Inflyatsiya va uning namoyon bo’lish shakllari - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	25000UZS
Hajmi	272.7KB
Xaridlar	7
Yuklab olingan sana	02 Iyul 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Kamron Zaripov

Ro'yxatga olish sanasi 30 Noyabr 2023

270 Sotish

Inflyatsiya va uning namoyon bo’lish shakllari

Sotib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
TOSHKENT TO‘QIMACHILIK VA Y ENGIL SANOAT INSTITUTI
“ KORPORATIV B OSHQARUV ” KAFEDRASI
“IQTISODIYOT NAZARIYASI” fanidan
KURS ISHI
Mavzu: INFLYATSIYA VA UNING NAMOYON BO`LISH SHAKLLARI
Bajardi:__________ fakulteti,_________guruhi
talabasi _____________________________ ___
Tekshirdi: _____________________________
Kurs ishi himoy a
qilingan sana
“____” _______ 202 3_ y.
Baho “ _____ ” _________ __________
_
(imzo)
__________
_
(imzo) Komissiya a’zolari:
__________________
_________________
TOSHKENT – 202 3

МUNDARIJA
Кirish………………………………………………………………………. 4
3
I. BOB. INFLYATSIYANING MAZMUNI VA YUZAGA KELISH
SABABLARI.………………………………………………………………. 8
8
1.1. Inflyatsiya haqida umumiy tushuncha.
…………………………………... 8
8
1.2. Inflyatsiyaning yuzaga kelish sabablari .………………………………… 13
II. BOB: INFLYATSIYANING OQIBATLARI VA UNING OLDINI
OLISH CHORA-TADBIRLARI…………………………………………….. 19
2.1. Jahon iqtisodiyotida inflyatsiyaning oqibatlari ……………..................... 19
2.2. O`zbekistonda kutilayotgan xatarlar va inflyatsiyaning oldini olish
chora-tadbirlari ……………………………………………………………… 24
Xulosa………………………………………………………………………... 38
Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati…………………………………………... 40

MAVZU: INFLYATSIYA VA UNING NAMOYON BO`LISH
SHAKLLARI
Kirish
I. BOB. INFLYATSIYANING MAZMUNI VA YUZAGA KELISH
SABABLARI.
1.1. Inflyatsiya haqida umumiy tushuncha.
1.2. Inflyatsiyaning yuzaga kelish sabablari.
II. BOB. INFLYATSIYANING OQIBATLARI VA UNING OLDINI
OLISH CHORA-TADBIRLARI
2.1. Jahon iqtisodiyotida inflyatsiyaning oqibatlari.
2.2. O`zbekistonda kutilayotgan xatarlar va inflyatsiyaning oldini olish chora-
tadbirlari
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati

3 Kirish
O`zbekiston dunyo hamjamiyatida o`zining munosib o`rniga ega qudratli
davlatlardan biriga aylanib bormoqda. Bugungi kunda har bir sohada yangilanish,
modernizatsiya, integratsiya va taraqqiyotning yangi darajasiga ko`tarilmoqda. Hozirgi
jahondagi og`ir va global inqiroz sharoitida ham o`sish su’atlarini saqlab qolmoqda.
2022 yilda O`zbekiston yalpi ichki mahsuloti (YAIM) o`sishi 4% ni tashkil etishi
kutilmoqda, deya ma’lum qildi Osiyo taraqqiyot banki (OTB) o`zining 2022 yilgi
«Osiyo taraqqiyot istiqbollari» hisobotida.
Bank prognozlariga ko`ra, joriy yilda mamlakat YAIMi 2021 yilda kuzatilgan
7,4% lik o`sishga nisbatan sekinroq sur’atda o`sadi. O`sish sur’atining sekinlashishi
mamlakatda xususiy iste’molning qisqarishi va natijada sanoat hamda xizmatlar sohasi
kengayishining cheklanishi bilan izohlangan. Shuningdek, 2023 yilda iqtisodiy o`sish
4,5% gacha ko`tarilishi mumkin, biroq keskin o`zgaruvchi tashqi muhit va COVID-19
virusining yangi variantlari paydo bo`lishi bilan bog`liq xatarlar mavjud ekanligi
aytilmoqda.
Bank prognozlariga ko`ra, 2022 yilda mamlakatda inflyatsiya darajasi o`tgan
yilgi 10,7% dan 9% gacha, 2023 yilda esa 8% gacha pasayishi kutilmoqda.
Shuningdek, sanoat sohasi o`sishi sur’ati 2022 yilda 5% gacha sekinlashib, 2023 yilda
5,5% gacha qayta tiklanishi prognoz qilinmoqda. XVJ 2023 yilda O`zbekistonda
iqtisodiy o`sish 5%dan kamroq bo`lishini prognoz qilmoqda. Tashkilot joriy holatni
tahlil qilib, kelgusidagi barqarorlikni saqlab turishda fiskal siyosat yo`nalishlari,
soliqqa tortish va imtiyoz berish chora-tadbirlari, shuningdek, xususiylashtirish
bo`yicha qator ko`rsatmalar berdi.
Joriy yilning 2022 yil 7−15 noyabr kunlari Xalqaro valyuta jamg`armasining
Ron van Ruden boshchiligidagi delegatsiyasi O`zbekiston vakillari bilan
mamlakatdagi hozirgi iqtisodiy holat va kelgusidagi istiqbollar, shuningdek,
siyosatning ustuvor yo`nalishlari muhokama qilindi. O`z missiyasing yakunida van

