Dokument ma'lumotlari

Narxi 15000UZS
Hajmi 471.1KB
Xaridlar 3
Yuklab olingan sana 10 Oktyabr 2024
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Iqtisodiyot

Sotuvchi

Bohodir Jalolov

Inflyatsiya va ishsizlik o’rtasidagi bog’liqlik. Fillips egri chizig’i

Sotib olish
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI GULISTON DAVLAT UNIVERSITETI RAQAMLI IQTISODIYOT VA INNOVATSIYALAR FAKULTETI “IQTISODIYOT” KAFEDRASI “MAKROIQTISODIYOT” fanidan INFLATSIYA VA ISHSIZLIK O’RTASIDAGI BOG’LIQLIK. FILLIPS EGRI CHIZIG’I mavzusidagi KURS ISHI I BOB INFLATSIYA VA ISHSIZLIKNING BOG’LIQLIGI VA UNING ............... IQTISODIYOTGA TA’SIRI ....................................................................................... 1.1 Inflatsiya tushunchasi va uning sabablari, turlari va oqibatlari ..................... 1.2 Inflatsiyaning ishsizlik bilan bog’liqligi oqibatlari va sabablari ................... 12 1.3 Fillips egri chizig’i ............................................................................................. 18 II BOB INFLATSIYA VA ISHSIZLIKNI KAMAYTIRISHGA QARSHI ............. 20 SIYOSAT YURITISH ............................................................................................... 20 2.1 Inflatsiya va ishsizlikka qarshi kurashishda xorij tajribasi ........................... 20 2.2 Mamlakatimizda inflatsiya va ishsizlikka qarshi kurashish chora- ............. 24 tadbirlari va istiqbollari .............................................................................................. 24 XULOSA ................................................................................................................... 31 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI .............................................. 34 MUNDARIJA 2 KIRISH Mavzuning dolzarbligi . Hozirgi zamon inflyatsiyasi nafaqat tovarlar va xizmatlarga bo’lgan baholarni muntazam o’sishi natijasida pulning sotib olish qobiliyatini pasayishi bilan bir qatorda ishlab chiqarish jarayonidagi nomutanosibli k , pul muomalasi, moliya hamda kredit sohasidagi salbiy omillar bilan tasniflanadi. Ko‘pincha inflyatsiya va ishsizlik bir tanganing ikki tomoni deb aytiladi. Ishsizlik va inflyatsiya iqtisodiyotning umumiy holati va barqarorligiga sezilarli ta’sir ko‘rsatadigan ikkita asosiy iqtisodiy ko‘rsatkichdir. Ular alohida tushunchalar bo‘lsa-da, ikkalasi o‘rtasida murakkab munosabatlar mavjud. Ishsizlik deganda faol ish izlayotgan, ammo ish topa olmaydigan shaxslar soni tushuniladi. Bu iqtisodiyot doirasida mehnat resurslaridan to‘liq foydalanmaslik o‘lchovidir. Aksincha, inflyatsiya vaqt o‘tishi bilan tovarlar va xizmatlarning umumiy narxlari darajasining barqaror o‘sishini anglatadi. Bu valyutaning sotib olish qobiliyatini pasaytiradi va jismoniy shaxslarning yashash narxiga ta’sir qiladi Inflyatsiyaning yuzaga chiqishining asosiy sabablari bo’lib iqtisodiyot tarmoqlari, jamg’arma va iste’mol, talab va taklif, davlat daromadlari va xarajatlari, xo’jaliklarning pul massasi va unga bo’lgan talabi o’rtasidagi mutanosiblik hamda markaziy bankning kredit ekspansiyasi hisoblanadi. Ushbu ta’kidlab o’tgan omillar o’z mohiyatiga asosan inflyatsiyaga, uning darajasiga turlicha ta’sir etishi mumkin. Iqtisodiyotimizning jahon xo’jalik va iqtisodiy-moliyaviy tizimiga integratsiyalashuv jarayoni tobora chuqurlashib borayotganini inobatga oladigan bo’lsak, jahon moliyaviy inqirozi, avvalo uning oqibatlari bizga ham salbiy ta’sir ko’rsatayotgani haqida gapirib o’tirishning hech qanday zarurati bo’lmasa kerak, deb o’ylayman. Avvalo, inflyasiyani jilovlamasdan turib, makroiqtisodiy barqarorlikka erishish mumkin emas. 3 Jahon tajribasini puxta o’rganib, xalqaro ekspertlarni jalb etgan holda, monetar siyosatni takomillashtirish va narx-navo barqarorligini ta’minlash konsepsiyasini ishlab chiqishimiz zarur. Inflyasiyani keltirib chiqaruvchi asosiy omillar investitsion faollikning oshishi natijasida iqtisodiyotda vujudga keladigan yuqori talab va tartibga solinadigan narxlarning liberallashtirilishi bo’lishi kutilmoqda. Bunda davlat korxonalarining isloh qilinishi (sh.j. xususiylashtirishi) doirasida kapital qo’yilmalar hajmining o’sishi investitsion faollikni rag’batlantiruvchi asosiy omil bo’ladi. Bunday ta’sir, avvalambor, umuman dunyo bozoridagi talab va narxlarning keskin tushib ketishida va tabiiyki, mamlakatimiz eksport qiladigan mahsulotlarning muhim turlariga nisbatan hamda eksportga yo’naltirilgan etakchi tarmoqlar va ular bilan bog’liq turdosh korxonalar faoliyatida namoyon bo’lmoqda. Kurs ishining ob’ekti. Jahon moliyaviy inqirozi, avvalo uning oqibatlari inflatsiya va unga qarshi kurashish, ishsizlik darajasini tushurish haqidagi ko’nikma malakalar hisoblanadi. Kurs ishining predmeti. Mamlakatimizda yazaga kelayotgan inflyatsiya darajasi, kelib chiqish sabablari, ishsizlik darajasi va ularning o’zaro bog’liqligi hisoblanadi. Kurs ishining maqsadi va vazifalari . Kurs ishining asosiy maqsadi O’zbekiston Respublikasida inflyatsiyaning kelib chiqishi ishsizlik darajasini o’rganib, uni bartaraf etish yo’llarini ishlab chiqishdan iborat. Kurs ishining maqsadidan kelib chiqb quyidagilar vazifa etib belgilandi: - inflyatsiyanig kelib chiqish sabablari va ishsizlik darajasini o’rganib chiqish; - o’nflyatsiyani hisoblash usullarini o’rganish; - o’zbekistonning inflyatsiya va ishsizlik darajasini tahlil qilish; - o’zbekistonda inflyatsiyani kamaytirishning chora-tadbirlarini o’rganish. 4 Kurs ishining tuzilishi. Mazkur kurs ishi kirish, 2 ta bob, 4 ta reja, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat. Birinchi bobda inflatsiya va ishsizlikning bog’liqligi va uning iqtisodiyotga ta’siri unda iflatsiya tushunchasi va sabablari , turlari va oqibatlari , inflatsiyaning ishsizlik bilan bog’liq oqibatlari va sabablari , flips egri chizig’ibayon etilgan. Ikkinchi bobda inflatsiya va ishsizlikni kamaytirishga qarshi siyosat yuritish haqida so’z yuritilgan ,inflatsiya va ishsizlikga qarshi kurshishda xorij tajribasi , mamlakatimizda inflatsiya ishsizlikka qarshi kurashish chora-chora tadbirlari berilib o’tilgan . Kurs ishining umumiy hajmi 32 betni tashkil qiladi. 5 I BOB INFLATSIYA VA ISHSIZLIKNING BOG’LIQLIGI VA UNING IQTISODIYOTGA TA’SIRI 1.1 Inflatsiya tushunchasi va uning sabablari, turlari va oqibatlari Inflyatsiya - bu tovarlar va xizmatlar baholarining o’sishi natijasida muomaladagi pul massasining ko’payishi va shuning natijasida pulning qadrsizlanishidir. P. Graud va M. Polan tomonidan amalga oshirilgan va inflyatsiyaga bag’ishlangan jiddiy ilmiy tadqiqotlardan biri bo’lib, ushbu ilmiy ish 165 mamlakatni va 1969-1999 yillarni qamrab oladi. Mazkur tadqiqot mualliflari inflyatsiyaning miqdoriylik nazariyasi qoidalaridan biri bo’lgan - pullarning o’sish sur’ati va inflyatsiya darajasi o’rtasida to’g’ri mutanosiblik mavjud, degan qoida to’g’ri va statistik ma’lumotlarda tasdiqlanadi, degan xulosaga keldilar. Inflyatsiya sur’atlarining o’sishi bilan uning pullar taklifiga bog’liqligi yaqqolroq tarzda ko’zga tashlanib boradi. Inflyatsiyaning oqilona darajasiga ega bo’lgan mamlakatlarda korrelyatsiya koefffitsienti 0,24 ga teng bo’lgan bo’lsa, inflyatsiya darajasi yuqori bo’lgan mamlakatlarda ushbu koeffitsient 1 ga yaqinlashdi. P. Graud va M. Polanlar tomonidan inflyatsiya darajasini uch qismga ajratgan holda – past, oqilona va yuqori darajalarga ajratgan holda, pullar taklifi va inflyatsiya sur’atlari o’rtasidagi bog’liqlikni, korrelyatsion tahlil natijalariga tayanilgan holda, asoslab berilganligi inflyatsiya va milliy valyutaning nominal almashuv kursi o’rtasidagi bog’liqlik masalasiga oydinlik kiritadi. XX asrning 