Inflatsiyaning mohiyati va kelib chiqish sabablari - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	25000UZS
Hajmi	430.0KB
Xaridlar	5
Yuklab olingan sana	13 Aprel 2025
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Nurali Murodullayev

Ro'yxatga olish sanasi 01 Aprel 2025

8 Sotish

Inflatsiyaning mohiyati va kelib chiqish sabablari

Sotib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
TERMIZ IQTISODIYOT VA SERVIS INSTITUTI
IQTISODIYOT VA AXBOROT FAKULTETI
IQTISODIYOT KAFEDRASI
IQTISODIYOT (tarmoqlari va sohalari bo‘yicha) TA’LIM YO’NALISHI
“MAKROIQTISODIYOT” FANIDAN
K U R S I S H I
MAVZU: INFLATSIYANING MOHIYATI VA KELIB CHIQISH
SABABLARI

Bajardi:
Ilmiy rahbar: __________________________
Termiz – 202 5
1

MUNDARIJA
KIRISH ........................................... .........................................................................3
I-BOB INFLATSIYA NAZARIYALARI VA UNI JILOVLASH USULLAR.. 8
1.1 Inflyasiya tushunchasi va turlari.................. . ......................................................8
1.2 Inflyasiyaning vujudga kelish sababalari.........................................................14
1.3 O‘zbekistonda inflyatsiyaga qarshi siyosatning olib borilishi. .........................17
II-BOB INFLATSIYANING MOHIYATI VA UNING YUZAGA CHIQISH
SHAKLLARI........................................................................................................21
2.1 Inflyasiyaning ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlari.....................................................21
2.2 Inflatsiyaning iqtisodiy-ijtimoiy oqibatlari va uni jilovlash usullari................24
2.3 Inflyasiyaga qarshi kurashish yo‘llari...............................................................29
XULOSA ................................................................................................................32
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR …………………..................…........…34
2

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Bugungi kun iqtisodiy dunyosida inflatsiya
fenomeni insoniyat hayotining ajralmas qismi sifatida namoyon bo‘lib, u har bir
davlat iqtisodiyotining barqarorligiga ta'sir etuvchi muhim omillardan biridir.
Inflatsiya, ya'ni narxlar darajasining uzluksiz oshishi jarayoni, nafaqat
iqtisodchilarni, balki odamlarda ham keng muhokama mavzusi bo‘lib kelmoqda.
Uning sabablari, oqibatlari va nazorat usullari, ayniqsa, rivojlanayotgan davlatlar
uchun dolzarb masalalar sirasiga kiradi. Dastlab, inflatsiya tushunchasi bozor
iqtisodiyoti bilan chambarchas bog’liq bo‘lib, uning kelib chiqish sabablarini
to‘g’ri tahlil qilish davlatlarning uzoq muddatli iqtisodiy siyosatini shakllantirish
uchun zarurdir. Masalan, talab va taklif o‘rtasidagi nomutanosiblik, davlatning pul-
kredit siyosati yoki tashqi iqtisodiy omillar inflatsiya darajasining ko‘tarilishiga
sabab bo‘ladi. Shuning uchun ushbu jarayonni chuqur o‘rganish, iqtisodiy
barqarorlikni ta’minlash yo‘lida muhim qadam hisoblanadi. Shuningdek,
inflatsiyaning zamonaviy iqtisodiyotdagi roli aholini qiziqtiradigan muammolar
bilan bog’liq. Narxlarning o‘sishi turmush darajasi va aholi farovonligiga bevosita
ta'sir ko‘rsatadi. Shu sababli, inflatsiyaga qarshi samarali choralarni izlash
iqtisodiy siyosatning asosiy maqsadlaridan biriga aylangan. Ayniqsa,
pandemiyadan keyingi global iqtisodiy qiyinchiliklar sharoitida inflatsiyaning
boshqaruvi jahon hamjamiyatining diqqat markazida. Inflatsiyani nazorat qilish
hozirgi zamon iqtisodiy siyosatining markaziy yo‘nalishlaridan biri hisoblanadi.
Bu jarayon murakkab va ko‘p qirrali bo‘lib, uni boshqarishda davlat iqtisodiy
siyosati muhim ahamiyat kasb etadi. Markaziy banklar tomonidan amalga
oshiriladigan pul-kredit siyosati inflatsiya darajasini muvozanatda saqlash uchun
asosiy vositalardan biridir. Pul massasining oshishi va foiz stavkalarining
o‘zgarishi inflatsiya darajasiga bevosita ta'sir ko‘rsatadi Bundan tashqari, soliq
siyosati va fiskal choralardan foydalanish ham inflatsiyani nazorat qilishda
samarali vositalar sifatida xizmat qiladi. Masalan, davlat xarajatlarini cheklash
yoki ma'lum imtiyozlarni qisqartirish narx darajasini barqarorlashtirishga yordam
beradi. Shu bilan birga, davlatning xorijiy investitsiyalarni jalb qilish siyosati
3

inflatsiyani kamaytiruvchi omil sifatida ta'sir ko‘rsatadi . Hozirgi iqtisodiy sharoitda
inflatsiyaga qarshi kurashning yangi metodlarini izlash dolzarb masalaga aylangan.
Ayniqsa, rivojlanayotgan davlatlarda inflatsiyani boshqarish va uning ijtimoiy-
iqtisodiy ta'sirini minimal darajaga tushirish bo‘yicha tadqiqotlar davom etmoqda.
Innovatsion texnologiyalar va raqamli iqtisodiyotning rivojlanishi inflatsiyani
samarali nazorat qilish usullarini taklif etmoqda. Kelajakda inflatsiyaga oid
tadqiqotlarning natijalari nafaqat iqtisodiy siyosatni takomillashtirishda, balki
jamiyatning turmush darajasini yaxshilashda ham muhim rol o‘ynaydi. Ushbu
dolzarb mavzuni chuqur o‘rganish kelajak avlodlar uchun barqaror iqtisodiy
tizimni shakllantirishga yordam beradi. Inflatsiya, ya'ni iqtisodiy tizimdagi
narxlarning umumiy darajasining oshishi, bugungi kunda jahon iqtisodiyoti uchun
eng muhim va murakkab jarayonlardan biridir. Bu hodisaning mohiyatini
tushunish va kelib chiqish sabablarini o'rganish rivojlanayotgan va rivojlangan
davlatlarda iqtisodiy barqarorlikni ta'minlashda asosiy masalalardan biri
hisoblanadi. Ushbu mavzu ilmiy va amaliy jihatdan ham dolzarb bo'lib, iqtisodiy
siyosat, xalqaro savdo va moliyaviy tizimlar nuqtai nazaridan chuqur tahlilni talab
etadi. Inflatsiya odatda narxlar darajasining o'sishi sifatida ta'riflanadi, ammo uning
mohiyati bundan kengroqdir. Bu jarayon iqtisodiy faoliyatning turli sohalariga
ta'sir ko'rsatadi va jamiyatning turmush darajasini o'zgartiradi. Inflatsiya quyidagi
yo'nalishlarda o'z ifodasini topadi:
Pulning xarid qobiliyatining pasayishi: Inflatsiya pul qiymatini pasaytiradi,
bu esa aholi turmush darajasiga salbiy ta'sir ko'rsatadi.
Iqtisodiy faollikning o'zgarishi: Narxlarning barqaror emasligi tadbirkorlik
faoliyatiga ta'sir etadi va investitsiya muhitini murakkablashtiradi.
Jamiyatdagi ijtimoiy tengsizlikning kuchayishi: Narxlar o'sishi kam
daromadli aholi qatlamlariga nisbatan kuchliroq ta'sir ko'rsatadi.
Inflatsiyaning sabablari turli omillar bilan izohlanadi. Ushbu sabablar
iqtisodiy tizimning tarkibiy xususiyatlariga va tashqi omillarga bog’liq holda
namoyon bo'ladi:
4

Talabning oshishi: Agar bozor talabi taklifdan yuqori bo'lsa, bu narxlarning
o'sishiga olib keladi. Bu jarayon "talab inflyatsiyasi" deb ataladi.
Ishlab chiqarish xarajatlarining o'sishi: Xomashyo, ishchi kuchi yoki
transport xarajatlarining oshishi "xarajat inflyatsiyasi"ni yuzaga keltiradi.
Pul massasining ortishi: Agar iqtisodiyotda aylanayotgan pul miqdori ortib,
uning nisbatan tovar va xizmatlar miqdoridan ko'proq bo'lsa, inflatsiya yuzaga
keladi.
Tashqi iqtisodiy omillar: Xalqaro bozordagi narxlar o'zgarishi, valyuta
kurslari farqlari va importga bog’liqlik inflatsiyani kuchaytiruvchi omillar bo'lishi
mumkin.
O'zbekiston iqtisodiyotida inflatsiya jarayonlari rivojlanishning turli
bosqichlarida har xil ko'rinishda namoyon bo'lgan. Mustaqillik yillarida
mamlakatda bozor iqtisodiyotiga o'tish davrida narxlar barqarorligi bilan bog’liq
muammolar mavjud edi. Keyingi yillarda olib borilgan iqtisodiy islohotlar
inflatsiyani nazorat qilishga qaratilgan bo'lib, Markaziy bank tomonidan amalga
oshirilgan pul-kredit siyosati ushbu masalada muhim ahamiyat kasb etdi. Bugungi
kunda global pandemiya va iqtisodiy qiyinchiliklar sharoitida inflatsiyani
boshqarish O'zbekiston uchun ham dolzarb masala bo'lib qolmoqda.
Iqtisodiyotning diversifikatsiyasi, xususiy sektorni qo'llab-quvvatlash va raqamli
texnologiyalarni joriy etish inflatsiyaga qarshi kurashda asosiy yo'nalishlar sifatida
qaralmoqda. Inflatsiyaning mohiyati va kelib chiqish sabablarini o'rganish bugungi
kun iqtisodiyoti uchun amaliy va ilmiy ahamiyatga ega. Ushbu masala nafaqat
iqtisodiy barqarorlikni ta'minlash, balki aholi turmush darajasini yaxshilash yo'lida
ham muhimdir. Inflatsiyani samarali nazorat qilish va uning salbiy ta'sirlarini
minimallashtirish davlatlar uchun uzoq muddatli iqtisodiy siyosatning asosiy
vazifalaridan biridir.
Kurs ishining maqsadi va vazifalari. Mazkur kurs ishining asosiy maqsadi
inflatsiyaning iqtisodiyotdagi mohiyati va kelib chiqish sabablarini o‘rganish
hamda uning iqtisodiy jarayonlarga ta'sirini tahlil qilishdan iborat. Shuningdek,
inflatsiyani nazorat qilish usullari va uning salbiy oqibatlarini kamaytirish
5

