Dokument ma'lumotlari

Narxi 10000UZS
Hajmi 38.8KB
Xaridlar 3
Yuklab olingan sana 20 Fevral 2024
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Iqtisodiyot

Sotuvchi

Bohodir Jalolov

Инфляциянинг келиб чиқиш сабаблари ва жиловлаш йўллари

Sotib olish
Инфляциянинг келиб чиқиш сабаблари ва жиловлаш йўллари Режа : Кириш I. Боб. Инфляция мазмун-моҳияти, инфляция жараёни, қонуниятлари, инфляция турлари. 1.1. Инфляция ва унинг пайдо бўлиш шакллари 1.2. Инфляция турлари 1.3. Инфляция кўрсаткичлари II .Боб. Давлатнинг инфляция бўйича макроиқтисодий сиёсати, инфляцияни жиловлаш йўллари. 2.1. Инфляциянинг мамлакат иқтисодиѐ�тига таъсири. 2.2. Давлатнинг анти-инфляцион си ѐ�сати. 2.3. Инфляцияни жиловлаш ва уни бартараф қилиш йўллари. Хулоса Фойдаланилган адабиётлар рўйхати Кириш Инфляция — моҳиятан муомаладаги қоғоз пуллар массасининг таклиф қилинае!тган реал товарлар ҳажмига нисбатан ҳаддан зи е!д кўпайиб кетиши ва пулнинг қадрсизланиши, пировардида товарлар ва хизматлар баҳосининг изчил кўтарилиб бориши, пулнинг харид қуввати пасайиши жара е!нларини англатади. У XVIII аср ўрталарида таъминланмаган жуда кўп миқдордаги пулнинг муомалага чиқарилиши туфайли ушбу тизимда рўй берган инқироз сабабли юзага келган. Ўрни келганда эслатиш жоизки, ривожланган мамлакатлар тажрибаси инфляция баъзан меъ е!р даражасидаги пул массаси мавжуд бўлганда ҳам юзага чиқиши мумкинлигини кўрсатади. Ҳозирги замон инфляцияси товарлар ва хизматлар баҳоларининг мунтазам ўсиши натижасида пулнинг харид қобилияти пасайиши билан бир қаторда, ишлаб чиқаришдаги номутаносибликлар, пул муомаласи, молия ҳамда кредит соҳасидаги салбий ҳолатлар билан ҳам таснифланади. Инфляция рўй беришининг асосий сабаблари иқтисоди е!т тармоқлари, жамғарма ва истеъмол, талаб ва таклиф, давлат даромадлари ва харажатлари, хўжаликларнинг пул массаси ва унга бўлган талаби ўртасидаги номутаносиблик ҳамда марказий банкнинг кредит экспанцияси ҳисобланади. Ушбу омиллар ўз моҳиятига кўра инфляция ва унинг даражасига турлича таъсир кўрсатади. Халқаро миқ е!сда етакчи иқтисодчи олимлар инфляцияни келтириб чиқарадиган унсурларни асосан икки — ички ва ташқи гуруҳларга ажратадилар. Ўз навбатида, ички омилларни моҳиятига кўра пулли (монетар) ва пулсиз омилларга ажратиш мумкин. Пулли омилларга давлат молиясининг инқирози, давлат бюджети тақчиллигининг мавжудлиги, давлатнинг ички ва ташқи қарзлари кўпайиши, пул эмиссияси, кредит дастаклари айланишининг авж олиши, пул айланмасининг жадаллашиши ва бошқалар киради. Пулсиз омиллар эса миллий иқтисоди е!т тармоқлари ўртасидаги номутаносиблик, тармоқларнинг иқтисодий жиҳатдан бир маромсиз ривожланиши, ишлаб чиқариш ва хизмат кўрсатиш соҳаларида монополия (олигополия)нинг мавжудлиги, нархни шакллантиришдаги давлат монополияси, марказий банкнинг кредит экспанцияси ва бошқалардан иборат бўлади. Ташқи омиллар асосан муайян давлат тараққие!тига таъсир ўтказадиган ва жаҳонда содир бўла е!тган жара е!нларда ўз ифодасини топади. Уларга турли мамлакатларда яққол кўзга ташланадиган ва айрим соҳаларга тааллуқли хом аш е!, энергетика, нефть, валюта инқирозларини, шунингдек, бирон-бир давлатнинг бошқа мамлакатларга нисбатан олиб бора е!тган давлат миқ е!сидаги валюта си е!сатини ҳамда валюта ва олтин экспортининг яширинча амалга оширилишини киритиш мумкин. Халқаро амали е!т тажрибасидан маълум бўлишича, инфляция асосан уч йўналишда кўзга ташланади. Биринчи йўналишда мамлакатда маҳсулотлар, ишлар ва кўрсатиладиган хизматлар нархлари асоссиз равишда ўсиб кетгани боис миллий пул бирлиги аста-секин қадрсизлана бошлайди. Бора-бора унинг харид қуввати камаяди . Иккинчи йўналишда миллий валюта курси хорижий валюталарникига нисбатан пасаяди. Қарабсизки, хўжалик юритувчи субъектлар ва мамлакат аҳолиси эркин муомаладаги хорижий валюталар (АҚШ доллари, евро, йена ва бошқалар) ни жамғаришга киришади. Учинчи йўналишда олтинга бўлган ва миллий пул бирлигида ифодаланган нарх кўтарилиб кетади. Шу боис аҳоли қўлида олтиннинг тўпланиб қолиши, яъни тезаврация — одамларнинг пулга нарсалар сотиб олмай, уни муомалада ишлатмаслик йўли билан жамғариши рўй беради. Хорижий ва маҳаллий миллий иқтисодий назария вакилларининг таъкидлашларича, миллий иқтисоди е!т балансининг бузилиши ва унинг оқибатида инфляция юзага чиқишининг қуйидаги омиллари мавжуд: қоғоз пулларни эмиссия қилишда ва ташқи савдода давлатнинг мутлақ монополияси; ҳозирги замон давлат функцияларини бажариш учун давлат харажатларининг ортиши; касаба уюшмаларининг бюджет муассасалари ишчи-хизматчиларининг иш ҳақларини ошириш бўйича фаолияти; иқтисодие!тда маҳсулот ишлаб чиқариш, ишларни бажариш, хизматлар кўрсатиш соҳаларида айрим хўжалик субъектларининг монополия (олигополия)си мавжудлиги. Юқорида тилга олинган омиллар бир-бирига ўзаро боғлиқ бўлиб, талаб ва таклифларнинг ўсиши е!ки пасайишига турлича таъсир ўтказади. Иқтисоди е!ти ривожланган мамлакатлар инфляцияга қарши курашиш борасида жуда катта назарий ва амалий тажриба тўплашган. Бироқ инфляцияни бутунлай бартараф этишнинг иложи йўқ. Чунки унинг келиб чиқишига сабабчи бўлган ички ва ташқи, пулли ва пулсиз омилларни тўлиқ йўқотиш мумкин эмас. Шунинг учун ҳам ҳозирги пайтда бу йўналишдаги энг асосий вазифа инфляцияни бутунлай йўқотиш эмас, балки уни бошқариладиган қилиш ва иқтисодий-ижтимоий жиҳатдан салбий оқибатларини заифлаштиришдан иборатдир. Турли мамлакатларда ҳукумат томонидан, мавжуд иқтисодий-ижтимоий шарт-шароитларидан келиб чиққан ҳолда, инфляцияга қарши ҳар хил антиинфляцион си е!сат олиб борилади. Айни мақсадда бюджет, ижтимоий, солиқ, баҳо, кредит-молия, саноат-инвестиция, ташқи иқтисодий ва эмиссия билан боғлиқ чора-тадбирлар кўрилади. Бизнинг мамлакатимизда ҳозир инфляцияга қарши курашиш ва миллий пул тизимини мустаҳкамлаш юзасидан асосан қуйидаги ишлар амалга оширилмоқда: — миллий иқтисоди е!