70-yillariga qadar Fillips kashf etgan inflyatsiya va ishsizlik o’rtasidagi aloqadorlik xususidagi ilmiy xulosa amaliy ahamiyat kasb etdi. Ammo 1970 yilga kelib “Fillips egri chizig’i” deb ataluvchi mazkur xulosa amaliy ahamiyat kasb etmay qoldi. Inflyatsiyaning yuqori sur’atlarda o’sishi, odatda, 6 Davlat byudjeti defitsitini moliyalashtirish bilan bog’liq. Byudjet siyosati va inflyatsiya o’rtasidagi bog’liqlik masalasi L. Katao va M. Terronzaning ilmiy ishida chuqur tadqiq qilingan. Mazkur tadqiqotning jiddiyligi shundaki, L. Katao va M. Terronza 107 mamlakat bo’yicha 1960 yildan 2001 yilgacha bo’lgan davrda inflyatsiya va byudjet defitsiti o’rtasidagi bog’liqlik masalasini tadqiq qilganlar va bu borada mavjud bo’lgan tendentsiyalarni baholash imkonini beradigan muhim xulosalarni shakllantirganlar. Ana shunday xulosalardan biri, inflyatsiya darajasi yuqori bo’lgan mamlakatlarda Davlat byudjeti defitsitining qisqarish sur’ati bilan inflyatsiya darajasi o’rtasida bevosita bog’liqlik mavjud, degan xulosa hisoblanadi. Ushbu xulosa aniq hisob-kitoblarga asoslangan: inflyatsiyaning o’rtacha yillik darajasi 50 foizga yaqin bo’lgan mamlakatlarda Davlat byudjeti defitsitining YaIMdagi salmog’ini 1 foizli punktga qisqarishi inflyatsiyaning 8,75 foizli punktga pasayishiga olib keladi. Bunda Davlat byudjeti defitsiti va inflyatsiya o’rtasidagi sezilarli statistik bog’liqlik nafaqat yuqori inflyatsiya sharoitida, balki oqilona inflyatsiya sharoitida ham kuzatildi. Shuni alohida ta’kidlash joizki, rivojlangan sanoat mamlakatlarida va inflyatsiya darajasi juda past bo’lgan mamlakatlarda Davlat byudjeti defitsiti va inflyatsiya o’rtasidagi sezilarli bog’liqlik tadqiqot jarayonida kuzatilmagan. Bu esa, L. Katao va M.Terronzalarning fikriga ko’ra, quyidagi omillar bilan izohlanadi: - hukumatga nisbatan ishonchning yuqori ekanligi; - markaziy banklar mustaqilligining institutsional jihatdan himoyalanganligi; - moliya tizimining rivojlanganligi. Iqtisodiy adabiyotda inflyatsiya va iqtisodiy o’sish o’rtasidagi aloqadorlik masalasida kesin munozarali fikrlar, xulosalar mavjud. Bir guruh iqtisodchi olimlar, shu jumladan, G.Xess va Ch.Morrislarning fikriga ko’ra, baholarning sezilarsiz darajadagi o’sishi ham iqtisodiy o’sishga salbiy ta’sir ko’rsatadi. Ularning fikriga ko’ra, baholarning unchalik sezilarli darajada bo’lmagan o’sishi 7 ham inflyatsiya dinamikasidagi noaniqlikni kuchaytiradi. Bu esa, o’z navbatida, tijorat banklari kreditlari foiz stavkasining o’sishiga olib keladi. Chunki kreditlarning foiz stavkasi o’zida nafaqat kutilayotgan inflyatsiyani, balki risk uchun qo’shimcha ustamani ham aks ettiradi. Natijada, mamlakatdagi iqtisodiy faollikka va aholining turmush darajasiga nisbatan kuchli salbiy ta’sir yuzaga keladi. Ikkinchi guruh iqtisodchi olimlar esa (prof. M.A. Pivovarova, A.Kudrin va boshq.) inflyatsiyaning ma’lum darajasi sharoitida iqtisodiy o’sish sur’atlari yuqori bo’lishi mumkin, deb hisoblaydilar. Masalan, prof. M. Pivovarovaning fikriga ko’ra, inflyatsiyaning uncha yuqori bo’lmagan darajasi iqtisodiy o’sishni rag’batlantiradi, bunday sharoitda antiinflyatsion siyosatni amalga oshirish ishsizlikning o’sishiga, iqtisodiyotning pasayishiga olib keladi. Bunday sharoitda, odatda, pullar taklifi ustidan qattiq nazorat o’rnatiladi. Bazaviy inflyatsiyaga bag’ishlangan ilmiy tadqiqot ishlari majmuida G.Brover va N.Erikson tomonidan inflyatsiyaning nomonetar omillarini tadqiq qilishga bag’ishlangan ilmiy izlanish o’ziga xos o’rin tutadi. Ushbu olimlar mazkur sohada olib borgan tadqiqotlarining natijalariga asoslangan holda, inflyatsiyaning xarajatli modelini (markup theory ofinlation) yaratdilar. 1 Mazkur modelda inflyatsiyaning uzoq muddatli dinamikasi tadqiq qilinadi va chiqim inflyatsiyasining asosiy omillari sifatida quyidagilar e’tirof etilgan: - ish haqi; - kommunal xizmatlar tariflari; - import qilingan xom-ashyo va butlovchi qismlarning baholari. Ish haqi omilini oladigan bo’lsak, ish haqining oshishi natijasida baholarning sezilarli darajada o’sishi yuz berishi mumkin. Xalqaro amaliyotdan ma’lumki, agar ish haqi doimiy tarzda oshirib borilsa, u holda, korxonalarda ishlab chiqarish xarajatlarining umumiy darajasi oshadi. Bu esa, o’z navbatida, korxonalarni 1 Axmedov.D.Q , IshmuxammedovA.E , Jumaev.Q.X , Jumaev.Z.A Makroiqtisodiyot. Darslik.- Toshkent.: TDIU, 2012 8 baholarni oshirishga majbur qiladi. Aks holda, korxonalar foydasining miqdori kamayib ketadi. Bunday sharoitda “ish haqi-baholar” spiralining harakatiga barham berish uchun mehnat unumdorligining o’sish sur’atini o’rtacha ish haqining o’sish sur’atidan yuqori bo’lishini ta’minlash zarur. Agarda mehnat unumdorligini oshirishga muvaffaq bo’linmasa yoki uning pasayishi yuz bersa, u holda, ish haqi o’sishining baholar darajasiga nisbatan ta’siri kuchayadi. Pullar taklifining inflyatsiyaga ta’siri isbotlangan bo’lsada, inflyatsiyani yuzaga keltiruvchi barcha omillar monetar mazmunga ega emas va binobarin, Markaziy bankning nazorati doirasidan tashqaridadir. Lekin mazkur nomonetar omillar o’tish iqtisodiyoti mamlakatlarida inflyatsiyaning o’sish sur’atlariga kuchli ta’sir ko’rsatadi. Shu sababli, pul-kredit siyosatining strategiyasini ishlab chiqishda bazaviy inflyatsiyaga, ya’ni inflyatsiyaning uzoq muddatli davriy oraliqlardagi o’zgarishiga alohida e’tibor qaratiladi. Bu esa, Markaziy bankning inflyatsiyani jilovlashdagi rolini aniqroq baholash imkonini beradi.Iqtisodiy adabiyotlarda bazaviy inflyatsiyaga bag’ishlangan ko’plab ilmiy izlanishlar mavjud bo’lsada, inflyatsiyaning bazaviy darajasi xususida yakdil xulosa mavjud emas. Shunday bo’lsada, ko’pchilik iqtisodchi olimlar tomonidan bazaviy inflyatsiya inflyatsion jarayonning uzoq muddatli tendentsiyalari sifatida e’tirof etilgan. O’tish iqtisodiyoti mamlakatlarining ko’pchiligida naqd pul muomalasining milliy valyuta kursining barqarorligiga ta’siri muammosi mavjud. Buning asosiy sabablari sifatida plastik kartochkalar va pullik cheklarga asoslangan to’lov tizimining rivojlanmaganligi, iste’mol baholari indeksi, aholining pullik daromadlari, chakana savdo aylanmasining o’sayotganligi, Markaziy banklarning zaxira-vakillik tizimining mo’tadil tarzda ishlamayotganligi kabi sabablarni ko’rsatish mumkin. Mazkur sabablar bir qator iqtisodchi olimlarning ilmiy izlanishlarida, jumladan, A.Kudrinning ilmiy ishlarida asoslab berilgan. Inflyatsiya XVIII asrning o’rtalarida muomalaga ta’minlanmagan juda ko’p miqdorda pul chiqarishi natijasida pul tizimidagi inqiroz holat asosida yuzaga chiqqan. Inflyatsiya (lotincha «inflation» so’zidan olingan va shishish, ko’pchish, 9 ko’tarilish ma’nosini anglatadi) o’z mohiyatiga asosan pulning qadrsizlanishi , tovar va xizmatlarga bo’lgan baholarning muntazam ravishda oshib borishi jarayonini anglatadi. Shuni ta’kidlash lozimki, rivojlangan mamlakatlar tajribasi inflyatsiya nisbatan me’yor darajasidagi pul massasi holatida ham yuzaga chiqishi mumkin. Hozirgi zamon inflyatsiyasi nafaqat tovarlar va xizmatlarga bo’lgan baholarni muntazam o’sishi natijasida pulning sotib olish qobiliyatini pasayishi bilan bir qatorda ishlab chiqarish jarayonidagi nomutanosiblik, pul muomalasi, moliya hamda kredit sohasidagi salbiy omillar bilan tasniflanadi. Inflyatsiyaning yuzaga chiqishining asosiy sabablari bo’lib iqtisodiyot tarmoqlari, jamg’arma va iste’mol, talab va taklif, davlat daromadlari va xarajatlari, xo’jaliklarning pul massasi va unga bo’lgan talabi o’rtasidagi mutanosiblik hamda markaziy bankning kredit ekspansiyasi hisoblanadi. Ushbu ta’kidlab o’tgan omillar o’z mohiyatiga asosan inflyatsiyaga, uning darajasiga turlicha ta’sir etishi mumkin. Xalqaro