yo‘llarini aniqlash orqali iqtisodiy barqarorlikka erishish bo‘yicha tavsiyalar ishlab
chiqish maqsad qilingan. Mazkur kurs ishining vazifalari iqtisodiyotdagi
inflatsiyaning mohiyati, kelib chiqish sabablari va ta'sirini chuqur o‘rganishga
qaratilgan bo‘lib, ular iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash va kelgusida samarali
siyosatni shakllantirishda muhim rol o‘ynaydi. Ushbu vazifalar chuqur ilmiy tahlil,
amaliy tavsiyalar ishlab chiqish va iqtisodiy muammolarni hal qilishni o‘z ichiga
oladi. Dastlabki vazifa inflatsiyaning nazariy asoslarini o‘rganishdan iborat.
Inflatsiya iqtisodiy tizimda qanday shakllanishi, uning turlari va iqtisodiyotda
tutgan o‘rni haqida to‘liq tasavvurga ega bo‘lish muhimdir. Bu vazifa iqtisodiy
jarayonlarni chuqurroq anglash va kelgusida inflatsiya bilan bog’liq muammolarni
oldini olish uchun mustahkam ilmiy asos yaratadi. Keyingi vazifa inflatsiyaning
kelib chiqish sabablarini aniqlashdir. Talab va taklif o‘rtasidagi nomutanosiblik,
ishlab chiqarish xarajatlari, tashqi iqtisodiy omillar va pul-kredit siyosatining
oqibatlarini tahlil qilish orqali inflatsiyaning asl sabablariga e’tibor qaratiladi.
Ushbu vazifa iqtisodiy jarayonlarni chuqur tahlil qilish va mamlakat
iqtisodiyotining barqarorligini ta’minlash yo‘lida muhim qadamdir. Shuningdek,
O‘zbekiston iqtisodiyotida inflatsiyaning holatini o‘rganish vazifasi kurs ishining
ajralmas qismi hisoblanadi. Mahalliy sharoitda inflatsiyaning o‘ziga xos jihatlarini
tahlil qilish orqali mamlakat iqtisodiyotining ijobiy va salbiy tomonlarini aniqlash
mumkin. Ushbu vazifa mahalliy iqtisodiy jarayonlarni chuqur anglash va amaliy
takliflar ishlab chiqishga yordam beradi. Xalqaro tajribalarni o‘rganish vazifasi esa
inflatsiyaga qarshi kurashda samarali usullarni izlashda muhim rol o‘ynaydi.
Rivojlangan davlatlarning tajribasi va ularning inflatsiyani nazorat qilish usullarini
o‘rganish orqali mamlakat iqtisodiyotiga moslashuvchan strategiyalar ishlab
chiqish mumkin. Bu esa iqtisodiy siyosatni takomillashtirishga xizmat qiladi.
So‘nggi vazifa inflatsiyaga qarshi kurash bo‘yicha amaliy tavsiyalar ishlab
chiqishga qaratilgan. Bu vazifa kurs ishining yakuniy maqsadi sifatida tanlanib,
iqtisodiy barqarorlik va aholi farovonligini oshirish yo‘lida amaliy choralarni taklif
etadi. Ushbu tavsiyalar mamlakat iqtisodiyotining rivojlanishi uchun mustahkam
poydevor yaratadi.
6

Kurs ishining ilmiyligi. Har qanday kurs ishi ilmiy tadqiqot jarayonining
ajralmas qismi bo‘lib, u nafaqat nazariy bilimlarni oshirish, balki amaliy natijalarni
olishga qaratilgan faoliyatdir. Inflatsiya mavzusidagi kurs ishi esa, o‘zining
dolzarbligi va keng qamrovli tadqiqot talab qilishi bilan ajralib turadi. Ushbu
ishning ilmiyligi bir necha jihatlar bilan izohlanadi. Avvalo, kurs ishi mavzusining
nazariy asoslari ilmiylikning eng muhim mezoni hisoblanadi. Ish davomida
inflatsiyaning mohiyati, sabablari va iqtisodiyotdagi roli haqida mavjud ilmiy
nazariyalar chuqur o‘rganiladi. Bu jarayon iqtisod faniga oid asarlarni, taniqli
iqtisodchilar va olimlarning tadqiqotlarini tahlil qilishni o‘z ichiga oladi. Nazariy
bilimlar asosida inflatsiya jarayonini yaxlit tushunish va uning iqtisodiy muhitga
ta'sirini baholash imkoniyati yaratiladi. Shuningdek, kurs ishida statistik va empirik
ma'lumotlardan foydalanish ilmiylikning muhim elementi hisoblanadi. Inflatsiya
darajasining o‘zgarishlari, uning ijtimoiy-iqtisodiy ta'siri va kelib chiqish omillari
aniq ma'lumotlar asosida tahlil qilinadi. Ushbu empirik yondashuv iqtisodiy
jarayonlarning aniq tasvirini yaratish imkonini beradi va ilmiy natijalarning
asoslanganligini ta'minlaydi. Bundan tashqari, kurs ishida ilmiy metodlardan
foydalanish ham muhim ahamiyat kasb etadi. Masalan, tahlil qilish, solishtirish,
taqqoslash va modellash kabi usullar orqali inflatsiyaning sabablari va oqibatlarini
chuqur o‘rganish mumkin. Ushbu metodlar orqali ilmiy dalillarga asoslangan
xulosalar chiqariladi va ularning asoslanganligi ta'minlanadi. Eng muhimi, kurs
ishining ilmiy yondashuvi iqtisodiy muammolarni hal qilishga qaratilgan amaliy
tavsiyalar ishlab chiqishni o‘z ichiga oladi. Inflatsiyaga qarshi samarali choralar va
uni boshqarish usullari haqida takliflar ilgari suriladi. Ushbu tavsiyalar nafaqat
ilmiy nazariya, balki iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash bo‘yicha amaliy natijalar
bilan ham mustahkamlanadi.
Kurs ishining hajmi. Kurs ishi 3 4 bet matndan iborat. Kurs ishi kirish, 2 ta
bob, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.
7

I-BOB INFLATSIYA NAZARIYALARI VA UNI JILOVLASH USULLAR
1.1 Inflyasiya tushunchasi va turlari
Muomalada qog’oz pullar va tangalarning mavjudligi inflyatsiyani keltirib
chiqaradigan iqtisodiy kategoriyalardan biridir. "Inflyatsiya" so'zi lotincha so'zdan
olingan - "shishgan", "bo'rttirilgan", "buzilgan" degan ma’noni anglatadi.
Inflyatsiyaning iqtisodiy mohiyati mamlakatdagi tovar va xizmatlar bahosi
umumiy darajasining oshishi (o’sishi) tushuniladi. Birinchi marta "inflyatsiya"
so'zini amerikalik iqtisodchi A. Delmar 1864 yilda kiritgan. Bunga AQSH Federal
hukumati 1861-1865 yillarda Amerika fuqarolar urushi davrida katta miqdorda
qog oz pullarni muomalaga chiqarganligi sabab bo lgan. G arbiy Yevropaʻ ʻ ʻ
mamlakatlari iqtisodiy adabiyotlarida “inflyatsiya” atamasi Birinchi jahon
urushidan keyin va sobiq Ittifoqda 1920-yillarning o rtalarida paydo bo lgan.
ʻ ʻ
Ammo shuni ta'kidlash kerakki, inflyatsiya natijasida pulning qadrsizlanishi va
to'lov qobiliyatining pasayishi tarixiy qog’oz pullarning muomalaga kiritilishi va
tangalarning denonsatsiyasi boshlandi. Dastlabki yillarda inflyatsiyaning asosiy
sabablaridan biri - bu davlat tomonidan hech qanday real qiymati bo'lmagan
tangalar tarqatilishi iqtisodiyotga zarar keltiradi. Masalan, qadimgi Yunonistonda
miloddan avvalgi VI asrda metall tangalardagi qimmatbaho metallar tarkibining
yarmidan ko‘pi oddiy metallar, ya`ni mahalliy bo‘lmagan metallar bilan
almashtirilgan. Rim imperiyasi haqida ham shunday deyish mumkin. O'rta asrlarda
ko'plab davlatlar hukmdorlari kumush tangalarni misga, keyin esa oddiy
alyuminiyga almashtirdilar. Bu jarayon hukumat tomonidan qimmatbaho
metallarning katta qutqaruvi sifatida tan olingan. Biroq, pulning to'lov qobiliyati
pasayib ketdi. Qog’oz pullarning muomalada paydo bo'lishi natijasida ularni
qog’oz pullar bilan almashtirish orqali tangalar bilan inflyatsiya muammosi hal
qilindi. Davlatlar hukumatlari tomonidan barqaror pul tizimini yaratish orqali o rta
ʻ
asrlarda yuzaga kelgan muammolarni bartaraf etishga urinishlar bo ldi.
ʻ XVIII-XIX
asrlarda va XX asr boshlarida ayrim mamlakatlarda inflyatsiya muammosi Birinchi
jahon urushigacha davriy xarakterga ega edi. Masalan, Frantsiyada - 1789-1791
yillardagi buyuk frantsuz inqilobi davrida, 19-asr boshlarida Napoleon Angliya
8

urushi paytida. Oltin monometallizm tizimi joriy qilingan mamlakatlarda uzoq
yillardan buyon barqaror pul tizimi faoliyat yuritib kelmoqda. Birinchi jahon
urushi davrida oltin monometallizm tizimining barbod bo lishi va oltin tangalarʻ
kursining bekor qilinishi natijasida davlat o zining inflyatsiyaga qarshi
ʻ
mexanizmini yo qotdi.
ʻ Shu nuqtai nazardan qaraganda, inflyatsiya iqtisodiyotga
xos bo‘lib, barcha mamlakatlarda jiddiy muammoga aylandi. Inflyatsiyaning
mohiyati iqtisodiy adabiyotlarda turli iqtisodchilar tomonidan turlicha ochib
berilgan. Xususan, K.R.Makkonnel, S.Bryu va Flinn Sh.M Ushbu kateqoriyaga
quyidagicha ta’rif bergan: “Inflyatsiya - bu umumiy narxlar darajasining oshishi”
Inflyatsiyani iqtisod xarajatlarining o‘rtacha o‘sishini ta’kidlaydi. Markazlashgan
iqtisodiyotda yuzaga keladigan inflyatsiya. 1930-yillarda qog’oz va tanga pullar
iqtisodiyotning “pul kanallari”ni to‘ldiradi, bu esa o‘z navbatida inflyatsiyaga olib
keladi. 1940-yillarda oz miqdordagi pul baribir inflyatsiyaga olib kelishini
anglatardi; 1950yillarda inflyatsiyaning asosiy sababi oltin va boshqa moddiy
boyliklar yetishmasligi edi. 1960-yillarda iqtisodchilar inflyatsiyani murakkab,
ko p qirrali ijtimoiy-iqtisodiy jarayon va tashqi va ichki omillar bilan
ʻ
belgilanadigan iqtisodiy kategoriya sifatida ko rib chiqdilar.
ʻ Bir qator xorijiy va
mahalliy olimlar inflyatsiyaning iqtisodiy mohiyati haqida o‘z fikrlarini bildirdilar.
Jumladan, rus iqtisodchilari V.Shchegortsov va V.A.Taran: “Inflyatsiya - bu
tovarlar va xizmatlar narxining ularning qiymatini o'zgartirmagan holda oshishi va
bu jarayonda pul qiymatining pasayishidir”. Iqtisodchi olim, professor
Sh.Abdullayeva inflyatsiyaning iqtisodiy mohiyatini shunday ta’riflaydi:
“Inflyatsiya so‘zining iqtisodiy mohiyati tovarlar uchun ko‘proq pul va ularning
qiymatini bildiradi”. Inflyatsiyaning mohiyati to‘g’risida turlicha fikrlar
mavjudligini ko‘rdik. Bizning fikrimizcha, “inflyatsiya tovar va xizmatlar
narxining oshishi natijasida muomaladagi qog’oz va tangalarning xarid
qobiliyatining pasayishidir”. Tovarlar va xizmatlar narxlarining oshishi har doim
ham ularning muomaladagi massasining tanqisligi natijasida inflyatsiya hodisasi
hisoblanavermaydi, buni inflyatsiya deb hisoblash mumkin. Muomaladagi ortiqcha
pul taklifi, ya’ni bozorda tovar va xizmatlarning ko‘pligi natijasida bozor
9

