtirish stavkasini o’rnatish.
«O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki to ,
g ,
risida»gi qonunga ko'ra
Markaziy bank tijorat banklariga minim al majburiy rezerv bo’yicha mablag’lami maxsus
schyotda saqlab turish majburiyatini yuklash huquqiga ega. Bunday rezervlar normalari
bankning majburiyatlari turiga, omonat va muddatiga qarab belgilanadi. Bu mexanizm
asosan tijorat banklarining likvid mablagTari hajmini muvofiqlashtirish uchun

19foydalanadi. Bu bilan Markaziy bank tijorat banklarining kredit berish qobiliyatiga ta’sir
etadi. Kredit, maTumki o’z navbatida pul massasining ko’payishiga, baholaming bozor
iqtisodi sharoitida pul muomalasi ma’lum usullar yordamida tartibga solib o’zgarishiga
olib keladi. Shuning uchun majburiy norma tez-tez o’zgartirilmaydi, chunki u
muomalada pul massasini tebranib turishiga va oxiri iqtisodiy beqarorlikka olib kelishi
mumkin. Majburiy rezerv ajratmalari foyizlari oldingi yillarda quyidagicha belgilangan 5
:
Markaziy bank tijorat banklarga kreditlar bo’yicha qayta moliyalashtirish stavkasini
belgilab beradi. Bu stavka tijorat banklari beradigan kreditning bahosini aniqlash asos
bo’lib xizmat qiladi. Qayta moliyalashtirish siyosati tijorat banklarining boshqa
manbalaridan mablag’lar jalb qilishiga ta’sir etmaydi. Markaziy bank oqilona qayta
moliyalashtirish stavkalarini o’rnatib tijorat banklarini likvidlik darajasini
muvofiqlashtirib turadi. Markaziy bankning kredit siyosati xalq xo’jaligini hal qiluvchi
bo’g’inlarini kreditlash va undan ratsional foydalanishga qaratilgan qayta
moliyalashtirish stavkasi oldingi yillarda quyidagicha belgilangan 4
.
Yillard
an Foizda Oylar Foiz
01.01.0
6 -
oyiga 40%
01.10.0
7 -
oyiga 225 %
01.03.0
8 -
oyiga 300 %
01.07.0
9 120 % oyiga 10%
01.08.1
0 84% oyiga 7%
01.07.1
1 60% oyiga 5%
Xozir ko’pgina davlatlarda pul muomalasini tartibga solishda ochiq bozorda
operatsiyalar o’tkazish usulidan foydalanilmoqda. Bu hozirgi ko’p qo’llanadigan
monetar siyosatning bir usuli hisoblanadi. Bu usul tijorat banklarining likvidlik
darajasiga tezda ta’sir o’tkaza oladigan egiluvchan (moslanuvchan), amaliy va operativ
usul hisoblanadi. Bu usulni boshqalaridan farqi shundaki, uni zaruriyatga qarab va
xohlagan miqdorda o’tkazish mumkin. Bu mexanizm bozomi rivojlanish tendentsiyasiga
4 Z.D.Niyozov “Pul kredit va banklar” S. 2012