amaliyotda inflyatsiyaning narxlarini o’sishi, ya’ni pullarning miqdori o’sishi jixatidan asosan uch shaklini ajratiladi: Sokin (polzuchaya, umerennaya) inflyatsiya. Ushbu inflyatsiya iqtisodiy rivojlangan mamlakatlarda mavjud bo’lib, ushbu holatda mahsulotlar, bajariladigan ishlar va ko’rsatiladigan xizmatlarga bo’lgan narx-navolar yiliga o’rtacha 3% dan 10% gacha oshishi mumkin. Bu mamlakatlarda muomaladagi pul massasi saqlanib turadi va milliy pul birligining xarid qilish qobiliyati saqlanib turadi. Bu inflyatsiya aksincha ishlab chiqarishni yanada rivojlantirishni rag'batlantiruvchi omil sifatida namoyon bo'lishi mumkin. Pulning qiymati barqarorligidagi o'zgarish sezilmasligi mumkin. Masalan 1998 yilda inflatsiya suratlari Avstriya, Belgiya, Germaniyada - 1.0 %, Ispaniya, Buyuk Bretaniya va AQSH da - 2 %, Gresiyada esa 4.8 %ni tashkil etgan. Bulardan tashqari bu 10 guruhga G'arbiy Yevropaning boshqa mamlakatlari, Kanada, Yaponiya, Sengapur, Malayziya, Janubiy Koreya, Saudiya Arabistoni va boshqalar kiradi. Shiddatli (galopiruyuhaya) inflyatsiya. Ushbu inflyatsiya iqtisodiy rivojlanayotgan mamlakatlarda mavjud bo’lib, ushbu holatda mahsulotlar, bajariladigan ishlar va ko’rsatiladigan xizmatlarga bo’lgan narx-navolar yiliga o’rtacha 10% dan 100% gacha ba’zi holatlarda 200% gacha oshishi mumukin. Buning natijasida muomaladagi pul massasi ko’payadi va milliy pul birliginng xarid qilish qobiliyati tushadi. Mamlakat aholisi o’rtasida pulning moddiylashtirish, ya’ni milliy pul birligini jamg’arishi emas, balki oltin, ko’chmas mulk holatida jamg’arishi jarayoni kuchayadi. Bunda yillik inflatsiya suratlari 10 % dan 100 % gacha bo'ladi. Mamlakatda narx-navo tezroq o'sa boshlaydi, iqtisodiy o"sish suratlari pasayadi, ishsizlik ko'paya boradi. Bunday inflatsiya rivojlanayotgan mamlakatlarga xosdir. Masalan 2001 yilda Rossiyada inflatsiya - 18 % ni, O'zbekistonda esa - 24 % ni tashkil etgan. 2002 yili O'zbekistonda inflatsiyadarajasi ancha pasaydi, uning o'rtacha oylik miqdori 1.6 % dan iborat bo'ldi.Jilovlanmagan (giperinflyatsiya) inflyatsiya. Ushbu inflyatsiya holatida mahsulotlar, bajariladigan ishlar va ko’rsatiladigan xizmatlarga bo’lgan narx-navolar yiliga 1000% dan ortiq yoki oyiga 100% dan ortiq darajada oshadi. Ushbu holatda milliy iqtisodiyotda inqiroz yuzaga chiqadi. Buning natijasida ishlab chiqarish va bozor boshqaruvsiz faoliyat ko’rsataditi, narx-navo va ish haqi o’rtasidagi farq ortadi. Mamlakat aholisi qo’lidagi qog’oz pullarga tovarlar sotib oladi. Bu holat esa muomalada tovar massasi bilan tovar va xizmatlar bilan ta’minlanmagn ortiqcha qog’oz pullarni to’lib-toshishiga olib keladi. Geperinflatsiya sharoitida korxonalar va aholi nima qilib bo'Isa xam, chetel valyutasini yig'ishga xarakat qilishadi. Narx-navoni umuman tartibga solib bo'lmay qoladi, narxlar oyiga 50 % dan o'sadi. Tovarlarni sotib olishda barter usulida foydalanish vujudga keladi. Pul muomalasi izdan chiqadi. 11 Geperinflatsiya suratlari 1985 yilda Boleviyada-38000 %, 1990 yilda Nekaraguada-8500 %, Peruda-8291 % ni tashkil etgan. 1991 yilda SSSR parchalanib ketgandan so'ng, sobiq ittifoqdosh respublikalarda xam geper inflatsiya ro'y berdi. O'zbekistonda esa 1994 yilda inflatsiya o'z cho'qqisiga chiqib 1282 % ni tashkil etgan. 2 1.2 Inflatsiyaning ishsizlik bilan bog’liqligi oqibatlari va sabablari Birinchi marta Yangi Zellandiyalik iqtisodchi olim U. A. Fillips tomonidan taklif qilingan ishsizlik-inflyatisya nazariyasi sanoatlashgan G’arb iqtisodiyotlari uchun amal qiladi (ularda ham doim ham emas). Bizning mamlakat kabi aholi asosiy daromadi qishloq xo‘jaligidan keladigan agrar davlatlar sharoitida esa bu g’oya ish bermasligi mumkin. O‘zbekiston – agrar respublika. Bu juda yaxshi, chunki kelajakda aynan agrar mamlakatlar eng muhim o‘yinchilarga aylanadi. Dunyo aholisi o‘sib borar ekan, oziq-ovqat mahsulotlari eng qimmatli resursga aylanib boraveradi. Ammo agrar mamlakatda yuqori inflyatsiya ro‘y bersa, bu aynan qishloq xo‘jaligida band aholi real daromadi tushishiga, bu sohaning og’ir mehnati uchun to‘lanadigan ish haqi o‘zini oqlamay qolishiga olib keladi. Bunda odamlar o‘z xohishlari bilan ishsiz bo‘lishni tanlaydilar va aholi o‘rtasida ixtiyoriy ishsizlik holati kuzatiladi. Inflyatsiya har doim ham ishsizlikning o‘sishiga olib kelmasa ham, inflyatsiya darajasi bilan u ko‘tariladi va pasayadi. Shuning uchun inflyatsiyada kichik dalgalanma mavjud bo‘lganda ishsizlik keskin o‘zgarmaydi. Ammo, agar inflyatsiya darajasida katta tebranish bo‘lsa, bu ishsizlik darajasiga ta’sir qiladi. Yuqori inflyatsiya darajasini boshdan kechirgan mamlakatlar, aksariyat hollarda, ishsizlik darajasi bilan qiyin davrni boshdan kechirdilar. Masalan, Rossiya ham, Vengriya ham 1920-yillarda yuqori inflyatsiya sur’atlarini boshdan kechirgan va o‘rtacha ishsizlik darajasidan yuqori bo‘lgan. Barcha mamlakatlar uchun ishsizlik va inflyatsiya o‘rtasida bunday to‘g’ridan-to‘g’ri bog’liqlik mavjud emas. 2 Yo’ldoshev.B , Qosimov.M.S Makroiqtisodiyot asoslari. T.: «O’qituvchi», 1994 12 O‘rtacha, bu ulanish ko‘p bo‘lishi ko‘rinmaydi, deb ko‘rish mumkin. Ishsizlik darajasi yuqori bo‘lgan ba’zi mamlakatlarda Avstraliya va Turkiya kabi inflyatsiya o‘smaydi. Biroq, inflyatsiyaning yuqori darajasi vaqt o‘tishi bilan ishsizlik darajasining oshishiga to‘g’ri keladi. Shuning uchun inflyatsiya ishsizlik darajasiga ta’sir qilishini ko‘rish mumkin. Ishsizlik darajasi-bu mamlakat ishchi kuchida ishlaydigan odamlarning foizi. Ishga yaroqli atama 16 yoshdan oshgan ishchilarni anglatadi; ular ish joylarini yo‘qotgan yoki oxirgi oyda muvaffaqiyatsiz ish izlagan bo‘lishi kerak va hali ham faol ish izlashlari kerak. Ishsizlik darajasini hisoblash uchun quyidagi formuladan foydalanamiz: Ishsizlik darajasi = ishsizlar soni / ishchi kuchi . Agar ishsizlik darajasi yuqori bo‘lsa, bu iqtisodiyot sust rivojlanayotganini yoki YIM pasayganligini ko‘rsatadi. Agar ishsizlik darajasi past bo‘lsa, iqtisodiyot kengaymoqda. Ishsizlik darajasi ba’zan sohaga qarab o‘zgaradi. Ba’zi tarmoqlarning kengayishi yangi ish bilan ta’minlash imkoniyatlarini yaratadi, natijada ushbu sohaning ishsizlik darajasi pasayadi. Ishsizlikning bir nechta turlari mavjud. Friksion ishsizlik: ishsizlikning bu turi shaxslar ish joylari orasida bo‘lganida yoki birinchi ishini qidirayotganda yuzaga keladi. Bu ko‘pincha vaqtinchalik deb hisoblanadi va ish o‘rinlari almashinuvining tabiiy jarayoni va ish izlovchilar va ish beruvchilar o‘rtasidagi axborot bo‘shliqlari natijasidir. Tarkibiy ishsizlik: tarkibiy ishsizlik iqtisodiyot tarkibidagi tub o‘zgarishlar tufayli yuzaga keladi. Bu ishchilarning malakasi va malakasi va mavjud ish imkoniyatlari o‘rtasida nomuvofiqlik mavjud bo‘lganda yuzaga keladi. Texnologik o‘zgarishlar, iste’molchilar imtiyozlarining o‘zgarishi va sanoatdagi o‘zgarishlar tarkibiy ishsizlikka hissa qo‘shishi mumkin. Tsiklik ishsizlik: tsiklik ishsizlik biznes tsikli bilan chambarchas bog’liq va iqtisodiy tanazzul paytida yuzaga keladi. Tovarlar va xizmatlarga talab pasayganda, korxonalar ishchilarni ishdan bo‘shatishi mumkin, bu esa ishsizlikning yuqori darajasiga olib keladi. Aksincha, iqtisodiy kengayish davrida tsiklik 13 ishsizlik kamayib boradi, chunki korxonalar ortib borayotgan talabni qondirish uchun ko‘proq ishchilarni yollashadi. Mavsumiy ishsizlik: mavsumiy ishsizlik mavsumiy o‘zgarishlar tufayli talabning muntazam o‘zgarishiga duch keladigan tarmoqlar bilan bog’liq. Masalan, qishloq xo‘jaligi, turizm va chakana savdo sohalari. Ushbu sohalardagi ishchilar eng yuqori mavsumlarda ishsiz qolishlari mumkin, ammo band bo‘lgan davrda ish topadilar. Ishsizlikni o‘lchash so‘rov o‘tkazish va ishchi kuchidan ma’lumot to‘plashni o‘z ichiga oladi. Iqtisodchilar va siyosatchilar ko‘pincha ishsizlik darajasiga murojaat qilishadi, bu ishsiz bo‘lgan ishchi kuchining foizidir. Hukumatlar va statistika idoralari odatda iqtisodiyotning holati to‘g’risida tushuncha berish uchun ushbu ma’lumotlarni muntazam ravishda hisoblab chiqadilar va chiqaradilar. 