kon’yunkturasining o‘zgarishi iqtisodiyotda inflyatsiya yo‘qligini anglatmaydi.
Bunda narxlarning oshishi inflyatsion bo'lmagan omillarning ta'siri bilan bog’liq
bo'ladi. Xususan, iqtisodiy va tabiiy resurslarning tanqisligi, ularning narxining
oshishi, sifati pastligi natijasida sifatsiz tovar va xizmatlar narxining oshishi.
Umuman olganda shuni ta'kidlash kerakki, iqtisodiyotda inflyatsiyaning paydo
bo'lishi pul muomalasi hajmining haddan tashqari ko'payishi natijasida pul
muomalasi bilan bog’liq iqtisodiy inqirozdan dalolat beradi. Bu quyidagilar:
-tovarlar va xizmatlarning umumiy qiymatining sezilarli darajada oshishi va
ularning etishmasligi;
- rezidentlarning milliy valyutadan "qochishi" dalolat va chet el valyutasini
jamlashdan;
-milliy valyuta kursining chet el valyutasida qadrsizlanishidan;
- ko'chmas mulk uchun yukori darajada mablaglarni taqsimlanishi;
- tovar va xizmatlar narxini oshishidan iqtisodiy manfaatdorligi.
Inflyatsiya narxlar indeksi yordamida o'lchanadi. Eslatib o'tamiz, indeks narxlar
bazaviy davrga nisbatan ularning umumiy darajasini belgilaydi. Iste'mol narxlari
indeksi (IBI) - o'rtacha narxni o'lchaydi tipik shahar aholisining "iste'mol savati".
Iqtisodiyotda inflyatsiyani aniqlashning turli usullari mavjud bo'lib, ularning
aksariyati iste'mol narxlari indeksi va inflyatsiya darajasi hal qiluvchi hisoblanadi.
bu yerda IBI - iste'mol narxlari indeksi;
CRDF - joriy savat narxlari;
UDCF - oldingi iste'mol tovarlari savati.
10

bu erda - joriy davrdagi iste'mol narxlari;
-bazaviy davrdagi iste'mol narx
Iste'mol savati - bu odamlarning asosiy ehtiyojlarini qondirish uchun zarur
bo'lgan tovarlar va xizmatlar yig’indisidir. Savat yordamida hayot uchun zarur
bo'lgan tovarlar va xizmatlarning minimal miqdori hisoblanadi. Iste'mol savati
tovar va xizmatlar turini o'z ichiga oladi: Rossiyada 407, AQShda 300, Frantsiyada
250, Buyuk Britaniyada 350, Germaniyada 475. Pul tovarlarga, oltinga va uz
qadrini, barqarorligini saqlab qolgan chet el valyutalariga nisbatan qadrsizlanadi.
Inflyasiya narx indeksi yordamida bazis davrga nisbatan aniqlanadi. Inflyasiya
narx indeksi yordamida bazis davrga nisbatan aniklanadi. Masalan,
iste'molchiliktovarlariga narx indeksi 1998 yil 113, 6; 1999 yil — 118,3 ga teng
bulsa, inflyasiya sur'ati quyidagicha buladi: (118,3-113,6) / 113,6 *100% = 4,1%.
Inflyasiyani aniqlashda Laspeyres indeksi va Paasche indeksi orqali
aniqlanadi.
Laspeyres indeksi
Laspeyres indeksi ikki davr narxlarini bazaviy davrning iste'mol hajmi bo'yicha
tortish yo'li bilan aniqlanadi va joriy davrda sodir bo'lgan bazaviy davr iste'mol
savati narxining o'zgarishini aks ettiradi. Indeks bir xil iste'mol tovarlari to'plamini
joriy narxlarda
sotib olish bilan bog’liq iste'mol xarajatlarining bazaviy davr iste'mol savatini sotib
olish xarajatlariga nisbati sifatida hisoblanadi
Laspeyres indeksi iste'molchi inflyatsiyasini baholash uchun ishlatiladi. Bazaviy
davrning iste'mol savatchasi narxlari dinamikasini aks ettiruvchi Laspeyres indeksi
11

tovarlar narxlarining o'zgarishi natijasida yuzaga keladigan iste'mol tarkibidagi
o'zgarishlarni hisobga olmaydi. Faqat daromad effektini aks ettirgan va
almashtirish effektini e’tiborsiz qoldirib, bu indeks narxlar ko‘tarilganda
inflyatsiyani yuqori baholaydi va narxlar pasayganda kam baholaydi.
Paasche indeksi
Paasche indeksi tovarlar bahosidagi o'zgarishlarni tavsiflash uchun hisoblangan
narx indekslaridan biridir. U ikki davr narxlarini joriy davrdagi iste'mol hajmlari
bo'yicha tortish yo'li bilan aniqlanadi va joriy davr iste'mol savati narxining
o'zgarishini aks ettiradi. U joriy iste'mol xarajatlarining bazaviy davr narxlarida
o'rnatilgan bir xil assortimentni sotib olish xarajatlariga nisbati sifatida
hisoblanadi:
Joriy davrning iste'mol savati uchun narxlar dinamikasini aks ettiruvchi, Paasche
indeksi daromad ta'sirini to'liq aks ettirmaydi. Natijada narxlar pasayganda
ularning o'zgarishini haddan tashqari baholash va o'sish holatlarida kam baholanish
paydo bo'ladi.
YaIMning pul hajmini tuzatish bilan bog’liq narxlar indeksi YaIM deflyatori
deb ataladi. Inflyatsiya universal bo'lib, u asosan quyidagi shakllarda ifodalanishi
mumkin:
sudraluvchi inflyasiya;
• shiddatli inflyasiya;
• giperinflyatsiya;
• kutilayotgan va kutilmagan inflyatsiya;
• ochiq inflyatsiya;
• yopiq inflyatsiya 1
Sudraluvchi inflyasiya- uzoq vaqt davomida barqaror va past darajada
bo’lgan inflyatsiya (zamonaviy iqtisodiyot uchun yiliga 1-4% normal hisoblanadi).
1
(Mardonova, 2021, bb.70-75).
12

Baholarning o’rtacha yillik usishi 5-10 foizdan oshmaydi. Inflyatsiyaning bu turi
ko’proq rivojlangan mamlakatlarga xos bo’lib, malakaviy iqtisodiy rivojlanish
darajasiga qadar baholar oshishi 3-4 % atrofida ham bo’lishi mumikin. Bu
inflyasiya aksincha ishlab chiqarishni yanada rivojlantirishni takomillashtiruvchi
omil sifatida nomoyon bo’ladi. Shiddatli inflyasiya - yil davomida narxlar darajasi
20 dan 200% gacha ko'tariladi. Inflyatsiya darajasi keskin oshadi, milliy iqtisodiyot
inflyatsiya darajasiga salbiy ta'sir ko'rsatadi. Aholining milliy valyutaga bo‘lgan
ishonchi pasayib, o‘z mablag’lariga bo‘lgan ehtiyoj ko‘chmas mulk, zargarlik
buyumlari va chet el valyutasiga aylantirilmoqda. Giperinflyatsiya - narxlar,
asosan, giperinflyatsiya tufayli tez o'sib boradi, tovarlar va xizmatlar narxi 100%
oyiga va yiliga o'shib, taxminan 1000% ga keskin oshadi. Mamlakat iqtisodiyoti va
pul muomalasining tanazzulga uchrashi natijasida pul-kredit siyosati butunlay
barham topishi mumkin. Birinchi jahon urushidan keyingi giperinflyatsiya
Germaniya iqtisodiyotiga katta ta'sir ko'rsatdi. Shunday deb yozadi E.M. Remark.
“Men inflyatsiya nima ekanligini bilardim. Mening oylik maoshim ikki yuz
milliard edi. Ish haqi kuniga ikki marta berilardi, oylik to‘langanidan yarim soat
o‘tgach, kurs ikki baravar oshib, maoshimiz qadrini yo‘qotib qo‘yishidan qo‘rqib,
do‘konga xalq iste’moli mollarini oldik.
Kutilayotgan inflyatsiya - bu mamlakatdagi makroiqtisodiy ko'rsatkichlar
asosida bashorat qilinadi va oldindan ma'lum bo'lishi mumkin. Ijobiy tomondan,
davlat xarajatlari va kelajakdagi uy xo'jaliklari xarajatlari oshishi kutilmoqda. Shu
maqsadda davlat, yuridik va jismoniy shaxslar o‘z istiqbol rejalarini rejalashtirib,
o‘z faoliyatini shunga muvofiq tashkil etadi.
Kutilmagan inflyatsiya - iqtisodiyotda kutilmagan iqtisodiy inqiroz,
mojarolar, urushlar, qurg’oqchilik va boshqa vaziyatlar yuzaga kelishi mumkin.
Ochiq inflyatsiya – mamlakatda tovar va xizmatlar narxlarining oshishi
inflyatsiyaning bu shaklini davlat tomonidan tan olinishi va uni bartaraf etish
choralarini ochiq ko‘rishi bilan izohlanadi.
Yopiq inflyatsiya - tovar va xizmatlar narxi sun'iy ravishda pasaytiriladi,
mamlakatda qattiq pul-kredit siyosati joriy etiladi. Yopiq inflyatsiya stsenariysida
13

aholi mamlakatdagi real inflyatsiya darajasi haqida aniq ma’lumotga ega emas.
Talab inflyatsiyasi - yalpi talab haqiqiy ishlab chiqarish bilan tezroq o'sib boradi,
bu esa tovarlar va xizmatlar narxining oshishiga olib keladi. Inflyasiyani yana
quidagi turlarini farklashimiz kerak, bu ishlab chiqarish bilan bog’liq (taklif)
inflyatsiya va talab inflyatsiyasi.
1.2 Inflyasiyaning vujudga kelish sababalari
Inflyatsiyaning asosiy sababi milliy iqtisodiyotning turli sohalari, jamg’arish
va iste'mol, talab va taklif, davlat daromadlari va xarajatlari, ssuda kapitalining
manbalari va ulardan foydalanish, muomaladagi pul massasi va iqtisodiyotning
pulga bo'lgan ehtiyoji o'rtasidagi nomutanosiblikdir. Inflyatsiyaning ichki va tashqi
omillari mavjud.
Ichki omillarga quyidagilar kiradi:
- militarizm, iqtisodiyotning muvozanatlarini buzgan holda;
-iqtisodiyotning siklik rivojlanishi;
- muvozanatsiz investitsiyalar;
- davlat-monopol narx belgilashi;
- iqtisodiyotni tartibga solish;
- kredit ekspansiyasi;
- muomaladagi pulning ortiqcha bo'lishi;
- pullarning aylanish tezligining oshishi;
- ortiqcha pul massasi, milliy valyutaga ishonchning pasayishi va mamlakatning
tarqoq to'lov balansi kiradi.
Tashqi omillarga quidagilar kiradi:
-mamlakat tashqi siyosatining global tarkibiy inqirozlarning ta'siri (xom ashyo,
energiya, valyuta);
- yetakchi davlatlarning (ayniqsa AQSH) pul-kredit siyosati;
- moliyaviy va fond indekslarining o'zgarishi kiradi.
Shuni ta'kidlash kerakki, oltin va kumush tangalar davrida iqtisodiyotda inflyatsiya
bilan bog’liq muammolar bo'lmagan. Metall pullarni qog’oz va tangalar bilan
almashtirgandan so'ng, inflyatsiya iqtisodiyotdan keskin farq qila boshladi. Chunki
14

