Inflyatsiya tushunchasi, sabablari va shakllari - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	17000UZS
Hajmi	335.5KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	04 Fevral 2025
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Shoxrux Yusupov

Ro'yxatga olish sanasi 04 Fevral 2025

0 Sotish

Inflyatsiya tushunchasi, sabablari va shakllari

Sotib olish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM , FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
QARSHI MUHANDISLIK IQTISODIYOT INSTITUTI
BUXGALTERIYA HISOBI VA AUDITI KAFEDRASI
“IQTISODIYOT NAZARIYASI“ FANIDAN
KURS ISHI

Mavzu: Inflyatsiya tushunchasi, sabablari va shakllari
Bajardi. _________________________
Ilmiy rahbar : _______________________
Qarshi 2024

MUNDARIJA
KIRISH ..................................................................................................................... 3
I BOB INFLYATSIYA UNING MOXIYATI VA SABABLARI ........................ 7
1.1 INFLYATSIYA TUSHUNCHASI ................................................................... 7
1.2 ZAMONAVIY INFLYATSIYANING MOLIYA TIZIMIDAGI O’RNI ... 11
2.2 INFLYATSIYA MOHIYATI ......................................................................... 25
2.3 INFLYATSIYA, PUL EMISSIYASI VA ORTIQCHA BUDJET
XARAJATLARI .................................................................................................... 27
2.4. INFLYATSIYANING BOSHQA OMILLARI ............................................ 29
XULOSA ................................................................................................................ 40
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR .............................................................. 41
2

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Inflyatsiya, umumiy daromad sifatida pulning sotib
olinishi uchun o'zgarishga aylandi, bu esa to'varlar va xizmatlar to'g'risida umumiy
narxlarning o'sishi va pulning sotib olinish kuchi oshishi bilan ifodalangan.
Inflyatsiya odatda negativ oqimga ega bo'lganligi va uchraydigan sabablar
va shakllar dolzarblik qilishi mumkin.
Inflyatsiyani o'sishiga qarashli sabablar quyidagilardan iborat bo'lishi
mumkin:
Moliyalashtirishning kuchayishi: Agar moliyalashtirish miqdori oshirilsa, bu
esa moliyalashtirishning kuchayishi va pul miqdorining o'sishi bilan natijalan
inflyatsiya rivojlanishi mumkin. Moliyalashtirishning oshishi, korxona va insonlar
tomonidan keng qo'llaniladigan mablag'larni oshirishi, narxlarni oshirishi va
umumiy daromad miqdorini oshirishi bilan bog'liq bo'lishi mumkin.
Narxlarni ta'sirlovchi faktorlar. Narxlarni ta'sirlovchi faktorlar,
inflyatsiyaning rivojlanishida muhim o'rin tutadi. Bu faktorlar ichida suv va
energiya narxlari, to'varlarni va xizmatlarni ishlab chiqarish uchun zarur bo'lgan
resurslarning narxlari, transport va logistika xizmatlarining narxlari kabi elementlar
kiritiladi. Agar bu faktorlardan biri yoki bir nechta o'sishi bilan bog'liq bo'lsa,
umumiy narxlarning o'sishi va inflyatsiya rivojlanishi ko'rsatilishi mumkin.
Valyuta qiymatlaridagi o'zgarishlar. Agar mamlakatning valyuta qiymatlari
o'sishi va valyuta devalvatsiyasi yuzaga kelishi bilan bog'liq bo'lsa, bu esa import
to'varlarining narxlari o'sishi va umumiy daromad miqdorining oshishi bilan
natijalan inflyatsiya rivojlanishi mumkin.
Inflyatsiya dolzarbliklari esa quyidagi shakllarda ifodalangan. Kekayot
inflyatsiya: Kekayot inflyatsiya, umumiy narxlarning sirtqi o'sishi va inflyatsiya
miqdorining ozodligi bilan belgilanadi. Bu shaklda inflyatsiya oson nazorat
qilinadi va iqtisodiy stabilizatsiya chora-tadbirlari orqali to'xtatilishi mumkin.
3

Sirtqi inflyatsiya. Sirtqi inflyatsiya, narxlarning tez-tez va odatda barqaror
o'sishi va inflyatsiya miqdorining yuqori bo'lishi bilan belgilanadi. Bu shaklda
inflyatsiya kuchliroq bo'lib, to'xtatilmasligi uchun katta chora-tadbirlar talab qiladi.
Sirtqi inflyatsiya. Sirtqi inflyatsiya, narxlarning tez-tez o'sishi va inflyatsiya
miqdorining ozodligi bilan belgilanadi. Bu shaklda inflyatsiya odatda tarqaladi va
uzluksiz ravishda o'sadi.
Gidrolik inflyatsiya. Gidrolik inflyatsiya, moliyalashtirishning oshishi,
moliyalashtirish miqdorining o'sishi va umumiy daromad miqdorining oshishi
bilan bog'liq bo'lib, pulning batafsil qayta ishlash va qayta tijoratni ta'minlash
maqsadida amalga oshiriladi.
Inflyatsiya, umumiy narxlarning o'sishi va pulning sotib olinish kKechirasiz,
kelgusida tekshirib chiqamiz. Inflyatsiya tushunchasiga o'zgartirish kiritishim
kerak edi.
Inflyatsiya, umumiy daromad sifatida pulning sotib olinishi uchun
o'zgarishga aylandi, bu esa to'varlar va xizmatlar to'g'risida umumiy narxlarning
o'sishi va pulning sotib olinish kuchi oshishi bilan ifodalangan. Inflyatsiya odatda
negativ oqimga ega bo'lganligi va uchraydigan sabablar va shakllar dolzarblik
qilishi mumkin.
Stabilizatsiya va iqtisodiy barqarorlik. Inflyatsiya asosan
moliyalashtirishning kuchayishi va umumiy narxlarning o'sishi bilan bog'liq
bo'lganligi sababli iqtisodiy barqarorlik va stabilizatsiya uchun muhim bir vazifani
bajaradi. Sirtqi va yuqori inflyatsiya iqtisodiy istiqbollarni talablarga mos ravishda
ta'minlashni qiyinlashtirishi va iqtisodiy barqarorlikni buzish imkonini yaratishi
mumkin. Bu sababdan, inflyatsiyani nazorat qilish va iqtisodiy stabilizatsiya chora-
tadbirlarini amalga oshirish iqtisodiyotning muhim qismidir.
Puling sotib olish kuchi: Inflyatsiya pulning sotib olish kuchini oshirishi
bilan bog'liqdir. Agar inflyatsiya yuqori bo'lsa, pulning sotib olish kuchi kamayadi.
Bu esa mamlakatning import va eksport faoliyatini ta'sir qiladi va xorijiy
valyutaning oshishi yoki pasayishi bilan bog'liq bo'lishi mumkin. Inflyatsiyani
4

nazorat qilish va uni muvaffaqiyatli tartibga solish, mamlakatning valyuta
siyosatida va moliyalashtirishda ishtirok etadigan tadbirlar bilan bog'liqdir.
Sarmoya to'plami va investitsiyalar. Inflyatsiya mamlakatdagi sermaye
to'plami va investitsiyalar bilan ham bog'liqdir. Yuqori inflyatsiya darajasi sermaye
to'plami va investitsiyalarni kamaytirishi mumkin, chunki narxlarning o'sishi va
pulning sotib olinish kuchi pasayishi sababli moliyalashtirish tashkilotlarining
sarmoyalarini kamaytirishi mumkin. Bu esa iqtisodiyotning rivojlanish tezligini
cheklash va investorlar uchun ishtirok etishni kamaytirishi bilan bog'liq bo'lishi
mumkin.
Sotsial ixtisoslashganlik. Inflyatsiya kuchayishi daromad egalarining sirtqi
o'sishi bilan bog'liq bo'lgani uchun, bu daromadning barcha kesimlarini teng
ravishda ta'sir qilmasligi mumkin. Inflyatsiyani nazorat qilish va muvaffaqiyatli
tartibga solish, sotsial ixtisoslashganlikni ta'minlashga yordam beradi. Bu,
daromadning qayta-tiklanishi, sohaniyligi, xaridorlar va ishlab chiqaruvchilar
uchun adolatsiz solishtirishlarni kamaytiradi va sotsial-iqtisodiy barqarorlikni
ta'minlaydi.
Inflyatsiya asosiy vazifalari iqtisodiy stabilizatsiya, pulning sotib olish
kuchi, sermaye to'plami va investitsiyalar, sotsial ixtisoslashganlik va sotsial-
iqtisodiy barqarorlikni ta'minlashga yo'l qo'yadi. Bu vazifalarni muvaffaqiyatli
bajarish uchun inflyatsiyani nazorat qilish va tartibga solishga oid tadbirlar va
siyosatlar zarurdir.
Inflyatsiya, bir tashki axborot tizimi, tashqi tashkilot yoki guruhning ichkiy,
sirli yoki gizli faliyatini yuritish uchun bir kishi yoki guruhning başqa bir tashkili,
guruh yoki tashkiliy bir yo'naltirish ostida faollik ko'rsatishi jarayonidir. Bu
faolliklar genellikle yasalar, etik norma va qonunchilik prinsiplari bilan mos
kelmaydigan yoki qonun qarshisidagi faoliyatni o'z ichiga oladi. Inflyatsiya
qo'llanish, sirli faliyatlar va gizli maqamlar bilan bog'liq bo'lishi mumkin.
Inflyatsiya, faollik sohasidagi ilg'or shaxslarning, tashkilotlarining yoki
guruhlarining qonuniy, siyosiy yoki iqtisodiy sistemlarga ta'sir ko'rsatish, taqdom
qilish yoki ularni o'zgartirish uchun sirli usullarni ishlatishini o'z ichiga oladi. Bu
5

shaxslar, Inflyatsiya orqali rahbarlik pozitsiyasida bo'lish, ma'muriy o'rganuvchilar
orasida o'rin egallash yoki boshqa xususiy pozitsiyalarni foydalanish orqali o'z
manfaatlarini oshirishni hohlashadi.
Inflyatsiya odatda jamiyat, siyosat, iqtisodiyot va boshqa sohalarda mavjud
bo'lishi mumkin. Bunda, Inflyatsiyaga qatnashgan shaxslar yoki guruhlar, o'z
manfaatlarini yuksaltishga harakat qilib, qonunlarni, nizomlarni va tashkilotlarni
buzishga intilishadi.
Inflyatsiya, iqtisodiy muhitda korruptsiya, hukumat organlarida ruxsatnoma
sotib olish, tashkilotlar orasida sirli savdo, xalqaro xaridorlarga shartnoma
imzolashda yoki siyosiy partiyalarda kuchlarga sig'moq uchun pul to'plash kabi
ko'plab shakllarda ko'riladi.
Inflyatsiya qonunlar tomonidan ta'qiqlangan va jazolangan bir faoliyatdir.
Inflyatsiya jarayoni, o'z ichiga sirli va gizli operatsiyalar, xavfsizlik kuchlari
va yuqori darajadagi qo'llanmalar, shaxslarning sirli ma'lumotlarini o'rganish va
uni ishlatish bilan bog'liq bo'lgan tahlukalar bilan ham o'z ichiga oladi.
Inflyatsiyaga qarshi kurashish, qonun va huquqiy vositalar orqali amalga oshirilishi
kerak, shuningdek, ma'muriy va siyosiy muhitdagi o'zgarishlar, ta'lim va
ma'lumotlar olish orqali Inflyatsiyaga qarshi o'zgarishlar kiritish bilan ham
bog'liqdir.
6