4Ruden bir qator xulosa va prognozlarni e`lon qildi. Bu haqda tashkilot matbuot xizmati
xabar qildi.
O`zbekiston iqtisodiyoti joriy yilda Ukrainadagi holat ortidan yuzaga kelgan
yangi muammolar, jahon narxlari bosimi va moliya bozorlaridagi keskinlashuv
sharoitlariga qaramay, o`zining yuqori ko`rsatkichlarini davom ettirdi.
Yil boshida kutilganidan farqli o`laroq, pul o`tkazmalari, jumladan, mehnat
muhojirlarining pul o`tkazmalari ikki baravardan ko`proq o`sdi, bu esa fiskal qo`llab-
quvvatlashning davom etishi va mustahkam savdo bilan birgalikda O`zbekistonda
iqtisodiy faollik va o`sishni qo`llab-quvvatladi. Prognozlarga ko`ra, 2022 yilda
O`zbekiston iqtisodiyoti qariyb 6 foizga o`sishi kutilmoqda.
Inflyatsiya darajasi ko`tarildi va kengroq asosga ega bo`lib, global narxlar,
ayniqsa oziq-ovqat va energiya narxlarining oshishida aks etdi. O`zbekiston Markaziy
banki tomonidan o`z vaqtida ko`rilgan qat`iy chora-tadbirlar tufayli 2022 yil
oxirigacha inflyatsiya darajasi 12 foiz atrofida saqlanishi kutilmoqda.
Kelgusi davrda yuqori darajadagi noaniqlik bilan qo`shimcha qiyinchiliklar
kutilmoqda. 2023 yilda global iqtisodiy o`sish sekinlashishi prognoz qilinmoqda, biroq
shunga qaramay, inflyatsiya yanada barqaror bo`lishi mumkin.
«Natijada, nisbatan kuchli ichki talabning kutilayotgan davom etishiga qaramay,
2023 yilda O`zbekistonda iqtisodiy o`sish biroz pasayib, 5 foizdan sal kamroq bo`lishi
prognoz qilinmoqda. Inflyatsiya darajasi esa yuqoriligicha qolishi kutilmoqda.
O`zbekistonning iqtisodiy istiqboliga salbiy ta`sir ko`rsatadigan xavflar qatoriga
Ukrainadagi urushning ehtimoliy avj olishi, global o`sish sur`atlarining yanada
sekinlashishi va moliyaviy ahvolning yomonlashishi bilan bog`liq xavflar kiradi»,
deyiladi tashkilot xabarida.
Hozirgi noaniqliklar hushyorlikni oshirishni talab qiladi. Inflyatsiya hozirgi va
kelgusi davrda aholi farovonligi uchun asosiy tahdid bo`lib qolmoqda, chunki u real
daromadlarni pasaytiradi va makroiqtisodiy barqarorlikni buzadi. Agar inflyatsiya