qog’oz va tangalar haqiqiy qiymatni aks ettirmaydi. Birinchi davrda bu tangalar
oltin va kumush metallar va tovarlar bilan ta'minlangan. Inflyatsiyaning yuzaga
kelishi ham mamlakatdagi ishlab chiqarish sohasi va iqtisodiy va siyosiy
omillarning natijasidir. Inflyatsiya sharoitida pul muomalasiga yordam beruvchi
omillar budjet taqchilligini qoplash uchun jalb qilingan pul mablag’lari,
iqtisodiyotda kreditlarning asossiz ko‘p hajmini oshirish, aholining mamlakat pul-
kredit siyosatiga ishonchini pasaytirish va boshqalar. Inflyasiyani ichki omillar
asosida yuzaga keltirgan davlatlar misolini ko’ramiz Rivojlanayotgan Lotin
Amerika mamlakatlari - Argentina, Braziliya, Peru davlatlarida surunkali davlat
byudjeti taqchilligi, iqtisodiy muvozanatning yo‘qligi asosiy va aylanma
mablag’lar qiymatining doimo indeksatsiya qilinishi, milliy valyuta kursining chet
el valyutasiga nisbatan tushib borishi pul qadrsizlanishining omillari hisoblanadi.
Undan pastroq, lekin muammoli darajadagi inflyasani quuidagi davlatlarda
kuzatish mumkin. Kolumbiya, Ekvador, Venesuela, Eron, Suriya kabi
mamlakatlarda ham iqtisodiy muvozanatning yo‘qligi, moliyaviy siyosatdagi
kamchiliklar - taqchillikni moliyalashtirish, xalq xo‘jaligiga ko‘p kreditlar ajratish
inflyatsiyaning mavjud bo‘lishini ta`minlamoqda. Bu mamlakatlarda inflyatsiya
shiddatli xarakterga ega bo‘lib, baholarning yillik o‘sishi 30-40% atrofida, ba`zida
undan yuqori bo‘ladi. Inflyatsiya sur`atiga qarab jamg’armalar, to‘lovlar bo‘yicha
indeksatsiya o‘tkazib boriladi, ishsizlik oshib bormoqda.
15

Ishlab chiqarish va iqtisodiy omillar mamlakatda import hajmining oshishi,
tovar va xizmatlar hajmi va sifati, mamlakatda tashqi va ichki iqtisodiy aloqalar
doirasida amalga oshirilayotgan soliq-byudjet siyosati va boshqalar bilan bog’liq.
Inflyatsiyaning asosiy sabablaridan biri iqtisodiyotdagi yalpi talab va yalpi
taklif o‘rtasidagi nomutanosiblikdir. Inflyatsiya sharoitida ishlab chiqarish jarayoni
iqtisodiy jihatdan samarasiz bo'lib qolishi natijasida kapital muomaladan chiqib
ketadi. Jarayon ko'p vaqt talab qilmagani uchun uning dastlabki bosqichi ma'lum
iqtisodiy foyda keltiradi, lekin bu jarayonni tezlashtirishga yordam beradi.
Inflyatsiya mexanizmi o'zini-o'zi ta'minlaydi, barcha tarmoqlarni qamrab oladi,
jamg’armalar hajmini, kreditlar, investisiyalar va tovarlar taklifini kamaytiradi.
Inflyatsiyaning birinchi sababi - mamlakatda bozor mexanizmlarining to'liq
amalga oshirilmaganligi, davlat daromadlari va xarajatlariga monopoliya
qoidalarining joriy etilishi. Bunda davlat byudjetining ortiqcha sarflanishi, ya’ni
byudjet taqchilligi muomaladagi qo‘shimcha pul mablag’lari hisobidan qoplanadi.
Byudjet taqchilligini qoplash uchun jalb qilingan mablag’lar tovarlarning moddiy
qiymatini ta'minlamaydi, bu esa mamlakatda inflyatsiya darajasining oshishiga olib
keladi.
Ikkinchi sabab, agar bunday to‘lovlar davlat byudjeti hisobidan
qoplanmagan bo‘lsa, muomaladagi qo‘shimcha emissiya hisobiga ish haqi va
boshqa to‘lovlarning asossiz oshirilganligidir. Natijada, inflyatsiya kabi tovarlar va
xizmatlarning narxi oshadi. Uchinchi sabab – mamlakatda ishlab chiqarilayotgan
mahsulotlar eksportining pastligi va importning yuqoriligi. Mamlakatga olib
kirilayotgan tovarlardan chet el valyutasi chiqib ketadi, chunki mamlakatda ishlab
chiqarilgan tovarlar nafaqat tashqi ehtiyojni, balki ichki ehtiyojni ham qondiradi.
Natijada milliy valyutaning xarid qobiliyati tobora salbiy bo'lib, inflyatsiya oshadi.
Inflyatsiyaning yuqoridagi omillari nafaqat bizning davrimizda, balki har xil
ko'rinishlarda mavjud bo'lgan. Inflyatsion targetlash rejimida inflyatsiya darajasini
ushlab turish uchun pul kredit siyosatining asosiy instrumentlaridan biri bo'lib,
Markaziy bank tomonidan belgilanadigan asosiy stavka hisoblanadi. Markaziy
bank asosiy stavkani o'zgartirish orqali tijorat banklari tomonidan omonat va
16

kreditlar bo'yicha taklif etiladigan foiz stavkalariga ta'sir ko'rsatishi mumkin. Bu
o'z navbatida, umumiy talab orqali iqtisodiyotdagi narx darajasiga ta'sir ko'rsatadi.
1.3 O‘zbekistonda inflyatsiyaga qarshi siyosatning olib borilishi
Inflyatsiyaga qarshi tadbirlarni amalga oshirishni uzoq muddatli va qisqa
muddatli siyosat bilan qo‘shib olib borish kerak. Uzoq muddatli siyosat
quyidagilarni o‘z ichiga oladi:
- Soliq tizimini takomillashtirish hamda davlatning xarajatlarini kamaytirish
hisobiga byudjet taqchilligini qisqartirish choralarini ko‘rish;
- Pul muomalasi sohasidagi tadbirlar, xususan pul massasi o‘sishining yo‘l
qo‘yish mumkin bo‘lgan eng yuqori me‘zonlarini, pul massasi o‘sishining har yilgi
qat‘iy limitlarini belgilash;
- Inflyatsiyani avj oldiruvchi tashqi omillarni bartaraf etish, xususan
hukumat byudjet taqchilligini moliyalashtirish maqsadida chet eldan qisqa
muddatli kreditlar va qarzlar olish yo‘li bilan iqtisodiyotga inflyatsiyaning ta‘sirini
kamaytirish, bu kreditlar va qarzlarni konvertatsiyalash hamda shu summaga milliy
valyutaning qo‘shimcha massasini chiqarish;
Inflyatsiyaga qarshi qisqa mmuddatli siyosat inflyatsiya sur‘atlarini
vaqtincha pasaytirib turishga qaratilgan bo‘lib, u quyidagilarni qamrab oladi:
-jami talab oshmagan holda tovarlar va xizmatlarni qo‘shimcha ishlab
chiqarishni rag’batlantirish hisobiga, iste‘mol tovarlarini ko‘plab miqdorda import
qilish, kkorxonalarning kata miqdordagi aksiyalarini sotish hisobiga jami taklifni
kengaytirish;
-sug’urtalash va jamg’arishni rag’batlantirish.
Inflyatsiyaga qarshi siyosat munosabati bilan inflyatsiyaga qarshi
kurashning xarajatlari masalasi keskin bo‘lib turadi. Jamiyat manfaatlari nuqtai
nazaridan olganda inflyatsiyaga qarshi kurash. Xalq xo‘jaligida kattagina zarar
ko‘rishga, ya'ni ishsizlikning o‘sishi va ishlab chiqarishning pasayishiga olib
kelishi mumkin. Ayrim hisob-kitoblarga ko‘ra, inflyatsiyani 1 foiz kamaytirish
uchun ishsizlik yil davomida o‘zining tabiiy darajasidan 2 foiz yuqori bo‘lishi
kerak, bunda real YaMM potentsial YaMM ga qaraganda 4 foiz kamayadi.
17

Ko‘pgina mamlakatlarning xukumatlari nazoratdan chiqib ketgan inflyatsiyani
jilovlashga harakat qilib, narxlar va daromadlar siyosati deb atalgan siyosatni
amalga oshirdilarki, uning asosiy vazifasi ish haqi o‘sishini cheklashdan iborat
bo‘ladi.
Bundan tashqari inflyatsiyani jilovlashning yana bir usullaridan biri
“Inflyatsion targetlash” usuliga to‘xtalib o‘tadigan bo‘lsak:
Hozirgi kunda inflyatsion targetlash pul-kredit siyosatini olib borishning eng
ommabop usullaridan biri bo'lib, ushbu usul jahondagi 40 dan ortiq mamlakatlarda
qo'llanilmoqda. “Target” so'zi ingliz tilidan olingan bo'lib, “maqsad” degan
ma'noni anglatadi. Inflyatsion targetlash rejimida inflyatsiyaning maqsadli
ko'rsatkichi (target) o'rnatiladi. Inflyatsiyaning maqsadli ko'rsatkichi (targeti)ga
erishish uchun pul-kredit siyosati mexanizmlari bosqichma-bosqich ushbu rejimga
o'tkazilib, inflyatsiyani pasaytirishda samarali instrument sifatida foydalaniladi.
O'z navbatida, ushbu rejimning qo'llanilishi narxlar barqarorligini ta'minlash orqali
o'rta muddatli istiqbolda mustahkam va barqaror iqtisodiy o'sish uchun qo'shimcha
sharoitlar yaratishi mumkin. Shu bilan birga, Markaziy bank inflyatsiya
darajasining eng mos maqsad (target)ini aniqlab olib, unga pul-kredit siyosati
instrumentlarini qo'llash, iqtisodiy rivojlanishni muntazam tahlil qilish va pul-
kredit siyosati rejalarini keng yoritish orqali erishadi. Bu rejim o'zining qabul
qilingan standartlari va tartiblariga ega. Masalan, makroiqtisodiy tahlil va
prognozlashtirish tizimidan keng foydalangan holda qaror qabul qilish, suzuvchi
valyuta kursidan foydalanish, kommunikatsiyaviy siyosat tamoyillari, valyuta
intervensiyasi strategiyasi va boshqalar. Markaziy bank inflyatsiyaning erishilishi
zarur eng mos maqsad (target)ini (masalan, inflyatsiyaning 5 foizli darajasiga
erishish) o'rnatib, ushbu targetni pul kredit siyosati instrumentlaridan foydalangan
holda saqlashi lozim. Narxlar barqarorligini ta'minlash inflyatsion targetlash
rejimiga o'tishda samarali usullardan biri bo'lib, u o'z navbatida, "O'zbekiston
Respublikasi Markaziy banki to'g’risida"gi Qonunga muvofiq, Markaziy bankning
bank tizimi va to'lov tizimlari ishlashining barqarorligini ta'minlash singari asosiy
maqsadlari qatorida turadi. Gap shundaki, past darajadagi va progonoz qilinadigan
18