тни соғломлаштириш, инвестиция фаолиятининг сусайиб кетишини бартараф этиш ва иқтисодий ривожланишнинг оқилона даражасини таъминлаш; — рақобатбардош, юқори технологик ишлаб чиқаришни ташкил этиш ва уни такомиллаштириш мақсадида давлат стратегиясини ишлаб чиқиш ҳамда уни амалга ошириш; — халқ истеъмоли товарлари тай е!рловчи корхоналарда ишлаб чиқариш фондлари таркибини ўзгартириш ва замонавий техника ҳамда технологияларни жорий этиш; — тижорат банкларининг инвестиция ва кредит фаолиятини рағбатлантириш; — солиқ тизимини такомиллаштириш ва ушбу йўналишда асосий эътиборни солиқларнинг рағбатлантирувчи функциясига қаратиш; — давлат томонидан кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликни қўллабқувватлаш; — пул-кредит сие!сатини иқтисоди е!тнинг ривожланиши ҳолатига мувофиқ ўзгартириб туриш; — ташқи иқтисодий фаолиятни эркинлаштириш ва маҳсулотлар, ишлар, хизматларни экспорт қилишни рағбатлантириш; — эркин бозор баҳоларини сақлаган ҳолда даромадлар, харажатлар ва нарх-навони давлат томонидан тартибга солиш ва назорат қилиш; — давлат бюджети тақчиллигини ноинфляцион йўллар билан қисқартириш; — давлатнинг стратегик олтин-валюта захираларини чуқур таҳлил қилиш ва улардан оқилона фойдаланиш. Албатта, юқорида таъкидлаб ўтилган чора-тадбирларни ишлаб чиқиш ва амалда қўллаш учун маълум вақт керак. Энг муҳими, оқилона йўлга қўйилган антиинфляцион си е!сат пировард натижада миллий пул бирлиги мустаҳкамланишига ва пул тизими барқарорлашишига хизмат қилади. I. Боб. Инфляция мазмун-моҳияти, инфляция жараёни, қонуниятлари, инфляция турлари. 1.1. Инфляция ва унинг пайдо бўлиш шакллари Инфляция лотинча ―inflatio сўзидан олинган бўлиб ―шиш , ―бўртиш ,‖ ‖ ‖ ―кўпчиш деган маънони англатади. Бу сўз XIX асрнинг ўрталаридан ‖ бошлаб иқтисодчилар томонидан иқтисодий термин сифатида ишлатилгунча қадар, у тибби е!тда ҳавфли ўсма касалини ифодалашда қўлланилган. Тарих ҳақиқатда ҳам бу сўзнинг ҳар томонлама ҳавфли эканлигини кўрсатди. Чунки инфляция қандайдир алоҳида олинган бозорда товарлар ва хизматлар нархининг ўсишидангина иборат бўлмасдан, бу умумиқтисод учун ҳавфли ҳодисадир. Инфляция сўзининг иқтисодий ўгирмаси - муомалада мавжуд бўлган товарлар ва уларнинг баҳосига нисбатан кўп пул чиқариш деган маънони англатади. Иқтисодда инфляциянинг якуни товарлар баҳосининг ўсишига, қониқтирилмаган, лекин қисман тўланиши мумкин бўлган талабларнинг вужудга келишга олиб келади. Одатда инфляциянинг бу тури - классик инфляция деб юритилади. Инфляция сўзи пул муомаласи соҳасида АҚШнинг Шимолий ва Жанубий штатлари ўртасида гражданлар уруши бўлганда муомалага жуда кўп микдорда (450 млн. грин бек) қоғоз доллар чиқарилган вақтдан бошлаб қулланила бошлаган. Уларнинг сотиб олиш қобилияти икки йилдан кейин 50 фоизларгача тушиб кетган. Агар тарихга эътибор берадиган бўлсак, уруш ва бошқа офатлар сабабли давлат харажатларнинг ошиб кетиши, инфляция билан узвий боғлиқ. Масалан, Англияда кучли инфляция XIX асрнинг бошида Наполеон билан уруш даврида, Францияда - француз революцияси даврида, Россияда XIX асрнинг ўрталарида намо е!н бўлган. Германияда жуда юқори суръатлардаги инфляция 1923 йилларда бўлиб, муомаладаги пул массаси 496 квинтиллион маркагача етган ва пул бирлиги триллион марта қадрсизланган. Бу тарихий мисоллар кўрсатадики, инфляция ҳозирги давр жара е!ни бўлмасдан, тарихан мавжуд бўлган жара е!ндир. Инфляция ва унинг ривожланиши алоҳида олинган мамлакатда маълум хусусият. ларга эга бўлиши мумкин. Ҳозирги давр инфляцияси, ўтган давр инфляциясидан фарқ қилувчи хусусиятларга эга. Олдинги инфляциялар вақтинчалик бўлиб, улар одатда уруш вақтида ҳарбий харажатларни қоплаш учун қоғоз пуллар чиқарилиши натижасида юзага келган. Бирор даромад олмасдан туриб, яъни ишлаб чиқариш ва товарооборот суръатларини оширмасдан, е!ки бу кўрсаткичлар камайиб кетган ҳолда давлат томонидан бўладиган харажатларни молиялаштиришнинг асосий йулларидан бири қоғоз пулларни муомалага чик; аришдан иборат бўлган. Натижада муомалага чиқарилган пуллар, муомала учун зарур бўлган олтин микдоридан ошиб кетган ва пулнинг реал киймати унинг номинал кийматидан тушиб кетган, яъни, хакикатда пул бирлиги узида кўрсатилганидан кам олтин микдорни ифода кила бошлаган. Олдинги инфляцияларнинг яна бир хусусияти шундаки, улар маълум даврда намо е!н бўлган. Ҳозирги давр инфляцияси эса одатда доимий (хроник) характерга эга бўлиб хўжалик ҳа е!тининг барча соҳаларини камраб олиши билан, пул омилларидан ташкари бошқа иқтисодий омилларга таъсир қилиши билан фарқланади. Охирги йилларда инфляция тез-тез учраб турадиган жара е!н бўлиб сифати ҳам ўзгариб бормокда. Бунинг сабаби шундаки, ҳозирги кунлардаги инфляция: биринчидан, узлуксиз баҳоларнинг ошишига; иккинчидан пул муомаласи конунининг бузилиши натижасида умумхўжалик механизмининг ишдан чикишига олиб келади. XX аср инфляциясининг асосий сабаби товар кам е!блигигина бўлиб колрдасдан, ишлаб ч|вариш ва кайта ишлаб чиқаришда кризислар мавэкудлиги билан ифодаланадоф Хозирги давр инфляцияси биринчидаш; пул талабининг товар таклифидан ошиши натижасида пул муомаласи конунининг бузилиши; иккинчидан; - ишлаб чиқаришга кетадиган харажатлар салмоғининг ўсиши натижасида товарлар баҳосининг ошиши ва шу сабабли пул массасининг ортиб бориши билан ифодаланади. Инфляциянинг асосий сабаби - бу халқ хўжалигининг турли соҳалари ўртасида вужудга келган номутаносибликдир. Бу аввалам бор жамғарма ва истеъмол ўртасидасидаги, талаб ва таклиф, давлатнинг даромаддари ва харажатлари ўртасидаги муомаладаги пул массаси ва хўжаликларнинг накд пулга бўлган талаби ўртасидаги номутанносибликлардан иборатдир. Инфляцияни юзага келтирувчи омилларга караб унинг сабабларини ички ва ташки сабабларга бўлиш мумкин. Инфляциянинг ички омиллари монетар-пул сие!сати билан ва хўжалик фаолияти билан боғлиқ турларига булинади. Хўжалик фаолияти билан боғлиқ омиллар бу хўжаликдаги ва иқтисоддаги мутаносибликнинг бузилиши, ишлаб .