5jilovlanmasa, uning ildiz otishi xavfi bor, bu esa oxir-oqibat inflyatsiyani nazorat qilish
xarajatlarini oshiradi.
«Shundan kelib chiqib, pul-kredit siyosati inflyatsiya darajasini pasaytirishga
qaratilgan bo`lishi kerak, deyiladi hisobotda. Amaldagi siyosat narxlar bosimini o`z
ichiga olgan va inflyatsiya darajasini Markaziy bank tomonidan belgilangan o`rta
muddatli maqsadli ko`rsatkichga bosqichma-bosqich pasaytirish uchun asosli
ko`rinadi. Biroq, siyosatning uzatilishi moliyaviy vositachilikning past darajasi
ekanligi va yuqori dollarizatsiya oqibatida, shuningdek, subsidiyalangan foiz stavkalari
bo`yicha davlat kreditlash dasturlari bilan cheklanib qolmoqda», deb izoh berdi XVJ.
Agar oziq-ovqat va energiya narxlari bosimi asosiy inflyatsiyani yanada
kuchaytirsa, inflyatsion kutilmalar kuchayishining oldini olish uchun pul-kredit
siyosatini qattiqlashtirish talab qilinishi mumkin. Imtiyozli kreditlash dasturlarini
yanada qisqartirish va muhim iqtisodiy faoliyat uchun foiz stavkalarini subsidiyalash
bilan almashtirilishi kerak.
Fiskal siyosat inflyatsiya darajasini pasaytirishga qaratilgan bo`lishi kerak. Joriy
yilda fiskal konsolidatsiya sur`ati sekinlashdi, bu esa ijtimoiy yordam miqdorini ikki
barobardan ko`proqqa oshirdi. Shunday qilib, 2022 yilda budjet taqchilligi YAIMning
4 foizini tashkil qilishi kutilmoqda.
«Rasmiylar haqli ravishda defitsitni 2023 yilda YAIMning 3 foizigacha
kamaytirishni maqsad qilgan, bu ham fiskal barqarorlikka ishonchni kuchaytirishi
kerak. Tarkibiy xarajatlar va soliqlarni qisqartirish istagini hisobga olgan holda,
defitsitni kamaytirish qiyin bo`lishi mumkin. Fiskal siyosat eng zaif qatlamlarni
maqsadli qo`llab-quvvatlash orqali himoya qilishni davom ettirishi kerak, ammo QQS
va oltin narxini pasaytirishdan keladigan daromadlar uchun xavflarni hisobga olgan
holda, boshqa xarajatlarni yanada qisqartirish kerak bo`ladi», deya ta`kidladi tashkilot
vakili.
Imtiyozlarni bartaraf etish va soliqqa rioya qilishni yaxshilash orqali soliq
solinadigan bazani kengaytirish bo`yicha ishlarni davom ettirish kerak. Bundan

6tashqari, davlat investitsiyalarini boshqarish, shuningdek, fiskal risklarni boshqarish,
jumladan, davlat-xususiy sheriklik uchun qat`iy qoidalar va chegaralarni belgilash
orqali yanada takomillashtirish uchun imkoniyatlar mavjud.
Salbiy omillarga qaramay, hukumat o`sish sur`atlarini oshirishda davlat emas,
balki xususiy sektor yetakchilik qilishini ta`minlash uchun bozorga asoslangan tarkibiy
islohotlarni davom ettirmoqda. Bu, davlatning iqtisodiyotdagi hali ham katta rolini
kamaytirishga va ishbilarmonlik muhitini yanada yaxshilashga olib keladi. Tez o`sib
borayotgan ishchi kuchi uchun yangi ish o`rinlarining asosiy manbai bo`lishi kerak
bo`lgan kichik va o`rta korxonalar, ayniqsa, rivojlanish va farovonlik uchun
imkoniyatga muhtoj.
Shunga ko`ra quyidagilarni amalga oshirilishi maqsadga muvofiq bo`ladi:
davlat korxonalari va davlat banklarini xususiylashtirish davom ettirish;
raqobatni kuchaytirish va biznes uchun teng sharoit yaratish;
davlat xizmatlarini, shu jumladan soliq va bojxona ma`muriyatchiligini
raqamlashtirishni kengaytirish;
faktor bozorlari, xususan, mehnat bozori, yer, energiya, suv va moliya bozorlari
faoliyatini takomillashtirish, ularning mahsuldorligini oshirish;
savdo integratsiyasi va mintaqaviy hamkorlikni mustahkamlash.
Oqilona makroiqtisodiy siyosat va islohotlarni davom ettirishi bilan kelgusi
yillarda kuchli o`sish davom etishi kutilmoqda. Bu hukumatga 2030 yilga borib
O`zbekistonni o`rtachadan yuqoriдаромадли davlatga aylantirish maqsadiga erishish
imkonini beradi.
Mavzuning dolzarbligi. Hozirgi zamon inflyatsiyasi nafaqat tovarlar va
xizmatlarga bo`lgan baholarni muntazam o`sishi natijasida pulning sotib olish
qobiliyatini pasayishi bilan bir qatorda ishlab chiqarish jarayonidagi nomutanosiblik,
pul muomalasi, moliya hamda kredit sohasidagi salbiy omillar bilan tasniflanadi.
Inflyatsiyaning yuzaga chiqishining asosiy sabablari bo`lib iqtisodiyot
tarmoqlari, jamg`arma va iste`mol, talab va taklif, davlat daromadlari va xarajatlari,