20qarab pul muomalasini baraqarorlashtira olishi mumkin. Markaziy bankning ochiq
bozorda operatsiyalar o’tkazish huquqi qonunda belgilangan. Bunda oldi - sotdi ob’ekti
bo’lib davlat qimmatbaho qog’ozlari va Markaziy bank o’zi chiqargan qarz
majburiyatlari bo’lishi mumkin. Hozirgacha muomalada Markaziy bankning uch oy
muddatda so’ndiriladigan depozit sertifikatlari yurgan bo’lsa, 1996 yil mart oyi oxirida
GKO (davlat qisqa muddatli obligatsiyalari (DQMO)) chiqariladi.
Bu tijorat banklari va korxonalarining mablagTarini xavf-xatardan saqlash va
daromad olish imkonini beradi. Davlat qimmatbaho qog’ozlar bozori O’zbekiston uchun
yangi hodisa hisoblanadi. DQMOni kiritish birinchidan, Moliya vazirligiga o’z joriy
xarajatlarining bir qismini inflyatsiyadan xoli manba hisobidan qoplashga, ikkinchidan,
xo’jalik yurituvchi sub’ektlar o’zlarining bo’sh mablag’larini foyda olish evaziga
investitsiya qilish mumkinligiga imkoniyat yaratdi.
DQMOlarning birlamchi bozori Markaziy bank valyuta birjasida tijorat banklari
ishtirokida chiqariladi. Zarur bo’lsa obligatsiya egasi ikkilamchi bozorda o’z foydasi
evaziga uni sotishi mumkin. Shunday qilib, Markaziy bank pul muomalasini
barqarorlashtirish uni tartibga solish borasida barcha vakolat va huquqiy normalarga ega.
Yuqorida ko’rsatib o’tilgan usullar ko’pgina davlatlarda qo’llaniladi. Davlatning
o’ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqib boshqa selektiv usullardan ham foydalanishi
mumkin. Bu usullarni maqsadi kreditlash hajmiga va umumiy pul massasiga ta’sir
o’tkazib borishdir. Bu usullarni har davlat o’zini rivojlanishi darajasiga qarab qo’llashi
mumkin. Masalan, rivojlangan davlatlarda asosan ochiq bozorda operatsiyalar o’tkazish
usulidan foydalaniladi. Yuqoridagilami tahlil qilsak, har usul u yoki bu yo’l bilan
(bevosita yoki bilvosita) muomaladagi pul massasini kamayishiga yoki ko’payishiga
ta’sir qiladi. Iqtisodiyotdagi ahvolga qarab Markaziy bank o’zining pul- kredit
sohasidagi strategiyasini aniqlaydi. Bundan tashqari mamlakatdagi pul muomalasi
hukumat tomonidan chiqarilgan qaror va buyruqlar bilan ham boshqariladi. Bunga misol
qilib korxona tashkilotlarini kassa tushum rejasini bajarishi ustidan qattiq tazorat
o’rnatish, barcha savdo shohobchalarini inkassatsiyaga tortish, aholini o’z daromadini
davlat banklarida saqlashga targ’ib qilish va ishontirish, qimmatli qog’ozlar bozorini
kengaytirish, hisob cheklaridan keng foydalanish, bank tizimini takomillashtirish, ya’ni

21elektron kartochkalarini joriy qilish va boshqalar bulaming hammasi muomaladgi pul
massasining kamayishiga, emissiya miqdorining qisqarishiga olib kelishi mumkin. Pul
islohotlari va uni pul muomalasini barqarorlashtirishdagi о ’mi Pul islohoti deb pul
muomalasini barqarorlashtirish maqsadida davlat tomonidan pul tizimini o’zgartirishga
aytiladi.
Pul islohoti metall pul muomalasi davrida, ikkinchi jahon urushidan keyin - oltin
deviz, oltin dollar muomalasi davrida o’tkazildi. Sobiq SSSRda pul islohati 1922 - 24
yillarda, 1947 yillarda o’tkazildi. O’zbekistonda pul islohoti 1994 yilda o’tkazildi va
respublika mustaqil davlat sifatida o’zining milliy pul birligiga ega bo’ldi. Pul
muomalasini barqarorlashtirishga pul islohotini o’tkazmasdan ham erishish mumkin. Pul
muomalasini barqarorlashtirishning quyidagi usullari mavjud: revalvatsiya, devalvatsiya,
denominatsiya. Mamlakatning iqtisodiy rivojlanish darajasiga, iqtisodiyotning holatiga,
pulning qadrsizlanish darajasiga, davlat siyosatiga qarab davlat pul islohotini o’tkazishi,
pulni revalvatsiya, denominatsiya qilishi mumkin.
Pul kuchli qadrsizlangan sharoitida faqat pul islohotini o’tkazish yo’li bilan pul
tizimini barqarorlashtirish mumkin. Pul islohoti, ya’ni nullifikatsiyada kuchli
qadrsizlangan pul birligi bekor qilinadi va o’rniga yangi pul birligi kiritiladi. Masalan,
Sobiq SSSRda 1922-24 yillarda sovznaklarning kuchli qadrsizlanishi natijasida 1 rubl 50
mlrd. sovznakga almashtirilgan. Urushdan keyingi Germaniyada giperinflyatsiya
natijasida 1924 yilda muomalaga yangi nemis markalari kiritilgan.
Eski reyxsmarkalar kuchli qadrsizlanishi natijasida muomalaga chiqarilgan
yangi markalar 1 marka : 1 trillion eski reyxsmarka nisbatida almashtirildi.
Reyxsmarkalar muomalasi bekor qilindi. Revalvatsiya - bu pul birligining oltin
qiymatini tiklashdan iborat. Masalan, birinchi jahon urushidan keyin 1925-1928 yillarda
o’tkazilgan pul islohoti tufayli funt sterlingning urushgacha bo’lgan oltin qiymati
belgilandi. Ikkinchi jahon urushidan keyin revalvatsiya natijasida dollarning valyuta
kursi ko’tarildi. Germaniya Federativ Respublikasida 1961, 1969, 1971 yillarda
revalvatsiyao ’ tkazilgan.
Devalvatsiya - bu milliy valyuta kursining chet el vayutasiga nisbatan
tushishidir. Pul birligining oltin miqdori belgilangan sharoitda devalvatsiya pulning oltin