I BOB INFLYATSIYA UNING MOXIYATI VA SABABLARI
1.1 INFLYATSIYA TUSHUNCHASI
Inflyatsiya - tovarlar va xizmatlar narxlarining umumiy darajasining oshishi.
Inflyatsiya bilan bir xil miqdordagi pulga, bir muncha vaqt o’tgach, avvalgidan
kamroq tovar va xizmatlarni sotib olish mumkin bo’ladi. Bunday holda, o’tgan
vaqt ichida pulning sotib olish qobiliyati pasaygan, pul qadrsizlangan - ular haqiqiy
qiymatining bir qismini yo’qotgan deyishadi. Iqtisodiy fanda inflyatsiyaning
quyidagi asosiy sabablari ajratiladi:
1. Inflyatsiya pul bozorida paydo bo’ladi. Aynan pul muomalasining
deformatsiyalarida uning sabablarini izlash kerak;
2. Zamonaviy pul muomalasi oltin bilan barcha aloqalarni uzgan qog’oz
belgilari bilan amalga oshiriladi;
3. Davlat xarajatlarining doimiy o’sishi, bu davlat sektori ko’lamining
kengayishi, iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish va ijtimoiy dasturlarni
amalga oshirish bilan bog’liq;
4. Iqtisodiyotning ochiqligi oshishi bilan import qilinadigan inflyatsiya xavfi
ortadi;
5. Xususiy hokimiyatning yirik institutlari – monopoliyalar va
oligopoliyalarning paydo bo’lishi, ular ta’minotni ushlab turish va yuqori narxlarni
ushlab turish orqali ortiqcha foyda olishadi;
6. Davlatning soliq sohasidagi noto’g’ri harakatlari;
7. Mehnat taklifini qisqartirish orqali ish haqini oshirishga intilayotgan
kasaba uyushmalarining rolini kuchaytirish;
8. Aholining pul daromadlarini indeksatsiya qilish ortiqcha to’lov
qobiliyatiga ega talabni shakllantirish omiliga aylanadi;
9. Xizmat ko’rsatish sohasidagi ishchilar ulushining ustunligi (xizmatga
yo’naltirilgan iqtisodiyot).
Inflyatsiya ko’rsatkichlari narxlar indekslari bo’lib, ularga quyidagilar
kiradi: - iste’mol tovarlari narxlari indekslari; - ishlab chiqaruvchilar narxlari
7

indekslari; -ishlab chiqarish mahsulotlari va xizmatlari iste’mol chilari narxlari
indekslari deflyatori indeksi. Davlat tomonidan moliyalashtiriladigan davlat
xarajatlarining o’sishi pul muomalasiga murojaat qiladi, tovar aylanmasi
ehtiyojlaridan tashqari pul massasini ko’paytiradi. Harbiy va inqiroz davrida eng
aniq ifodalangan.
Ommaviy kreditlash orqali pul massasining haddan tashqari kengayishi va
kreditlash uchun moliyaviy resurs jamg’armalardan emas, balki ta’minlanmagan
valyuta emissiyasidan olinadi. Yirik firmalarning ishlab chiqarish narxini va o’z
xarajatlarini aniqlashda monopoliyasi, ayniqsa xom ashyo sanoatida. Bozor
mexanizmining maqbulini aniqlash imkoniyatlarini cheklaydigan kasaba uyushma
monopoliyasi. Pul massasining barqaror darajasi bilan narxlarning oshishiga olib
keladigan milliy ishlab chiqarishning Real hajmining pasayishi, chunki tovarlar va
xizmatlarning kichik hajmi makroiqtisodiyotning avvalgi pul miqdoriga to’g’ri
keladi.
Inflyatsiyaning quyidagi turlari mavjud: talab inflyatsiyasi - real ishlab
chiqarish hajmiga (tovar taqchilligi) nisbatan yalpi talabning ortiqcha bo’lishi
natijasida hosil bo’ladi; ta’minot inflyatsiyasi (xarajatlar) - narxlarning o’sishi kam
ishlatilgan ishlab chiqarish resurslari sharoitida ishlab chiqarish xarajatlarining
oshishi bilan bog’liq. Mahsulot birligiga xarajatlarning oshishi ishlab
chiqaruvchilar tomonidan mavjud narx darajasida taklif etilayotgan mahsulotlar
hajmini kamaytiradi; Balansli Inflyatsiya – turli xil tovarlarning narxi bir-biriga
nisbatan o’zgarishsiz qoladi; Balanssiz Inflyatsiya – turli xil tovarlarning narxi bir-
biriga nisbatan har xil nisbatda o’zgaradi; prognoz qilingan inflyatsiya – bu
xo’jalik yurituvchi sub’yektlarning taxminlari va xatti-harakatlarida hisobga
olinadigan inflyatsiya.
Inflyatsiyani bostirish davlatning faol aralashuvi bilan narxlarning tashqi
barqarorligi bilan tavsiflanadi. Narxlarni oshirishni ma’muriy taqiqlash, odatda,
nafaqat talabning dastlabki ko’tarilishi, balki taklifning pasayishi natijasida ham,
hukumat aralashuvisiz narxlar ko’tarilishi kerak bo’lgan tovarlarning tanqisligini
kuchayishiga olib keladi. Ishlab chiqaruvchi yoki iste’mol chi uchun narxlar
8

farqini davlat tomonidan subsidiyalash taklifni kamaytirmaydi, balki talabni
yanada kuchaytiradi. O’sish sur’atlariga qarab quyidagilar mavjud:
1. O’rtacha Inflyatsiya (yiliga 10% dan kam narxlarning ko’tarilishi). G‘arb
iqtisodchilari buni iqtisodiyotning normal rivojlanishining elementi deb bilishadi,
chunki ularning fikriga ko’ra, ahamiyatsiz Inflyatsiya (pul massasining tegishli
o’sishi bilan birga) ma’lum sharoitlarda ishlab chiqarishni rivojlantirishni, uning
tuzilishini modernizatsiya qilishni rag’batlantirishi mumkin. Pul massasining
o’sishi to’lov aylanmasini tezlashtiradi, kreditlar narxini pasaytiradi va investitsiya
faoliyatini faollashtirishga yordam beradi.
2. Shoshilinch Inflyatsiya (yillik narxlarning o’sishi 10 dan 50% gacha).
Iqtisodiyot uchun xavfli, Inflyatsiyaga qarshi shoshilinch choralarni talab qiladi.
Rivojlanayotgan mamlakatlarda ustunlik qiladi.3. GiperInflyatsiya (narxlar
astronomik sur’atlarda o’sib, yiliga bir necha ming va hatto o’n minglab foizga
etadi). Bu byudjet taqchilligini qoplash uchun hukumat tomonidan ortiqcha
miqdordagi banknotalar chiqarilganligi sababli yuzaga keladi. Iqtisodiy mexanizm
falaj qiladi, u bilan barter almashinuviga o’tish sodir bo’ladi. Odatda harbiy yoki
inqiroz davrida paydo bo’ladi. Uzoq muddatli Inflyatsiya uchun surunkali
inflyatsiya ifodasini ham qo’llang. Stagflyatsiya-bu inflyatsiya ishlab chiqarishning
pasayishi (turg’unlik) bilan kechadigan holat. Inflyatsiyani o’lchashning eng keng
tarqalgan usuli bu iste’mol narxlari indeksi bo’lib, u asosiy davrga nisbatan
hisoblanadi.
Bundan tashqari, ushbu indekslar tuzatish omillari sifatida ishlatiladi,
masalan, kompensatsiya, zarar va shunga o’xshash narsalarni hisoblashda. Agar
boshqa tomondan, agar siz savatni o’zgartirmasangiz, bir muncha vaqt o’tgach, u
haqiqiy iste’mol tuzilishiga mos kelmaydi. U taqqoslanadigan natijalarni beradi,
lekin haqiqiy xarajatlarga mos kelmaydi va ularning haqiqiy dinamikasini aks
ettirmaydi. Iste’mol narxlari indeksidan tashqari, inflyatsiyani hisoblash imkonini
beradigan boshqa usullar ham mavjud. Odatda, bir nechta asosiy usullar
qo’llaniladi:
9

1. Ishlab chiqaruvchilar narxlari indeksi – qo‘shimcha tarqatish narxi va
savdo soliqlarini hisobga olmagan holda ishlab chiqarish tannarxini aks ettiradi.
2. Yashash xarajatlari indeksi-daromadlarning o’sishi va xarajatlarning
o’sishi balansini hisobga oladi.
3. Aktivlar narxi indeksi: aktsiyalar, ko’chmas mulk, qarz kapitali narxi va
boshqalar. Odatda, aktivlar narxi iste’mol tovarlari narxlaridan va pul qiymatidan
tezroq ko’tariladi. Shuning uchun Inflyatsiya tufayli aktivlar egalari faqat boyib
ketishadi.
4. YAIM deflyatori-bir xil tovarlar guruhlari narxining o’zgarishi sifatida
hisoblanadi.
5. Milliy valyutaning sotib olish qobiliyati pariteti va valyuta kursining
o’zgarishi.
Moliya va Inflyatsiya milliy daromadlarni qayta taqsimlashning muhim
usullari hisoblanadi.
10

1.2 ZAMONAVIY INFLYATSIYANING MOLIYA TIZIMIDAGI O’RNI

Zamonaviy Inflyatsiya moliya tizimining barcha bo’g’inlariga ta’sir qiladi,
ular o’rtasidagi, shuningdek moliya tizimi va iqtisodiyotning boshqa tarmoqlari
o’rtasidagi munosabatlarning xususiyatini o’zgartiradi. Narxlarning ko’tarilishi
davlat xarajatlarining oshishiga olib keladi. Aholining katta qismini sotib olish
qobiliyatining pasayishi hukumatlardan byudjetga qo’shimcha yuk olib keladigan
kompensatsiya choralarini ko’rishni talab qiladi. Inflyatsiya moliyaviy
resurslarning qadrsizlanishiga olib keladi. Inflyatsiya sharoitida davlat daromadlari
nominal ravishda o’sib bormoqda, bu asosan daromad va bilvosita soliqqa
tortishning kengayishi bilan bog’liq. Inflyatsiyaning ta’siri moliya muammolari
bilan bog‘liq bo’lishi kerak, chunki Inflyatsiya hodisasi moliyaviy omillarga
bog‘liq; ma’lum soliq shakllari va usullarini qo’llash; Inflyatsiyaga qarshi
tadbirlarni davlat byudjeti orqali moliyalashtirish hajmi; davlat byudjeti
taqchilligini qoplash usullari; davlat qarzining miqdori. Moliya va Inflyatsiya
o’zaro bog’liqdir.
Moliya inflyatsiya jarayonlarini tezlashtiruvchisi bo’lishi mumkin
bo’lganidek, inflyatsiya ham moliyaviy munosabatlarga ta’sir qiladi. Pulning
qadrsizlanishi va narxlarning oshishi byudjet xarajatlarining oshishiga, davlatning
real daromadlarining pasayishiga, soliq yukini oshirish zarurligiga, davlat byudjeti
taqchilligidan kelib chiqadigan davlat qarzining oshishiga olib keladi.
Inflyatsiyaning yuqori darajasi davlatning moliyaviy resurslarini
qadrsizlantiradi, chunki soliq daromadlari va kreditlari ma’lum vaqt oralig’ida
olinadi, shuning uchun ular qadrsizlanadi. Xuddi hunday, davlat qarzi muammo
ham kuchayadi, chunki Jahon bozoridagi narxlarning o’zgarishi ichki bozorlardagi
tovarlarning narxlariga ozgina kechikish bilan ta’sir qila boshladi. Birinchi
chorakda O‘zbekistonda oziq-ovqat narxlarining o’sishi 4,4 foizni tashkil etdi va
ushbu segmentning umumiy inflyatsiyaga qo’shgan hissasi 1,8 foiz punktni tashkil
etdi.
11