7xo`jaliklarning pul massasi va unga bo`lgan talabi o`rtasidagi mutanosiblik hamda
markaziy bankning kredit ekspansiyasi hisoblanadi. Ushbu ta`kidlab o`tgan omillar o`z
mohiyatiga asosan inflyatsiyaga, uning darajasiga turlicha ta`sir etishi mumkin
I. BOB. INFLYATSIYANING MAZMUNI VA YUZAGA KELISH
SABABLARI.
1.1. Inflyatsiya haqida umumiy tushuncha.
Inflyatsiya - bu tovarlar va xizmatlar baholarining o’sishi natijasida
muomaladagi pul massasining ko’payishi va shuning natijasida pulning
qadrsizlanishidir.
P. Graud va M. Polan tomonidan amalga oshirilgan va inflyatsiyaga
bag’ishlangan jiddiy ilmiy tadqiqotlardan biri bo’lib, ushbu ilmiy ish 165 mamlakatni
va 1969-1999 yillarni qamrab oladi.

8Mazkur tadqiqot mualliflari inflyatsiyaning miqdoriylik nazariyasi qoidalaridan
biri bo’lgan - pullarning o’sish sur’ati va inflyatsiya darajasi o’rtasida to’g’ri
mutanosiblik mavjud, degan qoida to’g’ri va statistik ma’lumotlarda tasdiqlanadi,
degan xulosaga keldilar.
Inflyatsiya sur’atlarining o’sishi bilan uning pullar taklifiga bog’liqligi
yaqqolroq tarzda ko’zga tashlanib boradi. Inflyatsiyaning oqilona darajasiga ega
bo’lgan mamlakatlarda korrelyatsiya koefffitsienti 0,24 ga teng bo’lgan bo’lsa,
inflyatsiya darajasi yuqori bo’lgan mamlakatlarda ushbu koeffitsient 1 ga yaqinlashdi.
P. Graud va M. Polanlar tomonidan inflyatsiya darajasini uch qismga ajratgan
holda – past, oqilona va yuqori darajalarga ajratgan holda, pullar taklifi va inflyatsiya
sur’atlari o’rtasidagi bog’liqlikni, korrelyatsion tahlil natijalariga tayanilgan holda,
asoslab berilganligi inflyatsiya va milliy valyutaning nominal almashuv kursi
o’rtasidagi bog’liqlik masalasiga oydinlik kiritadi.
XX asrning 70-yillariga qadar Fillips kashf etgan inflyatsiya va ishsizlik
o’rtasidagi aloqadorlik xususidagi ilmiy xulosa amaliy ahamiyat kasb etdi. Ammo
1970 yilga kelib “Fillips egri chizig’i” deb ataluvchi mazkur xulosa amaliy ahamiyat
kasb etmay qoldi.
Inflyatsiyaning yuqori sur’atlarda o’sishi, odatda, Davlat byudjeti defitsitini
moliyalashtirish bilan bog’liq. Byudjet siyosati va inflyatsiya o’rtasidagi bog’liqlik
masalasi L. Katao va M. Terronzaning ilmiy ishida chuqur tadqiq qilingan.
Mazkur tadqiqotning jiddiyligi shundaki, L. Katao va M. Terronza 107
mamlakat bo’yicha 1960 yildan 2001 yilgacha bo’lgan davrda inflyatsiya va byudjet
defitsiti o’rtasidagi bog’liqlik masalasini tadqiq qilganlar va bu borada mavjud bo’lgan
tendentsiyalarni baholash imkonini beradigan muhim xulosalarni shakllantirganlar.
Ana shunday xulosalardan biri, inflyatsiya darajasi yuqori bo’lgan mamlakatlarda
Davlat byudjeti defitsitining qisqarish sur’ati bilan inflyatsiya darajasi o’rtasida
bevosita bog’liqlik mavjud, degan xulosa hisoblanadi. Ushbu xulosa aniq hisob-
kitoblarga asoslangan: inflyatsiyaning o’rtacha yillik darajasi 50 foizga yaqin bo’lgan