22miqdorining tushib ketishini anglatgan. Masalan, 1971 yilda AQSh dollarining oltin
miqdori 7,89 % ga, 1973 yil fevralda 10% ga kamaytirilgan. Suzuvchi valyuta kurslariga
o’tgandan keyin devalvatsiya boshqariladigan valyuta kurslari asosida olib boriladi.
Denominatsiya - baholar masshtabini yiriklashtirish, yani pul birligidagi «0» larni
qisqartirishdan, pul birligida ko’rsatilgan nominalni kamaytirishdan iborat.
Sovet pul tizimi qaror topa boshlagan davr - 1921 -1922 yillarda ikki marta
denominatsiya o’tkazilgan. Birinchi denominatsiyada muomalaga «1922 yil pul
birliklari» chiqarilgan va ular oldingi pul birliklariga 1000 : 1 nisbatda almashtirilgan.
Ikkinchi denominatsiyada muomalaga «1923 yil pul birligi» chiqarilgan va 1922 yil pul
birligiga» 100 : 1 nisbatda almashtirilgan. Pul denominatsiyasi inflyatsiya suratlari past
bo’lgan sharoitda qulay bo’lishi mumkin. Agar inflyatsiya suratlari yuqori bo’lsa,
denominatsiya o’tkazish hech qanday samara bermasligi mumkin. Faqat pul islohotini
o’tkazish yo’li bilan pul tizimini barqarorlashtirish mumkin bo’ladi.
Pul islohotini o’tkazish quyidagi yo’llar bilan amalga oshirilishi mumkin.: -
muomaladagi pul massasini kamaytirish maqsadida, deflyatsiya kursi bo’yicha eski
pullarni yangi pullarga almashtirish:
- aholi va korxonalarning banklardagi jamg’armalarini vaqtincha (to’liq yoki
qisman) harakatsiz ushlab turish (qotirib qo’yish):
- ikkala usulni birgalikda qo’llash yo’li orqali pul islohotini o’tkazish.
Bu usul xalqaro amaliyotda «shok yo’li» bilan davolash nomi bilan mashhurdir. Bu
usul 1948 yilda G’arbiy Germaniyada harbiy davlat boshqaruvidan bozor iqtisodiga
o’tishda qo’llanilgan. «Shok yo’li» bilan davolashda ish haqini to’lashni to’xtatib
qo’yish, ishlab chiqarishni qisqartirish, pul islohotini o’tkazish, ish o’rinlarini
qisqartirish kabi qattiq choralar qo’llanilishi mumkin. Masalan, G’arbiy Germaniyada
1948 yilning iyun oyida o’tkazilgan pul islohotida aholining nakd pullari va
jamg’armalari 6,5 yangi nemis markasiga 100 eski reyxsmarka qilib almashtirildi.
Aholining pul jamg’armalarini to’lash vaqtincha to’xtatilgan, keyinchalik faqat 30 foiz
atrofida to’langan va har bir kishiga 60 nemis markasi miqdorida nafaqa ajratilgan.
Natijada davlatning reyxs markasidagi qarzi, mamlakatda bo’lgan disbalans tugatilgan
va shu yo’l bilan inflyatsiyaning o’sish templari to’xtatilgan. «Shok yo’li» bilan