Shu bilan birga, inflyatsiyaning prognoz qilingan traektoriyadan chetga
chiqishiga olib keladigan xatarlar va noaniqliklar asosan tashqi sharoitga qarab
ichki narxlarning ma’lum darajada o’zgarishi bilan bog’liq. Yilning birinchi
choragida deyarli barcha mamlakatlarda, shu jumladan sherik mamlakatlarda yillik
inflyatsiya darajasi sezilarli darajada tezlashdi. Tahlillarga ko’ra, bunday yuqori
inflyatsiya 2023 yil o’rtalariga qadar davom etadi. Faqat 2023 yil oxiriga kelib
yillik inflyatsiya darajasi maqsadga yaqinlashishi mumkin. Bu, o’z navbatida, o’rta
muddatli istiqbolda tashqi xatarlarning O‘zbekistonga ta’sirini saqlab qolish
borasida xavotirlarni keltirib chiqarmoqda. Shu munosabat bilan, mart oyidan
boshlab pul-kredit siyosatining kuchayishi (asosiy stavkaning 17% gacha
ko’tarilishi inflyatsiya va ishsizlik
Bozor iqtisodiyoti nazariyasida ishsizlik va inflyatsiya bir biriga teskari
bog’langan. Ishsizlik qancha katta bo’lsa, inflyatsiya shuncha tushishi va aksincha
– bandlik ortishi narxlar ko’tarilishiga olib kelishi ko’zda tutilgan. Bu ish bilan
ta’minlangan aholi iste’moli ortishi sabab ortadigan talab narxlarni ko’tarishi,
ishsizlik tufayli daromadi kamaygan aholi yalpi talabi tushushi va bu narxlarni
ham pastga olib tushishi bilan izohlanadi. Ammo nazariya bir – amaldagi holat
boshqa.
Iqtisodda bu ko’p uchraydi, shu bois iqtisodchilar o’z sohalari «tutqich
bermas» ekanini aytib ko’p noliydilar. Bir narsani unutmaslik kerakki, ijtimoiy
fandagi nazariyalar hayotda bo’layotgan jarayonlarni hech qachon to’la aniqlikda
ta’riflab bera olmaydi, balki ana shu jarayonlarni yaxshiroq tahlil qilishga yordam
berishi mumkin, xolos. Bizning iqtisodiyotga kelganda (boshqa ko’plab nazariyalar
singari) ishsizlik va inflyatsiya o’rtasidagi bog’liqlik haqidagi nazariya ham
«singan».
Chunki bizda ishsizlik bilan Inflyatsiya teng ortishi kuzatilmoqda. Bu
holatni ko’pchilik o’tish davri qiyinchiliklari bilan izohlashga urinadi. Lekin
vaziyatga turli xil «noiqtisodiy» sabablar etagiga mahkam yopishmasdan, sergak
baho bersa – hammasi oddiy iqtisodiy tushunchalar bilan sodda qilib tushuntirilishi
mumkinligi oshkor bo’ladi.
12

Birinchi marta Yangi Zellandiyalik iqtisodchi olim A.V. Fillips tomonidan
taklif qilingan ishsizlik – inflyatisya nazariyasi sanoatlashgan G’arb iqtisodiyotlari
uchun amal qiladi (ularda ham doim ham emas). Bizning mamlakat kabi aholi
asosiy daromadi qishloq xo’jaligidan keladigan agrar davlatlar sharoitida esa bu
g’oya ish bermasligi mumkin. Iqtisodiyot o‘z rivojlanishida potensial darajaga
yaqinlashgan shariotda yoki bandlilik darajasini oshirish yoxud inflyatsiya
darajasini pasaytirish kabi muqobil variantlardan birini tanlashga majbur bo’linadi.
Chunki qisqa muddatli davrda ishsizlik va inflyatsiya darajalari o’rtasida
teskari bog’liqlik mavjud. Ishsizlikni pasaytirish ish joylarini yaratish uchun
qo’shimcha mablag’lar ajratilishini anglatadi. Ayni paytda bu ish haqi miqdorining
oshishiga ham olib keladi. Har ikkala holat ham baholar darajasinining
ko’tarilishiga olib keladi, ya’ni talab inflyatsiyasi ro’y beradi. Ishsizlik va
inflyatsiya ko’rsatkichlari o’rtasidagi o’zaro bog’liqlik ingliz iqtisodchisi A.V.
Fillips tomonidan aniqlangan va Fillips egri chizig’ deb ataladi. Fillips egri
chizig’i ishsizlik vainflyatsiya darajalari o’rtasidagi teskari bog’lig’likni
xarakterlaydi.
Inflyatsiya ning ikki ko'rinishi mavjud: talab Inflyatsiyasi ( iste'molchilar
Inflyatsiyasi ) va sarf xarajatlar Inflyatsiyasi ( sotuvchilar Inflyatsiyasi ).
Birinchisi iste'molchilardagi pul vositalarining ortiqchaligini bildirsa,
ikkinchisi ishlab chiqarish sarf xarajatlarining oshishini bildiradi.
Bozordagi yalpi talab ortiqcha hisoblanmasa ham, lekin, ishlab chiqarish
xarajatlari oshishi natijasida tovarlar taklifi kamayadi. Bu, o'z navbatida,
narxlarning oshishiga, keyinchalik inflyatsiyaning yangi buramasi ga olib keladi.
Amaliyotda inflyatsiyaning ikki turini ajratish juda qiyin. 1
Lekin, qaysi inflyatsiya turi inflyatsion narx oshishiga sabab bo'lganini bilish
muhim. Ko'pgina rivojlangan mamlakatlarda xarajatlar nflyatsiyasi o'z-o'zini
1
Mankiw, N. Gregory (January 2020). Principles of economics (Ninth ed.). Boston, MA. ISBN 978-0-357-03831-4.
OCLC 1109789332
R.A. Djuraeva, L.M. Tashpulatova (2016). Makroiqtisodiyot. Toshkent sh.,Mustaqillik shoh ko'chasi, 54
↑ „Principles of Economics (Mankiw book)“ , Wikipedia (inglizcha), 2023-04-05 , qaraldi: 2023-04-05
13

boshqarish xususiyatiga ega: agar daromad ko'payib, narxlar oshsa, unda tovarlar
ishlab chiqarilishi va taklifi asta-sekin qisqaradi va bu natijada sarf xarajatlarning
oshishini ushlab turadi. Talab inflyatsiyasi va Sarf xarajatlar inflyatsiyasining
birikmasi inflyatsiya spiralida o'z aksini topadi va bunda iqtisodiy agentlarning
o'sayotgan inflyatsion kutishlari uzatma mexanizm rolini bajaradi. Umuman
olganda, giperinflyatsiyani boshqarib bo'lmaydi. Narxlarning boshqarish vositalari
va odatiy funktsional o zaro aloqalari ham ish bermaydi. Bosma stanoklar to'laʻ
quvvatlarda ishlaydi, misli ko'rilmagan olibsotarlik boshlanadi. Ishlab chiqarish
nazoratdan chiqib ketadi. Giperinflyatsiyani jilovlash uchun maxsus choralar kerak
bo'ladi. Biroq, bu usullar qanday bo'lishi kerakligi to'g'risida yagona ko'rsatma
yo'q.
Inflyatsiya pul qadrsizlanishini bildiradi. Inflyatsiya har yili rivojlangan
davlatlarda o’rtacha 7 % tashkil etadi. Barcha iqtisodiy aloqalar inflyatsiyani
hisobga olgan holda
Inflyatsiya pul qadrsizlanishini bildiradi. Inflyatsiya har yili rivojlangan
davlatlarda o’rtacha 7 % tashkil etadi. Barcha iqtisodiy aloqalar inflyatsiyani
hisobga olgan holda amalga oshiriladi.
Inflyatsiya (lot. in ﬂ atio — shishish, bo’rtish, ko’tarilish), pulning
qadrsizlanishi — tovar-pul muvozanatining buzilishi natijasida muomalada
xo’jalik aylanmasi ehtiyojlaridan ortiq darajada qog’oz pullar miqdorining
ko’payib ketishi, pul massasining tovarlar massasidan ustunligi natijasida tovar
bilan ta’minlanmagan pullarning paydo bo’lishi. Inflyatsiya birinchi galda sifati
yaxshilanmagan holda tovarlar va xizmatlar narxining ko’tarilishi ko’rinishida,
shuningdek , oltin va chet el valyutasining milliy valyutaga nisbatan qimmatlashishi
shaklida yuz beradi. Tovar ishlab chiqarishning to’lov qobiliyatiga ega talab
o’sishidan ortda qolishi, bozorda talabga javob bermaydigan tovarlarning ko’payib
ketishi, byudjet kamomadlarini qoplash uchun qo’shimcha pul emissiyasi,
investitsiyalarnm emissiya hisobidan moliyalashtirish , monopol narxning
mavjudligi, narxni oshib keti-shidan hadiksirab tovarlarni keragidan ortiq harid
etish, mamlakatga qadrsizlangan chet el valyutasining ko’plab kirib kelishi va
14

boshqa omillar inflyatsiyani yuzaga keltiradi. Inflyatsiya jarayoni narxlarning
o’sishi, yalpi talabning yalpi taklifdan oshib ketishi , makroiqtisodiy beqarorlik
natijasidir. "Inflyatsiya" termini dastlab 1861—1865-yillarda Shimoliy Amerikada,
so’ngra Fransiya va Germaniyada qo llanilgan. Tovarpul muvozanatiga ko’ra, pulʻ
massasi (M) pul miqdori (t)ning pul oboroti tezligi (V)ra ko’paytmasi bo’lib, bu
tovar massasi (T)ga, ya’ni bir tovar narxining (R) tovarlar miqdori (Q)ra
ko’paytmasiga teng bo’lishi kerak. Bunda M=T yoki mV=PQ tengligi hosil
bo’ladi. Agar pul ko’payib ketsa M>T, ya’ni pulning bir qismi ortiqcha bo’ladi.
Agar pul miqdori o’zgarmaganda tovar miqdori qisqarib ketsa Oltin va
kumush muomalada bo’lgan sharoitlarda Inflyatsiya yuz bermaydi , chunki ular
boylik belgisi emas, balki real boylikdir. Pullarning zarur miqdori uning xazinalik
vazifasi orqali boshqarib turiladi. Agar tangalar xarid uchun zarur bo’lganidan
ortiq bo’lsa, ortiqcha pul xazina sifatida to’planadi va bunda ular qadrsizlanmaydi.
Bozorda tovarlar ko’payib pulga ehtiyoj bo’lganda ular jamg’armadan olinib
yana savdo muomalalarida qatnashadi.
Qog oz pullar real boylik emas, balki uning ramzidir. Qog’oz pullar boylik
ʻ
vazifasini o’tay olmaydi va ularning ortiqchaligi Inflyatsiyaga sabab bo’ladi. Shu
sababli pul jamg’armalarini ko’chmas mulk yoki qimmatbaho buyumlar sotib olish
yo’li bilan saqlash ishonchliroq hisoblanadi. G’arb ilmiy manbalarida yillik
inflyatsiya sur’ati 10% gacha bo’lganda qisman (mo’tadil) hisoblanib , ijtimoiy
mushkullik deb qaralmaydi. Aksincha, u muayyan darajada iqtisodiyotni
jadallashtirishga turtki beradi. Pekin Inflyatsiya sur’ati 10% dan oshganda juda
xavfli tus oladi.
Muzlatilgan narxlar ishlab chiqarish xa-rajatlari yuqori bo’lgan sohalarga
kapital yotqizishdan manfaatdorlikni yo’qqa chiqaradi. Shu sababli bu sohadan
kapitalning qrldiqlari ham chiqib ketishga harakat qiladi va tovarlar taqchilligiga
olib keladi
P ul qadrini tushirib , uning iqtisodiy ahamiyatiga putur yetkazadi, shu bois
davlat harajatlarini qisqartirish, soliqlarni oshirish , pul emissiyasini cheklash,
monopol narxlarni tartiblash, narx erkinligini ta’minlash, ortiqcha pullarni bankka ,
15

qimmatli qog’ozlar bozoriga tortish va boshqalarlardan iborat Inflyatsiyaga qarshi
siyosat yuritiladi. Inflyatsiya jahondagi barcha mamlakatlarga xos va xalqaro tus
olgan.
Masalan, inflyatsiya sur’atlari 1980-yilda AQShda 10,8, Yaponiyada 7,1,
Germaniyada 5,8, Fransiyada 13,3, Buyuk Britaniyada 16,3% ni, 1990-yilda
tegishlicha 5,0; 2,4; 2,5; 3; 4,7% ni tashkil qildi. Inflyatsiya shiddati narxlarning
o’sish indeksiga qarab aniqlanadi. Bu indeks O’zbekistonda 300 ga yaqin tovarlar
(2000-yil) narxi o’zgarishlarini hisobga oladi.
16