чиқаришда якка хукмронликка йул куйиш, иқтисоднинг циклик ривожланиши, инвестициялашда номутаносиблик, баҳоларни ташкил қилишда давлатнинг якка хокимлиги, кредит си е!сатининг нотўғри олиб борилиши ва бошқалар ҳисобланса, пул билан боғлиқ омилларга давлат молияси соҳасидаги кризислар; давлат бюджетнинг дефицити, давлат карзларининг ўсиши, пул эмиссияси, пул муомаласи конунининг бузилиши, кредитлашда автоматизмга йул куйиш за бошқалар киради. Инфляциянинг ташки омилларига жаҳон иқтисодида бўлган кризислар, (хом-аш е!, е!килги, валюта буйича) давлатнинг валюта си е!сати, давлатнинг бошқа давлатлар билан ташки иқтисодий фаолияти, олтин ва валюта заҳиралари билан бўладиган ноконуний операциялар ва бошқалар бўлиши мумкин. Хулоса қилиб айтганда, ижтимоий ишлаб чиқариш ривожланишида юзага келувчи диспропорциялар сабабли товарлар ва хизматлар бахосин умумий е!ки тухтовсиз ўсиши ва натижада пул муомаласи конуникинг бузилиши ок; ибатда пул бирилигининг кддрсизланишига инфляция деб айтилади. Инфляция қуйидаги шаклларда намо е!н бўлади: 1. Товар ва хизматлар баҳосининг узлуксиз ва тартибсиз усиб бориши натижасида пулнинг қадрсизланиши ва унинг сотиб олиш қобилиятининг тушиб бориши; 2. Чет эл валютасига нисбатан миллий валюта курсининг тушиб кетиши; 3. Миллий пул бирлигида олтин нархининг ошиб бориши ва бошқалар. Баъзи бир иқтисодчиларимизнинг фикрича инфляция - бу барча товарлар баҳоларининг ошишини билдирмайди. Инфляция жуда тез усган такдирда ҳам айрим товарлар баҳоси баркарор бўлиб колиши, бошқаларники тушиши ҳам мумкин экан. Бизнинг фикримизча, бундай хулосалар 70-80 йилларнинг инфляциясига мое келиши мумкин. Албатта, инфляция даврида баҳоларнинг ошиши доим бир хил суръатларда бўлмасдан, сакраб турадиган бўлиши мумкин. Лекин, баъзи товарлар баҳосининг тушиши е!ки баркарор бўлиб туриши XX асрнинг инфляцияси учун мое деб тўлиқ ишонч билан уктира олмаймиз. Баъзида давлат аралашуви билан аҳоли истеъмоли учун зарур бўлган айрим бир товарлар баҳосининг маълум даврда баркарор ушлаб туриш мумкин, аммо инфляциянинг кучайиб бориши шу товарлар баҳоларининг ҳам охир окибатда ошишига олиб келади. Бизнинг фикримизча, баҳолар ошиши тўғрисида гапирганда, инфляция даражасида баҳолар ошиши ва умуман баҳолар ошиши тушунчаларини тутри талкин кила олиш керак. Масалан, хамма вақт ҳам баъзи товарлар баҳосининг ошиши инфляцияни англатмаслиги мумкин. Товарлар баҳоси ошиши инфляция бўлмаган даврда, олтин пул муомаласи шароитида ҳам бўлиши мумкин. 1.2. Инфляцияни турлари Халқаро амали е!тда бозорда товарлар ва хизматлар бахосининг усиб боришига караб инфляцияни бир неча турларга бўлиб каралади: • судралувчи инфляция. Баҳоларнинг ўртача йилдик ўсиши 5-10% дан ошмайди. Инфляциянинг бу тури кўпроқ ривожланган мамлакатларга хос бўлиб, мамлакат иқтисодий ривожланиш даражасига караб баҳолар ошиши 34% атрофида ҳам бўлиши мумкин. Бу инфляция аксинча ишлаб чиқаришни янада ривожлантиришни рагбатлантирувчи омил сифатида намо е!н бўлиши мумкин. Пулнинг киймати баркарорлигидаги ўзгариш сезилмаслиги мумкин. • шиддатли инфляция. Баҳоларнинг ўртайиллик ўсиши 10-100% (баъзида 200% гача) бўлиши мумкин. Инфляциянинг бу тури ривожланае!тган мамлакатларда кўпроқ учрайди. • гиперинфляция. Баҳоларнинг ўсиш суръатлари йилига 200% дан ошиб кетади. Бу инфляция мамлакатлар иқтисодий ривожланишининг инкирозли даврига мое келади ва у иқтисоди е!т таркибий кисмларининг ўзгариши билан боғлиқ. Ҳозирги даврда ХВФ баҳолар ойига 50% дан ошган вақтда бу гиперинфляция деб кабул килган. Гиперинфляция даврида баҳолар кун сайин ошиб боради ва баҳолар билан иш ҳаки ўртасидаги фарқ жуда юқори бўлади. Аҳолининг яшаш шароити кийинлашади, корхоналар фаолияти е!монлашади. Хўжалик фаолияти, бозор фаолиятида натураллаштириш авж олади. Инфляциянинг келиб чикиш сабабларига караб унинг икки тоифасини кўрсатиш мумкин: талаб инфляцияси ва ишлаб чиқариш билан боғлиқ инфляция (таклиф инфляцияси). Талаб инфляцияси. Инфляциянинг бу анънавий тури талаб ошиб кетганда юзага келади. Ишлаб чиқариш соҳаси аҳолининг талабини тула кондира олмайди, таклифга нисбатан талаб ошиб кетади. Натижада товарлар баҳоси усади. Кам микдордаги товарларга кўп пул массаси тўғри келади. Талаб инфляциянинг юзага келиш сабаблари қуйидагилардан иборат. а) ҳарбий харажатларнинг ўсиши ва иқтисоднинг милитарлашуви. Ҳарбий техника сотиб олиш ва бошқа ҳарбий харажатларни қоплаш билан боғлиқ бўлган жара е!нлар муомалага керагидан ортиқча пул чиқаришнинг омили ҳисобланади. б) давлат карзларнинг ўсиши ва бюджет дефицитининг мавжудлиги. Бюджет дефицити одатда за е!млар чиқариш ѐ �ки банкноталар эмиссия қилиш йули билан копланади. Бу уз навбатида қўшимча муомала воситалари бўлишига, қўшимча талаб юзага келишига олиб келади. Узбекистонда бюджети дефицитини қоплаш юқорилардагидан ташкари 1996 йилдан бошлаб давлат киска муддатли мажбуриятларини (Д+М) сотиш оркали ҳам копланмокда. в) Халқ ҳужалигига ортиқча кредитлар бериш натижасида муомалада кредит билан борлик муомала воситалари юзага келади. Булар товар ва хизматларга бўлган талабни оширади. г) Чет эл валютасининг мамлакатга кириб келиши ва унинг миллий валютага алмашинуви натижасида, муомалада пул массаси ортиб боради, миллий пулга нисбатан чет эл валютанинг қадри ошади. д) Халқ хўжалигининг етакчи тармокларини керагидан ортиқча инвестициялар ҳам оборотга қўшимча пул эквивалентларини чиқаришига олиб келади. Шундай қилиб, талаб инфляцияси умумий талабнинг ўсиши натижасида Бу инфляциянинг сабаблари қуйдагилар бўлиши мумкин: а) ҳар хил жарае!нлар ва таркибий ўзгаришлар туфайли меҳнат унумдорлигининг пасайиши натижасида маҳсулот ишлаб чиқаришга кетган харажатлар ошади. Умуман халқ хўжалиги буйича ишлаб чиқариш ҳажми, бинобарин, товарлар буйича таклиф қисқаради ва товарлар баҳоси ошади. Корхоналарнинг фойда ҳажми қисқаради. б) ҳар хил янги хизмат турлари пайдо бўлади ишлаб чиқаришга нисбатан кам меҳнат унумдорлигида юқори иш ҳаки олишга имконият тугилади. Натижада товар ва хизматларга бўлган баҳо ошиб боради, в) аҳолини социал жиҳатдан ҳимоялаш максадида иш ҳакининг ошиши, товарлар баҳосининг ошишига олиб келади ва яна иш ҳаки ошади. ва ҳ.