1.2.1-jadval 1.2.1-jadval Bandlik darajasi (foizda) Band aholi sonining mehnatga layoqatli yoshdagi aholi soniga nisbati 3 Statistik ma’lumotlardan shuni aytish mumkinki, mamlakatimizda 2011 va 3 https://iqtisod.uz/2016/05/08/ishsizlik-va-inflyatsiya 14 2022 yillar kesimida hududlar bo‘yicha olib qaralganida barcha viloyatlarda turlicha o‘zgarish bo‘lgan, ayniqsa Qoraqalpog’iston Respublikasida 57,0 dan 61,6 %ga, Jizzax viloyatida 56,0 dan 66,2 %ga, Namangan viloyati65,6 dan 64,8 %ga Toshkent shahri 80,7 dan 82,5 %ga o‘sgan. Aksincha Buxoro, Navoiy, Sirdaryo viloyatlarida bandlik darajasi pasayganligini ko‘rishimiz mumkin. Mehnat bozori deganda bir tomondan ish beruvchilar, ikkinchi tomondan ishga talabgorlarning (yollanuvchilarning) o‘zaro munosabati amalga oshuvchi bozor iqtisodiyotining maxsus bo‘lagi tushuniladi va u quyidagi komponentlardan tashkil topadi: mehnatga talab; mehnat taklifi; ishchi kuchi bahosi; ishchi kuchi qiymati; raqobat. Quyida 1-rasmda mamakatimizda mehant bozorining sanoat, savdo, qurilish, ta’lim, sog’likni saqlash sohalarida faoliyat yuritayotgan aholining 2017 yildan 2022 yilgacha bo‘lgan muddatda o‘zgarishlarini ko‘rishimiz mumkin. 1.2.2-rasm Mehnat bozori (ming kishi) 4 1.2.2-rasmda ko‘rinib turibdiki sanoat sohasida faoliyat yuritayotgan aholi qolgan sohalarga nisbatan yuqori ulushga ega 2022 yilda 1810,6 ming kishini tashkil qiladi. Keying o‘rinlarda savdo 2022 yil bo‘yicha 1314,3, ta’lim 1268,7 va 4 Kambag‘allikni qisqartirish va bandlik vazirligi ma’lumotlariga muvofiq 15 eng past ko‘rsatkich sog’likni saqlash 671,3 ming kishi ushbu sohada faoliyat olib bormoqda. 48% O‘zbekistonliklar uchun ish beruvchini tanlashda asosiy omil maosh hisoblanadi. Shuningdek, ularni ish joyidagi muhit (43%), ishning qiziqarli xususiyati (42%), sifatli mahsulot va xizmatlar (42%), ofis joylashuvi (41%) ham qiziqtiradi. O‘zbekistonliklar orasida ish o‘rinlarini o‘zgartirishga asosiy sabablar qatorida ish grafigining mos kelmasligi, ortiqcha ish yuki (har biri 16%) hamda rahbariyatdan norozilik (14%) turibdi. Talablar ham maoshlarning kattakichikligiga qarab qo‘yilaveradi – ish tajribasi talab etiladi yoki etilmaydi, dam olish kuni bor yoki yo‘q, to‘liq yoki qisman ish kuni “onlayn” yoki “oflayn”, talabalarga yoxud ishsizlarga va hokazo... Bulardan tashqari davlat tomonidan turli idoralardagi mas’ul lavozimlar hamda bo‘sh ish o‘rinlariga tanlovlar e’lon qilib boruvchi maxsus saytlar ham faoliyat yuritadi. “The global economy” tahliliy portalining Jahon banki ma’lumotlariga tayanib ma’lumot berishicha, 1991 yildan 2022 yilgacha bo‘lgan davr ichida O‘zbekistondagi ishsizlik darajasining o‘rtacha ko‘rsatkichi 6,94 foizni tashkil qilgan bo‘lsa, shundan 1991 yilda minimal 1,9 foiz, 1998 yilda esa maksimal 13,3 foiz qayd etilgan. 2022 yildagi ishsizlik darajasi esa 6,01 foiz (O‘zbekistondagi rasmiy manbalarga ko‘ra 9,6 foiz) bilan 176 ta davlat ro‘yxatida O‘zbekiston 81-o‘rinni band etgan. 5 Inflyatsiyani oddiygina tovarlar va xizmatlar narxlarining o‘sish sur'ati sifatida aniqlash mumkin. Inflyatsiyani hisoblash uchun biz turli xil choralardan foydalanamiz. Hozirgi vaqtda eng ko‘p ishlatiladigan ko‘rsatkichlar CPI (iste'mol narxlari indeksi) va RPI (chakana narxlar indeksi). Inflyatsiyani hisoblash uchun quyidagi formuladan foydalaniladi. Inflyatsiya darajasi = [(P2-P1) / P1] * 100 P1=birinchi davr uchun narx (yoki boshlang'ich raqam) P2 = ikkinchi davr uchun narx (yoki oxirgi raqam) Inflyatsiya ishsizlikka tasir qiladimi? Inflyatsiya shunchaki ishsizlik darajasiga ta’sir qilmaydi, balki inflyatsiya ishsizlik darajasiga ta’sir qiladigan tsiklik tarzda amalga oshiriladi va aksincha. Yuqori inflyatsiya ishsizlik 5 https://kun.uz/news/2023/09/27 16 darajasining oshishiga olib keladi. Misol uchun, agar inflyatsiya darajasi 10% bo‘lsa, ishsizlik 1% ga oshadi. Inflyatsiya har doim ham ishsizlikning o‘sishiga olib kelmasa ham, inflyatsiya darajasi bilan u ko‘tariladi va pasayadi. Shuning uchun inflyatsiyada kichik farq mavjud bo‘lganda ishsizlik keskin o‘zgarmaydi. Ammo, agar inflyatsiya darajasida katta tebranish bo‘lsa, bu ishsizlik darajasiga ta’sir qiladi. Yuqori inflyatsiya darajasini boshdan kechirgan mamlakatlar, aksariyat hollarda, ishsizlik darajasi bilan qiyin davrni boshdan kechirdilar. Masalan, Rossiya ham, Vengriya ham 1920-yillarda yuqori inflyatsiya sur’atlarini boshdan kechirgan va o‘rtacha ishsizlik darajasidan yuqori bo‘lgan. Barcha mamlakatlar uchun ishsizlik va inflyatsiya o‘rtasida bunday to‘g’ridan-to‘g’ri bog’liqlik mavjud emas. Ishsizlik darajasi yuqori bo‘lgan ba’zi mamlakatlarda Avstraliya va Turkiya kabi inflyatsiya o‘smaydi. Biroq, inflyatsiyaning yuqori darajasi vaqt o‘tishi bilan ishsizlik darajasining oshishiga to‘g’ri keladi. Shuning uchun inflyatsiya ishsizlik darajasiga ta’sir qilishini ko‘rish mumkin. Ko‘rinib turibdiki, ishsizlik va inflyatsiya o‘rtasidagi bog’liqlik qisqa muddatga qaraganda uzoq muddatga yaxshiroq tushuntiriladi. Masalan, agar bir yil ichida inflyatsiya darajasi yuqori bo‘lgan bo‘lsa, bu ishsizlik darajasi oshadi degani emas, chunki inflyatsiya darajasi yildan-yilga o‘zgarib turadi. Shuning uchun, uzoq muddatli tendentsiyalarga qarash, faqat alohida yillarga qarashdan ko‘ra aniqroq ko‘rinadi. Ishsizlik va inflyatsiya o‘rtasidagi bog’liqlik inflyatsiya yoki ishsizlikka nima sabab bo‘lganini tushunishga yordam bermaydi. Biroq, bu ikki o‘zgaruvchi o‘rtasida ozgina ijobiy bog’liqlik bor. Bu shuni ko‘rsatadiki, inflyatsiya darajasi oshgani sayin ishsizlik darajasi oshadi va ishsizlik darajasi oshgani sayin inflyatsiya darajasining oshishiga olib keladi. Ishsizlik darajasining oshishi inflyatsiyaning yuqori ko‘rsatkichlariga olib kelmaydi. Agar bu to‘g’ri bo‘lsa, ishsiz odamlar sonini ko‘paytirish iqtisodiyotdagi narxlarni pasaytirishning to‘g’ri usuli bo‘lar edi. Yalpi talabning o‘sishi, davlat xarajatlarining ko‘payishi va xususiy sektor investitsiyalarining ko‘payishi natijasida yuzaga kelishi mumkin. 17 Inflyatsiya ko‘proq pul chop etilayotgani sababli ro‘y bermaydi, pul Markaziy bankdan kelishi shart emas; u xorijiy kreditorlardan kelishi mumkin. Inflyatsion bosim ko‘tarilishi uchun bu ishsizlik darajasini kamaytirishimiz kerakligini anglatmaydi. 1.3 Fillips egri chizig’i Birinchi marta Yangi Zellandiyalik iqtisodchi olim U. A. Fillips tomonidan taklif qilingan ishsizlik-inflyatisya nazariyasi sanoatlashgan G’arb iqtisodiyotlari uchun amal qiladi (ularda ham doim ham emas). Bizning mamlakat kabi aholi asosiy daromadi qishloq xo‘jaligidan keladigan agrar davlatlar sharoitida esa bu g’oya ish bermasligi mumkin. Ishsizlik va inflyatsiya o‘rtasidagi munosabatlar dastlab A. V. Flibs tomonidan kiritilgan. Fillips egri chizig'i inflyatsiya darajasi bilan ishsizlik darajasi o‘rtasidagi bog'liqlikni teskari tarzda ko‘rsatadi. Agar ishsizlik darajasi pasaysa, inflyatsiya oshadi. O‘zaro munosabatlar salbiy va chiziqli emas. Grafik jihatdan ishsizlik darajasi x o‘qida va inflyatsiya darajasi y o‘qida bo‘lsa, qisqa muddatli Fillips egri chizig'i L shaklini oladi. Buni quyidagi grafik bilan ko‘rsatish mumkin. 