9mamlakatlarda Davlat byudjeti defitsitining YaIMdagi salmog’ini 1 foizli punktga
qisqarishi inflyatsiyaning 8,75 foizli punktga pasayishiga olib keladi.
Bunda Davlat byudjeti defitsiti va inflyatsiya o’rtasidagi sezilarli statistik
bog’liqlik nafaqat yuqori inflyatsiya sharoitida, balki oqilona inflyatsiya sharoitida
ham kuzatildi. Shuni alohida ta’kidlash joizki, rivojlangan sanoat mamlakatlarida va
inflyatsiya darajasi juda past bo’lgan mamlakatlarda Davlat byudjeti defitsiti va
inflyatsiya o’rtasidagi sezilarli bog’liqlik tadqiqot jarayonida kuzatilmagan. Bu esa, L.
Katao va M. Terronzalarning fikriga ko’ra, quyidagi omillar bilan izohlanadi:
 hukumatga nisbatan ishonchning yuqori ekanligi;
 markaziy banklar mustaqilligining institutsional jihatdan
himoyalanganligi;
 moliya tizimining rivojlanganligi.
Iqtisodiy adabiyotda inflyatsiya va iqtisodiy o’sish o’rtasidagi aloqadorlik
masalasida kesin munozarali fikrlar, xulosalar mavjud. Bir guruh iqtisodchi olimlar,
shu jumladan, G. Xess va Ch. Morrislarning fikriga ko’ra, baholarning sezilarsiz
darajadagi o’sishi ham iqtisodiy o’sishga salbiy ta’sir ko’rsatadi. Ularning fikriga
ko’ra, baholarning unchalik sezilarli darajada bo’lmagan o’sishi ham inflyatsiya
dinamikasidagi noaniqlikni kuchaytiradi. Bu esa, o’z navbatida, tijorat banklari
kreditlari foiz stavkasining o’sishiga olib keladi. Chunki kreditlarning foiz stavkasi
o’zida nafaqat kutilayotgan inflyatsiyani, balki risk uchun qo’shimcha ustamani ham
aks ettiradi. Natijada, mamlakatdagi iqtisodiy faollikka va aholining turmush
darajasiga nisbatan kuchli salbiy ta’sir yuzaga keladi.
Ikkinchi guruh iqtisodchi olimlar esa (prof. M.A. Pivovarova, A. Kudrin va
boshq.) inflyatsiyaning ma’lum darajasi sharoitida iqtisodiy o’sish sur’atlari yuqori
bo’lishi mumkin, deb hisoblaydilar. Masalan, prof. M. Pivovarovaning fikriga ko’ra,
inflyatsiyaning uncha yuqori bo’lmagan darajasi iqtisodiy o’sishni rag’batlantiradi,
bunday sharoitda antiinflyatsion siyosatni amalga oshirish ishsizlikning o’sishiga,

10iqtisodiyotning pasayishiga olib keladi. Bunday sharoitda, odatda, pullar taklifi ustidan
qattiq nazorat o’rnatiladi.
Bazaviy inflyatsiyaga bag’ishlangan ilmiy tadqiqot ishlari majmuida G. Brover
va N. Erikson tomonidan inflyatsiyaning nomonetar omillarini tadqiq qilishga
bag’ishlangan ilmiy izlanish o’ziga xos o’rin tutadi. Ushbu olimlar mazkur sohada olib
borgan tadqiqotlarining natijalariga asoslangan holda, inflyatsiyaning xarajatli
modelini (markup theory ofinlation) yaratdilar.
Mazkur modelda inflyatsiyaning uzoq muddatli dinamikasi tadqiq qilinadi va
chiqim inflyatsiyasining asosiy omillari sifatida quyidagilar e’tirof etilgan:
 ish haqi;
 kommunal xizmatlar tariflari;
 import qilingan xom-ashyo va butlovchi qismlarning baholari.
Ish haqi omilini oladigan bo’lsak, ish haqining oshishi natijasida baholarning
sezilarli darajada o’sishi yuz berishi mumkin. Xalqaro amaliyotdan ma’lumki, agar ish
haqi doimiy tarzda oshirib borilsa, u holda, korxonalarda ishlab chiqarish
xarajatlarining umumiy darajasi oshadi. Bu esa, o’z navbatida, korxonalarni baholarni
oshirishga majbur qiladi. Aks holda, korxonalar foydasining miqdori kamayib ketadi.
Bunday sharoitda “ish haqi-baholar” spiralining harakatiga barham berish uchun
mehnat unumdorligining o’sish sur’atini o’rtacha ish haqining o’sish sur’atidan yuqori
bo’lishini ta’minlash zarur. Agarda mehnat unumdorligini oshirishga muvaffaq
bo’linmasa yoki uning pasayishi yuz bersa, u holda, ish haqi o’sishining baholar
darajasiga nisbatan ta’siri kuchayadi.
Pullar taklifining inflyatsiyaga ta’siri isbotlangan bo’lsada, inflyatsiyani yuzaga
keltiruvchi barcha omillar monetar mazmunga ega emas va binobarin, Markaziy
bankning nazorati doirasidan tashqaridadir. Lekin mazkur nomonetar omillar o’tish
iqtisodiyoti mamlakatlarida inflyatsiyaning o’sish sur’atlariga kuchli ta’sir ko’rsatadi.
Shu sababli, pul-kredit siyosatining strategiyasini ishlab chiqishda bazaviy
inflyatsiyaga, ya’ni inflyatsiyaning uzoq muddatli davriy oraliqlardagi o’zgarishiga