к. бу занжир узлуксиз давом қилиш мумкин. 1.3. Инфляция кўрсаткичлари Инфляцияда нафакат чакана баҳо, балки улгуржи баҳо ҳам ошиб боради. Ғарб мамлакатларида инфляциянинг асосий кўрсаткичи қилиб чакана баҳоларнинг ўзгариши (ошиши) кабул килинган. Агар маълум даврда баҳолар икки марта ошса, пул ҳам икки марта қадрсизланган деб ҳисобланади. Чакана баҳолар ўсишини ҳисоблаш махсус давлат органлари томонидан аниқланадиган баҳолар индексига асосланади. Баҳолар индексини ҳисоблашнинг бошланғич нуқтаси қилиб (юз фоиз деб) базис йили олинади ва жорий йилда баҳолар ўзгариши, ўртача йиллик ўсиши суръати ҳисобланиши мумкин. Баҳолар индекси бу жорий йилдаги товарлар ва хизматлар баҳоси йигиндиси, яъни, товарлар бозор савати бахосининг шу товар ва хизматларнинг базис йилдаги умумий баҳоси, яъни бозор савати баҳосига нисбати сифатида аниқланиши мумкин. Юқоридаги фикрни ку йидаги формула оркали ифода қилиш мумкин. Баҳолар индексини ҳисоблашда истеъмол товарлар баҳосининг индекси катта ахамиятга эга. Баҳолар индекси турли усулларда баҳолар даражасини солиштиришга имкон беради. Жорий йилдаги баҳолар индексининг базис йилдаги баҳолар индексига нисбатан ошиши - инфляция - ―Баҳолар даражасининг ошиши дан, баҳолар индексининг камайиши-‖ дефляция―Баҳолар даражасининг камайиши дан далолат беради. Айталик, базис давр 2000 йил бўлсин (Баҳолар даражаси 100% деб оламиз) ва 2007 йилда баҳо даражаси 350. Демак 2000 - 2007 йилларда баҳолар 3,50 марта е!ки 250% га ошган, е!ки 2000 йилда бирор товар 100 сўм турган бўлса, 2007 йилда шу тоавар 350 сўм туради. Истеъмол товарлар баҳоси индексидан ташкари баъзи гуруҳ товарлар ва хизматлар масалан, кипим, о е!к кийимлар, транспорт, уй жой хизматлари ва бопҳалар буйича баҳолар индексларини ҳисоблаш мумкин. Баҳолар индексига асосланиб инфляция суръатларини аниқлаш мумкин. Бунинг учун жорий йил баҳолар индексидан базис давр баҳолар индексини чегириб, базис давр баҳолар ивдексига буламиз. Масалан, 2000 йилда истъемол товарларнинг баҳо индекси 110, 2007 йилда 140 бўлса, 2007 йилда инфляция суръти қуйидагича аниқланади: суръати 110 Демак, 2007 йилда инфляциянинг ўсиш суръатлари тахминан 27,3% тенг бўлади. Инфляциянинг ўсиш суръатлари тўғрисида гапирганда, унинг ривожланишини сон жиҳатдан аниқланишнинг бошқа йули ҳам мавжуд. Бунинг усул ―70 лар коидаси деб аталади. Агар ҳар йили инфляция‖ даражаси маълум бўлса, баҳолар икки карра ошиши учун неча йил керак эканлигини аниқлаш мумкин. Бунинг учун ―70 ни ҳар йилги инфляция ‖ даражасига бўлиш керак. Масалан, инфляциянинг ҳар йиллик даражаси 5% бўлса, баҳолар даражаси 14 йилдан кейин, икки карра ошиши керак. Агар ҳар йиллик инфляцияси даражаси 20% бўлса, баҳолар даражаси 3 йилдан кейин икки карра ошиши керак. Шуни таъкидлаш керакки, бу усул ҳамма вақт ҳам, масалан, инфляциянинг ўсиши суръатлари юқори, (ҳар куни, ойда ўзгариб борадиган) бўлса, кулай ҳисобланмайди ―70 лар коидаси аҳоли ‖ жамғармаларининг, реал е!ки миллий маҳсулот ҳажмининг икки марта ошиши учун неча йил керак эканлигини тутри аниқлаб беришга имкон беради. II. Боб. Давлатнинг инфляция бўйича макроиқтисодий сиёсати, инфляцияни жиловлаш йўллари. 2.1 Инфляциянинг мамлакат иқтисодиётига таъсири. Инфляция жамиятнинг ривожланишига салбий таъсир курсатади. 1. Мамлакат иқтисодий аҳволини танг ҳолга олиб келади: -ишлаб чиқариш ҳажми тушиб кетади баҳоларнинг ошиб бориши ишлаб чиқариш истикболларига тўғоноқ бўлади. -капиталнинг асосий қисми ишлаб чиқаришдан савдо (муомала) соҳасига, воситачилик соҳасига окиб утади. Чунки ишлаб чиқаришдан кура савдо соҳасидаги капитал тезрок ва купрок фойда келтиради; баҳоларнинг узгариб туриши олиб-сотарликни ривожлантиради, арзон вақтида олиб, киммат булганда сотиш жара е!ни, товар захираларини яшириш жара е!нлари авж олади; -кредит бериш жара е!нлари чекланган бўлади. Қарз олувчилар кўпаядию, қарз берувчилар сони қисқаради, чунки қарз берган ютказиши мумкин; -давлатнинг молия ресурслари кадрсизланади ва ҳ.к. 2. Аҳолининг кам даромад олувчи қисмининг социал жиҳатдан аҳволи е!монлашади. Уларнинг реал даромадлари камаяди. Номинал даромаднинг баҳолар усишидан тушиб кетиши натижасида аҳолининг ҳа е!т даражаси пасаяди. Айникса, нафака, давлат ташкилотларидан маош олувчиларнинг аҳволи кийинлашиши мумкин. Инфляция аҳоли жамғармаларининиг кадрсизланишига олиб келади. Баъзида инфляция аҳоли баъзи катламларининг (савдо-сотик соҳасида) бойишига олиб келади. Давлат аҳолининг даромадлар даражасини тенглаштириш максадида даромад ва соликларни индексация килиб боради. Инфляциянинг ҳар томонлама авж олиб кетиши мамлакатда социал ва итисодий жиҳатдан карама каршиликлар юзага келишига олиб келади. Шунинг учун давлат инфляциянинг олдини олиш, пул муомаласини баркарорлаштириш чора - тадбирлари ишлаб чикади. Инфляцияга карши курашнинг асосий шакллари: пул ислоҳати ва инфляцияга карши си е!сат хисобланади. Пул ислоҳати деб пул муомаласини баркарорлаштириш максадида давлат томонидан пул тизимини узгартиришга айтилади. Пул ислоҳоти металл пул муомаласи даврида, иккинчи жахон урушидан кейин - олтин девиз, олтин доллар муомаласи даврида ўтказилди. Собиқ СССРда пул ислоҳати 1922 - 24 йилларда, 1947 йилларда ўтказилди. Ўзбекистонда пул ислоҳоти 1994 йилда ўтказилди ва республика мустакил давлат сифатида узининг миллий пул бирлигига эга булди. Пул муомаласини баркарорлаштиришга пул ислоҳотини ўтказмасдан ҳам эришиш мумкин. Пул муомаласини баркарорлаштиришнинг куйидаги усуллари мавжуд: ревальвация, девальвация, деноминация. Мамлакатнинг иқтисодий ривожланиш даражасига, иқтисоди е!тнинг ҳолатига, пулнинг кадрсизланиш даражасига, давлат си е!