1.3.1-rasm Fillips egri chizig’i 6 6 Elvis Pecardo Updated October 04, 2023 “How Inflation and Unemployment Are Related” https://www.investopedia.com/articles/markets/081515/how-inflationand-unemployment-are-related.asp 18 Ishsizlik ko‘tarilganda inflyatsiya darajasi pasayishi mumkin. Buning sababi: - Agar mamlakatda ishsizlik darajasi yuqori bolsa, xodimlar va kasaba uyushmalarining kuchi past b o‘ladi. Keyin ular uchun ishchi kuchi va ish haqini talab qilish qiyin, chunki ish beruvchilar yuqori ish haqi to‘lash o‘rniga boshqa ishchilarni ijaraga olishlari mumkin. Shunday qilib, ishsizlikning o‘sishi davrida ish haqi inflyatsiyasi susayishi mumkin. Bu mahsulot tannarxini pasaytiradi va tovarlar va xizmatlar narxini pasaytiradi. Bu talabning pasayishiga olib keladi inflyatsiyani oshiradi; - Yuqori ishsizlik iqtisodiy ishlab chiqarishning pasayishining aksidir. shunday qilib, korxonalar sotilmaydigan tovarlar va zaxira sig'imlarning ko‘payishi kuzatiladi; Fillips egri chizig i - nominal ish haqi stavkalari o zgarishlari sur atiʻ ʻ ʼ (inflyatsiya) bilan ishsizlik o rtasidagi teskari bog lanishni ifoda etadi. Bu atama ʻ ʻ ingliz iqtisodchisi O. U. Fillips tomonidan Buyuk Britaniyada 1861 — 1957-yillar davomidagi ishsizlik va pullik ish haqi to g risidagi ma lumotlarni tahlil qilish ʻ ʻ ʼ asosida 1958-yilda ifodalab berilgan. Bu chiziqqa ko ra, ishsizlik darajasiga qarab, ʻ ish haqining kutiladigan o zgarishini aniqlash mumkin. ʻ 19 II BOB INFLATSIYA VA ISHSIZLIKNI KAMAYTIRISHGA QARSHI SIYOSAT YURITISH 2.1 Inflatsiya va ishsizlikka qarshi kurashishda xorij tajribasi Muomalada qog‘oz pullar va tanga pullarning mavjudligi inflyatsiyani vujudga keltiruvchi iqtisodiy kategoriyalardan biri hisoblanadi. Inflyatsiya termini lotincha inflation so‘zdan olingan bo‘lib–shishirilgan, bo‘rttirilgan, -ko‘pchigan degan ma‘nolarni anglatadi. Inflyatsiyaning iqtisodiy mohiyati muomaladagi naqd pullarning sotib olish qobiliyatining pasayishi, tovarlar va xizmatlarning bahosini o‘sib borishini anglatadi. Bu so‘z XIX asrning o‘rtalaridan boshlab iqtisodchilar tomonidan iqtisodiy termin sifatida ishlatilgunga qadar, u tibbiyotda xavfli o‘sma kasalligini ifodalashda qo‘llanilgan. Tarix haqiqatdan ham bu so‘zning har tomonlama xavfli ekanligini ko‘rsatdi. Chunki inflyatsiya qandaydir alohida olingan bozorlarda tovarlar va xizmatlar narxining o‘sishidangina iborat bo‘lmasdan, bu umumiqtisod uchun xavfli hodisadir. Inflyatsiya so‘zining iqtisodiy o‘girtmasi – muomalada mavjud bo‘lgan tovarlar va ularning bahosiga nisbatan ko‘p pul chiqarish degan ma‘noni anglatadi. Agar tarixga e‘tibor beradigan bo‘lsak, urush va boshqa ofatlar sababli boshqa xarajatlarning oshib ketishi, inflyatsiya bilan uzviy bog‘liq. 20 Masalan, Angliyada kuchli inflyatsiya XIX asrning boshida Napaleon bilan urush davrida, Fransiyada – fransuz revolyutsiyasi davrida, Rossiyada XIX asrning o‘rtalarida namoyon bo‘lgan. Germaniyada juda yuqori su‘atlardagi inflyatsiya 1923 – yillarda bo‘lib, muomaladagi pul massasi 496 kvintillion markagacha yetgan va pul birligi trillion marta qadrsizlangan. Bu tarixiy misollar ko‘rsatadiki, inflyatsiya hozirgi davr jarayoni bo‘lmasdan, balki tarixan mavjud bo‘lgan jarayon bo‘lib hisoblanadi. Inflyatsiya va uning rivojlanishi alohida olingan mamlakatda ma‘lum xususiyatlarga ega bo‘lishi mumkin. Hozirgi davr inflyatsiyasi, o‘tgan davr inflyatsiyasidan farq qiluvchi xusuiyatlarga ega. Oldingi inflyatsiyalar vaqtinchalik bo‘lib, ular odatda urush vaqtida harbiy xarajatlarni qoplash uchun qog‘oz pullar chiqarilishi natijasida yuzaga kelgan. Oldingi davr inflyatsiyalarining yana bir xususiyati shundaki, ular ma‘lum davrda namoyon bo‘lgan. Hozirgi davr inflyatsiyasi esa odatda doimiy (xronik) xarakterga ega bo‘lib, xo‘jalik hayotining barcha sohalarini qamrab olishi bilan, pul omillarida tashqari boshqa iqtisodiy omillarga ta‘sir qilishi bilan farqlanadi. Oxirgi yillarda inflyatsiya tez – tez uchrab turadigan jarayon bo‘lib, sifati ham o‘zgarib bormoqda. Buning sababi shundaki, hozirgi kunlardagi inflyatsiya: birinchidan, uzluksiz baholarning oshishiga; ikkinchidan, pul muomalasi qonuning buzilishi natijasida umumxo‘jalik mexanizmining ishdan chiqishiga olib keladi. XX asr inflyatsiyasining asosiy sababi tovar kamyobligigina bo‘lib qolmasdan, ishlab chiqarish va qayta ishlab chiqarishda krizislar mavjudligi bilan ifodalanadi. Hozirgi davr inflyatsiyasi: birinchidan, pul talabining Tovar taklifidan oshishi natijasida pul muomalasi qonunining buzilishi; ikkinchidan, ishlab chiqarishga ketadigan xarajatlar salmog‘ining o‘sishi natijasida tovarlar bahosining oshishi va shu sababli pul massasining ortib borishi bilann ifodalanadi. Inflyatsiyaning ichki omillari monetar – pul siyosati bilan va xo‘jalik faoliyati bilan bog‘liq turlarga bo‘linadi. Xo’jalik faoliyati bilan bog’liq omillar bu 21 xo‘jalik va iqtisoddagi mutanosiblikni buzilishi, ishlab chiqarishda yakka hukmronlikka yo‘l qo‘yish, iqtisodning siklik rivojlanishi, investitsiyalashda nomutanosiblik, baholarni tashkil qilishda davlatning yakka hokimligi, kredit siyosatining noto‘g‘ti olib borilishi va boshqalar hisoblansa, pul bilan bog’liq omillarga davlat moliyasi sohasidagi krezislar, davlatning byudjet defitsiti, davlat qarzlarining o‘sishi, pul emissiyasi, pul muomalasi qonunining buzilishi, kreditlashda avtomatizmga yo‘l qo‘yish va boshqalar kiradi. Inflyatsiyaning tashqi omillariga jahon iqtisodiyotida bo‘lgan krezislar, (xom – ashyo, yoqilg‘I, valyuta bo‘yicha) davlatning valyuta siyosati, davlatning boshqa davlatlar bilan tashqi iqtisodiy faoliyati, oltin va valyuta zaxiralari bilan bo‘ladigan noqonuniy operatsiyalar va boshqalar bo‘lishi mumkin. Xulosa qilib aytganda, ishlab chiqarish rivojlanishida yuzaga keladigan nomutanosibliklar sababli tovarlar va xizmatlar bahosining umumiy yoki to‘xtovsiz o‘sishi va natijada pul muomalasi qonunining buzilishi oqibatida pul birligining qadrsizlanishiga inflyatsiya deb aytiladi. Inflyatsiya quyidagi shakllarda namoyon bo‘ladi: - Tovarlar va xizmatlar bahosining uzluksiz va tartibsiz o‘sib borishi natijasida pulning qadrsizlanishi va uni sotib olish qobiliyatining tushib borishi; - Chet el valyutasiga nisbatan milliy valyuta kursining tushib ketishi; - Milliy pul birligida oltin narxining oshib borishi va boshqalar. Inflyatsiyaning turlari: - Sudraluvchi inflyatsiya (mamlakatda inflyatsiya darajasi 5 – 10% bo‘lgan holatda kuzatiladi); - Shiddatli inflyatsiya (inflyatsiya darajasi 10 – 100%, ba‘zan, 200% gacha bo‘lgan holatlarda kuzatilishi mumkin); - Giperinflyatsiya (inflyatsiya darajasi 200% dan yuqori bo‘lgan vaziyatda namoyon bo‘ladi. Yuqorida ta‘kidlab o‘tilganidek, 22 giperinflyatsiyaga misol tariqasida 1923 – yillarda Germaniyada yuzaga kelgan inflyatsiyani keltirib o‘tishimiz mumkin); - Talab inflyatsiyasi. (Inflyatsiyaning bu an‘anaviy turi talab oshib ketganda yuzaga keladi. Ishlab chiqarish sohasi aholining talabini to‘la qondira olmaydi, taklifiga nisbatan talab oshib ketadi. Natijada tovarlar bahosi o‘sadi. Kam miqdordagi tovarlar ko‘p pul massasiga to‘g‘ri keladi); - Ishlab chiqarish bilan bog’liq (taklif) inflyatsiya. (Har xil jarayonlar va tarkibiy o‘zgarishlar natijasida mehnat unumdorligining pasayishi natijasida mahsulot ishlab chiqarishga ketgan xarajatlar oshadi). Inflyatsiya oqibatlari Inflyatsiya iqtisodiyotni vayron qilish darajasigacha ta'sir qilishi mumkin. Inflyatsiya sharoitida: - Eng avvalo pul birligi qadrsizlanadi; - Tovarlardagi narxlar mutanosibligi buziladi; - Xaridor va sotuvchilar u yoki bu qarorni aniq qabul qilishga ikkilanadilar; - Katta investitsiyalar qilish xavf-xatari oshadi; - Tadbirkorlar qisqa muddatli qarorlar va harakatlar bilan cheklanib qolishadi; - Shaxsiy jamg`armalar o`z qadrini yo`qotadi; - Aktsiyalar, obligatsiyalar, cheklar, veksellar, sertifikatlar, sug`urta polislarining real qiymati pasayadi; - Kam ta'minlangan aholi yanada qashshoqlashadi; - Mehnat qilish va tadbirkorlikning rivojlanishiga karaganda ish haqi tezroq qadrsizlanadi. Xullas, inflyatsiya bozor jarayonini tartibsizlantirib, ham ishlab chiqarishni, ham iste'molni izdan chiqaradi, aholining turmush darajasini keskin pasaytiradi, jamiyatda sotsial tanglikni vujudga keltiradi. 