II BOB INFLYATSIYA” TUSHUNCHASINING MAZMUNI VA
MOHIYATI
2.1.INFLYATSIYANING TURLARI .
Inflyatsiyaning ijtimoiy-iqtisodiy oqibati. Inflyatsiya XVIII asrning
o‘rtalirida muomalaga ta’minlanmagan juda ko‘p miqdorda pul chiqarishi
natijasida pul tizimidagi inqiroz holat asosida yuzaga chiqqan. Inflyatsiya (lotincha
«inflation» so‘zidan olingan va shishish, ko‘pchish, ko‘tarilish ma’nosini
anglatadi) o‘z mohiyatiga asosan pulning qadrsizlanishi, tovar va xizmatlarga
bo‘lgan baholarning muntazam ravishda oshib borishi jarayonini anglatadi. Shuni
ta’kidlash lozimki, rivojlangan mamlakatlar tajribasi Inflyatsiya nisbatan me’yor
darajasidagi pul massasini holatida ham yuzaga chiqishi mumkin.
Hozirgi zamon inflyatsiyasi nafaqat tovarlar va xizmatlarga bo‘lgan
baholarni muntazam o‘sishi natijasida pulning sotib olish qobiliyatini pasayishi
bilan bir qatorda ishlab chiqarish jarayonidagi nomutanosiblik, pul muomalasi ,
moliya hamda kredit sohasidagi salbiy omillar Bilan tasniflanadi. Inflyatsiyaning
yuzaga chiqishining asosiy sabablari bo‘lib iqtisodiyot tarmoqlari, jamg‘arma va
iste’mol, talab va taklif, davlat daromadlari va xarajatlari, xo‘jaliklarning pul
massasi va unga bo‘lgan talabi o‘rtasidagi mutanosiblik hamda markaziy bankning
kredit ekspansiyasi hisoblanadi. Ushbu ta’kidlab o‘tgan omillar o‘z mohiyatiga
asosan inflyatsiyaga , uning darajasiga turlicha ta’sir etishimumkin.Xalqaro
amaliyotda Inflyatsiyaning narxlarini o‘sishi, ya’ni pullarning miqdori o‘sishi
jihatidan asosan uch shaklini ajratiladigan.
Sokin (polzuchaya, umerennaya) Inflyatsiya. Ushbu inflyatsiya iqtisodiy
rivojlangan mamlakatlarda mavjud bo‘lib, ushbu holatda mahsulotlar,
bajariladigan ishlar va ko‘rsatiladigan xizmatlarga bo‘lgan narx-navolar yiliga
o‘rtacha 3% dan 10% gacha oshishi mumkin. Bu mamlakatlarda muomaladagi pul
massasi saqlanib turadi va milliy pul birligining xarid qilish qobiliyati saqlanib
turadi.
17

Shiddatli (galopiruyuhaya) Inflyatsiya. Ushbu inflyatsiya iqtisodiy
rivojlanayotgan mamlakatlarda mavjud bo‘lib, ushbu holatda mahsulotlar,
bajariladigan ishlar va ko‘rsatiladigan xizmatlarga bo‘lgan narx-navolar yiliga
o‘rtacha 10% dan 100% gacha ba’zi holatlarda 200% gacha oshishi mumukin.
Buning natijasida muomaladagi pul massasi ko‘payadi va milliy pul
birliginng xarid qilish qobiliyati tushadi. Mamlakat aholisi o‘rtasida pulning
moddiylashtirish, ya’ni milliy pul birligini jamg‘arishi emas, balki oltin , ko‘chmas
mulk holatida jamg‘arishi jarayoni kuchayadi.
Jilovlanmagan (giperInflyatsiya) Inflyatsiya. Ushbu inflyatsiya holatida
mahsulotlar, bajariladigan ishlar va ko‘rsatiladigan xizmatlarga bo‘lgan narx-
navolar yiliga 1000% dan ortiq yoki oyiga 100% dan ortiq darajada oshadi. Ushbu
holatda milliy iqtisodiyotda inqiroz yuzaga chiqadi. Buning natijasida ishlab
chiqarish va bozor boshqaruvsiz faoliyat ko‘rsataditi, narx-navo va ish haqi
o‘rtasidagi farq ortadi. Mamlakat aholisi qo‘lidagi qog‘oz pullarga tovarlar sotib
oladi. Bu holat esa muomalada tovar massasi bilan tovar va xizmatlar bilan
ta’minlanmagn ortiqcha qog‘oz pullarni to‘lib-toshishiga olib keladi.
Yuqorida ta’kidlab o‘tganimizdek, inflyatsiyaning asosiy sababi odatda bir
emas, balki bir nechta bo‘lib o‘zaro mahkam bog‘langan bo‘ladi va narx-navoning
ko‘tarilib borishi bilangina namoyon bo‘lib qolmaydi, balki narx-navoni
boshqarilishiga ham bog‘liq bo‘ladi.
Oshkora inflyatsiya. Talab tomoniga qaragan makroiqtisodiy tengsizlik
doimiy ravishda narx-navoning ko‘tarilib borishi bilan ifodalanadigan bo‘lsa,
bunday inflyatsiya oshkora Inflyatsiya deb ataladi. Oshkora inflyatsiya bozor
mexanizmini buzmaydi: narx-navo ba’zi bozorlarda ko‘tarilishi bilan bir vaqtda
boshqa bozorlarda pasayib borishi mumkin.
Buning asosiy sababi shundan iboratki , bozor mexanizmlari o‘z ta’sirini
davom ettirib, milliy iqtisodiyotga baholar to‘g‘risidagi ma’lumotlarni oshkora
etkazib turadi, investitsiyalarni ilgari surib, ishlab chiqarishning kengayishi bilan
taklifni rag‘batlntirib boradi.
18

Yashirin inflyatsiya. Inflyatsiyaning ushbu turi shunday ko‘rinishda
bo‘ladiki, bunday holatda ba’zi bir iste’mol mahsulotlariga narx-navo ma’muriy
tarzda davlat tomonidan o‘rnatiladi va tartibga solib turiladi. Bundan asosiy
maqsad , davlat tomonidan ba’zi mahsulotlarga narx-navoni «ijtimoiy past»
darajada belgilaydi. Yashirin inflyatsiya sharoitida narx-navoning keskin o‘sishi
kuzatilmasligi mumkin. Lekin milliy pul birligining qadrsizlanishi, mahsulotlar
aholi pul mablag‘lariga kerakli mahsulotlarni harid qilib bo‘lmasligi holatlari
paydo bo‘ladi.
Iqtisodiyotda yashirin inflyatsiya yuzaga chiqqanda mahsulotlarning narx-
navosi hamda aholini daromadlarini o‘sishi vaqtincha to‘xtatiladi. Yashirin
inflyatsiyani vujudga kelishini asosiy sabablaridan biri bu narxlar ustidan
ma’muriy nazorat o‘rnatishdir. Buning natijasida bozor mexanizmi
deformatsiyalanadi. Uning qaysi darajada va o‘zgarganligi darajasi va davomiyligi
davlat tomonidan olib boriladigan siyosatga hamda tartibga solish shakliga
bevosita bog‘liq bo‘ladi. Ushbu inflyatsiyaning salbiy tomoni shundan iboratki,
inflyatsiya davrida ishsizlik darajasi oshadi, chunki ishlab chiqarishi
rivojlanmaydi.
Har bir mamlakatda inflyatsiya mavjudligi undagi iqtisodiy holatnig
yomonlashuviga sabab bo‘ladi. Ushbu salbiy holatlar quyidagi yo‘nalishlarda
yuzaga chiqadi:
Ishlab chiqarish xajmi qisqaradi , chunki narx-navolarning doimiy tarzda
tebranib turishi ishlab chiqarishni rivojlantirishga bo‘lgan istiqbollarga ishonchni
yo‘qotishga olib keladi ;
Ishlab chiqarish sohasidagi kapital savdo va vositachilik operatsiyalariga
oqib o‘tishi kuzatiladi. Chunki savdo va vositachilik sohalarida kapital aylanishi
tez amalga oshadi va katta foyda keltiradi. Inflyatsiya yuqori bo‘lgan davrda aholi
o‘rtasida puldan qochish holati kuzatiladi, ya’ni kishilar qo‘llaridagi pullardan
imkoniyat darajasida tezroq sarflashga harakat qiladilar. Ular pullarga turli tovarlar
sotib oladilar. Buning natijasida savdo va vositachilik do‘konida tovarlar tez
sotiladi;
19

Narx-navoning keskin va notekis o‘zgarishi natijasida chayqovchilik
kengayadi. Inflyatsiya natijasida tovar tanqisligi (defitsit) yuzaga chiqadi. Ushbu
taqchillik narx-navoning keskin ko‘tarilishiga olib keladi;
Davlat moliya resurslari qadrsizlanadi. Davlat byudjeti daromadlari byudjet
xarajatlari amalga oshirilguncha qadar davrda qadrsizlanadi. Byudjet daromadlari
va xarajatlari o‘rtasidagi mutanosiblikni saqlash qiyinlashadi va buning natijasida
byudjet taqchilligi (defitsiti) yuzaga chiqadi;
Mamlakatda kredit operatsiyalari cheklanadi. Chunki inflyatsiya darajasi
tufayli yuridik va jismoniy shaxslarga tijorat banklaridan beriladigan kreditlarning
foiz darajasinig yuqori darajada o‘rnatiladi. Ushbu salbiy holat ishonchni
pasaytiradi.
Inflyatsiyaning eng asosiy ijtimoiy oqibati bo‘lib daromadlar va boyliklarni
qayta taqsimlanishi amalga oshishi hisoblanadi. Ushbu qayta taqsimlanishi
quyidagi omillar natijasini amalga oshadi:mamlakat aholisining daromadlari
indeksatsiya qilinmasligini tijorat banklari tomonidan yuridik va jismoniy
shaxslarga beriladigan kreditlar baholar indekslarining o‘zgarishini hisobga
olinmagan holda berilishligi.
Inflyatsiya shart-sharoitlarida mamlakatda ichki mahsulot va milliy daromad
quyidagi yo‘nalishlarda qayta taqsimlanadi:
Milliy iqtisodiyot tarmoqlari, ishlab chiqarish sohalari va mamlaat xududlari
o‘rtasida narx-navoning notekis o‘sishi natijasid;
Mamlakat aholisi va davlat o‘rtasida. Bunda davlat tomonidan muomaladagi
ortiqcha pul massasidan qo‘shimcha daromad sifatida foydalanadi. Xalqaro
amaliyotda bu inflyatsion soliq deb nomlanadi ;
Mamlakat aholisining sinflari va turli toifalari o‘rtasida.Maxsulotlar va
xizmatlarga bo‘lgan narx-navoning notekis o‘sib ketishi natijasida aholi o‘rtasida
ijtimoiy toifalarga bo‘linishini (boylar, kambag‘allar, qashshoqlar), mulkiy
holatidagi farqni chuqurlashuviga, jamg‘armalar va joriy iste’molning keskin
o‘zgarishi yuzaga chiqadi. Inflyatsiyaning ijtimoiy salbiy ta’siri eng avvalo qat’iy
belgilangan daromadlari oluvchi shaxslar hisoblangan - nafaqaxo‘rlar, nogironlar,
20

ko‘p farzandli oilalar va davlat xizmatchilari (o‘qituvchilar, vrachlar, bog‘cha
xodimlari va boshqalar) uchun juda og‘ir kechadi;
Debitorlar va Kreditorlar o‘rtasida. Ushbu holatda olingan qarzlarni pul
qadrsizlanishi natijasida debitorlar daromad oladi va buning aksi , kreditorlar
qo‘shimcha zarar ko‘radi.
O‘zbekiston statistika agentligi 2023-yil yakunlari bo‘yicha 8,77% lik
Inflyatsiya yuz bergani e’lon qildi.
Iqtisodchi Otabek Bakirovning yozishicha, bu yangi davrda qayd etilgan eng
past inflyatsiya hisoblanadi.
"Rasmiylarga ko‘ra, dekabrda oylik Inflyatsiya 1,24%ni tashkil etgan, bunda
oziq-ovqatlar 1,3% ga, nooziq-ovqatlar 1,0% ga, xizmatlar 1,5% ga qimmatlagan.
Asosiy oziqlardan shakar 0,8% ga, guruch 0,4% ga, tuxum 0,3% ga, qo‘y
go‘shti 0,3% ga, mol go‘shti 0,2% ga, yog‘ 0,2% ga, un 0,1% ga arzonlagan.
Shuningdek, statistikaga ko‘ra, benzin oy davomida 3,3% ga, propan 5,1%
ga oshgan bo‘lsa, metan narxlari o‘zgarmagan", — deb sharhlaydi ma’lumotlarni
iqtisodchi.
Noyabrda O‘zbekistonda Inflyatsiya 1,1 foizni tashkil etdi. Bu — so‘nggi 7
yildagi minimal ko‘rsatkich
Noyabr oyi yakuni bo‘yicha O‘zbekistonda 1,1 foizlik Inflyatsiya qayd
etildi, yillik Inflyatsiya 8,8 foizdan pasaydi — bu so‘nggi 7 yildagi eng past
ko‘rsatkich. O‘tgan oyda tuxum va shakar narxi oshgan, mol go‘shti, un va
sariyog‘ esa arzonlashgan. Benzin va propan narxi oshib bormoqda, poyezd
chiptalari ham qimmatladi.
2023-yilning noyabr oyida O‘zbekistonda inflyatsiya 1,13 foizni tashkil etdi.
Bu haqda prezident huzuridagi Statistika agentligi hisobotida aytiladi.
Bu noyabr oyida qayd etilgan kamida so‘nggi 7 yildagi minimal ko‘rsatkich
hisoblanadi (2022-yil noyabrda — 1,34 foiz, 2021-yil — 1,22 foiz, 2020-yil —
1,53 foiz, 2019-yil — 1,73 foiz).
Statistika agentligi ma’lumotlariga ko‘ra, so‘nggi bir oyda oziq-ovqat
mahsulotlari o‘rtacha 1,3 foizga, nooziq-ovqat mahsulotlari esa 0,7 foizga (har ikki
21