(barqaror) inflyatsiya mamlakatda barqaror iqtisodiy o'sish uchun juda zaruriy omil
hisoblanadi. Binobarin, inflyatsion kutilma tijorat banklari tomonidan kredit
ajratishda undagi foiz stavkasiga qo'shiladi hamda yuqori inflyatsion kutilma kredit
foiz stavkasining yuqori bo'lishiga olib keladi. Shunday qilib, tadbirkorlar qarz
mablag’ (kredit)lardan foydalanganliklari uchun hisoblangan foiz stavkalarining
yuqori (yuqori inflyatsiya ta'sirida) bo'lishi, ularni qaytarish bilan bog’liq
to'lovlarga ta'sir qiladi. Agar foiz stavkalari (kredit uchun hisoblangan) yuqori
bo'lsa, tadbirkorlar kamroq kredit oladilar. Bu esa ularning investitsiyaviy
qobiliyatiga ta'sir etgan holda, uzoq muddatli iqtisodiy o'sishga salbiy ta'sir qiladi.
Zero, biz bugun kiritayotgan investitsiyalar - ertangi kunda tovar va xizmatlarni
ishlab chiqarishda foydalaniladigan asosiy ishlab chiqarish manbalarini yaratishda
muhim vosita bo'lib xizmat qiladi. Barqaror iqtisodiy o'sish uchun past darajadagi
va progonoz qilinadigan (barqaror) inflyatsiya markaziy banklar uchun zaruriy
shartlardan biri hisoblanadi. Shu sababli, past darajadagi va prognoz qilinadigan
(barqaror) inflyatsiyani ta'minlash aksariyat markaziy banklar tomonidan ularning
uzoq muddatli maqsadi (target) sifatida belgilanadi. Inflyatsion targetlash rejimida
inflyatsiya darajasini ushlab turish uchun pul kredit siyosatining asosiy
instrumentlaridan biri bo'lib, Markaziy bank tomonidan belgilanadigan asosiy
stavka hisoblanadi. Markaziy bank asosiy stavkani o'zgartirish orqali tijorat
banklari tomonidan omonat va kreditlar bo'yicha taklif etiladigan foiz stavkalariga
ta'sir ko'rsatishi mumkin. Bu o'z navbatida, umumiy talab orqali iqtisodiyotdagi
narx darajasiga ta'sir ko'rsatadi.
Yuqoridagilardan kelib chiqib, inflyatsion targetlash deganda – oldindan
belgilanadigan inflyatsiya darajasi (target)ni keng jamoatchilikka e'lon qilish,
hamda ushbu ko'rsatkichga erishish va uni saqlab qolish jarayoni tushuniladi.
O'zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan inflyatsion targetlash
rejimiga bosqichma-bosqich o‘tilayotgan bo'lib, 2023 yilda 5 foiz darajadagi
inflyatsion maqsad (target)ga erishish rejalashtirilgan. Inflyatsiya ko‘rsatkichini
past darajada ta‘minlash makroiqtisodiy barqarorlikning muhim omili hisoblanadi.
Prognozlashtirish va makroiqtisodiy tadqiqotlar instituti ekspertlari inflatsiyaga
19

ta‘sir yetuvchi omillar va ularning dinamikasini o‘rgandi. Unga ko‘ra,
O‘zbekistondagi inflyatsiyaga ta‘sir qiluvchi asosiy omillardan biri savdo hamkori
bo‘lgan mamlakatlardagi inflyatsiya hisoblanadi. Negaki import inflyatsiyasining
o‘sishi asosiy inflyatsiyaning taxminan 38% ini ifodalaydi. O‘zbekistonda pul
massasi, foiz stavkasi va YaIM kabi talab omillarining inflatsiyaga qo‘shgan
hissasi 29%ni tashkil yetadi. Narxga ta‘sir yetuvchi omillardagi o‘zgarishlar
mamlakatda iste‘mol narxlari indeksining 33%ga o‘sishiga turtki bo‘lmoqda.
Import inflyatsiyasi 2022-yilning 5 oyida umumiy 11% inflyatsiyaning 4,18% ini
tashkil qildi. Unda Rossiya, Xitoy, Qozog‗iston, Janubiy Koreya va Turkiya kabi
asosiy savdo hamkorlarimizning ulushi 2,73 foizga yetdi. Import inflyatsiyasiga
Rossiya va Xitoy eng kata hissa qo‘shgan. Bu davlatlarning O‘zbekiston umumiy
importidagi salmoqli ulushi (mos ravishda 21% va 19%) – 0,90% va 0,81%.
Qozog iston, Janubiy Koreya va Turkiya import inflyatsiyasining ta siri esaʻ ʼ
umumiy import inflyatsiyasining taxminan 0,45%, 0,30% va 0,28% ini tashkil etdi.
Rossiyadan inflyatsiya ta siri asosan sanoat tovarlari, mashina va transport
ʼ
uskunalarida kuzatiladi. Xuddi shunday, Xitoy import inflyatsiyasi asosan mashina
va transport uskunalari, ishlab chiqarilgan mahsulotlar va kimyoviy mahsulotlarga
ta‘sir ko‘rsatdi. Qozog’istondan import inflyatsiyasi asosan oziq-ovqat va sanoat
tovarlarida kuzatildi. Janubiy Koreya va Turkiyadan import qilingan inflyatsiya
asosan mashina va transport uskunalari narxlariga ta‘sir ko‘rsatdi. Inflyatsiya
ko‘rsatkichini past darajada ta‘minlash makroiqtisodiy barqarorlikning muhim
omili bo‗lib, bu o‘z navbatida, ijtimoiy rivojlanish, investitsiya faolligini oshirish,
mamlakat iqtisodiyotini rivojlantirishga xizmat qiluvchi zarur shart-sharoitlarni
yaratadi.2021-yil yakuniga ko‘ra O‘zbekistonda inflyatsiya darajasi 9,98 foizni
tashkil etdi. Bu O‘zbekiston uchun tarixiy voqea sanaladi. Birinchidan, bu
ko‘rsatkich 2017-yildan beri ilk bor o‗n foizdan pastladi (2020-yilda 11,1 foizni
tashkil qilgan, 2019-yilda 15,2 foiz edi, 2018-yilda 14,3 foiz, 2017-yilda 14,4 foiz).
Ikkinchidan, 2021-yil Markaziy bank mamlakatdagi inflyatsiya darajasini nazorat
qila boshlaganidan keyingi birinchi yil bo‘ldi. Regulyator o‘z maqsadiga erishdi va
inflyatsiyani 10 foizlik darajada ushlab turishning uddasidan chiqdi.
20

II-BOB INFLATSIYANING MOHIYATI VA UNING YUZAGA
CHIQISH SHAKLLARI
2.1 Inflyasiyaning ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlari
Iqtisodiyotda inflyatsiyaning paydo bo'lishi mamlakatning barcha
tarmoqlarida ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlarni yaratadi. Iqtisodchi va ekspertlarning
fikricha, mamlakatda inflyatsiyaning kuchayishi iqtisodiyot rivojiga kuchli salbiy
ta’sir ko‘rsatmaydi. Qoida tariqasida, iqtisod yillik 12 dan 14% gacha bo'lgan
stavkadan keyin inflyatsiyaga salbiy ta'sir ko'rsatadi. Biz inflyatsiyaning salbiy
ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlarini ta'kidlaymiz:
Aholining va korxonalarning nominal daromadlari hajmi kamayib, fond
bozorida real daromadlar kamayib bormoqda. Natijada aholining turmush darajasi
pasayib, yillik daromadlarining real qiymati pasayadi. Korxonalarda xom ashyo va
mahsulotlar tannarxi oshib bormoqda, bu esa moliyaviy ahvolning
yomonlashishiga olib keladi.
Mamlakatning boyligi va daromadlari bir guruh odamlar o'rtasida qayta
taqsimlanadi. Kreditorlar yutadi, qarzdor esa yutqazadi. J. Millning fikricha,
«barcha tovarlar narxining surunkali o'sishi, ya'ni. xarid qobiliyatining pasayishi va
boshqalarning iqtisodiy foydasi, qo'shimcha ishlab chiqarish hisobiga bo'ladi.
Pulni moddiy ne’matlarga almashtirish jarayoni tezlashadi. Aholining tovar,
ko'chmas mulk, qimmatbaho buyumlar, shuningdek barqaror xorijiy valyutani
sotib olishdagi iqtisodiy manfaatlari ularga tegishli bo'lgan pul mablag’lari bilan
ortadi.
Uzoq muddatli investitsiyalar uchun mablag’lar kamayadi va oxir-oqibat
to'xtaydi. Chunki kelajakdagi investitsiyalardan olingan daromad yo'qotilgan
foydadan chegirib tashlanadi.
Aholining barcha turdagi mablag’lari (jamg’arma, pul mablag’lari,
obligatsiyalar, aksiyalar va boshqalar) narxi pasayib bormoqda. Bundan tashqari,
korxona mablag’larining tannarxi, asosan, amortizatsiya to'lovlari inflyatsiya
ta'sirida bo'lib, asosiy fondlarni yangilash va rekonstruksiya qilish imkoniyati yo'q.
21

Depozitlar bo'yicha foizlarni kamaytirish. Foizlar nominal ko'rinishda
ko'tarilishi mumkin, real qiymat esa pasayadi. Buning natijasida aholining
banklardagi omonatlari hajmi kamayib, bankdan tashqari aylanmalar hajmi ortib
bormoqda.
Mikroiqtisodiy darajadagi mahsulotlarga qiziqishning yo'qolishi, buning
natijasida korxonada yangi ilmiy asbob-uskunalarni joriy etish darajasi pasayadi.
Ishchi kuchini qisqartirish.
Daromadlarni markazlashgan milliylashtirilgan taqsimlash va ularni qayta
taqsimlash. Milliy valyutaning qadrsizlanishi natijasida muomalada chet el
valyutalarining mavjudligi ortib bormoqda. Mamlakat iqtisodiyotini boshqarishda
qiyinchiliklar mavjud.
Iqtisodiy ma'lumotlarning ishonchliligi va barqarorligi haqida savol
tug’iladi. Natijada aholining makroiqtisodiy siyosati va pul tizimiga ishonchi
pasayib bormoqda.
Inflyatsiya zamonaviy iqtisodiy muhitning ajralmas qismi bo‘lib, uning
ijtimoiy va iqtisodiy sohalarga ta'siri chuqur va keng qamrovli jarayonlar bilan
bog’liq. Ushbu hodisaning salbiy oqibatlari nafaqat iqtisodiyotga, balki
jamiyatning turmush darajasi, ijtimoiy tenglik va umumiy farovonligiga ham
bevosita ta'sir ko‘rsatadi. Inflyatsiya iqtisodiyotning turli yo‘nalishlariga salbiy
ta'sir ko‘rsatadi. Birinchi navbatda, pulning xarid qobiliyatining pasayishi iqtisodiy
muhitni beqarorlashtiradi. Narxlarning oshishi sababli aholi o‘z daromadlarining
yetarli emasligini his qiladi, bu esa iste'mol talabining pasayishiga olib kelishi
mumkin. Natijada, ishlab chiqarish korxonalari zarar ko‘radi, ishsizlik darajasi
ortadi va iqtisodiy o‘sish sekinlashadi. Shuningdek, inflyatsiya investitsiya
jarayonlariga ta'sir ko‘rsatadi. O‘zgaruvchan narxlar va beqaror iqtisodiy muhit
investorlarni o‘z mablag’larini safarbar qilishdan cheklashga undaydi. Bu esa
iqtisodiy rivojlanish imkoniyatlarini cheklaydi va milliy iqtisodiyotning
raqobatbardoshligini pasaytiradi. Inflyatsiyaning ijtimoiy sohadagi ta'siri
jamiyatning kam ta'minlangan qatlamlariga yanada kuchliroq seziladi. Narxlarning
oshishi kam daromadli oilalarning asosiy ehtiyojlarini qondirishda qiyinchiliklarga
22