11alohida e’tibor qaratiladi. Bu esa, Markaziy bankning inflyatsiyani jilovlashdagi rolini
aniqroq baholash imkonini beradi.
Iqtisodiy adabiyotlarda bazaviy inflyatsiyaga bag’ishlangan ko’plab ilmiy
izlanishlar mavjud bo’lsada, inflyatsiyaning bazaviy darajasi xususida yakdil xulosa
mavjud emas. Shunday bo’lsada, ko’pchilik iqtisodchi olimlar tomonidan bazaviy
inflyatsiya inflyatsion jarayonning uzoq muddatli tendentsiyalari sifatida e’tirof
etilgan.
Qisqa qilib aytganda, bazaviy inflyatsiya – bu nomonetar inflyatsiya bo’lib,
iste’mol baholarining o’zgarishi shaklida namoyon bo’ladi va uni formula tarzida
quyidagicha ifodalash mumkin:
Bazaviy
inflyatsiya = Iste’mol baholari
indeksining
o’zgarishi Inflyatsi
on
shoklar
Bunda , inflyatsion shok deganda , tovarlar va xizmatlar bahosining inflyatsion
kutish ta ’ sirida qisqa muddatli davriy oraliqlarda keskin ko ’ tarilishi nazarda Bunda ,
inflyatsion shok deganda , tovarlar va xizmatlar bahosining inflyatsion kutish ta ’ sirida
qisqa muddatli davriy oraliqlarda keskin ko ’ tarilishi nazarda tutilmoqda .
O ’ tish iqtisodiyoti mamlakatlarining ko ’ pchiligida naqd pul muomalasining
milliy valyuta kursining barqarorligiga ta ’ siri muammosi mavjud . Buning asosiy
sabablari sifatida plastik kartochkalar va pullik cheklarga asoslangan to ’ lov tizimining
rivojlanmaganligi , iste ’ mol baholari indeksi , aholining pullik daromadlari , chakana
savdo aylanmasining o ’ sayotganligi , Markaziy banklarning zaxira - vakillik tizimining
mo ’’ tadil tarzda ishlamayotganligi kabi sabablarni ko ’ rsatish mumkin . Mazkur
sabablar bir qator iqtisodchi olimlarning ilmiy izlanishlarida, jumladan, A. Kudrinning
ilmiy ishlarida asoslab berilgan .
Inflyatsiya XVIII asrning o`rtalarida muomalaga ta`minlanmagan juda ko`p
miqdorda pul chiqarishi natijasida pul tizimidagi inqiroz holat asosida yuzaga chiqqan.
Inflyatsiya (lotincha «inflation» so`zidan olingan va shishish, ko`pchish, ko`tarilish