ko‘rsatkich ham oxirgi besh yildagi eng past ko‘rsatkich), xizmatlar esa 1,5 foizga
qimmatlagan (2022-yildagi kabi).
Alohida mahsulotlar kesimida noyabr oyida tuxum narxi 2,9 foizga
( oktabrda +10,5 foiz edi), shakar 2 foizga, sut 0,2 foizga oshishda davom etdi.
Guruch va guruch oqshog‘i 0,6 foizga, bug‘doy uni 0,8 foizga, mol go‘shti
0,2 foizga, kungaboqar yog‘i 0,5 foizga arzonladi.
Sabzavot va mevalar orasida noyabr oyida oktabrga nisbatan eng ko‘p
bodring (81,8 foizga), pomidor (69,7 foizga), anor (63,3 foizga), tarvuz (35
foizga), baqlajon (30,8 foizga), bulg‘or qalampiri (27,5 foizga), banan (1,8 foizga)
qimmatlagan.
Kartoshka 3 foizga, piyoz 7,1 foizga, limon 12,8 foizga, karam 19,8 foizga,
sabzi 25,7 foizga arzonlagan.
Spirtli ichimliklar narxi oy davomida 0,5 foizga (yil davomida 9,6 foizga),
tamaki mahsulotlariniki esa 1 foizga (11,9 foizga) oshdi.
Meva va sabzavotlarning 2022-yil noyabr oyiga nisbatan narxlari. Skrin:
Statistika agentligi hisoboti
Noyabr oyida mahalliy hokimiyat organlari qarori bilan Samarqand,
Farg‘ona va Xorazm viloyatlarida sovuq suv ta’minoti va kanalizatsiya xizmatlari
uchun tariflar oshirilishi tasdiqlangandi. Aholining sovuq suv ta’minoti va
kanalizatsiyaga umumiy iste’mol xarajatlari tarkibida ushbu hududlarning ulushini
hisobga olgan holda respublika bo‘yicha o‘rtacha oylik ko‘rsatkich 12,1 foizni
tashkil etdi.
Elektr ta’minoti xizmatlariga tabaqalashtirilgan tariflarning joriy etilishi
ushbu xizmat turi bo‘yicha Inflyatsiya darajasiga ta’sir ko‘rsatdi. 1000 kVtgacha
bo‘lgan abonentlar uchun tariflar saqlanib qolgani fonida bundan ko‘proq iste’mol
qiladigan abonentlar uchun oshirilgan tariflar joriy etildi. Hisoblashda har bir
iste’mol toifasidagi abonentlar ulushi hisobga olindi va shuning uchun elektr
energiyasi narxining o‘sishi o‘rtacha 2,2 foizni tashkil etdi.
Benzin narxi noyabr oyida 5 foizga oshib, o‘sishda davom etdi (oktabrda —
4,1 foiz, sentabrda — 2,3 foiz, avgustda — 4,2 foiz, iyulda — 2 foiz), narxlar
22

o‘sishi yil boshidan buyon 15,3 foizni tashkil etdi. Propan narxi oy davomida 7,7
foizga, yil boshidan beri esa 23,1 foizga oshgan. O‘tgan oyda metan narxi
o‘zgarmagan, ammo yanvar oyidan beri narx 22,3 foizga oshgan.
Oy davomida taksi xizmatlari 2,1 foizga (11,3 foiz), temir yo‘l transporti —
27,9 foizga (31,4 foiz), havo transporti — 1,5 foizga (17,9 foiz) qimmatladi.
Buning fonida yuk tashish xizmatlari narxlari ham oshgan — 3,5 foiz.
Noyabr oyida mamlakatning deyarli barcha hududlaridagi kafelardagi tayyor
taomlar 1,3−6,3 foiz oralig‘ida, oshxonalardagi taomlar 1,2−5,9 foiz oralig‘ida, tez
pishar taomlar tayyorlanadigan oshxonalardagi taomlar 0,6−4,6 foiz oralig‘ida
qimmatladi.
Iqtisodiy islohotlar avj pallasiga chiqdi. Valyuta bozori liberallashuvi
jarayoni kechmoqda, erta-indin almashinuv kurslari tenglashadi, aholi va biznes
valyutani banklarda va almashinuv shoxobchalarida bemalol sotish-xarid qilish
imkoniyatiga ega bo‘ladi. Eksport uchun baryerlar qisqaradi. Biznesni yuritish
uchun ma’muriy xarajatlarni qisqartirish, tadbirkorlarning moddiy resurslardan
foydalanishini yengillatish bo‘yicha choralar rejalashtirilmoqda. Soliq islohoti
muhokama etilmoqda.
Bank islohoti eshik qoqmoqda. Raqobatni rivojlantirish va biznes yuritish
uchun teng sharoitlar yaratish bo‘yicha choralar ko‘zda tutilmoqda. Ma’muriy
islohotlarni o‘tkazish rejalari chop etilmoqda.
Ushbu choralarning amalga oshishi bozor mexanizmlarining ishlashi uchun
sharoitlarni anchayin yaxshilaydi, demakki, mahsulotlarimizning
raqobatbardoshligini oshirish, ishlab chiqarishni, sotuv va bandlikni kengaytirish
uchun asos va rag‘bat paydo bo‘ladi.
Bularning bari iste’mol tovarlari va xizmat ko‘rsatish, xom ashyo va
butlovchi qismlar, ishchi kuchi, moliya, valyuta bozorlarining samarali va
birgalikda ishlashini nazarda tutadi. Shuningdek, hukumatning iqtisodiy
rivojlanishni rag‘batlantirish uchun turli xildagi pul va budjet siyosati vositalaridan
foydalanishini taqozo etadi. Lekin, bu bozorlar yaxshi, beto‘xtov ishlashi, hukumat
23

esa, bozor iqtisodiyotiga ta’sir ko‘rsatish vositalaridan samarali foydalana olishi
uchun, bir o‘ta muhim shartni bajarish – kuchli inflyatsiyani yo‘qotish kerak .
24

2.2 INFLYATSIYA MOHIYATI
Inflyatsiya – bu mamlakat ichida milliy valyuta xarid qobiliyatining
pasayishi jarayoni bo‘lib, avvalo narxlarning umumiy darajasi ko‘tarilishida
ifodalanadi. Inflyatsiya narxlar indeksi yordamida o‘lchanadi (eng mashhuri –
iste’mol narxlari indeksi, INI).
Ba’zida Inflyatsiyani devalvatsiya – boshqa milliy valyutalar (asosan
yetakchi jahon valyutalari)ga nisbatan milliy valyuta qiymatining pasayishi bilan
adashtiradilar. Inflyatsiya va devalvatsiya bir-biriga faol ta’sir ko‘rsatsa-da (qanday
ta’sir ko‘rsatishi haqida quyiroqda so‘z yuritamiz), baribir, boshqa-boshqa
hodisalardir.
Qayd etish o‘rinliki, so‘mning qora bozorda keskin tushib ketishidan keyin
(bu Rossiya rubli va uning ketidan qozoq tengesi kursi tushib ketishining oqibati),
ayniqsa keyingi yarim yil-bir yilda, mening sezishimcha, mamlakatimizda
Inflyatsiya kuchaydi (afsuski, inflyatsiyaning rasmiy ko‘rsatkichlari, yumshoqroq
aytganda, ishonch uyg‘otmaydi va ular asosida tekshirish ilojsiz ko‘rinadi). Bu –
iqtisodiy taraqqiyotga nisbatan juda kuchli tahdid, u o‘tkazilgan va amalga
oshirilayotgan islohotlarni yo‘qqa chiqarishi mumkin.
1. Inflyatsiyaning kuchayishi belgilangan (ya’ni faqat vaqti-vaqti bilan
ko‘rib chiqiladigan)daromadga ega odamlarga zarar keltiradi – ular esa, deyarli
barcha yollanma ishchilar, shuningdek ijtimoiy nafaqa oluvchi pensionerlar,
talabalardir. Ularning belgilangan daromadlari narxlar o‘sishi sababli
qadrsizlanaveradi.
2. Katta odimlovchi i nflyatsiya ishlab chiqarish faoliyati bilan
shug‘ullanish va investitsiya kiritishga qiziqishni susaytiradi . Ishlab chiqarish bilan
shug‘ullanish, ayniqsa uzoq muddatli investitsiya loyihalariga aralashish mutlaqo
foydasiz bo‘ladi: ishlab chiqarishda mablag‘ juda sekin aylanadi va o‘zining xarid
qobiliyatini yo‘qotadi. Shu sababli faol tadbirkorlik faoliyatining bosh sohasi
tovarlar va valyuta bilan chayqovchilik qilish bo‘lib qoladi, u turli mahalliy
bozorlardagi narxlar o‘rtasidagi farqda (turli bozorlarda narxlar turlicha sur’atda
25

o‘zgaradi) va vaqt o‘zgarishida pul ishlab olish imkonini beradi. Shu sababli, agar
i nflyatsiyani jilovlamasak, moliya sohasi va valyuta bozorining liberallashuvi
moliyaviy resurslarning ishlab chiqarishdan chayqovchilar qo‘liga o‘tib ketishiga
olib keladi, bu esa investitsiyalarga va ishlab chiqarish hamda bandlikning
o‘sishiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi.
Agar i nflyatsiyani jilovlamasak, moliya sohasi va valyuta bozorining
liberallashuvi moliyaviy resurslarning ishlab chiqarishdan chayqovchilar qo‘liga
o‘tib ketishiga olib keladi, bu esa investitsiyalarga va ishlab chiqarish hamda
bandlikning o‘sishiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi.
3. Katta odimlovchi Inflyatsiya moliyaviy bozorlarning me’yordagi
faoliyatini izdan chiqaradi . Qanday foizda kredit berish va qarz olish, qimmatli
qog‘ozlardan qancha daromadlilikni kutish kerak – bularning barchasi kutilayotgan
i nflyatsiya sur’atlariga bog‘liq bo‘ladi. Ammo katta odimlovchi Inflyatsiya
sur’atlarini oldindan aytish ilojsizdir. Natijada, qarz beruvchilar ham, qarz
oluvchilar ham zarar ko‘rishlari mumkin. Shu sababli foiz stavkalari osmonga
ko‘tarilib ketadi, uning ketidan i nflyatsiya sur’atlari va ularning tezlashib ketishi
ehtimoli bilan bog‘liq xatarlar ham kuchayadi. Depozitlarga yoki boshqa
moliyaviy aktivlarga pul qo‘yishga qiziqish ularning qadrsizlanishidan xavotir
tufayli so‘nadi. Shuning barobarida, jamg‘arma uchun ishonchliroq vosita sifatida,
xorijiy valyutaga talab ortadi. Buning natijasida moliyaviy bozorlar yomon
ishlaydi: jamg‘armalarni investitsiyalarga aylantirish va ishlab chiqarish tarmog‘ini
maqbul pul resurslari bilan ta’minlash funksiyasini talab darajasida bajarmaydi. Bu
esa iqtisodiyotning rivojlanishiga o‘ta noxush ta’sir ko‘rsatadi.
Bular – inflyatsiya kuchayishining asosiy salbiy oqibatlari, xolos. Boshqa
yana ko‘plab oqibatlar mavjud.
26