olib keladi, bu esa ijtimoiy tengsizlikni kuchaytiradi. Turmush darajasining
pasayishi ijtimoiy norozilik va jamiyatda keskinlikning oshishiga sabab bo‘lishi
mumkin. Bundan tashqari, inflyatsiya jamiyatdagi ijtimoiy kapitalga ham ta'sir
ko‘rsatadi. Narxlar barqaror emasligi tufayli odamlar o‘z moliyaviy rejalari va
kelajakdagi imkoniyatlari haqida xavotirga tushadilar. Bu jarayon jamiyatdagi
ishonch darajasini pasaytiradi va umumiy ijtimoiy farovonlikka salbiy ta'sir
ko‘rsatadi. Yuqorida ta'kidlangan oqibatlar inflyatsiyani nazorat qilish zarurligini
yanada ko‘rsatib beradi. Samarali iqtisodiy siyosat, jumladan, pul-kredit siyosati va
soliq tizimini takomillashtirish orqali inflyatsiyaning salbiy ta'sirlarini kamaytirish
mumkin. Shuningdek, ijtimoiy dasturlar orqali kam ta'minlangan qatlamlarni
qo‘llab-quvvatlash ijtimoiy barqarorlikni saqlashda muhim omil bo‘lib xizmat
qiladi. Inflyatsiya darajasining oshishi tadbirkorlik faoliyatiga jiddiy to'siq bo'lishi
mumkin. Narxlar barqaror emasligi sababli korxonalar ishlab chiqarish rejalari va
strategiyalarini samarali ishlab chiqishda qiyinchiliklarga duch keladilar.
Tadbirkorlar investitsiya qilishdan ehtiyot bo‘ladi, bu esa iqtisodiy o‘sish
sur’atlarini pasaytiradi. Bundan tashqari, inflyatsiya iqtisodiy barqarorlikni buzishi
sababli yangi bizneslarni boshlash va rivojlantirish xavfi ortadi. Inflyatsiya milliy
valyutaning qiymatini pasaytiradi, bu esa valyuta kursining beqarorligiga olib
keladi. Natijada, xalqaro savdo va eksport-import jarayonlari murakkablashadi.
Milliy valyutaning qadrsizlanishi xalqaro bozorda raqobatbardoshlikni pasaytirishi
va xorijiy investorlar ishonchini yo‘qotishga olib kelishi mumkin. Narxlarning
oshishi jamiyatdagi ijtimoiy muvozanatni buzadi. Kam daromadli oilalar asosiy
ehtiyojlarini qondira olmaydilar, bu esa ijtimoiy keskinlikni kuchaytiradi.
Inflyatsiya ijtimoiy tengsizlikni chuqurlashtiradi, chunki yuqori daromadli
qatlamlar narx oshishiga nisbatan kamroq ta'sirchan bo‘ladi. Bu esa jamiyatdagi
norozilik kayfiyatini kuchaytirishi mumkin. Inflyatsiyaning uzoq muddatli ta'siri
iqtisodiy o‘sish va rivojlanishni cheklaydi. Barqaror narxlar darajasi va iqtisodiy
muhit yaratilmasa, investitsiya jarayonlari sustlashadi, ishchi kuchi bozori beqaror
bo‘ladi va mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy imkoniyatlari to‘liq amalga
oshirilmaydi. Shuningdek, inflyatsiyaning boshqarilmagan darajasi iqtisodiy
23

siyosatning samarasizligini ko‘rsatadi va davlatning iqtisodiy ishonchliligini
pasaytiradi. Inflyatsiyaning salbiy oqibatlarini minimallashtirish uchun samarali
iqtisodiy siyosat ishlab chiqilishi zarur. Bu siyosat pul-kredit siyosatini
optimallashtirish, iqtisodiy diversifikatsiyani kuchaytirish va ijtimoiy himoyani
takomillashtirish kabi yo‘nalishlarni o‘z ichiga olishi kerak. Davlat tomonidan
amalga oshiriladigan chora-tadbirlar nafaqat inflyatsiyani boshqarishga, balki aholi
farovonligini oshirishga ham qaratilgan bo‘lishi lozim.
Inflyatsiyaning ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlari nafaqat iqtisodiy tizimga, balki
jamiyatning turmush darajasi va umumiy farovonligiga ham ta'sir ko‘rsatadi.
Ushbu hodisaning salbiy oqibatlarini minimallashtirish va barqaror rivojlanishni
ta'minlash mamlakat iqtisodiy siyosatining ustuvor yo‘nalishlaridan biri bo‘lib
qolmoqda. Faqatgina muvozanatli va samarali siyosat orqali inflyatsiyaning salbiy
ta'sirlarini kamaytirish mumkin. Inflyatsiyaning ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlari keng
ko‘lamli bo‘lib, jamiyatning turli sohalariga bevosita va bilvosita ta’sir ko‘rsatadi.
Ushbu hodisaning salbiy ta’sirlarini kamaytirish va iqtisodiy barqarorlikni
ta’minlash mamlakatning rivojlanishi va jamiyat farovonligi uchun muhim
ahamiyatga ega. Har bir iqtisodiy siyosat va strategiya inflyatsiyaning ijtimoiy-
iqtisodiy ta’sirini nazorat qilishga yo‘naltirilgan bo‘lishi kerak.
2.2 Inflatsiyaning iqtisodiy-ijtimoiy oqibatlari va uni jilovlash usullari.
Har bir mamlakatda inflatsiya mavjudligi undagi iqtisodiy holatning
yomonlashuviga sabab bo‘ladi. Ushbu salbiy holatlar quyidagi yo‘nalishlarda
yuzaga chiqadi:
1) ishlab chiqarish hajmi qisqaradi, chunki narx-navolarning doimiy
tarzda tebranib turishi ishlab chiqarishni rivojlantirishga bo‘lgan istiqbol- larga
ishonchni yo‘qotishga olib keladi;
2) ishlab chiqarish sohasidagi kapital savdo va vositachilik
operatsiyalariga oqib o‘tishi kuzatiladi. Chunki savdo va vositachilik
sohalarida kapital aylanishi tez amalga oshadi va katta foyda keltiradi.
Inflatsiya yuqori bo'lgan davrda aholi o‘rtasida puldan qochish holati
24

kuzatiladi, ya’ni kishilar qo‘llaridagi pullarni imkoniyat darajasida tezroq
sarflashga harakat qiladilar. Ular pullarga turli tovarlar sotib oladilar. Buning
natijasida savdo va vositachilik do‘konlarida tovarlar tez sotiladi;
3) narx-navoning keskin va notekis o‘zgarishi natijasida chayqovchilik
kengayadi. Inflatsiya natijasida tovar tanqisligi (defitsit) yuzaga chiqadi. Ushbu
taqchillik narx-navoning keskin ko‘tarilishiga olib keladi;
4) davlat moliya resurslari qadrsizlanadi. Davlat budjeti daromadlari
budjet xarajatlari amalga oshirilgunga qadar davrda qadrsizlanadi. Budjet
daromadlari va xarajatlari o‘rtasidagi mutanosiblikni saqlash qiyinlashadi va
buning natijasida budjet taqchilligi (defitsit) yuzaga chiqadi;
5) mamlakatda kredit operatsiyalari cheklanadi. Chunki inflatsiya
darajasi tufayli yuridik va jismoniy shaxslarga tijorat banklaridan beriladigan
kreditlarining foiz stavkalari yuqori darajada o‘matiladi. Ushbu salbiy holat
ishonchni pasaytiradi.
Inflyatsiyaning eng asosiy ijtimoiy oqibati bo‘lib, daromadlar va
boyliklarni qayta taqsimlanishining amalga oshishi hisoblanadi. Ushbu qayta
taqsimlanish quyidagi omillar natijasida amalga oshadi:
—mamlakat aholisining daromadlari indeksatsiya qilinmasligi;
—tijorat banklari tomonidan yuridik va jismoniy shaxslarga berila- digan
kreditlar baholar indekslarining o ‘zgarishini hisobga olinmagan holda
berilishi.
Inflyatsiya sharoitida mamlakatda ichki mahsulot va milliy daromad
quyidagi yo‘nalishlarda qayta taqsimlanadi:
1) milliy iqtisodiyot tarmoqlari, ishlab chiqarish sohalari va mamlakat
hududlari o ‘rtasida narx-navoning notekis o‘sishi natijasida;
2) mamlakat aholisi va davlat o‘rtasida. Bunda davlat tomonidan
muomaladagi ortiqcha pul massasidan qo'shimcha daromad sifatida foydalanadi.
Xalqaro amaliyotda bu inflyatsion soliq deb nomlanadi;
3) mamlakat aholisining sinflari va turli toifalari o‘rtasida. Mahsu- lotlar
va xizmatlarga bo‘lgan narx-navoning notekis o‘sib ketishi nati jasida aholi
25