23 2.2 Mamlakatimizda inflatsiya va ishsizlikka qarshi kurashish chora- tadbirlari va istiqbollari Inflyatsiya va inflyatsion kutilmalar darajasida ijobiy o‘zgarishlar sezila boshlagan bo‘lsa ham, tashqi xatarlar va noaniqliklar yuqoriligicha saqlanib qolayotganligi, pul-kredit sharoitlarini o‘zgartirishda ehtiyotkorona yondashuvni kelgusida ham saqlab qolishni talab etadi. Regulyatorda qayd etilishicha, tashqi va ichki iqtisodiy sharoitlar ta’sirida yuzaga keladigan inflyatsion omillar va xatarlar sinchkovlik bilan o‘rganilib, ularni bartaraf etish bo‘yicha tegishli choralar ko‘rib boriladi. Bu yil oxirigacha quyidagilar ta’siri bilan bog‘liq inflyatsion xatarlar saqlanib qolayotgani sababli o‘zgarishsiz qoldirildi: - tashqi iqtisodiy muhitdagi noaniqliklar; - global inflyatsion jarayonlar; - yuqori ichki iqtisodiy faollik; - mavsumiylikning iste’mol narxlariga oshiruvchi ta’siri. Tashqi va ichki omillarlarning turli xil ko‘lamdagi ta’sirlari sentabr oyida yillik inflyatsiyani 12,2%ga teng bo‘lishiga sabab bo‘ldi. Aprel-sentabr oylarida iste’mol savatidagi aksariyat tovar va xizmatlarning narxlarida sezilarli o‘sish kuzatilgan. Avgust oyidan boshlab bazaviy inflyatsiya ko‘rsatkichi umumiy inflyatsiyadan yuqoriroq shakllana boshladi va sentabr oyida yillik 12,7%gacha tezlashdi. Bazaviy inflyatsiyaning oshishiga bir tomondan import inflyatsiyasi ta’sir ko‘rsatayotgan bo‘lsa, ikkinchi tomondan, o‘tgan davrda shakllangan yuqori yalpi ichki talab sezilarli bosim yaratmoqda. O‘tgan oyda aholining inflyatsion kutilmalari 15,2% va tadbirkorlar kutilmalari 13,8% doirasida shakllandi. Mavjud inflyatsion jarayonlar, pul-kredit sharoitlari, import inflyatsiyasi ta’sirining saqlanib qolayotganligi va yuqori noaniqliklar sharoitida yil yakuni bo‘yicha 24 inflyatsiya darajasi 12−12,5% atrofida shakllanishi hamda 2023-yil uchun esa bazaviy ssenariy doirasida 8,5−9,5%gacha pasayishi prognoz qilinmoqda.Yilning ikkinchi choragidan boshlab iqtisodiy faollikning jadallashishi kuzatilmoqda. Joriy yil 9 oyi yakuni bo‘yicha yalpi ichki mahsulotning real o‘sishi 5,8%ni tashkil etib, qurilish ishlari va chakana savdo sohalarida o‘sish ko‘rsatkichlari o‘tgan yilning mos davriga nisbatan yuqori bo‘ldi. Byudjet sohasida oylik ish haqi va pensiyalar miqdorining oshirilishi hamda ajratilgan ijtimoiy transfertlar aholining real daromadlarini 10,7%ga ko‘payishiga zamin yaratdi. Shuningdek, o‘tgan 9 oy davomida iqtisodiyotda iste’mol tovarlari ishlab chiqarish hajmi 27%ga va chakana savdo aylanmasi 10,8%ga oshdi. Budjet xarajatlari, transchegaraviy pul o‘tkazmalarning yuqori sur’atlari va iqtisodiyotga kredit qo‘yilmalar yalpi iste’mol va iqtisodiy faollikni yil oxirgacha qo‘llab-quvvatlovchi omillardan bo‘ladi. Yil yakuni bo‘yicha yalpi ichki mahsulot 5,2−5,8%lik prognoz koridori doirasida bo‘lishi kutilmoqda. 2023 yil uchun esa iqtisodiy o‘sish sur’atlari joriy yilgidan biroz sekinlashib 4,5−5%ni tashkil etishi prognoz qilinmoqda. Tashqi iqtisodiy sharoitlar. AQSh Federal zaxira banki tomonidan pul-kredit sharoitlarining qat’iylashtirilishi hisobiga dunyoning aksariyat valyutalari AQSh dollariga nisbatan qadrsizlanib bormoqda. Dollar indeksi yil boshiga nisbatan 17%ga oshib 112 bandni tashkil etmoqda. Davlat statistika qo’mitasi 2021 yilning dekabr oyida O’zbekiston Respublikasi iste’mol sektoridagi inflatsiya darajasi haqida ma’lumot berdi. Qo’mita axborotnomasi ta’kidlashicha, yilning so’nggi oyida o’rtacha iste’mol narxlari va ta’riflari darajasining oy davomidagi o’sish su’rati 1,6% ni tashkil etdi. Davlat statistika qo‘mitasi 2020 yilning dekabr oyida O‘zbekiston Respublikasi iste'mol sektoridagi inflatsiya darajasi haqida ma'lumot berdi. Davlat statistika qo‘mitasi 2020 yil davomida iste'mol bozoridagi narxlar va tariflarning o‘sish darajasi 11,1 foiz bo‘lganini ma'lum qildi. 2019 yil ushbu ko‘rsatkich 15,2 foiz bo‘lgani e'tirof etilgandi. Qo‘mita axborotnomasida ta'kidlanishicha, yilning 25 so‘nggi oyida o‘rtacha iste'mol narxlari va tariflari darajasining oy davomidagi o‘sish sur'ati 1,6 foizni tashkil etgan. 2020 yilning iyun va iyul oylarida iste'mol narxlari indeksi 2019 yildagi mos davrga nisbatan pasaygan. INI o‘sish sur'ati faqat sentyabr oyiga kelib, mart oyidagi ko‘rsatkichdan o‘tib ketgan. Inflatsiyaning o‘sishi asosan oziq-ovqat mahsulotlari narxida kuzatilgan, nooziq-ovqat mahsulotlari narxi hamda xizmatlar tarifida oylik inflatsiya 1 foizni ham tashkil etmagan (nooziq-ovqat mahsulotlari narxi faqat sentyabr oyida 1 foiz inflatsiyaga erishgandi). Markaziy bank raisi Mamarizo Nurmurodovga ko‘ra, bosh regulyatorning 2021 yildagi asosiy maqsadi inflyatsion targetlash siyosatini davom ettirish hamda inflatsiya ko‘rsatkichini 10 foizdan oshirmaslikdan iborat. Dunyodagi ahvol va milliy valyutaning o‘rni O‘zbekistonda inflyatsiya darajasi rekord darajada tushib ketgan bir vaqtda dunyoning ko‘plab mamlakatlarida bu, aksincha, keskin tezlashib ketdi. Masalan, Qo‘shma Shtatlarda u 40 yil oldin, Rossiyada esa besh yil oldin rekord darajaga yetgan. Buning bir qancha sabablari bor. Birinchisi, albatta, koronavirus — pandemiya ortidan deyarli barcha mamlakatlar pul-kredit siyosatini yumshatdi. Ya’ni, hukumat iqtisodga ko‘proq pul to‘ka boshladi — masalan, aholiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri to‘lovlar yoki arzon kreditlar shaklida. Buning oqibatida, iste’molga talab oshib, ishlab chiqarish ortda qolyapti. Yana bir boshqa sabablaridan biri — milliy valyutaning qadrsizlanishi. Masalan, turk lirasi bu yil deyarli 50 foizga qadrsizlandi va shu sabab inflyatsiya 20 foizdan oshdi. Bu vaziyatda o‘zbek so‘mi mustahkam turibdi — dastlabki o‘n oyda valyuta atigi ikki foizga qadrsizlandi. Markaziy bank rahbari Mamarizo Nurmatovning ta’kidlashicha, valyuta tushumi eksport hisobiga 35 foiz oshishi, shuningdek, banklar va eksportchilar tomonidan valyuta ayirboshlash hajmining ortishi natijasida nisbatan barqaror kursga erishishning uddasidan chiqilgan. Iqtisodiyotda davlat ishtirokining yuqori ulushi, xomashyo eksportiga kuchli bog‘liqlik va tarkibiy nomutanosiblik kabi hodisalar, ayniqsa, islohotlar davrida mahsulot va xizmatlar narxining o‘sishini sezilarli darajada tezlashtirib yuborishi 26 mumkin.Inflyatsion targetlash shu narsaga yo‘l qo‘ymaslikka qaratilgan. Inflyatsiya darajasining pastligi narx-navo barqarorligini bildiradi, bu esa, o‘z navbatida, aholining turmush darajasiga ham, uning mehnat faoliyatiga ham ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Bu omillar oxir-oqibat aholining milliy valyutaga bo‘lgan ishonchini oshirishi, iqtisodiyotdagi dollarlashuv darajasini pasaytirishi, ichki va tashqi investitsiya hajmining oshishiga olib kelishi ko‘zda tutilgan. O‘zbekistondagi inflyatsiyaga ta’sir etuvchi omillar. Ekspert fikri Inflyatsiya ko’rsatkichini past darajada ta’minlash makroiqtisodiy barqarorlikning muhim omili hisoblanadi. Prognozlashtirish va makroiqtisodiy tadqiqotlar instituti ekspertlari inflatsiyaga ta’sir yetuvchi omillar va ularning dinamikasini o‘rgandi. Unga ko‘ra, O‘zbekistondagi inflyatsiyaga ta’sir qiluvchi asosiy omillardan biri savdo hamkori bo’lgan mamlakatlardagi inflyatsiya hisoblanadi. Negaki import inflatsiyasining o‘sishi asosiy inflatsiyaning