2.3 INFLYATSIYA, PUL EMISSIYASI VA ORTIQCHA BUDJET
XARAJATLARI
Inflyatsiya yuzaga kelishining asosiy sababi – real iqtisodiy o‘sish
sur’atlariga nisbatan pul massasi o‘sish sur’atining oshib ketishidir. Ya’ni, misol
uchun, YaIM bir yilda real ko‘rsatkichda (narx ko‘tarilishini hisobga olmaganda) 5
foizga, pul massasi esa – 15%ga o‘sgan bo‘lsa, o‘rtadagi farq (10% = 15% — 5%)
– bu oriqcha pul massasining o‘sishi, u inflyatsiyaning asosiy manbai bo‘ladi.
Muomaladagi pul miqdorini nazorat qilish Markaziy bank vazifasiga
kiradi. MB pul masasiga uchta asosiy yo‘l bilan ta’sir ko‘rsatishi mumkin:
– ochiq bozordagi amaliyotlar – valyuta va qimmatli qog‘ozlarni xarid
qilish va sotish orqali (agar MB sotib olsa, milliy valyuta bilan to‘laydi va bu bilan
muomaladagi pul massasini oshiradi, agar sotsa – aksincha bo‘ladi);
– tijorat banklariga kreditlar taqdim etish orqali (kreditlar qayta
moliyalash stavkasi bo‘yicha beriladi, shu sababli, agar MYu pul massasini
qisqartirishni xohlasa, u qayta moliyalash stavkasini oshiradi, bu bilan undan qarz
olishga rag‘batni susaytiradi. Bu esa, o‘z navbatida, tijorat banklarining o‘z
kreditlari qimmatlashuviga va biznes hamda aholi tomonidan pulga talab
kamayishiga olib keladi; binobarin, pul massasini ko‘paytirish uchun qayta
moliyalash stavkasini tushirish zarur);
– davlatning ortiqcha xarajatlari ni (ya’ni, davlatning budjet
daromadlaridan ziyod xarajatlarini) moliyalashtirish orqali.
Bizning vaziyatimizda, narxlarning umumiy o‘sishini to‘xtatishni istasak,
yuqoridagilardan shunday xulosa chiqarishimiz mumkin:
1. Markaziy bank ochiq bozorda amaliyotlar o‘tkazish va tijorat
banklariga arzon kreditlar berish orqali pul emissiyasini cheklash i zarur. Shu
jihatdan, yaqinda amalga oshirilgan qayta moliyalash stavkasini 9%dan 14% ga
ko‘tarish to‘g‘ri tanlov bo‘ldi. Boz ustiga, bank tizimi liberallashuvida qayta
moliyalash stavkasini yana ham yuqoriroq ko‘tarishga to‘g‘ri keladi. Lekin bu
vaqtinchalik, Inflyatsiyani jilovlash uchun ko‘rilgan chora bo‘ladi. Moliyaviy
27

barqarorlik ta’minlanganidan keyin stavkani kamaytirish, kreditlarning biznes va
aholi uchun hamyonbop qilish mumkin bo‘ladi.
2. Ortiqcha budjet xarajatlarini cheklash kerak bo‘ladi. Ular
(imtiyozli kreditlar bilan birga) bugungi kunda pul massasi ortiqcha o‘sishining
asosiy manbai bo‘lib kelmoqda. Davlat xarajatlarini (budjetdan tashqari fondlar
xarajatlarini (YaIMning 35%)ni ham) iqtisodiyotimizning imkoniyatlariga muvofiq
holga keltirish kerak! Ha, xarajatlarni qisqartirish (yoki o‘sishini cheklash) –
unchalik ham xush yoqadigan chora emas. Biroq ortiqcha xarajatlarni faqat
ortiqcha pul emissiyasi (bu Inflyatsiya va bozor mexanizmlarining barbod
bo‘lishiga olib kelishi mumkin) yoki soliqlarni ko‘tarish (bu biznesning
raqobatbardosh bo‘lishiga salbiy ta’sir ko‘rsatib, soliq islohotlarini yo‘qqa
chiqaradi) evazigagina qoplash mumkin. Iqtisodiyotni liberallashtirish, soliq
yukining kamayishi bir qancha vaqtdan keyin iqtisodiy rivojlanishning jadallashuvi
va budjetga tushumlar ortishi ko‘rinishida ijobiy samara beradi. O‘shanda davlat
xarajatlarini oshirishga qaytish mumkin. Hozir esa, “belni mahkamroq bog‘lash”
talab etiladi.
28

2.4. INFLYATSIYANING BOSHQA OMILLARI
Inflyatsiya boshqa omillar ta’sirida ham jadallashishi va yuzaga kelishi
mumkin. Bular, avvalo, quyidagilardir:
“Inflyatsiya–devalvatsiya” spirali – bu agar milliy valyuta xorijiy
valyutalarga nisbatan arzonlashayotgan bo‘lsa, bu import tovarlarning
qimmatlashuvini anglatadi, u esa, inflyatsiyaning omili bo‘ladi. Biroq, boshqa
tomondan olganda, devalvatsiyaning o‘zi ko‘pincha inflyatsiyaning oqibati bo‘ladi:
ortiqcha pul massasi valyuta bozoriga chiqarib yuboriladi, xorijiy valyutaga talabni
oshiradi, natijada milliy valyutaning “ichki” qadrsizlanishi uning “tashqi”
qiymatida ham namoyon bo‘ladi.
Ya’ni, inflyatsiya va devalvatsiya bir-birini to‘ldirib keladi. Shu sababli,
ko‘pincha, Inflyatsiyani jilovlash maqsadida (boshqa vositalar bilan birgalikda),
inflyatsiya uchun “langar” sifatida, almashinuv kursini (bozor uslublari bilan)
fiksatsiyalashdan foydalanadi.
Lekin bu vosita pul emissiyasi qat’iy chegaralangan holdagina ish beradi.
Aks holda, MB valyuta rezervlari bir pasda tugaydi va baribir devalvatsiya
o‘tkazishga to‘g‘ri keladi.
Hozir bizda valyuta bozori liberallashuvi amalga oshirilmoqda. Markaziy
bank qanday almashinuv kursini qo‘llab-quvvatlashi kerak (yana bir bor
ta’kidlayman – bu ma’muriy buyruqlar bilan emas, bozor uslublari bilan amalga
oshiriladi), degan savol ko‘ndalang turadi. So‘mning qadrini tushirib, uni
muvozanat darajasidan (ya’ni valyuta bozoridagi talab va taklif tengligini
ta’minlovchi darajadan) past darajada belgilash jozibali ko‘rinadi.
Masalan, talab va taklif muvozanatiga bir dollar uchun 7000 so‘m darajasida
erishiladigan bo‘lsa (bu shartli ko‘rsatkich), almashinuv kursini sun’iy ravishda bir
dollarga 8000 so‘m darajasida ushlab turish mahalliy ishlab chiqaruvchilar uchun
foydali bo‘ladi, chunki eksportimizni arzonroq, importni anchayin qimmat qiladi.
29

Milliy valyutaning bunday sun’iy pasaytirilgan qiymatini ta’minlash ham
murakkab emas – MB bozorda dollarni xarid qilib, ular o‘rniga so‘m bersa, kifoya.
Biroq bu inflyatsiyaning kuchayishiga olib keladi: iqtisodiyotda so‘m
ko‘payib ketadi, u narxlarning umumiy o‘sishini rag‘batlantiradi, buning ustiga
import tovarlar dollar qimmatligi sababli qimmatlashadi.
Milliy valyuta kursini pasaytirish siyosatini eksportga yo‘nalganlik
modelidan foydalanuvchi ko‘plab mamlakatlar qo‘llaydilar. Biz ham shuni amalga
oshirishimiz lozim. Biroq bu modelni keyinroq, Inflyatsiyani jilovlab olgandan
keyin, qaytadan ko‘tarilib ketmasligi uchun ohistalik bilan qo‘llash talab qilinadi.
“Maosh–narxlar” spirali – bu iste’mol tovarlari va xizmatlari narxlarining
o‘sishi ish beruvchilar (jumladan davlat)ni ish haqini oshirishga majbur qiladi. Bu
esa, o‘z navbatida, inflyatsiyaning yangi bosqichini boshlab beradi: maosh
ko‘tarilishi talab oshishiga (odamlarda ko‘proq pul paydo bo‘ladi) va bozor taklifi
qisqarishiga (maoshning ortishi – bu ishlab chiqaruvchi xarajatlarining ortishidir)
olib keladi, shuningdek ortiqcha budjet xarajatlari ham ortadi, ularni, birinchi
navbatda, pul emissiyasi evaziga moliyalashtirishga to‘g‘ri keladi.
Shubhasiz, Inflyatsiya sharoitida hukumat aholining ijtimoiy zaif qatlamlari
manfaatlari haqida g‘amxo‘rlik qilishi kerak. Biroq, shuni ham tushunish kerakki,
ko‘p hollarda buning uchun qo‘llaniladigan choralar (davlat tarmog‘ida maoshlar
oshirilishi, minimal ish haqining ko‘tarilishi) faqat Inflyatsiyaning yangi
bosqichini ochib beradi, u hukumatning say’-harakatlarini tezda qadrsizlantiradi.
Bundan tashqari, valyuta bozorini liberallashuvi va moliya sohasining yetarli
rivojlanmaganligi holatida maoshning ko‘payishi xorijiy valyutaga talabning
ortishiga va “Inflyatsiya–devalvatsiya” spirali ishga tushishiga olib keladi.
Shu sababli, Inflyatsiyani jilovlash uchun hukumat aholining ijtimoiy zaif
qatlamlarini himoya qilishning boshqa vositalaridan foydalangani ma’qul – bularga
manzilli yordam ko‘rsatish mexanizmlari, jamoat ishlarini tashkil qilish, xususiy
biznes faoliyati uchun sharoitni yaxshilash (bu tadbirkorlarga boshqa xarajatlarni
tejash hisobidan ish haqini ko‘tarish va ko‘proq ishchilarni yollash imkonini
beradi).
30

“Soliq–Inflyatsiya” spirali – bu inflyatsiya iqtisodiyotga soliq yukini
kuchaytirishi mumkin, bu avvalo progressiv soliqlar (soliqqa tortiluvchi baza
qanchalik katta bo‘lsa, soliq stavkasi shunchalik yuqori bo‘ladi) tufayli ro‘y beradi.
Axir, oldinlari o‘rta yoki yirik deb hisoblangan va yuqoriroq soliq stavkalari
bo‘yicha soliqqa tortilgan ish haqi Inflyatsiya tufayli qiymatini yo‘qotadi, lekin
yuqori stavkalar saqlanib qoladi.
Agar bizdagi vaziyat haqida gapiradigan bo‘lsak, bunda rasmiy kurs
bo‘yicha milliy valyutada to‘lanadigan bojxona to‘lovlari (mohiyatiga ko‘ra bular
ham soliqlar) eng katta xavotir uyg‘otadi. Almashinuv kurslari birxillashtirilganda
(bu yaqin kunlarda ro‘y beradi), rasmiy kurs kuchli devalvatsiyaga uchraydi.
Pirovardida, to‘lanadigan bojxona to‘lovlari sezilarli darajada ko‘tariladi, bu
import tovarlar qiymatining ortishini anglatadi, binobarin, Inflyatsiyaning yanada
avj olishiga xizmat qiladi. Shu sababli, hukumat rasmiy almashinuv kursi
devalvatsiyasidan avvalroq yoki u bilan bir vaqtda bojxona to‘lovlari stavkalarini
qisqartirishi juda muhim. Aftidan, hukumat bu masala ustida ish olib borayotgan
ko‘rinadi .
Iqtisodiyotning yuqori darajada monopollashganligi - Iqtisodiyotimizning
ko‘plab tarmoqlarida, afsuski, raqobat muhiti juda bo‘sh. Bu, ko‘p jihatdan,
alohida korxonalar yoki korxonalar guruhlari uchun ko‘plab imtiyozlar (soliq,
konvertatsiya, kredit, moddiy resurslardan foydalanishdagi) borligi, shuningdek
bozorga yangi ishtirokchilar kirishi uchun to‘siqlar mavjudligi hamda tashqi
raqobatdan yopiq ekaniga bog‘liqdir.
Monopolchi korxonalar, bozordagi o‘zlarining istisnoviy mavqelaridan
foydalanib, o‘ta yuqori monopol daromad olish maqsadida narxlarni osmonga
ko‘tarib yuboradilar. Shu sababli, Inflyatsiyaga qarshi kurashishda raqobat
yo‘lidagi to‘siqlarni bartaraf etish muhim: barcha ishtirokchilar uchun teng o‘yin
qoidalarini tuzish, bizda yuzaga kelgan imtiyozlar va ustuvorliklar tizimini
parchalash, bozorlarga yangi ishtirokchilar kirishi yo‘lidagi to‘siqlarni bartaraf
etish.
31