12ma`nosini anglatadi) o`z mohiyatiga asosan pulning qadrsizlanishi, tovar va
xizmatlarga bo`lgan baholarning muntazam ravishda oshib borishi jarayonini
anglatadi. Shuni ta`kidlash lozimki, rivojlangan mamlakatlar tajribasi inflyatsiya
nisbatan me`yor darajasidagi pul massasi holatida ham yuzaga chiqishi mumkin.
Hozirgi zamon inflyatsiyasi nafaqat tovarlar va xizmatlarga bo`lgan baholarni
muntazam o`sishi natijasida pulning sotib olish qobiliyatini pasayishi bilan bir qatorda
ishlab chiqarish jarayonidagi nomutanosiblik, pul muomalasi, moliya hamda kredit
sohasidagi salbiy omillar bilan tasniflanadi.
Inflyatsiyaning yuzaga chiqishining asosiy sabablari bo`lib iqtisodiyot
tarmoqlari, jamg`arma va iste`mol, talab va taklif, davlat daromadlari va xarajatlari,
xo`jaliklarning pul massasi va unga bo`lgan talabi o`rtasidagi mutanosiblik hamda
markaziy bankning kredit ekspansiyasi hisoblanadi. Ushbu ta`kidlab o`tgan omillar o`z
mohiyatiga asosan inflyatsiyaga, uning darajasiga turlicha ta`sir etishi mumkin.
Xalqaro amaliyotda inflyatsiyaning narxlarini o`sishi, ya`ni pullarning miqdori
o`sishi jixatidan asosan uch shaklini ajratiladi:
1. Sokin (polzuchaya, umerennaya) inflyatsiya. Ushbu inflyatsiya iqtisodiy
rivojlangan mamlakatlarda mavjud bo`lib, ushbu holatda mahsulotlar, bajariladigan
ishlar va ko`rsatiladigan xizmatlarga bo`lgan narx-navolar yiliga o`rtacha 3% dan 10%
gacha oshishi mumkin. Bu mamlakatlarda muomaladagi pul massasi saqlanib turadi va
milliy pul birligining xarid qilish qobiliyati saqlanib turadi.
2. Shiddatli (galopiruyuhaya) inflyatsiya. Ushbu inflyatsiya iqtisodiy
rivojlanayotgan mamlakatlarda mavjud bo`lib, ushbu holatda mahsulotlar,
bajariladigan ishlar va ko`rsatiladigan xizmatlarga bo`lgan narx-navolar yiliga o`rtacha
10% dan 100% gacha ba`zi holatlarda 200% gacha oshishi mumukin. Buning
natijasida muomaladagi pul massasi ko`payadi va milliy pul birliginng xarid qilish
qobiliyati tushadi. Mamlakat aholisi o`rtasida pulning moddiylashtirish, ya`ni milliy
pul birligini jamg`arishi emas, balki oltin, ko`chmas mulk holatida jamg`arishi
jarayoni kuchayadi.

133. Jilovlanmagan (giperinflyatsiya) inflyatsiya. Ushbu inflyatsiya holatida
mahsulotlar, bajariladigan ishlar va ko`rsatiladigan xizmatlarga bo`lgan narx-navolar
yiliga 1000% dan ortiq yoki oyiga 100% dan ortiq darajada oshadi. Ushbu holatda
milliy iqtisodiyotda inqiroz yuzaga chiqadi. Buning natijasida ishlab chiqarish va
bozor boshqaruvsiz faoliyat ko`rsataditi, narx-navo va ish haqi o`rtasidagi farq ortadi.
Mamlakat aholisi qo`lidagi qog`oz pullarga tovarlar sotib oladi. Bu holat esa
muomalada tovar massasi bilan tovar va xizmatlar bilan ta`minlanmagn ortiqcha
qog`oz pullarni to`lib-toshishiga olib keladi.
1.2. Inflyatsiyaning yuzaga kelish sabablari
Xalqaro amaliyotda iqtisodchi olimlar inflyatsiyaning yuzaga chiqadigan omillar
asosan ikki guruhga:
 ichki omillar
 tashqi omillar
Biz ushbu omillar ning mohiyatini yoritishga xarakat qilamiz.
1. Ichki omillarni mohiyatiga asosan pullik (monetar) va pulsiz omillarga
ajratish mumkin. Pullik omillarga davlat moliyasining inqirozi, byudjetning
taqchilligini mavjudligi, davlat qarzdorligini ortishi, pul emissiyasi, krdit
dastaklarining aylanishini ko`payishi, pul aylanmasining tezligi va boshqalar kiradi.
Pulsiz omillarga milliy iqtisodiyot tarmoqlari o`rtasidagi nomutanosiblik, tarmoqlar
iqtisodiy rivojlanishdagi bir maromsiz daraja, ishlab chiqarish va xizmat ko`rsatish
sohalarida monopoliyaning (oligopoliya) mavjudligi, narx shakllntirishdagi davlat
monopoliyasi, markaziy bankning kredit ekspansiya va boshqa omillarni kiritish
mumkin;
2. Tashqi omillar o`z mohiyatiga asosan biron aniq davlat rivojlanishiga ta`sir
etadigan dunyoda amalga oshayotgan jarayonlarni aks etadi. Ushbu omillarga dune
mamlakatlarda yuzaga chiqadigan soha inqirozlari hisoblanadigan xom-ashyo,
energetika, neft`, valyuta inqirozlarni kiritish mumkin. Ushbu omillardan tashqarii