taxminan 38%ni ifodalaydi. O‘zbekistonda pul massasi, foiz stavkasi va YaIM kabi talab omillarining inflatsiyaga qo‘shgan hissasi 29%ni tashkil yetadi. Narxga ta’sir yetuvchi omillardagi o‘zgarishlar mamlakatda iste’mol narxlari indeksining 33%ga o‘sishiga turtki bo‘lmoqda. Import inflyatsiyasi 2022-yilning 5 oyida umumiy 11% inflyatsiyaning 4,18% initashkil qildi. Unda Rossiya, Xitoy, Qozog‘iston, Janubiy Koreya va Turkiya kabi asosiy savdo hamkorlarimizning ulushi 2,73 foizga yetdi. Import inflyatsiyasiga Rossiya va Xitoy eng katta hissa qo shgan. Buʻ davlatlarning O zbekiston umumiy importidagi salmoqli ulushi (mos ravishda 21% ʻ va 19%) — 0,90% va 0,81%. Qozog iston, Janubiy Koreya va Turkiya import ʻ inflyatsiyasining ta siri esa umumiy import inflyatsiyasining taxminan 0,45%, ʼ 0,30% va 0,28% ini tashkil etdi. Rossiyadan inflyatsiya ta siri asosan sanoat ʼ tovarlari, mashina va transport uskunalarida kuzatiladi. Xuddi shunday, Xitoy import inflyatsiyasi asosan mashina va transport uskunalari, ishlab chiqarilgan mahsulotlar va kimyoviy mahsulotlarga ta’sir ko’rsatdi. Qozog’istondan import 27 inflyatsiyasi asosan oziq-ovqat va sanoat tovarlarida kuzatildi. Janubiy Koreya va Turkiyadan import qilingan inflyatsiya asosan mashina va transport uskunalari narxlariga ta’sir ko’rsatdi. Inflyatsiya ko’rsatkichini past darajada ta’minlash makroiqtisodiy barqarorlikning muhim omili bo‘lib, bu o’z navbatida, ijtimoiy rivojlanish, investitsiya faolligini oshirish, mamlakat iqtisodiyotini rivojlantirishga xizmat qiluvchi zarur shart-sharoitlarni yaratadi. Ishsizlik v а u bil а n b о g’liq mu а mm о l а r mehn а t b о z о rid а gi ijtim о iyiqtis о diy mehn а t mun о s а b а tl а rining а s о siy m а zmunini t а shkil qil а di. Ishsizlik mu а mm о sini o’rg а nishd а n а s о siy m а qs а d а h о lining ish bil а n b а ndligini y а xshil а sh о rq а li m а ml а k а t ishl а b chiq а rishini keng а ytirish v а а h о li turmush d а r а j а sini y а n а d а y а xshil а shg а а l о q а d о r t а dbirl а r ishl а b chiqishd а n ib о r а t. J а miy а td а gi ishsizlik d а r а j а sini p а s а ytirish uchun qo’shimch а ishchi o’rinl а rini y а r а tish, ul а rni ishg а tushirish а h о lining t а biiy o’sishid а n о rq а d а q о lm а sligi ker а k. M а ’lumki, O’zbekist о n dunyo h а mj а miy а ti d а vl а tl а ri o’rt а sid а а h о lisining j а d а l o’sib b о r а yotg а nligi bil а n а jr а lib tur а di. M а ml а k а t а h о lisining s о ni h а r yili o’rt а ch а 250-300 ming kishig а , mehn а tg а l а yoq а tli а h о li s о ni es а 150-180 ming kishig а ko’p а ym о qd а . Bund а y v а ziy а t o’z n а vb а tid а а h о lining ish bil а n b а ndligini о shirish, buning uchun es а ishl а b chiq а rishni keng а ytirish, y а ngi ish o’rinl а rini y а r а tish b о r а sid а uzluksiz ish о lib b о rishni t а q о z о et а di. А ks h о ld а , а h о lining turmush d а r а j а sining p а s а yib b о rishi, m а ml а k а td а ishsizl а r s о nining о rtib b о rishi bil а n b о g’liq mu а mm о l а r kelib chiqishi mumkin. Ishsizlik - ishchi kuchining (iqtis о diy f ао l а h о lining) bir qismi bo’lib, ishl а b chiq а rish v а xizm а t ko’rs а tish s о h а sid а ish bil а n b а nd bo’lm а g а n ijtim о iyiqtis о diy j а r а yondir. U mehn а t b о z о rid а ishchi kuchining nisb а t а n k а tt а t а klifi bil а n ishchi kuchi t а l а bi o’rt а sid а m а vjud bo’l а dig а n n о muv о fiqlikni а ks ettir а di. N а tij а d а iqtis о diy f ао l а h о lining bir qismi t о v а r v а xizm а tl а r ishl а b chiq а rishd а ish bil а n b а nd bo’lm а ydi v а mehn а t b о z о rining yord а mid а o’zining jism о niy v а а qliy q о biliy а tl а rini ruyobg а chiq а r а о lm а ydi. N а z а riy jih а td а n q а r а g а nd а ishsizlik iqtis о diy k а teg о riy а bo’lib, u ins о nning mehn а t qilish huquqi, 28 uning o’z mehn а tg а q о dirligini yuz а g а chiq а rish huquqi k а bi t а bi а t berg а n huquqini а m а lg а о shirish b о r а sid а yoll а nm а x о diml а r bil а n ish beruvchil а r o’rt а sid а kech а dig а n mun о s а b а tl а rni а ks ettir а di. Shu bil а n birg а , bund а g а p n а f а q а t h а yotning o’zini s а ql а b q о lish v а t а kr о r tikl а b b о rish uchun z а rur bo’lg а n v о sit а l а rni t а ’minl а sh jih а tid а n, b а lki shuningdek h а yotiy f ао liy а t sh а kli bo’lmish mehn а tg а о id t а biiy ehtiyojni ro’yobg а chiq а rish jih а tid а n h а m ins о nning mehn а t qilish huquqi, uning mehn а tg а q о dirligini yuz а g а chiq а rish huquqini а m а lg а о shirish to’g’risid а b о r а di. Mu а mm о g а s о f iqtis о diy jih а td а n q а r а g а nd а ishsizlik – m а ml а k а t а h о lisining mehn а t qilishg а q о dir bo’lg а n v а mehn а t qilishni ist а ydig а n, h а r bir а niq p а ytd а s о ni ko’pr о q yoki k а mr о q bo’l а dig а n mu а yy а n miqd о rd а gi qismining ish bil а n t а ’minl а nm а g а nligidir. X а lq а r о mehn а t st а tistik а si bil а n shug’ull а nuvchi mut а x а ssisl а r ishsizlikk а berilg а n t а ’rifni his о bg а о l а dig а n bo’ls а k, und а ishsizl а rg а : a) ishgа egа bo’lmаgаnlаr; b) ishlаshni istаydigаnlаr; c) ish izlаsh istаgidа bo’lgаn shаxslаr kirаdi. Ko’pginа rivоjlаngаn mаmlаkаtlаrning ijtimоiy stаtistikа mа’lumоtlаrigа ko’rа ishsizlаr sirаsigа vа ish bilаn bаnd degаn mаqоm berish uchun o’tkаzilgаn so’rоvlаr pаytidа ish bilаn bаnd bo’lmаgаnlаr guruhigа ishdаn bo’shаgаndаn so’ng to’rt hаftа mоbаynidа ish tоpishgа uringаn vа mehnаt birjаsidа ro’yxаtdаn o’tgаn shаxslаr kiritilаdi. Ishsiz shаxs deb e’tirоf etish uchun quyidаgi to’rt shаrt mаvjud bo’lishi lоzim. Birinchi shаrt – fuqаrо mehnаtgа qоbiliyаtli bo’lishi vа аmаldаgi qоnun hujjаtlаrigа binоаn pensiyа tа’minоti huquqigа egа bo’lmаsligi kerаk. Huquqiy jihаtdаn mehnаt qilish qоbiliyаtining quyi dаrаjаsi, Mehnаt kоdeksining 77mоddаsigа muvоfiq 16 yosh deb belgilаngаn. 29 Shuni аlоhidа tа’kidlаb o’tish jоizki, Mehnаt kоdeksining ushbu mоddаsigа muvоfiq tegishli shаrtlаrgа riоyа etilgаn hоldа 15 yoki 14 yoshgа to’lgаn yoshlаrni hаm ishgа qаbul qilishgа yo’l qo’yilsа-dа, ulаr ishgа lаyoqаtli shаxs deb e’tirоf etilishlаri mumkin emаs. Ikkinchi shаrt – fuqаrо ishgа vа ish hаqigа (mehnаt dаrоmаdigа) egа bo’lmаsligi lоzim. Аgаr, fuqаrо аsоsiy ishini yo’qоtgаn (mаsаlаn, shtаtlаr qisqаrishi munоsаbаti bilаn bo’shаtilgаn), lekin o’rindоshlik аsоsidа bоshqа kоrxоnаdа ishlаyotgаn bo’lsа, bundа u ish bilаn bаnd bo’lgаn deb hisоblаnаdi. Nаfаqаlаr, аlimentlаr, qimmаtli qоg’оzlаr bo’yichа оlingаn dividendlаr, bаnklаrgа qo’yilgаn mаblаg’lаrgа hisоblаngаn fоizlаr ish hаqigа (mehnаt dаrоmаdi) kirmаydi. Xuddi shundаy pensiyа vа stipendiyаlаr hаm ish hаqi (mehnаt dаrоmаdi) tаrkibigа kirmаydi, lekin pensiyа оluvchi fuqаrоlаr ijtimоiy jihаtdаn himоyаlаngаnliklаri, ishlаb chiqаrishdаn аjrаlgаn hоldа stipendiyа оlib o’qiyotgаnlаr ish bilаn tа’minlаngаn deb hisоblаnishlаri sаbаbli, bundаy fuqаrоlаr ishsiz shаxs deb e’tirоf etilmаydilаr. Uchinchi shаrt – fuqаrо ishlаshgа tаyyor bo’lishi lоzim. Fuqаrоning ishlаshgа tаyyor ekаnligini, uning mаhаlliy mehnаt оrgаnigа ish qidirib rаsmiy murоjааt qilishi, belgilаngаn muddаtlаrdа mehnаt оrgаnidа qаytаdаn ro’yxаtdаn o’tib turishi vа mehnаt оrgаnlаri tоmоnidаn tаklif qilingаn mаqbul ishni qаbul qilish hоlаtlаri tаsdiqlаydi. Hоmilаdоr аyollаr, аgаrdа ulаrning hоmilаdоrlik dаvri yigirmа sаkkiz hаftаdаn оshmаgаn bo’lsа, ulаr mehnаtgа qоbiliyаtli deb hisоblаnаdilаr vа hоmilаdоrlikning bu dаvridа ulаr ishsiz shаxs deb e’tirоf etilishlаri kerаk. To’rtinchi shаrt – fuqаrо bаrchа tegishli hujjаtlаrni tаqdim qilgаn hоldа mаhаlliy mehnаt оrgаnidа ish qidiruvchi shаxs sifаtidа ro’yxаtdаn o’tishi lоzim. Ishsizlikning umumiqtisоdiy xаrаkteri mehnаt bоzоrining o’zi, mehnаtgа tаlаb vа uning tаklifi o’rtаsidаgi mutаnоsiblik ishsizlikni emаs, ish bilаn bаndlikni shаkllаntirishidаn hаm kelib chiqаdi. Ishsizlik, bir tоmоndаn, go’yo ish bilаn 30 bаndlikning «teskаrisi» hisоblаnаdi, ikkinchi tоmоndаn, ish bilаn bаndlikni shаkllаntiruvchi оmillаrdаn fаrq qiluvchi оmillаr tа’sirini his qilаdi. XULOSA Mazkur kurs ishiga oid nazariy va amaliy adabiyotlarni o’rganish asosida olib borilgan izlanishlar quyidagi xulosalarni chiqarishga imkon beradi. Inflyatsiya-bu iqtisodiyotda narxlar qancha ko‘tarilayotganining o‘lchovidir. Bu cheklangan miqdordagi mahsulot yoki ishchi kuchi ortidan juda ko‘p pul kelishi 31 natijasida kelib chiqadigan tovarlar va xizmatlarning umumiy o‘sishi bilan o‘lchanadi. Mamlakat ichida ishsizlikning yuqori darajalariga olib keladigan boshqa ko‘rsatkichlar mavjud. O‘tgan yili ishga muhtoj bo‘lganlarning soni esa 1,4 mln kishi bo‘lgan. Bunga asosiy sabablarni quyidagicha izohlash mumkin: Nomutanosiblik. 