23davolash Yaponiyada 1949-50 yillarda o’tkazilgan va u «Dodj rejasi» degan nomni
olgan.
Bu rejaga asosan Yaponiyada inflyatsiyaga qarshi juda qattiq chora-tadbirlar
amalga oshirilgan. Erkin bahoga o’tish bilan bir vaktning o’zida er islohoti o’tkazildi,
byudjet kamomadini yo’qotish yoTlari ishlab chiqildi. Yaponiyada mavjud zarar bilan
ishlovchi korxonalarga davlat tomonidan beriladigan subsidiya bekor qilindi, korxona,
tashkilotlarga kredit berish shartlari mukammallashtirildi, aholi jamg’armalari
ishlatilmasdan qotirib qo’yildi.
Iqtisodni «shok yo’li» bilan davolash Sharqiy Yevropa mamlakatlari Yugoslaviya,
Polsha kabi mamlakatlarda xam qo’llanilgan. «Shok yo’li» bilan davolash iqtisodiy
siyosati 1989 yilning oxirlarida Polshada ko’lanilgan bo’lib, ish haqi vaktinchalik kotirib
qo’yilgan holda , baholar erkinlashtirilgan. Natijada 1990 yilning boshlariga kelib
Polshada tovarlar mo’l-ko’lchiligi vujudga kelib boshladi va tovarlar bahosining bir
necha barabor oshishi natijasida inflyatsiya suratlari sekinlashishiga erishildi. Polshada
bu iqtisodiy tadbiming o’tkazilishi aholining yashash sharoitini ancha qiyinlashtirdi va
ishsizlar sonini ko’paytirdi.

242.2. Inflyatsiyaga qarshi kurashish maqsadida pul- kredit siyosati va uning
amaliyahamiyati
Markaziy bank milliy valyuta almashuv kursini maqsadli koridor doirasida
ushlab turish uchun valyuta bozorida xorijiy valyutalarni sotuvchi va sotib oluvchi
sifatida qatnashib, valyuta operatsiyalarini amalga oshiribbordi.
Markaziybankningvalyutasiyosatibilanpul-kreditsiyosatio’rtasidaqarama-

25qarshilik tez-tez uchrab turadi. Masalan, respublikamizda tijorat banklariga naqd
pul tushumi bo’yicha «naqd pullarni qaytish koeffitsienti» deb nomlanuvchi
ko’rsatkich sifatida majburiyat yuklangan. Bundan tashqari respublikamiz tijorat
banklarining aylanma kassalariga kelib tushgan naqd pullarning asosiy qismi
(75- 80%) birinchi darajadi to’lovlarni (davlat byudjetining kassa ijrosi bilan
bog’liq bo’lgan to’lovlar) to’lashga yo’naltirilmoqda. Natijada,
respublikamizning tijorat banklarida so’mdagi naqd pullarning etishmasligi
muammosi yuzaga keldi. Bunday sharoitda tijorat banklari naqd xorijiy
valyutalarni sotib olishdan manfaatdor bo’lmaydi. CHunki naqd xorijiy
valyutalarni bank tomonidan sotib olinishi uning so’mdagi chiqimlari
summasining oshishiga olib keladi va buning oqibatida naqd pullarning
etishmasligi muammosi yanada chuqurlashadi. Xorijiy mamlakatlarning
amaliyotida ham pul-kredit siyosati bilan valyuta siyosati o’rtasidagi qarama-
qarshilikni ko’zatish mumkin. Masalan, Rossiyada 1998-2000 yillarda milliy
bank tizimidagi zaxiralarning o’sishi sharoitida rubldagi pul massasining
ma‘lum qismini muomaladan olish imkonini beradigan moliyaviy instrumentlar
etarli bo’lmaganligi sababli pul agregatlarining o’sishi yuz beradi. Buning
natijasida baholarning o’sish jadallashdi. SHunday qilib, pul-kredit
munosabatlarini muvofiqlashtirish uchun Markaziy bank tomonidan pul-kredit
siyosatining diskont, ochiq bozorlardagi operatsiyalar, majburiy zaxira normalari
va valyuta siyosati instrumentlaridan foydalaniladi. Ushbu instrumentlardan
foydalanishdan bosh maqsad mamlakat pul birligi barqarorligini ta‘minlashdan
iborat. Bunga erishish uchun esa pul bozorida talab va taklifga ta‘sir ko’rsatish
orqali muomaladagi pul massasini muvofiqlashtirishdan iboratdir.Markaziy
bankningvalyutasiyosatidoirasidaamalgaoshiriladiganvalyutaoperatsiyalarining
uch asosiy turi xalqaro bank amaliyotida keng qo’llanilmoqda. Ular quyidagi
operatsiyalardaniboratdir:
Valyuta zaxiralarini diversifikatsiya qilish deganda tarixan bir vaqtning
o’zida bir nechta yetakchi va barqaror valyutalarda zaxiralar tashkil qilish
tushuniladi. Shunisi harakterliki, so’nggi yillarda bir qator iqtisodchi olimlar