сатига караб давлат пул ислоҳотини ўтказиши, пулни ревальвация, деноминация килиши мумкин. Пул кучли кадрсизланган шароитида факат пул ислоҳотини ўтказиш йули билан пул тизимини баркарорлаштириш мумкин. Пул ислоҳоти, яъни нуллификация да кучли кадрсизланган пул бирлиги бекор килинади ва урнига янги пул бирлиги киритилади. Масалан, Собик СССРда -1922-24 йилларда совзнакларнинг кучли кадрсизланиши натижасида 1 рубл 50 млрд. совзнакга алмаштирилган. Урушдан кейинги Гермаиияда гиперинфляция натижасида 1924 йилда муомалага янги немис маркалари киритилган. Эски рейхсмаркалар кучли кадрсизланиши натижасида муомалага чикарилган янги маркалар 1 марка: 1 триллион эски рейхсмарка нисбатида алмаштирилди. Рейхсмаркалар муомаласи бекор килинди. Ревальвация - бу пул бирлигининг олтин кийматини тиклашдан иборат. Масалан, биринчи жаҳон урушидан кейин 1925-1928 йиллларда ўтказилган пул ислоҳоти туфайли фунт стерлингнинг урушгача булган олтин киймати белгиланди. Иккинчи жахои урушидан кейин ревальвация натижасида долларшшг валюта курси кутарилди. Германия Федератив Республикасида 1961, 1969, 1971 йилларда ревальвация ўтказилган. Девальвация- бу милдий валюта курсининг чет эл ваютасига нисбатан тушишидир. Пул бирлигининг олтин микдори белгиланган шароитда девальвация пулнииг олтин микдорининг тушиб кетишини англатган. Масалан, 1971 йилда АВ; Ш долларининг олтин микдори 7,89 % га, февраль 1973 йилда 10% га камайтирилган. Сузувчи валюта курсларига утгандан кейин девальвация бошкариладиган валюта курслари асосида олиб борилади. Деноминация - баҳолар масштабйни йириклаштириш, яьни пул бирлигидаги ―О ларни қисқартиришдан, пул бирлигида курсатилган‖ номинални камайтиришдан иборат. Совет пул тизими карор топа бошлаган давр - 1921 -1922 йидларда икки марта деноминация ўтказилган. Биринчи деноминацияда муомалага ―I922 йил пул бирликлари чикарилган ва улар ‖ олдинги пул бирликларига 1000: 1 нисбатда алмаштирилган. Иккинчи деноминацияда муомалага ―1923 йил пул бирлиги чикарилган ва 1922 йил ‖ пул бирлигига 100: 1 нисбатда алмаштирилган. Пул деноминацияси ‖ инфляция сурьатлари паст булган шароитда кулай булиши мумкин. Агар инфляция сурьатлари юкори булса, деноминация ўтказиш ҳеч кандай самара бермаслиги мумкин-Факат пул ислохотини ўтказиш йули билан пул тизимини баркарорлаштириш мумкин бўлади. Пул ислохотини ўтказиш куйидаги йуллар билан амалга оширилиши лумкин.: Муомаладаги пул массасини камайтириш максадида, дефляция курси буйича и пулларни янги пулларга алмаштириш: аҳоли ва корхоналарнинг банклардаги жамғармаларини вақтинча (тўлиқ е!ки қисман) ҳаракатсиз ушлаб туриш (қотириб кўйиш): иккала усулни биргаликда кўллаш йўли орқали пул ислоҳотини ўтказиш: бу йўл халқаро амали е!тда ―шок йули билан даволаш номи билан ‖ машҳурдир. Бу усул 1948 йилда Ғарбий Германияда харбий давлат бошқарувидан бозор иқтисодига ўтишда қулланилган. ―Шок йўли билан ‖ даволашда иш ҳақини улашни тўхтатиб қўйиш, ишлаб чиқаришни қисқартириш, пул ислоҳатини тказиш, иш уринларини қисқартириш каби каттик чоралар кулланилиши гумкин. Масалан, Гарбий Германияда 1948 йилнинг июнь ойида ўтказилган пул ислоҳатида аҳолининг нақд пуллари ва жамғармалари 6,5 янги немец маркасига 100 эски рейхсмарка қилиб алмаштирилди. Аҳолининг пул жамғармаларини тулаш вақтинча тухтатилган, кейинчалик факат 30 фоиз атрофида туланган ва ҳар бир кишига 60 немец маркаси микдорида нафака ажратилган. Натижада давлатнинг рейхе маркасидаги қарзи, мамлакатда бу„тган дисбаланс тугатилган ва шу йул билан инфляциянинг усиш темплари тухтатилган. ― Шок йули билан ‖ даволаш Японияда 1949-50 йилларда ўтказилган ва у ―Додж режаси деган ‖ номнй олган. Бу режага асосан Японияда инфляцияга карши жуда каттик чоратадбирлар амалга оширилган. Эркин баҳога утиш билан бир вақтнинг узида ер исло^ати ўтказилди, бюджет камомадини йукотиш йуллари ишлаб чикилди. Японияда мавжуд зарар билан ишловчи корхоналарга давлат томонидан бериладиган субсидия бекор килинди, корхона, ташкилотларга кредит бериш шартлари мукаммаллаштирилди, ахоли жамғармалари ишлатилмасдан котириб КУЙИЛДИ .Иқтисодни ―шок йули билан даволаш‖ Шаркий Европа мамлакатлари -Югославия, Польша каби мамлакатларда хам кулланилган. ―Шок йули билан даволаш иқтисодий си е!сати 1989 йилнинг ‖ охирларида Польшада куланилган булиб, иш ҳаки вақтинчалик котириб куйилган холда, бахолар эркинлаштирилган. Натижада 1990 йилнинг бошларига келиб Польшада товарлар мул-кулчилиги вужудга келиб бошлади ва товарлар баҳосининг бир неча барабор ошиши натижасида инфляция суратлари секинлашишига эришилди. Польшада бу иқтисодий тадбирнинг ўтказилиши ахолининг яшаш шароитини анча қийинлаштирди ва ишсизлар сонини купайтирди. 2.2. Давлатнинг анти-инфляцион сиёсати. Пулнинг қадрсизланиш даражаси алоҳида олинган мамлакатда ҳар хил бўлиши мумкин. Инфляция даражаси ривожланган мамлакатларда пастроқ ва у тез ўтиши, иқтисодий жиҳатдан кам ривожланган мамлакатларда унинг даражаси юқори, сурункали ва ―даволаш ҳам кўпроқ вақт талаб қилиши ‖ мумкин. Масалан, 1971 - 1984 йилларда баҳолар ўсиши суръатларни оладиган бўлсак, у ривожланган мамлакатларда 4,9% дан (Германия), 71% (Жазоир) гача булса, ривожлана е!тган мамлакатларда 8,5% дан (Хиндистон), 153% га (Аргентина) етган. Инфляциянинг намо е!н бўлиши ҳар бир мамлакат иқтисодининг ривожланиш даражасига, миллий хужалик фаолиятига ва хусусиятига, миллий анъналарига, минтакавий, иқтисодий ва си е!сий ривожланиш хусусиятларига боглик. Ривожланган мамлакатларда инфляциянинг шароит ва омиллари ҳар хиллигини ҳисобга олиб уни куйидаги гуруҳларга булиш мумкин. Биринчи гуруҳга ривожлана е!тган Лотин Америка мамлакатлари Аргентина, Бразилия, Перу кабилар киради. Бу давлатларга сурункали давлат бюджета дефицити, иқтисодий мувозанатнинг йуклиги асосий ва оборот фондлар кийматининг доимо индексация килиниши, миллий валюта курсининг чет эл валютасига нисбатан тушиб бориши пул қадрсизланишининг омиллари ҳисобланади. Бу мамлакатларда сурункали бюджет дефицитини эмиссия йули билан молиялаштириш натижасида йиллик пул қадрсизланиши бир неча минг фоизга етиши кузатилган. Аргентина, Чили каби мамлакатларда инфляция пул қадрини емириб ташлаши натижасида оддий бирор товарни сотиб олиш учун бир кеча миллион пул бирлиги зарур бўлган. 