Inflyatsiya xavotiri - Inflyatsiya sharoitida aholi va tadbirkorlar, pullarining
qadrsizlanishidan xavotirlanib, naqd puldan, plastik kartochkadagi va talab qilib
olinguncha omonatlardagi mablag‘lardan imkon qadar tezroq qutulib qolishga
harakat qiladilar (bu hodisa odatda “puldan qochish” deb ataladi). Natijada pul
birliklari muomalasi tezligi ortadi, bu esa, pul massasi ko‘paygandek samarani
beradi. Bundan tashqari, ko‘p hollarda sotuvchilar tovarning bugungi kundagi
narxiga ertangi Inflyatsiyani kiritadilar, ya’ni mahsulotlarini aslidan qimmatroqqa
sotishgagina rozi bo‘ladilar. Inflyatsiya xavotiri, avvalo, aholi va biznes davlatning
Inflyatsiyani jilovlay olishiga ishonmasligiga bog‘liqdir. Shu sababli,
inflyatsiyaga qarshi kurash qat’iy, izchil va ochiq bo‘lishi lozim. Faqat shundagina
aholi va biznes inflyatsiya xavotiridan voz kechadi, bu esa narx o‘sishiga qarshi
kurashning muhim omili bo‘ladi.
Inflyatsiya xavotiri, avvalo, aholi va biznes davlatning inflyatsiyani jilovlay
olishiga ishonmasligiga bog‘liqdir.
Ko‘ramizki, inflyatsiya o‘zini o‘zi yuzaga keltira olish xususiyatiga ega
(“maosh–narxlar”, “Inflyatsiya–devalvatsiya”, Inflyatsiya xavotiri va boshqalar).
Shu sababli, Inflyatsiyani bartaraf etish uchun, shunchaki pul emissiyasini
cheklashning o‘zi yetarli emas. Narx o‘sishining barcha asosiy sabablariga ta’sir
ko‘rsatuvchi kompleks choralar tizimi talab etiladi.
Yana bir bor ta’kidlayman: amalga oshirilayotgan islohotlar “uyqusirab”
turgan xususiy tashabbus va tishbilarmonlik kuchlarini uyg‘otayotgan, bozor
mexanizmlari to‘laqonli ishlay boshlayotgan bugungi kunda Inflyatsiyaga qarshi
kurashish ayniqsa muhimdir. Kuchli Inflyatsiya xususiy tashabbusni va resurslarni
ishlab chiqarish faoliyatidan chayqov tomonga burib yuboradi, moliyaviy
tizimning omonatlarni investitsiyalarga aylantirish imkoniyatlarini cheklaydi,
bozor kuchlarining iqtisodiyotimiz samaradorligini oshirishiga yo‘l qo‘ymaydi.
Shu sababli ushbu yovuz kuchga qarshi Inflyatsiyani yuzaga keltiruvchi va
kuchaytiruvchi turli-tuman omillarning barchasini hisobga olgan holda kurashishga
kuch tashlash nihoyatda muhim.
32

Inflyatsiya va ishsizlik o'rtasidagi munosabat an'anaviy ravishda teskari
korrelyatsiya bo'lib kelgan . Biroq, bu munosabatlar birinchi qarashda
ko'rinadiganidan ko'ra murakkabroq va so'nggi 50 yil ichida bir necha marta
buzildi. Inflyatsiya va bandlik (va ishsizlik) eng diqqat bilan kuzatiladigan
iqtisodiy ko'rsatkichlardan biri bo'lganligi sababli, biz ularning munosabatlarini va
ularning umumiy iqtisodiyotga qanday ta'sir qilishini ko'rib chiqamiz.
Ishchi kuchi taklifi va talabi - Ishsizlik yuqori bo'lsa , ish qidirayotganlar
soni mavjud ish o'rinlari sonidan sezilarli darajada oshadi. Boshqacha aytganda,
ishchi kuchi taklifi unga bo'lgan talabdan ko'p.
Iqtisodiyotdagi inflyatsiyaning proksi sifatida ish haqi inflyatsiyasini - ish
haqining o'zgarish tezligini olaylik . Ishchilar soni shunchalik ko‘p ekan, ish
beruvchilar xodimlarga yuqori maosh to‘lash orqali xizmat ko‘rsatish uchun
“tender” qilishlari shart emas. Yuqori ishsizlik davrida ish haqi odatda turg'un
bo'lib qoladi va ish haqi inflyatsiyasi (yoki ish haqining oshishi) mavjud emas.
Ishsizlik darajasi past bo'lgan davrda ish beruvchilar tomonidan ishchi
kuchiga bo'lgan talab taklifdan oshib ketadi. Bunday qattiq mehnat bozorida ish
beruvchilar odatda xodimlarni jalb qilish uchun yuqori ish haqi to'lashlari kerak, bu
esa oxir-oqibat ish haqi Inflyatsiyasining oshishiga olib keladi.
O‘tgan yillar davomida iqtisodchilar ishsizlik va ish haqi inflyatsiyasi
o‘rtasidagi bog‘liqlikni, shuningdek, umumiy inflyatsiya darajasi o‘rganib
chiqdilar.
Fillips egri chizig'i - AW Fillips ishsizlik va ish haqi inflyatsiyasi o'rtasidagi
teskari bog'liqlikning ishonchli dalillarini taqdim etgan birinchi iqtisodchilardan
biri edi. Fillips Birlashgan Qirollikda deyarli bir asr davomida (1861 yildan 1957
yilgacha) ishsizlik va ish haqining o'zgarish sur'ati o'rtasidagi bog'liqlikni o'rganib
chiqdi va u ikkinchisini ikki narsa bilan izohlash mumkinligini aniqladi: ishsizlik
darajasi va ishsizlik darajasi. ishsizlikning o'zgarish darajasi.
Fillipsning faraziga ko'ra, agar ishchi kuchiga talab yuqori bo'lsa va ishsiz
ishchilar kam bo'lsa, ish beruvchilar ish haqini tezda oshirishni kutishlari mumkin.
33

Biroq, ishchi kuchiga talab past bo'lsa va ishsizlik yuqori bo'lsa, ishchilar
amaldagi stavkadan pastroq ish haqini qabul qilishni istamaydilar va buning
natijasida ish haqi stavkalari juda sekin tushadi.
Ish haqi stavkalarining o'zgarishiga ta'sir qiluvchi ikkinchi omil - bu
ishsizlikning o'zgarish darajasi. Iqtisodiyot jadal rivojlanayotgan bo'lsa, ish
beruvchilar ishchilar uchun ko'proq taklif qiladilar - bu ishchi kuchiga bo'lgan talab
tez sur'atlar bilan o'sib bormoqda (ya'ni, ishsizlik ulushi tez sur'atlar bilan kamayib
bormoqda) - agar ishchi kuchiga bo'lgan talab o'smasa ham ( masalan, ishsizlik
ulushi o'zgarmas) yoki faqat sekin sur'atda o'sib bormoqda.
Ish haqi va ish haqi kompaniyalar uchun asosiy xarajatlar bo'lganligi sababli,
ish haqining oshishi iqtisodiyotda mahsulot va xizmatlar narxining oshishiga olib
kelishi kerak, natijada umumiy Inflyatsiya darajasini oshiradi. Natijada, Fillips ish
haqi Inflyatsiyasi emas, balki umumiy narx Inflyatsiyasi va ishsizlik o'rtasidagi
bog'liqlik grafigini tuzdi. Grafik bugungi kunda Fillips egri chizig'i sifatida
tanilgan.
Fillips egri chizig'ining oqibatlari - Past Inflyatsiya va to'liq bandlik
zamonaviy markaziy bank uchun pul-kredit siyosatining asosi hisoblanadi .
Masalan, AQSh Federal rezerv tizimining pul-kredit siyosatining maqsadlari
maksimal bandlik, barqaror narxlar va o'rtacha uzoq muddatli foiz stavkalari
hisoblanadi.
Inflyatsiya va ishsizlik o'rtasidagi o'zaro bog'liqlik iqtisodchilarni pul yoki
fiskal siyosatni nozik sozlash uchun Fillips egri chizig'idan foydalanishga olib
keldi. Muayyan iqtisodiyot uchun Fillips egri chizig'i ma'lum bir ishsizlik darajasi
va aksincha, Inflyatsiyaning aniq darajasini ko'rsatishi mumkinligi sababli,
Inflyatsiya va ishsizlikning istalgan darajalari o'rtasidagi muvozanatga erishish
mumkin bo'lishi kerak.
Iste'mol narxlari indeksi yoki CPIning o'zgarish darajasi inflyatsiya darajasi
yoki AQSh iqtisodiyotida narxlarning o'sishi ko'rsatkichidir.
34

Agar ishsizlik 6% bo'lsa va pul va fiskal rag'batlantirish orqali stavka 5% ga
tushirilsa - Inflyatsiyaga ta'siri ahamiyatsiz bo'lar edi. Boshqacha qilib aytganda,
ishsizlikning 1% ga kamayishi bilan narxlar unchalik ko'tarilmaydi.
Agar o'rniga ishsizlik 6% dan 4% ga tushsa, biz chap o'qda mos keladigan
Inflyatsiya darajasi 1% dan 3% gacha ko'tarilishini ko'rishimiz mumkin. AQSh
inflyatsiya darajasi 1960-yillar AQSh Mehnat statistikasi byurosi onetaristik
raddiya 1960-yillar Fillips egri chizig'ining to'g'riligini ishonchli isbotladi, shuning
uchun yuqori inflyatsiya darajasiga chidash mumkin bo'lsa, ishsizlikning past
darajasi cheksiz muddatga saqlanib qolishi mumkin edi. Biroq, 1960-yillarning
oxirida Milton Fridman va Edmund Felps boshchiligidagi qat'iy monetarist bo'lgan
bir guruh iqtisodchilar Fillips egri chizig'i uzoq muddatda qo'llanilmasligini
ta'kidladilar. Ularning ta'kidlashicha, uzoq muddatda iqtisodiyot har qanday
inflyatsiya darajasiga moslashgani sababli ishsizlikning tabiiy darajasiga qaytishga
intiladi.
Tabiiy ko'rsatkich - bu qisqa muddatli tsiklik omillarning ta'siri
yo'qolganidan keyin va ish haqi mehnat bozorida talab va taklif muvozanatli
bo'lgan darajaga ko'tarilgandan so'ng kuzatiladigan uzoq muddatli ishsizlik
darajasi. Agar ishchilar narxlarning o'sishini kutsalar, ular haqiqiy (inflyatsiyaga
moslashtirilgan) ish haqi doimiy bo'lishi uchun ish haqini oshirishni talab qiladilar.
Ishsizlikni tabiiy darajadan pastga tushirish uchun monetar yoki fiskal
siyosat qabul qilingan stsenariyda talabning oshishi firmalar va ishlab
chiqaruvchilarni narxlarni yanada tezroq oshirishga undaydi.
Inflyatsiya tezlashar ekan, ishchilar ish haqining oshishi sababli qisqa
muddatda ishchi kuchi bilan ta'minlashi mumkin, bu esa ishsizlik darajasining
pasayishiga olib keladi. Biroq, uzoq vaqt davomida, ishchilar Inflyatsiya sharoitida
o'zlarining xarid qobiliyatini yo'qotishini to'liq anglaganlarida , ularning ishchi
kuchini etkazib berishga tayyorligi pasayadi va ishsizlik darajasi tabiiy darajaga
ko'tariladi. Biroq, ish haqi inflyatsiyasi va umumiy narxlar Inflyatsiyasi o'sishda
davom etmoqda.
35