26tomonidan (masalan, L. Krasavina, A. Kireev va boshq.) tomonidan valyuta
zaxiralarining tarkibini nobarqaror valyutalarni sotish va ularning o’rniga
barqaror
valyutalarnisotibolishyo’libilanyangilashoperatsiyalarihamvalyutazaxiralarini
diversifikatsiya qilish sifatida e‘tirof etilmoqda. Fikrimizcha, bu
e‘tirof mantiqan asoslidir. CHunki valyuta zaxiralarining tarkibini oldi-
sotdi operatsiyalari orqali yangilash valyuta
zaxiralarining diversifikatsiya darajasining sifatini oshiradi va
valyuta zaxiralarining riskka uchrash xavfini pasaytirishga xizmatqiladi.
O’zbekiston Respublikasi iqtisodiyotini rivojlantirishning hozirgi
bosqichida milliy valyuta bozorida oldi-sotdi ob‘ekti vazifasini AQSH dollari
bajarayotganligi, xo’jalik yurituvchi sub‘ektlarning xorijiy valyutadagi
zaxiralarining 80 foizdan ortiq qismini AQSH dollarida shakllanganligi,
mamlakatimiz tijorat banklari tomonidan chet el valyutasida
berilgankreditlarning
66 foizdan ortiq qismini (2006 yilning 1 yanvar holatiga) AQSH dollarida
berilganligi O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki xorijiy valyutalardagi
zaxiralarining diversifikatsiya darajasiga salbiy ta‘sirqilmoqda. Oltinni
xalqaro oltin bozorlarida (asosan London va Syurix bozorlarida) qulay bozor
baholarida sotish malakali mutaxassislarning mavjud bo’lishini taqozo
etadi, mabodo, respublikamiz Markaziy bankida bunday kadrlarning,
ya‘ni oltin savdosi bilan shug’ullanuvchi kadrlarning etishmasligi muammosi
mavjud bo’lsa, u holda Gold svop operatsiyalarini xalqaro hisob-kitoblar banki
orqali amalga oshirish mumkin. Halqaro hisob-kitoblar banki markaziy
banklarga valyutalar va oltindagi zaxiralarni svop
sharti bo’yicha joylashtirish, depozit-ssuda
operatsiyalarini amalga oshirishda amaliy yordamko’rsatadi.
SHuningdek, Markaziy bank O’zbekiston hukumatiga, uning
xorijiy investitsiyalar va xalqaro kreditlar bo’yicha bergan kafilliklari bo’yicha
majburiyatlarini bajarishda, Gold svop operatsiyalari orqali amaliy yordam

27ko’rsatishi mumkin. YA‘ni, Markaziy bank hukumatning xorijiy valyutadagi
to’lovlari uchun zarur bo’lgan miqdordagi tushumni olish imkonini beradigan
miqdordagi spot sharti bo’yicha sotadi. Xorijiy valyutada olingan tushumni
hukumatga beradi. Undan keyin esa, Markaziy bank bilanhukumat o’rtasida
to’zilgan to’lov shartnomasining muddatidan kelib chiqqan holda,
Markaziy bank xorijiy Markaziy bank bilan forvard valyuta shartnomasini
to’zadi. Forvard shartnomasining muddati tugashi bilan O’zbekiston
Respublikasi Markaziy banki Hukumatdan olingan xorijiy valyutadagi tushum
hisobidan oltinni forvard kursi bo’yicha sotib oladi. Milliy valyuta kursining
iste‘mol tovarlarining bahosiga nisbatan yuzaga kelishi mumkin bo’lgan salbiy
ta‘siriga barham berish markaziy banklarning valyuta siyosatida muhim o’rin
egallaydi. Buning boisi shundaki, inflyasiya va valyuta kursi o’rtasida o’zviy
aloqadorlik mavjud. Odatda, milliy valyuta kursining pasayishi kelgusida
inflyasiyaning o’sishiga olib keladi. Inflyasion tayziq foiz stavkalarining o’sishi
bilan susayishi mumkin, ammo foiz stavkalarining o’sishi investitsion va
iste‘molchi talabining pasayishiga olib kelishi mumkin.Agar
Ochiq bozordagi operatsiyalar muomaladagi pul massasini boshqarish,
bank tizimi likvidligini tartibga solish va foiz stavkalari barqarorligini
ta‘minlovchi asosiy instrumentlardan biri sifatida Markaziy bank tomonidan
muntazam ravishda keng qo’llanilibkelinmoqda.
Markaziy bank tomonidan pul-kredit ko’rsatkichlarining maqsadli
parametrlaridan kelib chiqqan holda, to’lov balansining ijobiy saldosi hisobiga
shakllangan qo’shimcha likvidlikni sterilizatsiya qilish operatsiyalari o’tkazilib
borildi.
O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining ochiq bozor operatsiyalarida
oldi-sotdi ob‘ekti bo’lib hukumatning qisqa muddatli obligatsiyalari va o’rta
muddatli xazina majburiyatlaridan foydalanilmoqda. SHu bilan birga,
respublikamizda muomalada O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining
obligatsiyalari mavjud. Ammo bu obligatsiyalar tijorat banklarining vakillik
hisobraqamlaridagi likvidlilikning ma‘lum qismini olib qo’yish maqsadida