o‘rtasida ijtimoiy toifalarga bo'linish (boylar, kambag’allar, qashshoqlar),
mulkiy holatdagi farqning chuqurlashuvi, jamg’armalar va joriy iste’molning
keskin o‘zgarishi yuzaga chiqadi. Inflatsiyaning ijtimoiy salbiy ta’siri eng
awalo qat’iy belgilangan daromadlari oluvchi shaxslar hisoblangan -
nafaqaxo'rlar, nogironlar, ko‘p farzandll oilalar va davlat xizmatchilari
(o'qituvchilar, vrachlar, bog’cha xodimlari va boshqalar) uchun juda og’ir
kechadi;
4) debitorlar va kreditorlar o'rtasida. Ushbu holatda qarz olinganda pul
qadrsizlanishi natijasida debitorlar daromad oladi va buning aksi, kreditorlar
qo'shimcha zarar ko‘radi.
Biz yuqorida keltirgan inflatsiyaning iqtisodiy va ijtimoiy salbiy oqibatlari
qo‘shimcha ravishda mamlakatmng tashqi iqtisodiy aloqalariga ham faol ta ’sir
ko'rsatadi. Inflatsiya darajasi yuqori bo'lgan mamlakatlar bilan qo‘shimcha
sug’urta va turli kafolatlar asosida o‘zaro munosabatlar olib boradilar. Xalqaro
amaliyotda ushbu munosabatlar savdoning kamsitilishi yoki diskriminatsiya
deb nomlangan.
Mamlakat iqtisodiyotiga ayniqsajilovlanmagan (giperinflatsiya) juda
salbiy ta’sir etadi. Buning natijasida iqtisodiy va ijtimoiy qarama- qarshiliklar
keskinlashadi, aholi o‘rtasida hukumatga bo‘lgan norozilik kuchayadi. Shuning
uchun, hukumat qarama-qarshiliklarni ijobiy hal etish, milliy pul tizimini
barqarorlashtirish uchun oqilona ishlab chiqilgan inflatsiyaga qarshi chora-
tadbirlarni amalga oshirishi lozim bo‘ladi. Jahonning iqtisodiyoti rivojlangan
mamlakatlarida inflatsiyaga qarshi kurash olib borishda juda katta nazariy va
amaliy tajriba to‘plangan. Inflatsiyani butunlay yo‘qotish imkoniyati yo‘q. Chunki
uni yuzaga chiqishiga sabab bo‘lgan omillarni (ichki va tashqi, pullik va pulsiz)
to‘liq yo‘qotish mumkin emas. Shuning uchun hozirgi davrda eng asosiy maqsad
inflatsiyani butunlay yo‘qotish emas, balki uni boshqaruvchan qilish va uning
salbiy iqtisodiy-ijtimoiy oqibatlarini zaiflashtirish hisoblanadi. Dunyoning turli
mamlakatlarida hukumat tomonidan mavjud iqti sodiy-ijtimoiy shart-sharoitlardan
kelib chiqqan holda inflatsiyaga qarshi turli antiinflyatsion siyosatlar ishlab
26

chiqiladi va ular amalga oshiriladi. Davlat tomonidan antiinflyatsion siyosatni olib
borishda turli chora-tadbirlar — budjet, ijtimoiy, soliq, baho, kredit-moliya,
sanoat-inves- titsiya, tashqi iqtisodiy va emissiya amalga oshiriladi. Budjet siyosati
bu davlatning asosiy iqtisodiy siyosati hisoblanadi va lining asosiy maqsadi
mamlakatning aniq belgilangan muddatti mobaynida i jtimoiy - iqtisodiy
rivojlanishining ustuvor yo ' nalishlari belgilanadi va amalga oshiriladi . Budjet
siyosati yordamida soliqlar va yig ’ imlar asosida yig ’ ilgan davlat moliya
resurslarini umummilliy vazifalarni bajarish uchun qayta taqsimlanishi amalga
oshiriladi . Budjet siyosatining asosiy tarkibiy qismi bo‘lib, ijtimoiy siyosat
hisoblanadi. Chunki mamlakatdagi ijtimoiy tadbirlami moliyalashtirish asosan
davlat budjeti tomonidan amalga oshiriladi.
Soliq siyosati — bu davlatning iqtisodiy, ijtimoiy va siyosiy vazifa- Jarini
bajarishi uchun zarur moliya mablagMarini yig’ish, ya’ni xo'jalik yurituvchi
subyektlar va mamlakat aholisidan soliqlar, to'lovlar hamda majburiy ajratmalarni
belgilash, ularni undirish yuzasidan qonun asosida belgilangan tizimdir.
Baho siyosati — bu mahsulotlar, xizmatlar va to'lovga qobiliyatli talab
o'rtasidagi mutanosiblikka erishish hamda uni tartibga solib turish bilan bog’liq
siyosatdir.
Kredit-moliya siyosati — bu Markaziy bank tomonidan qayta
moliyalashtirish stavkasi, majburiy zaxiralar me’yori va ochiq bozordagi
operatsiyalar orqali mamlakat bank-kredit tizimini boshqarish hamda tartibga solib
turishdan iborat.
Sanoat-investitsiya siyosati — bu yalpi ichki mahsulotning o'sishini
ta’minlovchi mamlakat sanoat-texnologik qudratini rivojlantirishga qaratilgan
siyosatdan iborat.Tashqi iqtisodiy faoliyat siyosati — bu davlat tomonidan tashqi
iqtisodiy faoliyatni boj-ta’rif dastaklari yordamida tartibga solib turishdan
iboratdir. Emissiya siyosati —bu Markaziy bank tomonidan milliy iqtisodiyotning
holatiga asosan muomalaga qog’oz pul chiqarish, ularning taylanishini tartibga
solish va muomaladagi ortiqcha pullarni aylanmadan chiqarib turishdan iborat
siyosatdir.
27

Dunyoning har bir mamlakatida hukumat tomonidan amalga oshiriladigan
antiinflyatsion siyosati mavjud inflatsiyani tartibga solishga hamda uning o'sish
sur’atlarini pasaytirishga qaratilgan bo'lishi lozim. Bunday siyosatni olib borishda
asosan ikki shakldan foydalaniladi:
1) pul islohotlarini amalga oshirish;
2) «Inflyatsion» jarayonlarni davlat tomonidan tartibga solib turish.
Pul islohotlari —bu mamlakatdagi pul muomalasini tartibga solish va
kuchaytirish maqsadida davlat tomonidan mavjud pul tizimini to'liq yoki qisman
o‘zgartirishni amalga oshirishdir. Mamlakatning iqtisodiy rivojlanish holati,
pullaming ta’minlanganlik darajasiga asosan pul islohotlarining revalvatsiya,
devalvatsiya va denominatsiya usullaridan foydalaniladi. Iqtisodiyoti rivojlangan
davlatlardan Germaniya Federativ Respublikasi, Isroil va boshqalarda revalvatsiya
usulidan foydalanildi. Revalvatsiya o‘z mohiyatiga asosan milliy pul birligini
xorijiy valutaga nisbatan kursini ko‘tarib qo'yishdan iborat. Pul islohotining
ikkinchi usuli bo‘lib, devalvatsiya hisoblanadi. Devalvatsiya o‘z mohiyatiga
asosan milliy pul birligini xorijiy valutaga nisbatan tushirib qo‘yishdan iborat.
Devalvatsiya usulidan asosan iqtisodiyoti bozor munosabatlariga o'tayotgan
mamlakatlarda keng foydalaniladi. Pul islohotining uchinchi usuli bo‘Hb
denominatsiya hisoblanadi. Denominatsiya o‘z mohiyatiga asosan milliy pul
birligidagi ortiqcha nollarni olib tashlab, muomalaga yangi pullarni chiqarishdan
iborat. Denominatsiya usulidan Rossiya (3 dona nolni olib tashladi) va Turkiya
(liradan 6 dona nolni olib tashladi) hukumatlari foydalanishdi. Inflyatsion
jarayonlarni davlat tomonidan tartibga solib turish o‘z mohiyatiga asosan
mamlakatda tovar va xizmatlarga bo‘lgan narx- navoning o‘sib borishini cheklash
hamda pul tizimini barqarorlashtirish maqsadida davlat tomonidan aniq chora-
tadbirlarni amalga oshirishdan iboratdir. Ushbu chora-tadbirlar ikki yo‘nalishda
olib boriladi:
Deinflatsion siyosat. Ushbu siyosat mamlakatda pulga bo‘lgan talabni pul-
kredit va moliya mexanizmlari yordamida tartibga solib turadi. Deinflatsion
siyosat davlat xarajatlarini qisqartirish, kreditlar uchun foiz stavkalarini oshirish,
28

soliq yukini kuchaytirish (soliqlar soni va ularning foiz stavkalarini ko‘tarish) va
pul massasini cheklashni o‘z ichiga oladi. Shuni ta’kidlash lozimki, deinflatsion
siyosat mamlakatdagi iqtisodiy o‘sishning sekinlashuviga sabab bo‘ladi.
2.3 Inflatsiyaga qarshi kurashish yo‘llari
Har bir mamlakatda iqtisodiy inqiroz nafaqat bir odamga, balki butun
aholisiga qilishi mumkin. Natijalar hayotning barcha sohalariga zararli bo'lishi
mumkin.Inflyatsiya nima ekanligini tushunish, inqirozning kamchiliklari va
kamchiliklari va uni bartaraf etish mumkinmi, degan savolni beramiz. Ushbu
iqtisodiy davrda tovar va xizmatlar qiymatini oshirish degani. Inflyatsiya mohiyati
shundan iboratki, ayni paytda uning boshlanishidan oldin bir xil pulga nisbatan
mol-mulkni kamroq sotib olish mumkin bo'ladi. Moliyani sotib olish kuchi
kamayganligini aytish mumkin va ular o'z qiymatining bir qismini yo'qotib qo'ydi.
Bozor iqtisodiyotida bunday jarayon narxlarning ko'tarilishida o'zini namoyon
qilishi mumkin. Ma'muriy choralar bilan narxlash bir xil bo'lib qolmoqda, ammo
mahsulot guruhlari etishmasligi bo'lishi mumkin. Muomalada qog’o pullar va
tanga pullarning mavjudligi inflyatsiyani vujudgakeltiruvchi iqtisodiy
kategoriyalardan biri hisoblanadi.
Tashqi va ichki omillarlarning turli xil ko‘lamdagi ta’sirlari sentabr oyida
yillik inflyatsiyani 12,2%ga teng bo‘lishiga sabab bo‘ldi. Aprel-sentabr oylarida
iste’mol savatidagi aksariyat tovar va xizmatlarning narxlarida sezilarli o‘sish
kuzatilgan. Avgust oyidan boshlab bazaviy inflyatsiya ko‘rsatkichi umumiy
inflyatsiyadan yuqoriroq shakllana boshladi va sentabr oyida yillik 12,7%gacha
tezlashdi. Bazaviy inflyatsiyaning oshishiga bir tomondan import inflyatsiyasi
ta’sir ko‘rsatayotgan bo‘lsa, ikkinchi tomondan, o‘tgan davrda shakllangan yuqori
yalpi ichki talab sezilarli bosim yaratmoqda. O‘tgan oyda aholining inflyatsion
kutilmalari 15,2% va tadbirkorlar kutilmalari 13,8% doirasida shakllandi. Mavjud
inflyatsion jarayonlar, pul-kredit sharoitlari, import inflyatsiyasi ta’sirining
saqlanib qolayotganligi va yuqori noaniqliklar sharoitida yil yakuni bo‘yicha
inflyatsiya darajasi 12−12,5% atrofida shakllanishi hamda 2023-yil uchun esa
bazaviy ssenariy doirasida 8,5−9,5%gacha pasayishi prognoz qilinmoqda. Yilning
29