1983 йилда июнгача, яъни муомалада эски песо бўлганда Аргентинада бир жуфт туфли етти миллион песо, енгил машина сотиб олиш учун бир неча миллиард песо керак бўлган. Бу ҳол ҳисоб-китобларни олиб боришда, пул муомаласида жуда катта қийинчилик туғдирган. Бир неча марта утказилган деноминациялар пул қадрсизланишини тўхтатишга асос бўла олмаган. Лотин Америкаси мамлакатларида бўлган инфляция даражасини баҳолар индексидан ҳам куриш мумкин. Бу мамлакатларда баҳолар индекслари бир неча сонлардан иборат бўлган. Масалан, Чилида 1971-1984 йилларда баҳодар индекси 842162 е!ки бу курсаткич шу йилларда баҳолар 8,4 минг марта ошганинк, Аргентина учун шу индекс 436432250, бу баҳолар 436 минг марта ошганини билдиради. Юқоридаги жадвал маълумотлари курсатиб турибдики, 1990 иилда Никарагуада товарлар баҳоси 8500%, Перуда - 8291,5%, Бразилияда - 2359,9% га ошган. Иккинчи гуруҳ мамлакатлар: Колумбия, Эквадор, Венесуэла, Эрон, Сурия каби мамлакатларда ҳам иқтисодий мувозанатнинг йуклиги, молиявий си е!сатдаги камчиликлар - дефицитни молиялаштириш, халк-хужалигига КУП кредитлар ажратиш инфляцияни бўлишини таъминламокда. Бу мамлакатларда инфляция шиддатли характерга эга булиб, баҳоларнинг йиллик ўсиши 30-40%. атрофида, баъзида ундан юқори бўлади. Инфляция суръатига караб жамрармалар, туловлар буйича индексация утказиб борилади, ишсизлик ошиб бормокда. Учинчи гуруҳга: Хиндиетон, Индонезия, Пакистон, Таиланд, Филиппинлар каби мамлакатлар киради. Бу мамлакатларда чекланган иқтисодий мувозанат мавжуд будиб, экспортдан валюта тушуми анча юқори. Йиллик инфляция суръати 5-20% атрофида ва кисман индексация утказилиб турилади. Тўртинчи гуруҳ давлатлар - Сингапур, Малайзия, Жанубий Корея, Бахрейн, Арабистонда - иқтисодий мувозанатнинг мавжудлиги, инфляция суръатларининг сустлигини курсатади. Бу мамлакатлардаги инфляция 2-6% ташкил килади ва уни судралувчи инфляция деб карат мумкин. Бу мамлакатйарда товарлар в.а хизматлар баҳоси ошиши устидан каттик назорат олиб борилади. Ишсизлик бошка мамлакатларга нисбатан кам, иқтисоди ривожланган бозор шароитида бошкарилади. Экспорт ҳажми ва чет эл валютаси тушумининг юқорилиги, инфляциянинг олдини олишда катта роль уйнайдиган омил ҳисобланади. Ўзбекистондаги инфляция бу мустакил Ўзбекистон заминида вужудга келган инфляция эмас. Тарихан бу инфляция собик СССР да юзага келган. Бу инфляциянинг умумий иқтисодий сабаби давлат бошкарувида иқтисодга нисбатан сие!сатга куп эътибор берганидадир. Натижада ишлаб чикариш сурътлари тушиб кетди. Товар кам е!блиги яширин жара е!н булиб, товарларни ишлаб чикариш учун куп харажат килинсада (хом-аш е!ларнинг нархи юқорилиги туфайли) товарлар паст баҳода сотилган. Фарк давлат бюджетидан коплана борган. 1992 йилнинг бошидан эркин баҳоларга утиш натижасида (озик; овкат ва е!килги ресурслардан ташкари) инфляция юзага отилиб чикди ва тез суръатлар билан ривожланиб кетди. Шу туфайли Узбекистондаги инфляция собик иттифоқ даврида юзага келган инфляциянинг колдигидир ва уни даволаш узок вақтни талаб килади. Собик иттифо даврида, жумладан Узбекистонда 90 - йиллардаги инфляциясининг асосий сабаблари - иқтисодий мувозанатнинг йуклиги, ишлаб чикариш суръатларининг тушиб кетиши натижасида режали иқтисодие!тдаги инкироз; -махсулотлар сифатининг, меҳнат унумдорлигининг пастлиги; -ишлаб чикаришда харажатлар салмогининг ошиб кетиши, беҳуда сарфлар, иқтисод принципларига риоя килмаслик ва бошкалар ҳисобланади. Ундан ташкари ривожланган бозор шароитига утмасдан туриб баҳоларнинг эркинлашуви, товар массаси устидан баъзи булимларининг якка ҳукмронлик урнатиши, баҳоларни хохлагача бошкариш, кредит, молия си е!сатларининг нотугри одиб бориш, иқтисоднинг ―долларлашуви , ―рубль ‖ зона сининг емирилиши, валюта тушумлари ва миллий бойликнинг четга ‖ окиб кетиши ва бошкалар инфляция жара е!нининг яна ривожланишига олиб келган. Инфляция жамиятнинг ривожланишига салбий таъсир курсатади. 1. Мамлакат иқтисодий аҳволини танг ҳолга олиб келади: -ишлаб чикариш ҳажми тушиб кетади баҳоларнинг ошиб бориши ишлаб чикариш истикболларига тугонок бўлади. -капиталнинг асосий кисми ишлаб чикаришдан савдо (муомала) соҳасига, воситачилик соҳасига окиб утади. Чунки ишлаб чикаришдан кура савдо соҳасидаги капитал тезрок ва кўпроқ фойда келтиради; баҳоларнинг узгариб туриши олиб-сотарликни ривожлантиради, арзон вақтида олиб, киммат бўлганда сотиш жара е!ни, товар захираларини яшириш жара е!нлари авж олади; -кредит бериш жара е!нлари чекланган бўлади. Т^арз олувчилар купаяди- ю, карз берувчилар сони кискаради, чунки карз берган ютказиши мумкин; - давлатнинг молия ресурслари қадрсизланади ва ҳ.к. 2. Аҳолининг кам даромад олувчи кисмининг социал жиҳатдан аҳволи е!монлашади. Уларнинг реал даромадлари камаяди. Номинал даромаднинг баҳолар ўсишидан тушиб кетиши натижасида аҳолининг ҳа е!т даражаси пасаяди. Айникса, нафака, давлат ташкилотларидан маош олувчиларнинг аҳволи кийинлашиши мумкин. Инфляция аҳоли жамғармаларининиг қадрсизланишига олиб келади. Баъзида инфляция аҳоли баъзи катламларининг (савдо-сотик соҳасида) бойишига олиб келади. Давлат аҳолининг даромадлар даражасини тенглаштириш максадида даромад ва соликларни индексация килиб боради. Инфляциянинг ҳар томонлама авж олиб кетиши мамлакатда социал ва итисодий жиҳатдан карама каршиликлар юзага келишига олиб келади. Шунинг учун давлат инфляциянинг олдини олиш, пул муомаласини баркарорлаштириш чора - тадбирлари ишлаб чикади. Инфляцияга карши курашнинг асосий шакллари: пул ислоҳати ва инфляцияга карши сие!сат ҳисобланади. 2.3. Инфляцияни жиловлаш ва уни бартараф қилиш йўллари. Давлатнинг аксилинфлатсия си е!сати асосан муомаладаги ортиқча пулни олишдан, пул эмиссиясини тўхтатишдан иборат бўлади. Иқтисоди е!