28emissiya qilingan. Bir qator rivojlangan sanoat davlatlarida, masalan, AQSH,
GFR, Buyuk Britaniya va Fransiyada Markaziy bankning qimmatli qog’ozni
bevosita emitentning o’zidan sotib olishi ochiq bozor operatsiyasi hisoblanmaydi,
balki kredit operatsiyasi hisoblanadi. Masalan, hukumatning qimmatli qog’ozlarini
bevosita hukumatning o’zidan sotib olish Davlat byudjeti harajatlarini Markaziy
bank tomonidan kreditlanishi hisoblanadi
Xulosa
Xulosa o'rnida shuni aytish kerakki, inflyatsiya liar qanday davlat uchun
xavfli hisoblanadi. Hatto iqtisodiyoti rivojlangan davlatlar xam inflyatsiya davrida
og'ir ahvolga tushub qoladi, shu sababli xam davlatlar undan qochishga harakat
qilishadi va inflyatsiya davrida undan qutilishni harqanday choralarini qo'llashga
harakat qiladi.
Mustaqillik yillarida yurtimizda ham inflyatsiya eng yuqori cho'qqisiga
chiqdi. Lekin o'zvaqtida ko'rilgan chora va tadbirlar samarasi bilan oldin ко'rib ish
qilish natijasida inflyatsiya darajasi pasayishiga erishildi.
Ammo hozirgi vaqtda ham yurtimizda inflyatsiya biroz yuqori ekanligini
etiborga oladigan bo'lsak bu bizga xavflidek tuyulishi mumkin. Lekin shuni
etiborga olish kerakki inflyatsiya faqatgina davlatning yomon ahvolda ekanligini
bildiribgina qolmay balki uning yaxshi holatda ekanligini xam bildirishi mumkin.
Albatta qanday qilib degan savol tug'ulishi mumkin, bunga javoban
misolkeltiradigan bo'lsak: misol uchun Qirg'iziston davlatini oladigan bo'lsak
uyerdagi inflyatsiyaning yuqorilashishi kam maxsulot ishlab chiqarishdan yoki
davlat byudjeti defetsetini qorlash uchun muomalaga ko'p miqdorda pul chiqarish
oqibati bo'lishi mumkin. Lekin O'zbekistonni qaraydigan bo'lsak buyerdagi 7-8 %
lik inflyatsiya davlat byudjetining katta qismi ijtimoiy sohalami rivojlantirish
uchun yo'naltirilganligidan darak beradi. Bu albatta ijobiy inflyatsiya bo'lib