Shu sababli, vaqt davomida yuqori Inflyatsiya ishsizlikning past darajasi
orqali iqtisodiyotga foyda keltirmaydi. Xuddi shu tarzda, Inflyatsiyaning past
darajasi ishsizlikning yuqori darajasi orqali iqtisodiyotga xarajatlar keltirmasligi
kerak. Inflyatsiya uzoq muddatda ishsizlik darajasiga hech qanday ta'sir
ko'rsatmaganligi sababli, uzoq muddatli Fillips egri chizig'i ishsizlikning tabiiy
darajasida vertikal chiziqqa aylanadi.
Fridman va Felpsning topilmalari qisqa muddatli va uzoq muddatli Phillips
egri chiziqlari orasidagi farqni keltirib chiqardi. Qisqa muddatli Phillips egri
chizig'i joriy Inflyatsiya darajasining determinanti sifatida kutilayotgan
Inflyatsiyani o'z ichiga oladi va shuning uchun "kutishlar ko'paygan Phillips egri
chizig'i" nomi bilan mashhur.
Ishsizlikning tabiiy darajasi statik raqam emas, balki bir qancha omillar
ta'sirida vaqt o'tishi bilan o'zgaradi. Bularga texnologiyaning ta'siri, eng kam ish
haqining o'zgarishi va kasaba uyushma darajasi kiradi. AQShda ishsizlikning tabiiy
darajasi 1949 yilda 5,3% ni tashkil etdi; u 1978-79 yillarda 6,2% gacha cho'qqisiga
chiqquncha barqaror o'sib bordi, keyin esa pasaydi. 2020-yilning qolgan o'n
yilliklarida bu 4,5% atrofida bo'lishi kutilmoqda.
O'zaro munosabatlarning buzilishi1970-yillar monetaristlarning nuqtai
nazari dastlab unchalik e'tiborga olinmadi, chunki u Phillips egri chizig'ining
mashhurligi eng yuqori cho'qqisiga chiqqan paytda yaratilgan. Biroq, 1960-
yillardagi ma'lumotlardan farqli o'laroq, Fillips egri chizig'ini qat'iy qo'llab-
quvvatlagan, 1970-yillar Fridman va Felps nazariyalarini sezilarli darajada
tasdiqladi.
Darhaqiqat, keyingi uch o'n yillikdagi ko'p nuqtalardagi ma'lumotlar
ishsizlik va Inflyatsiya o'rtasidagi teskari bog'liqlikning aniq dalillarini keltirmaydi.
1970-yillar AQShda neft ta'minotidagi ikkita katta zarba tufayli yuqori
Inflyatsiya va yuqori ishsizlik davri edi.
Birinchi neft zarbasi 1973 yilda Yaqin Sharqdagi energiya ishlab
chiqaruvchilar tomonidan embargodan kelib chiqqan bo'lib, bu xom neft narxining
taxminan bir yil ichida to'rt baravar oshishiga olib keldi.
36

Ikkinchi neft zarbasi Eron shohi inqilob natijasida ag'darilganda va Erondan
ishlab chiqarishning yo'qolishi 1979 va 1980 yillar oralig'ida xom neft narxining
ikki baravar oshishiga sabab bo'lganida sodir bo'ldi. Bu rivojlanish yuqori ishsizlik
va yuqori inflyatsiyaga olib keldi.
1990-yillarning gullab-yashnagan yillari past Inflyatsiya va ishsizlik darajasi
past bo'lgan davr edi. Iqtisodchilar vaziyatning bunday ijobiy to'qnashuviga bir
qancha sabablarni izohlaydilar. Bularga quyidagilar kiradi:
AQSh ishlab chiqaruvchilari tomonidan narxlarning oshishiga to'sqinlik
qilgan global raqobat
Qattiq pul-kredit siyosati o'n yildan ko'proq vaqt davomida Inflyatsiyaning
pasayishiga olib kelganligi sababli kelajakdagi Inflyatsiya kutilmalarining
qisqarishi
Texnologiyani keng miqyosda joriy etish tufayli mahsuldorlikni oshirish
Ishchi kuchidagi demografik o'zgarishlar, qarigan chaqaloq boomers va kamroq
o'smirlar ishlaydi.
CPI va ishsizlik - Quyidagi grafiklarda biz Inflyatsiya o'rtasidagi teskari
korrelyatsiyani ko'rishimiz mumkin - CPIning o'zgarish tezligi bilan o'lchanadigan
- va ishsizlik o'zini qayta tiklaydi, faqat ba'zida buziladi.
2001-yilda, 11-sentabr voqealari natijasida engil turg'unlik ishsizlikni
taxminan 6% ga ko'tardi, Inflyatsiya esa 2,5% dan pastga tushdi.
2000-yillarning o'rtalarida ishsizlik pasayganligi sababli Inflyatsiya 1% dan
2,5% gacha barqaror edi.
Buyuk turg'unlik davrida, ishsizlik deyarli 10% ga ko'tarilganligi sababli,
CPIning o'zgarish darajasi keskin kamaydi.
2012 yildan 2015 yilgacha Inflyatsiya va ishsizlik birgalikda harakat qilgan
joyda teskari korrelyatsiya buzilganligini ko'rishimiz mumkin.
2016 yildan 2019 yilgacha ishsizlik barqaror ravishda 50 yillik eng past
darajaga tushib ketdi (2019 yil oxirida COVID-19 boshlanishidan oldin),
Inflyatsiya esa 2% atrofida saqlanib qoldi. Boshqacha qilib aytganda, ikki
ko'rsatkich o'rtasidagi teskari korrelyatsiya avvalgi yillardagidek kuchli emas edi.
37

2020-yilda COVID-19 keltirib chiqaradigan global pandemiyaning iqtisodiy
oqibatlari natijasida ishsizlik deyarli 15% ga oshdi (2020-yil aprel oyida), lekin
2021-yil yanvarigacha barqaror ravishda kamaydi. 2021-yil yanvar oyida ishsizlik
darajasi 0,4 ga kamaydi. foiz punkti, 6,3% gacha. Garchi bu ko rsatkich 2020-yilʻ
aprel oyida erishilgan eng yuqori ko rsatkichdan past bo lsa-da, 2020-yil fevralida
ʻ ʻ
u pandemiyagacha bo lgan darajadan (3,5%) ancha yuqoriligicha qolmoqda. Bu
ʻ
vaqt mobaynida Inflyatsiya nisbatan ta sirlanmagan bo lib qoldi, garchi narxlar
ʼ ʻ
2021-yilning fevral oyidan boshlab keskin o sa boshlagan. Narxlarning bu
ʻ
ko'tarilishi, birinchi navbatda, jahon iqtisodiyotiga bir vaqtning o'zida ta'minot
zarbalari bilan bog'liq bo'lsa-da, garchi muhim tarmoqlarda ishchi kuchi tanqisligi
natijasida ortgan bo'lishi mumkin.
Atrof-muhit uchun joriy ish haqi bu bugungi iqtisodiy muhitning g'ayrioddiy
xususiyati Buyuk turg'unlikdan keyin yuqori korporativ foyda va ishsizlikning
pasayishiga qaramay, ish haqining arzimas o'sishi bo'ldi.
O'tgan o'n yillikning aksariyat qismida Inflyatsiya COVID-19 pandemiyasi
davrida keskin oshgan bo'lsa-da, nazorat ostida qoldi.(2.4.1-rasm)
2.4.1-rasm 2022-2024 yildagi ishsizlikva inflyatsiya ko‘rsatkichi
So'nggi yillarda iqtisodiyot past ishsizlik, past Inflyatsiya va ish haqining
ahamiyatsiz o'sishini boshdan kechirdi. Biroq, Federal rezerv hozirda Inflyatsiya
potentsialiga qarshi kurashish uchun pul-kredit siyosatini kuchaytirish yoki foiz
38

stavkalarini oshirish bilan shug'ullanadi. Ushbu siyosat harakatlari iqtisodiyot, ish
haqi va narxlarga qanday ta'sir qilishini hali ko'rmadi
39

XULOSA
Inflyatsiya, bir tashkilot, to'plam yoki jamiyatning ichiga sirli ravishda o'z
a'zolari yoki a'zolari tarqatib, o'z maqsadlari uchun o'zaro aloqalar o'rnatish, jasur
ishlar bajarganligi yoki o'zaro hamkorlik qilganligi tushunchasini ifoda etadi.
Inflyatsiya odatda sirli va o'zgaruvchan faoliyat bilan birga bor bo'lishi bilan
bog'liqdir.
Inflyatsiya tushunchasi har bir sohada izchil tarzda amalga oshirilishi
mumkin, masalan, siyosiy, sarguzasht, diniy, madaniy, iqtisodiy, harbiy va boshqa
sohalardagi inflyatsiya turlari mavjud bo'lishi mumkin. Inflyatsiya o'z maqsadlarini
erishish uchun sirli ravishda o'zaro aloqalar o'rnatish, gizlinlikni saqlash, qo'llab-
quvvatlash, xavfsizlikni ta'minlash va o'zaro ishonchni oshirish bilan bog'liqdir.
Inflyatsiya negativ va pozitiv shakllarda amalga oshirilishi mumkin. Negativ
inflyatsiya, yomon maqsadlarga xizmat qilish, tashqi tashkilotlarning yoki
guruhlarining qo'llab-quvvatlashi yoki o'zaro hamkorlik qilishi bilan bog'liq
bo'lishi mumkin. Pozitiv inflyatsiya esa, yaxshi maqsadlarni o'zgartirmoq, axloqiy,
iqtisodiy yoki siyosiy yangiliklarni tasir qilish, o'zaro ishonch va tushunchani
kuchaytirish bilan bog'liq bo'lishi mumkin.
Inflyatsiya umumiy tarzda xavfsizlik uchun muhim bo'lgan sohalar, masalan,
siyosiy, iqtisodiy va harbiy sohalar hisoblanadi. Inflyatsiya faoliyatining
aniqlanishi va uning ta'sirini qamrab olish uchun tartib va monitoring tizimlari,
xavfsizlik protseduralari va tashkilotlarning o'zaro ishonchini kuchaytirish
jarayonlari kuzatishga muhtoj bo'lishi kerak.
Inflyatsiya tushunchasi va uning ta'siri har bir mamlakat va tashkilot uchun
muhimdir. Bu sababli, xavfsizlik sohasidagi mutaxassislar va siyosatchilar
Inflyatsiya haqida to'liq tushunchaga ega bo'lish, uning turli shakllarini va ta'sirini
tahlil qilish, tartib va monitoring tizimlarini rivojlantirishga e'tibor berish lozim.
40

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. “Iqtisodiy bilim asoslari” Q.Yo'ldoshev, Q.Muftaydinov, Toshkent,
“O’qituvchi” 1999 y. (2- nashr)
2. “Bozor iqtisodiyoti asoslari” M.Rasulov. Toshkent, “O’zbekiston”
1999 y.
3. Iqtisodiyot nazariyasi fanidan maruzalar matni, U.V.G’afurov,
O.A.Norboyev,
4. "Xavfli Inflyatsiya: Milliy Xavflar va Harbiy Xavflar"Zayniddin
Boltaboyev
5. "Didorlik va Inflyatsiya" - Hamid Olimjon
6. "Inflyatsiya: Husn va Xavsizlik" - Anvar Xolmurodov
7. [1]
Mankiw, N. Gregory (January 2020). Principles of economics (Ninth
ed.). Boston, MA. ISBN 978-0-357-03831-4. OCLC 1109789332
8. R.A. Djuraeva, L.M. Tashpulatova (2016). Makroiqtisodiyot.
Toshkent sh.,Mustaqillik shoh ko'chasi, 54
9. ↑ „Principles of Economics (Mankiw book)“ , Wikipedia (inglizcha),
2023-04-05 , qaraldi: 2023-04-05
Internet saytlar
1. ziyonet.uz
2. stat.uz
3. lex.uz
41

Inflyatsiya tushunchasi, sabablari va shakllari

Sotib olish