тда ортиқча пул ҳосил бўлганда, пул массаси қисқартирилади. Нархлар пул миқдорига боғлиқ бўлар экан, унинг қисқариши талабни камайтириб, нархларнинг ўсишини секинлаштиради. Давлатнинг аксилинфлатсия си е!сатининг муҳим йўналишидан бири бу иқтисоди е!тнинг реал секторини рағбатлантиришдан иборат. Чунки иқтисоди е!тнинг реал сектори хилма-хил маҳсулот ва хизматлар ишлаб чиқариш бўлганидан у иқтисоди е!тнинг асосий таянч нуқтаси ҳисобланади. Реал секторда яратилган барча неъматлар айирбошланади, тақсимланади ва истеъмол этилади. Кўриниб турибдики, бундай ҳаракат узлуксиз юз беради. Яъни такрор ишлаб чиқаришни юзага чиқаради. Шу боис иқтисоди е!тнинг реал секторини пулнинг айланма ҳаракатисиз тасаввур этиб бўлмайди. Чунки иқтисоди е!тда доимо пулга қўшимча талаб пайдо бўлади. Бундай шароитда пул захирадан чиқиб оборотга киради ва реал секторга хизмат қилади. Иқтисоди е!тда пулга талабнинг қондирилиши реал сектордаги ишлаб чиқаришни кенгайтиради ва иқтисодий ўсишни таъминлашга хизмат қилади. Шунинг учун давлат пулнинг қадрини мустаҳкамлаш чора-тадбирларини кўради. Инфлатсияга қарши аниқ ўйланган сие!сат ўтказиш миллий валютани мустаҳкамлашнинг муҳим шартларидан биридир. Бу си е!сат энг аввало инфлатсия даражасини кескин камайтиришга қаратилиши лозим. Бунда пулнинг қадрсизланиш даражаси устидан қатъий назорат ўрнатиш ҳамда унга қарши самарали тадбирлар қўллаш ҳал қилувчи аҳамиятга эга бўлади. Шу орқали пулнинг қадрсизланишида мақбул суръатни танлашга эришилади. Инфлатсияга қарши си е!сат негизини пул миқдорининг ўсишини товарлар ва хизматлар миқдорининг тегишли даражада ўсиши билан боғлаб олиб боришга қаратилган тадбирлар ташкил қилиш зарур. Чунки харид қилиш учун моллар етарли бўлмаган ҳолда аҳоли қўлида пулнинг ортиқча кўпайиб кетиши инфлатсиянинг янада авж олиб кетишига сабаб бўлади. Пул миқдори билан бирга нархларнинг ҳам тобора ўсиб бориши муқаррар равишда, узоқ давом этадиган гиперинфлатсияни келтириб чиқаради. Бу, ўз навбатида, миллий ишлаб чиқаришнинг издан чиқиши, аҳоли кенг табақаларининг қашшоқлашиши ва бутун ижтимоий тизимнинг барбод бўлиши хавфини туғдиради. Товарлар тақчиллиги мавжуд бўлиб турган ҳозирги босқичда гиперинфлатсиянинг олдини олиш учун аҳоли истеъмол фондининг ўсишини ишлаб чиқариладиган маҳсулот, кўрсатиладиган хизматнинг моддий ҳажми кўпайишига бевосита боғлиқ қилиб қўйиш зарур бўлади. Ички бозорни моллар ва хизматлар билан тўлдириш, муомалага ўринсиз ортиқча пул чиқарилишига йўл қўймаслик, миллий валюта барқарорлигини таъминлаш ва халқ турмуш даражасини ўстиришнинг муҳим шартидир. Сўмнинг барқарорлигини таъминлашда нақд пул эмиссиясининг ўсишига, аҳоли қўлида пулнинг ҳаракатсиз туриб қолишига йўл қўймаслик биринчи даражали аҳамиятга эга. Бунда муомалага чиқарилган пул миқдорининг ўз вақтида қайтарилишига эришиш, маҳсулот ишлаб чиқаришнинг ўсиши таъминламаган корхоналарга кредитлар берилишига йўл қўймаслик чоралари кўрилиши керак. Инфлатсияни пасайтирувчи қудратли омил миллий валюта алмашув курсининг барқарорлашувига эришишдир. Бу, ўз навбатида, импорт нархларнинг барқарорлашувига олиб келадики, натижада ички бозордаги нархлар ўзгаради. Валюта биржаларида валюта оператсияларининг барча турлари учун талаб ва таклиф натижасида шаклланадиган ягона алмашув курсини белгилаш, валюта курси барқарорлигига эришишнинг дастлабки шартидир. Миллий валюта курси барқарорлигини таъминлашнинг навбатдаги шарти дастлабки босқичда валютани нақд пулсиз алмаштириш ҳажмини кўпайтиришга устунлик беришдир. Истиқболда эса бу соҳадаги сие!сат банклараро валюта биржасидаги оборот миқдорини корхона ва фуқаролар ўз пулини хоҳлаган миқдорда хоҳлаган валютага эркин алмаштириш имкониятини берадиган даражага етказишга қаратилади. Бунга эришишда миллий ишлаб чиқаришда экспорт улушини кенгайтириш билан бирга, Президент Ислом Каримов таъкидлаганидек, «миллий валютамизнинг жорий оператсиялар бўйича эркин алмашувини, яъни конвертатсиясини таъминлаш учун барча зарурий шарт-шароитларни яратиш» алоҳида аҳамиятга эга. Бу шароит яратилиши натижасида эркин алмашув амалга ошмоқда. Шундай қилиб, юқорида қараб чиқилган чора ва тадбирларнинг муваффақиятли амалга оширилиши миллий валютамиз алмашув курсининг барқарорлашувига, унинг харид қилиш қувватининг ошишига ижобий таъсир кўрсатди. Мамлакатимизда ўтказила е!тган нафақат иқтисодий, балки ижтимоий соҳалардаги ислоҳотлардан ҳам асосий кўзланган мақсад барча ўзгаришларнинг натижаси ва белгиси миллий валютамиз – сўмимизни мустаҳкамлаш, уни босқичма-босқич жаҳоннинг кучли валюталари билан конвертатсиялашга, яъни эркин алмашувига эришишдир. Чинакам талаб ва таклиф асосида вужудга келадиган эркин бозор нархларининг амал қилиши бозор иқтисоди е!тининг ғоят муҳим бўғини бўлиб, бу бўғин маҳсулот ишлаб чиқарувчилар билан истеъмолчиларнинг ўзаро жипс таъсирини таъминлайди. Пулнинг бақувватлигига эришишга қаратилган давлат дастурлари: • ички бозорни истеъмол моллари билан тўлдириш; • давлат харажатларини кескин қисқартириш, қатъий молия, банк-кредит сие!сатини ўтказиш; • экспорт имкониятларини кескин кучайтириш; • ортиқча пул эмиссиясига, яъни пул билан таъминланмаган ортиқча пул муомалада бўлишига йўл қўймаслик. Пулнинг қадрини мустаҳкамлашни таъминлашнинг воситалари: • мамлакатнинг олтин захираси билан; • мамлакатнинг бутун бойлиги билан; • товар массасининг ҳажми ва таркиби орқали; • талаб ва таклиф ўртасидаги нисбатни тартибга солиш орқали; • нарх-навони тартиблаш орқали; • пул муомаласи қонунидан фойдаланиш орқали. Хулоса Инфляция-пулнинг қадрсизланиши, харид қобилиятининг пасайишидир. Инфляциянинг асосий сабаби одатда бир эмас, балки бир нечта бўлиб ўзаро маҳкам боғланган бўлади ва нарх-навонинг кўтарилиб бориши билангина намое!н бўлиб қолмайди нарх-навога тааллуқли ошкора инфляция билан бир қаторда яширин е!ки бўғилган инфляция ҳам бўладики, бу аввало товарлар танқислиги, сифатининг е!монлашиб бориши билан намо е!