29vaqtinchalik holat hisoblanadi.
Kurs ishi yozish uchun tavsiya etiladigan adabiyotlar
Asosiy adabiyotlar
1. Djumayev Z.A. Makroiqtisodiyot. O‘quv qo‘llanma.- T.: «Innovatsion rivojlanish
nashriyot-matbaa uyi», 2018. - 300 bet.
2. N. Gregory Mankiw. Macroeconomics. 9 th edition. Harvard University. NY.: Worth
Publishers, 2016
3. Miropol`skogo D.Yu., Brodskiy T.G., Makroekonomika. Uchebnik dlya vuzov. – SPb.:
Piter, 2018. – 368 s.
4. Nosova S. Mikroekonomika. Makroekonomika. Uchebnik. – M.: Knorus, 2014, – 468 s.
5. Zolotarchuk V.V. Makroekonomika: Uchebnik. - M.: INFRA-M, 2015. - 537 s.
6. Guseynov R.M., Semenixina V.A. Makroekonomika. Uchebnoe posobie. - M.: 2014. –
254 s.
7. Ivasenko A.G., Nikonova Ya.I. Makroekonomika. Uchebnoe posobie — Moskva :
KnoRus, 2016. — 314 s
8. G’.E.Zaxidov, M.T.Asqarova, Z.A. Djumayev, L.F.Amirov, H.A. Hakimov.
Makroiqtisodiyot. Darslik. T.: IQTISODIYOT, 2019
9. B.T. Salimov, M.T. Asqarova, I.A. Yakubov, M.S. Yusupov,
H.A. Hakimov, G‘.T. Yuldashev. Mikroiqtisodiyot.Makroiqtisodiyot. Darslik. T.:
IQTISODIYOT, 2019.

30Qo'shimcha adabiyotlar
1. O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi – T.: O'zbekiston, 2018.– 76 b.
2. Ishmuhamedov A.E., Djumaev Z.A, Jumaev Q. X. Makroiqtisodiyot: O‘quv
qo‘llanma. T.: O‘zbekiston Yozuvchilar uyushmasi adabiyot jamg‘armasi nashriyoti, 2005.
-192 bet.
3. Axmedov D.Q., Ishmuxamedov A.E., Jumaev Q.X., Djumaev Z.A.
Makroiqtisodiyot. O'quv qo'llanma. T.: «O'zbekiston yozuvchilar uyushmasining Adabiyot
jamg'armasi nashriyoti», 2004. -240 bet.
4. Abel A.B., Bernanke B.S., Croushore D. Macroeconomics. 8 th edition. USA:
Amazon, 2013.
5. Voronin A.Yu., Kirshin I.A. Makroekonomika – I. Uchebnoe posobie / - M.: NITs
Infra-M, 2013. - 110 s.
6. Marыganova E.A., Shapiro S.A. Makroekonomika. Ekspress kurs.: uchebnoe
posobie- M.: KPORUS, 2010.-302 s.
7. Vechkanov G.S., Vechkanova G.R. Makroekonomika; Uchebnik dlya vuzov. SPb.:
Piter, 2009. -350 s.
8. Samuel`son, Pol E., Nordxaus, Vil`yam D. Makroekonomika. Uchebnoe posobie.
M.: OOO «I.D. Vil`yams», 2009. -592 s.
9. Agapova T.A., Seregina S.F. Makroekonomika. Uchebnik. M.: «Delo i Servis»,
2005. -464 s.
10. O'zbekiston raqamlarda 2017-2018. O'zbekiston Respublikasining yillik statistik
to'plami – T.: 45. O'zbekiston Respublikasi Davlat statitika qo'mitasi. 2019. - 130 str.

31 Internet saytlari
1. www.gov.uz - O'zbekiston Respublikasi Hukumat portali.
2. www.lex.uz - O'zbekiston Respublikasi Qonun hujjatlari ma’lumotlari milliy bazasi.
3. www.mineconomy.uz - O'zbekiston Respublikasi Iqtisodiy taraqqiyot va
kambag'allikni qisqartirish vazirligi sayti.
4. www.mf.uz - O'zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi sayti.
5. www.stat.uz - O'zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo'mitasi sayti.
6. www. soliq.uz - O'zbekiston Respublikasi Davlat soliq qo'mitasi sayti.
7. www.cbu.uz - O'zbekiston Respublikasi Markaziy banki sayti.
8. www.webofscience.com - Xalqaro ilmiy maqolalar platformasi.
9. www.sciencedirect.com - Xalqaro ilmiy maqolalar platformasi.
10. www.wordbank.org – Jahon banki sayti.
11. www.scopus.com- Xalqaro ilmiy maqolalar platformasi.
12. www.ebrd.org – Evropa tiklanish va taraqqiyot banki sayti.
13. www.imf.org – Xalqaro valyuta jamg'armasi sayti.

$32\$

Sotib olish