1,4 mln ishsizlik barcha ish topib beruvchi platformalardagi vakansiyalardan bir necha barobar ko‘p. Ya’ni talab taklifdan sezilarli darajada yuqori Maoshning kamligi. Taklif etilayotgan oyliklarning asosiy qismi juda kam, ya’ni 1 mln so‘mga ham yetmaydi. Oyliklar oshgani sari takliflar sonining kamayib borishini barchamizga ma’lum. Kardning malakasi. Yaxshi deb baholash mumkin bo‘lgan maoshlarning aksari ish tajribasiga ega bo‘lganlar uchungina taklif etiladi. Ish qidirayotganlar orasida mahorati bo‘lsa-da, tajribasi yo‘qligi bois ham bu taklifni qabul qilmaydilar. Lokatsiya. Ish beruvchilarning katta foizi asosan poytaxt – Toshkent shahri ulushiga to‘g’ri keladi. Ishsiz o‘ziga mos ish topgani, tajribasi ham bo‘lgani bilan boshqa hududga borib ishlay olmasligi bahonasida vakansiya va xodim manfaatlari kesishmaydi. Har ikkalasi ham to‘g’ri keladigan variantlar juda kam bo‘lishi mumkin. Buguni kunda eng ma’qul ish sifatida dasturchilikni keltirish mumkin. Bu biroz vaqt, ilm o‘rganish uchun qunt va xarajat talab etsa-da, istalgan hududda yashab, dunyoning xohlagan nuqtasidan buyurtmalar qabul qilib, yaxshi daromad topish imkoniyatini beradi. Aksar yurtdoshlarimiz odatlangan, xorijga borib ishlash amaliyotida ham avvalo bormoqchi bo‘lgan davlatning tili, ishlamoqchi bo‘lgan ishning hunari va migrantlar qonunchiligi haqida xabardor bo‘lib borish oylik hamda sharoitlarda ham birmuncha ustunliklar beradi. Salohiyatli mos kadrlar yetishmasligi. Hamma bandlar to‘g’ri kelgan holatda, ayrim lavozimlar yetarli salohiyatga ega nomzodlarning topilmayotgani evaziga uzoq muddat bo‘sh qolmoqda. Talab taklifdan yuqori bo‘lgani bilan salohiyatli kadr masalasida ko‘p hollarda taklif talabdan ustunlik qiladi. Ilm o‘rganish, o‘z ustida ishlash, xorijiy tillar va kasb o‘rganish esa faqat insonning foydasiga ishlaydi. Faqat oliy ma’lumotli diplom emas, shunga mos salohiyat bilan O‘zbekiston hududida ham munosib ish topish 32 mumkinligi ish o‘rinlari taklif etayotgan platformalarda ham ma’lum bo‘lib turibdi. Mehnat bozori o‘zining asosiy vazifalalarini bajarish talab va taklif o‘rtasidagi farqni kamayishiga va aholining ish bilan bandligining oshishiga olib keladi. Mehnat bozorining shakllanishiga ishchi kuchining «mehnatga bo‘lgan qobiliyatini» tovarga aylanishi, ishchi kuchining erkin taklifi, ish beruvchilarning ishchi kuchiga mustaqil talabi iqtisodiyotning tarkibiy o‘zgarishi, ko‘p mulkchilikning rivojlanishi kabi iqtisodiy, ijtimoiy va xuquqiy shart-sharoitlar bevosita ta’sir etadi. Mehnat bozorining shakllanishida asosiy muammo bo‘lgan ishchi kuchiga talabning ortishi va taklifning kamayishi turli omillar, tamoyillar va cheklovlar ta’sirida amalga oshiriladi. Mehnat bozoridagi umumiy ijtimiy-iqtisodiy munosabatlar jamoa va shaxsiy shartnomalar asosida tartibga solinadi. Mehnat bozorini yaqin kelajakda rivojlantirishning bosh maqsadi – mehnat resurslari bilan ko‘p ta’minlangan hududlarda ishchi kuchiga talabni oshirish va uning taklifini kamaytirish. Mehnat bozorining rivojlanish bosqichlari qayd etilgan tadbirlarni amalga oshirilishi yaqin kelajakda ishchi kuchiga talab va taklaf o‘rtasidagi bozor muvozanatiga erishish pirovardida, mehnat resurslarini oqilona bandligini ta’minlash va ishsizlikning kamaytirishga olib keladi. Takliflar : Ishsizlikni kamaytirish uchun bir qator muhim qadamlar qo'yilishi mumkin: 1. Ta'lim va malaka oshirish dasturlariga sarmoya kiritish: Ishsizlar mehnat bozoriga mos keladigan o'quv va malaka kurslarini tashkil etish orqali o'z malakalarini oshirishlari mumkin. 2. Tadbirkorlik va ish o'rinlarini yaratish: yangi ish o'rinlarini yaratish va tadbirkorlikni qo'llab-quvvatlash dasturlarini amalga oshirish ishsizlikka qarshi kurashda samarali usul bo'lishi mumkin. 3. Bandlikni rag'batlantirish va qo'llab-quvvatlash: yangi ish o'rinlari yaratishni ish beruvchilarga soliq imtiyozlari va ish haqini qo'llab-quvvatlash kabi imtiyozlar berish orqali rag'batlantirish mumkin. 33 4. Faol bandlik siyosatini amalga oshirish: Ish izlovchilarni bandlik agentliklari orqali qo‘llab-quvvatlash, ish qidirish jarayonlarini osonlashtirish va ish beruvchilarni ishga munosib nomzodlar bilan birlashtirish kabi faol siyosatlarni amalga oshirish muhim ahamiyatga ega. 5. Iqtisodiy o'sishni rag'batlantirish: Iqtisodiyotni rag'batlantirish, yangi investitsiyalarni jalb qilish va bandlik imkoniyatlarini oshirish uchun iqtisodiy o'sishni rag'batlantirish zarur. Bunday chora-tadbirlarni birgalikda amalga oshirish ishsizlik muammosini hal qilishda samaraliroq bo'lishi mumkin. Bundan tashqari, ijtimoiy yordam dasturlari va vaqtincha ish bilan ta'minlash imkoniyatlari ham qo'llab-quvvatlovchi choralar sifatida ko'rib chiqilishi mumkin. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI I. Normativ-huquqiy hujjatlar 1. O‘zbekiston Respublikasi Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligi, 200 2. Sotsialnoe razvitie i uroven jizni naseleniya Uzbekistana 2008. Statisticheskiy sbornik. T.: Gosudarstvenn ы y komitet Respubliki Uzbekistan po statistike, 2000 34 3. O‘zbekiston Respublikasining statistik ma’lumotlari. http://stat.uz II. Kitoblar, o’quv qo’llanmalar va darsliklar 4. Abdurahmonov.Q.X Mehnat iqtisodiyoti. Darslik. -T.: MEHNAT, 200 5. Abulkasimov X. Makroiqtisodiy tartibga solish va O’zbekistonning barqaror rivojlanishi. Monografiya. – T. “Akademiya”, 2011. 6. Axmedov.D.Q , Ishmuxammedov.A.E , Jumaev.Q.X , Jumaev.Z.AMakroiqtisodiyot. Darslik.- T.: TDIU, 2004. 7. Yo’ldoshev.B , Qosimov.M.S Makroiqtisodiyot asoslari. T.: «O’qituvchi»,1994 8. SHoyusupova N. “Mehnat bozori iqtisodiyoti” o‘quv fani bo‘yicha ta’lim texnologiyasi. “Iqtisodiy ta’limda o‘qitish texnologiyasi” seriyasidan. –T.: TDIU, 2010. 9. Xodjaev.R , Maxmudov B., Xadjaev X., Ergashev E, Egamberdiev R. Mikro va makroiqtisodiyot.O’quv qo’llanma-T.:”ILM ZIYO” 2012. 10. Агапова.A.T , Серегина.С.Ф Макроэкономика: Учебник. М.:Дело и Сервис, 2001. 11. Kambag‘allikni qisqartirish va bandlik vazirligi ma’lumotlariga muvofiq 12. Гайгер А., Линвуд Т.Макроэкономическая теория и переходная экономика. Пер. с англ. М.: ИНФРА-М, 1996. 13. Галперин В.М., Гребенников П.И., Леусский А.И., Тарасевич Л.С. Макроэкономика: Учебник. СПб.: СПбГУЕФ,1997. III. Internet saytlar 14. https://iqtisod.uz/2016/05/08/ishsizlik-va-inflyatsiya 15. https://kun.uz/news/2023/09/27 16. Elvis Pecardo Updated October 04, 2023 “How Inflation and Unemployment Are Related” https://www.investopedia.com/articles/markets/081515/how- inflationandunemployment-are-related.asp 35 36

Inflyatsiya va ishsizlik o’rtasidagi bog’liqlik. Fillips egri chizig’i

Sotib olish