н бўлади. Инфляция сўзининг том маъноси лотинчадан таржима қилганда «дўмбайиш», «шишиш», яъни ўсиб борадиган тегишлича товар массаси билан таъминланмаган ортиқча қоғоз пуллар билан муомала каналларининг тўлиб- тошиши, деган маънони беради. Инфляциянинг сабаблари ҳар хил. Инфляция асосида одатда пул талаби билан товар массасининг бир-бирига номутаносиблиги е!тади-товарлар ва хизматларга бўлган талаб товар айланиши ҳажмидан ошиб кетадики, бу нарса товар ишлаб чиқарувчилар ва уни етказиб берувчиларнинг сарф-харажатлари қанчалигидан қатъий назар нарх-навони кўтаришлари учун шароит яратиб беради. Давлат бюджетининг етишмаслиги (давлатнинг сарфхаражатлари даромадидан ошиб кетади), хаддан ташқари инвестициялаш (инвестициялар ҳажми иқтисоди е!т имкониятларидан ортиб кетади); ишлаб чиқаришнинг ўсишига ва меҳнат унумдорлигининг кўтарилишига қараганда иш ҳақининг кўпроқ ўсиб бориши; давлат нархларининг ихти е!рий суратда белгиланиши; бошқа омиллар талаб билан таклиф ўртасидаги номутаносибликка, даромадларнинг истеъмол сарфларидан ошиб кетишига олиб бориши мумкин. Биринчидан, марказий банкнинг пул си е!сатини нотўғри юритиши натижасида муомалада товарлар билан таъминланмаган ортиқча пул массаси пайдо бўлади. Маълумки иқтисоди е!тда шундай муаммолар пайдо бўладики, буларни ҳал этиш қисқа муддатли пул си е!сатини ўтказишни: фоиз меъ е!рини тартибга солиш ва у орқали инвестиция талабини тартибга солиш амалга оширади. Чунончи, иқтисоди е!тда пасайиш бўлишининг олдини олиш е!ки фонд биржасига акциялар курси тобора тушиб боришини тўхтатиш учун марказий банк пул таклифини кўпайтира бошлайди, бу нарса фоиз меъе!рини пасайтиради ва инвестиция талабини оширади. Иккинчидан, бюджет танқислиги муқаррар равишда инфляцияга олиб боради. Бироқ, унинг суръатлари бюджет танқислигини қоплашнинг қандай ташкил этилишига боғлиқ бўлади. +аердаки, марказий банкка молия вазирлигининг бир бўлаги деб қараладиган бўлса ва тўғри пул стратегияси бўлмаса, ўша ерда танқисликни қоплаш учун пул эмиссияси йўли билан маблағ берилади, бу нарса инфляциянинг кескин тезлашишига олиб келади. Бошқа бир вариант-ҳукуматнинг марказий банкдан мунтазам за е!млар олиб туришидир. Бу ҳолда инфляция барибир бўлаверадию, лекин бир мунча секинлик билан ва бир қадар маданий шаклларда бўлади. Учинчидан, иқтисоди е!тни харбийлаштириш лоақал уч хил инфляцион натижа келиб чиқишига йўл очади. Чунончи, ҳарбий саноат мажмуасини ҳаддан ташқари ривожлантириш давлат бюджетининг харажатлар қисмида доимо кескинликни келтириб чиқаради. Танқислик пайдо бўлади, ундан кейин эса инфляцион тазйиқ юзага ҳам вужудга келади. Тўртинчидан, бозорларни монополлаштириш инфляция жара е!нининг жадаллигига таъсир кўрсатади. +аердаки, бозорни монополлаштириш юқори даражага етган бўлса, ўша иқтисоди е!тда инфляциянинг жадаллашиши амали е!тдан маълум. Шубҳасиз, инфляциянинг пайдо бўлишига монополияларнинг алоқаси йўқ, лекин улар инфляцияни фаоллик билан давом эттириб, кучайтириб боради. Монополиялар бозордаги устунлик ҳолатини сақлаб қолиш учун нархнавони юқори белгилаб, шу даражада ушлаб туришга интилиш билан бир қаторда товарларни ишлаб чиқариш ва таклиф этишни ҳам камайтиришга ҳаракат қилади. Бу нарса умумий талаб ва таклиф нисбатига е!он таъсир ўтказади ва булар ўртасидаги узилишни кучайтиради. Бешинчидан, инфляцияга ташқи иқтисодий омиллар таъсир қилади. Масалан, хомаш е! ва энергия ташувчилар баҳосининг кўтарилиши инфляция механизмига янги туртки берадиган маҳалларда инфляциянинг жаҳон савдоси каналларидан ўтиб бориши кўзда тутилмоқда. Энг юқори фоиз ставкасининг ҳажмида чегарадан ўтиб келадиган қисқа муддатли сармоялар оқими ҳам каттагина инфляция ҳавфини туғдиради. Корреляцион-регрессион таҳлил асосида қуйидаги асосий натижалар олинди: 1. 2012 йилнинг биринчи ярмида истеъмол нархлари индекси 3,4% ни ташкил этди, ўтган йили бу кўрсаткич 3,6% эди. Истеъмол бозоридаги инфляция асосан хизматларга бўлган тарифлар ошиши ҳисобига шаклланди. Инфляция даражасига кўпроқ чиқимлар инфляцияси (истеъмол нархлари умумий ўсишининг 33,1% ишлаб чиқаришдаги чиқимларнинг ўсиши ҳисобига), иш ҳақининг ошиши (25,3) ҳамда инфляцион кутиш (21,5) кўпроқ таъсир кўрсатди. Демак, инфляциянинг шаклланишида юқорида кўрсатилган учта омилнинг улуши қарийб 80% ни ташкил этди. Айирбошлаш курси, пул массасининг ўсиши ва бошқа омилларнинг улуши эса қарийб 20% ни ташкил этди. 2. 2012 йилнинг биринчи ярмида саноат маҳсулотларини ишлаб чиқарувчилар нархларининг индекси 5,3% ни, жумладан қурилиш материаллари саноатида 18,3% ни, рангли металлургияда 12,3% ни ва машинасозлик ва металлга ишлов беришда 11,0% ни ташкил этди. Саноат маҳсулотларини ишлаб чиқарувчиларининг нархлари ўсишига иш ҳақинингоширилиши (саноатда нархларнинг умумий ўсишига таъсир қилиш улуши 23,7%), энергия ташувчилари нархларининг кўтарилиши (23,4%) кучли таъсир кўрсатди. 3. Транспорт хизматларига тарифлар индексининг қиймати 6,4%ни, жумладан юк транспорти бўйича 7,8% ни ва йўловчи транспорти бўйича 2,3% ни ташкил этди. Транспорт соҳалари орасида тарифларнинг сезиларли ўсиши темир йўлда (9,3%) ва трубопровод транспортида (7,3%) қайд этилди. Тарифлар ўсишининг юқори кўрсаткичи алоқа хизматларида қайд этилди – 11,5%, шу жумладан юридик шахслар учун 2,4% ва аҳоли учун 15,1% га ошди. Фойдаланилган адабиётлар рўйхати. 1. Закон Рѐспублики Узб ѐкистан ―О Ц ѐнтральном банк ѐ. 2. Закон Р ѐспублики Узб ѐкистан ― О банках и банковской д ѐят ѐльности . ‖ 3. Инструкции Ц ѐнтрального банка и комм ѐрч ѐских банков р ѐспублики. 4. Комм ѐрч ѐски ѐ банки. Рид Э., Катт ѐр Р., Тилл Э., Смит Р. М., Прогр ѐсс. 1992. 5. Яковл ѐв Н.Я. Ц ѐнў и ц ѐнообразования. Уч. пособи ѐ. 2- ѐ изд. – М.: Марк ѐтинг, 2000. -100 с. 6. Вахобов А. ва бошк. Халкаро молия муносабатлари. -Т.: Шарк, 2003-400 б. 7. Кондрашов Г.Д. М ѐханизм финансов и ц ѐн в р ѐгулиру ѐмой рўночной экономик ѐ. -М. Классика плюс, 2000-281 с.

Инфляциянинг келиб чиқиш сабаблари ва жиловлаш йўллари

Sotib olish