ikkinchi choragidan boshlab iqtisodiy faollikning jadallashishi kuzatilmoqda. Joriy
yil 9 oyi yakuni bo‘yicha yalpi ichki mahsulotning real o‘sishi 5,8%ni tashkil etib,
qurilish ishlari va chakana savdo sohalarida o‘sish ko‘rsatkichlari o‘tgan yilning
mos davriga nisbatan yuqori bo‘ldi. Byudjet sohasida oylik ish haqi va pensiyalar
miqdorining oshirilishi hamda ajratilgan ijtimoiy transfertlar aholining real
daromadlarini 10,7%ga ko‘payishiga zamin yaratdi. Shuningdek, o‘tgan 9 oy
davomida iqtisodiyotda iste’mol tovarlari ishlab chiqarish hajmi 27%ga va
chakana savdo aylanmasi 10,8%ga oshdi. Budjet xarajatlari, transchegaraviy pul
o‘tkazmalarning yuqori sur’atlari va iqtisodiyotga kredit qo‘yilmalar yalpi iste’mol
va iqtisodiy faollikni yil oxirgacha qo‘llab-quvvatlovchi omillardan bo‘ladi. Yil
yakuni bo‘yicha yalpi ichki mahsulot 5,2−5,8%lik prognoz koridori doirasida
bo‘lishi kutilmoqda. 2023 yil uchun esa iqtisodiy o‘sish sur’atlari joriy yilgidan
biroz sekinlashib 4,5−5%ni tashkil etishi prognoz qilinmoqda. Tashqi iqtisodiy
sharoitlar. AQSh Federal zaxira banki tomonidan pul-kredit sharoitlarining
qat’iylashtirilishi hisobiga dunyoning aksariyat valyutalari AQSh dollariga
nisbatan qadrsizlanib bormoqda. Dollar indeksi yil boshiga nisbatan 17%ga oshib
112 bandni tashkil etmoqda. Bu esa, iste’molda import ulushi yuqori bo‘lgan va
inflyatsion kutilmalari valyuta kursiga ta’sirchan davlatlarda inflyatsion
jarayonlarning yanada tezlashishiga olib kelmoqda.Tashqi vaziyat va savdo
hamkorlardagi o‘zgarishlarga tashqi iqtisodiy munosabatlarning moslashib borishi
hisobiga mamlakatga valyuta oqimlari hajmida ijobiy tendentsiyalar kuzatilmoqda.
Inflatsiya zamonaviy iqtisodiyotning muhim masalalaridan biri bo‘lib, uning salbiy
oqibatlarini kamaytirish va boshqarish har bir mamlakat uchun iqtisodiy
siyosatning ustuvor yo‘nalishi hisoblanadi. Inflatsiyaga qarshi kurash jarayoni
murakkab va ko‘p qirrali bo‘lsa-da, bu masalada samarali chora-tadbirlarni amalga
oshirish orqali iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash mumkin. Inflatsiyani
boshqarishning asosiy vositalaridan biri bu — pul-kredit siyosatidir. Markaziy
banklar foiz stavkalarini o‘zgartirish, pul massasini nazorat qilish va kreditlashni
boshqarish orqali inflatsiyani muvozanatda ushlab turadi. Masalan, pul
massasining haddan tashqari ortishini cheklash orqali narxlarning oshishini
30

kamaytirish mumkin. Bundan tashqari, foiz stavkalarining oshirilishi kredit
talabini pasaytirib, inflyatsiya darajasini tushirishga yordam beradi. Davlatning
soliq va xarajatlar bilan bog’liq siyosati inflatsiyani nazorat qilishda muhim rol
o‘ynaydi. Masalan, davlat tomonidan ortiqcha mablag’ sarflash va byudjet
defitsitining oldini olish inflyatsiyani kamaytirishga xizmat qiladi. Soliq yukining
oshirilishi orqali talabni pasaytirish va iqtisodiy o‘sishni muvozanatda saqlash
mumkin. Shuningdek, davlat tomonidan moliyaviy resurslarni samarali taqsimlash
inflyatsiyaga qarshi kurashda muhim omil hisoblanadi. Rivojlangan davlatlarning
inflatsiyaga qarshi kurash tajribasini o‘rganish va moslashtirish inflatsiya
darajasini nazorat qilishda samarali bo‘lishi mumkin. Masalan, rivojlangan
davlatlarning iqtisodiy barqarorlikni saqlashga qaratilgan mexanizmlaridan
foydalanish va bu usullarni mahalliy sharoitga moslash orqali inflatsiyani
kamaytirish mumkin. Inflyatsiyaga qarshi kurashning yana bir samarali usuli bu —
bozor raqobatini oshirishdir. Tovarlar va xizmatlar bozorida raqobatning
kuchaytirilishi narxlarning haddan tashqari oshishini cheklashga yordam beradi.
Raqobat muhitini shakllantirish uchun monopoliyaga qarshi qonunlarni
kuchaytirish va tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlash zarur. Texnologik rivojlanish va
innovatsiyalar inflatsiyaga qarshi kurashda muhim ahamiyatga ega. Ishlab
chiqarish jarayonlariga zamonaviy texnologiyalarni joriy etish ishlab chiqarish
xarajatlarini kamaytiradi va narxlarning barqarorligini ta'minlashga yordam beradi.
Shuningdek, raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish orqali pul muomalasini
tezlashtirish va samaradorlikni oshirish mumkin. Inflatsiyaga qarshi kurash
murakkab, ammo zarur jarayon bo‘lib, u mamlakat iqtisodiy barqarorligi va aholi
turmush darajasini yaxshilashda muhim ahamiyat kasb etadi. Samarali pul-kredit
siyosati, fiskal siyosat, xalqaro tajribaning moslashuvi, bozor raqobati va
texnologik innovatsiyalarni rivojlantirish orqali inflatsiyaning salbiy ta’sirlarini
minimallashtirish mumkin. Faqatgina muvozanatli va uzoq muddatli iqtisodiy
siyosat orqali iqtisodiy o‘sish va jamiyat farovonligini ta’minlash mumkin.
31

XULOSA
Mazkur kurs ishi davomida inflatsiyaning mohiyati, kelib chiqish
sabablarini aniqlash va uning ijtimoiy hamda iqtisodiy ta’sirlarini chuqur
o‘rganish orqali ushbu murakkab iqtisodiy jarayonni tushunishga hissa
qo‘shildi. Inflyatsiya nafaqat nazariy masala, balki real hayotdagi muammo
bo‘lib, u butun iqtisodiyotga sezilarli ta'sir ko‘rsatadi. Tahlillarning
ko‘rsatishicha, inflyatsiya jarayoni talab va taklifdagi nomutanosiblik, ishlab
chiqarish xarajatlarining oshishi, pul massasining ko‘payishi va tashqi iqtisodiy
omillar kabi bir qancha sabablar bilan bog’liq. Ayniqsa, rivojlanayotgan
mamlakatlar uchun inflatsiyani boshqarish jarayoni alohida ahamiyatga ega.
Ushbu jarayon iqtisodiy barqarorlikni ta'minlash, aholi farovonligini oshirish va
ijtimoiy tenglikni saqlashga xizmat qiladi. Inflyatsiyaning salbiy oqibatlari,
jumladan, pul qadrsizlanishi, aholi turmush darajasining pasayishi, ijtimoiy
tengsizlikning kuchayishi va iqtisodiy faoliyatning sekinlashishi, ushbu
masalani davlat siyosatining asosiy yo‘nalishlaridan biriga aylantirgan.
Tahlillar orqali inflyatsiyaning ijtimoiy-iqtisodiy sohalarga ko‘rsatadigan ta'siri
aniqlandi va bu ta'sirlarni yumshatish usullari belgilandi. Eng muhim jihati
shundaki, kurs ishi davomida inflatsiyaga qarshi kurash bo‘yicha bir qator
amaliy tavsiyalar ishlab chiqildi. Samarali pul-kredit siyosati, fiskal choralar,
texnologik innovatsiyalar va xalqaro tajribani o‘rganish orqali inflatsiyaning
salbiy ta’sirlarini minimallashtirish yo‘llari ko‘rsatib berildi. Ushbu tavsiyalar
mamlakat iqtisodiyotini barqarorlashtirish va uning raqobatbardoshligini
oshirishga xizmat qilishi mumkin. Inflyatsiyaning iqtisodiyotga ko‘rsatadigan
ta'siri chuqurroq va uzoq muddatli bo‘lgani sababli, har bir mamlakat
inflatsiyani boshqarish va salbiy oqibatlarini yumshatishga qaratilgan
siyosatlarni ishlab chiqishi lozim. Inflatsiyani nazorat qilish nafaqat iqtisodiy
barqarorlikni, balki jamiyatning turmush darajasini yaxshilashga yordam
beradigan asosiy omildir. Mazkur kurs ishi davomida inflyatsiyaga qarshi
kurash chora-tadbirlarini ishlab chiqish orqali ahamiyatli natijalarga erishish
mumkinligi ta'kidlandi. Bunda nafaqat mamlakat ichki iqtisodiy omillari, balki
32

xalqaro iqtisodiy sharoitlar ham inobatga olinishi zarur. Ushbu holat iqtisodiy
strategiyani shakllantirishda ilmiy va amaliy yondashuvlarning uzviy birligiga
bo‘lgan ehtiyojni ko‘rsatadi. Yana bir muhim xulosa shundaki, inflyatsiyani
samarali boshqarish uchun davlat va jamiyat o‘rtasida o‘zaro hamkorlik
mexanizmlari shakllanishi kerak. Davlat organlari tomonidan amalga
oshiriladigan chora-tadbirlar va aholining iqtisodiy savodxonligi
inflyatsiyaning salbiy oqibatlarini kamaytirish uchun muhim omil bo‘ladi.
Buning natijasida iqtisodiy jarayonlarning barqarorligi va aholi farovonligi
ta'minlanadi. Xulosa qilib aytganda, ushbu kurs ishi inflatsiyaning
iqtisodiyotdagi o‘rni va uning nazorat qilish yo‘llarini o‘rganishga
bag’ishlangan bo‘lib, bu nafaqat ilmiy, balki amaliy ahamiyatga ega.
Inflyatsiya jarayonlarini tushunish va samarali boshqarish davlat iqtisodiy
siyosati uchun muhim qadam bo‘lib, u jamiyatning farovonligi va rivojlanishini
ta'minlashga yordam beradi. Ushbu kurs ishi inflyatsiyaning kelib chiqish
sabablari va oqibatlarini tahlil qilishda, shuningdek, samarali boshqaruv
strategiyalarini ishlab chiqishda muhim qadam bo‘ldi. Ushbu o‘rganishlar
iqtisodiyotni yanada barqaror, raqobatbardosh va rivojlangan holatga olib
kelishda, shuningdek, kelajak avlodlar uchun mustahkam iqtisodiy poydevor
yaratishda muhim ahamiyat kasb etadi.
33

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1 . Avazov, N. (2020). Makroiqtisodiy barqarorlik va investitsion faoliyat.
Toshkent: Iqtisodiyot nashriyoti.
2. Makhmudov, N. (2017). Iqtisodiy o‘sish modellari va ularning tahlili .
Toshkent: Fan va texnologiya.
3. Nazarova, R. R. (2011). Global iqtisodiy faoliyatni boshqarish . Toshkent:
Iqtisodiyot va moliya.
4. Usmonov, B. X. (2017). Makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlash yo‘llari .
Toshkent: Iqtisodiyot va ta’lim.
5 . Karimov, T. (2015). Milliy iqtisodiyot strategiyasi . Toshkent: Davlat iqtisodiyot
nashriyoti.
6. Nizomov, Sh. (2018). Investitsiyalar va iqtisodiy o‘sish . Toshkent: Iqtisodiyot
fakulteti nashriyoti.
7. Moliya vazirligi ma’ruzalari va hisobotlari. “Investitsiyalar va iqtisodiy
islohotlar.” – Toshkent, 2023-yil.
8. Saidov A. “Qonunchilikda investitsion imtiyozlar va ularning amaldagi roli.” –
Toshkent: Adolat, 2020-yil.
9. Toshev, O. A. (2016). Soliq siyosati va jamg’arma rivoji . Toshkent: Fan va
texnologiya markazi.
34

Inflatsiyaning mohiyati va kelib chiqish sabablari

Sotib olish