14biron-bir davlatning boshqa davlatlarga nisbatan olib boradigan davlat miqiyosidagi
valyuta siyosatini, yashirin holatda valyuta, oltinni eksportini amalga oshirilishini ham
kiritish mumkin. Biz quyidagi chizmada inflyatsiyani yuzaga chiqish shakllarini tahlil
etamiz. Ushbu chizma tahlilidan ko`rinib turibdiki, inflyatsiya asosan uch yo`nalishda
yuzaga chiqadi. Birinchi yo`nalishda maxsulotlar, ishlar va ko`rsatiladigan xizmatlarga
bo`lgan narxlarni asossiz ravishda o`sib ketishi tufayli pul qadrsizlana boshlaydi.
Buning natijasida milliy valyutaning xarid qilish qobiliyati tushib ketadi. Ikkinchi
yo`nalishda, xorijiy valyutalarga nisbatan milliy valyutanign kursi pasayib ketadi.
Buning natijasida xo`jalik yurituvchi sub`ektlar va mamlakat aholisi erkin
muomaladagi xorijiy valyutalari (AQSh dollari, evro, shveytsariya franki
vaboshqalarni) jamg`ara boshlaydi. Uchinchi yo`nalishda oltinga bo`lgan milliy pul
birligida ifodalangan narx ko`tarilib ketadi. Buning natijasida mamlakat aholisi
o`rtasida oltinning to`planib qolishi, ya`ni tezavratsiya amalga oshadi.
Xalqaro amaliyotda inflyatsiyaning narxlarini o`sishi, ya`ni pullarning miqdori
o`sishi jixatidan asosan uch shaklini ajratiladi:
Sokin (polzuchaya, umerennaya) inflyatsiya. Ushbu inflyatsiya iqtisodiy
rivojlangan mamlakatlarda mavjud bo`lib, ushbu holatda mahsulotlar, bajariladigan
ishlar va ko`rsatiladigan xizmatlarga bo`lgan narx-navolar yiliga o`rtacha 3% dan 10%
gacha oshishi mumkin. Bu mamlakatlarda muomaladagi pul massasi saqlanib turadi va
milliy pul birligining xarid qilish qobiliyati saqlanib turadi.
turadi va milliy pul birligining xarid qilish qobiliyati saqlanib turadi.
Inflyatsiya yuzaga chiqish shakllari
Mahsulotlar va xizmatlarga
narxni o`sishi natijasida pulning
qadrsizlanishi
Milliy pul birligining xorijiy
valyutaga nisbatan kursini tushishi Aholi va xo`jalik sub`ektlarida
xorijiy valyutaning jamg`arilishi Milliy pul birligining xarid qilish
qobiliyatini pasayishi

151.2.1-chizma. Inflyatsiyaning yuzaga chiqish shakllari
Shiddatli (galopiruyuhaya) inflyatsiya. Ushbu inflyatsiya iqtisodiy
rivojlanayotgan mamlakatlarda mavjud bo`lib, ushbu holatda mahsulotlar,
bajariladigan ishlar va ko`rsatiladigan xizmatlarga bo`lgan narx-navolar yiliga o`rtacha
10% dan 100% gacha ba`zi holatlarda 200% gacha oshishi mumukin. Buning
natijasida muomaladagi pul massasi ko`payadi va milliy pul birliginng xarid qilish
qobiliyati tushadi. Mamlakat aholisi o`rtasida pulning moddiylashtirish, ya`ni milliy
pul birligini jamg`arishi emas, balki oltin, ko`chmas mulk holatida jamg`arishi
jarayoni kuchayadi.
Jilovlanmagan (giperinflyatsiya) inflyatsiya. Ushbu inflyatsiya holatida
mahsulotlar, bajariladigan ishlar va ko`rsatiladigan xizmatlarga bo`lgan narx- navolar
yiliga 1000% dan ortiq yoki oyiga 100% dan ortiq darajada oshadi. Ushbu holatda
milliy iqtisodiyotda inqiroz yuzaga chiqadi. Buning natijasida ishlab chiqarish va
bozor boshqaruvsiz faoliyat ko`rsataditi, narx-navo va ish haqi o`rtasidagi farq ortadi.
Mamlakat aholisi qo`lidagi qog`oz pullarga tovarlar sotib oladi. Bu holat esa
muomalada tovar massasi bilan tovar va xizmatlar bilan ta`minlanmagn ortiqcha
qog`oz pullarni to`lib-toshishiga olib keladi.
Yuqorida ta`kidlab o`tganimizdek, inflyatsiyaning asosiy sababi odatda bir emas,
balki bir nechta bo`lib o`zaro mahkam bog`langan bo`ladi va narx-navoning ko`tarilib
borishi bilangina namoyon bo`lib qolmaydi, balki narx-navoni boshqarilishiga ham
bog`liq bo`ladi. Ushbu jixatdan quyidagi inflyatsiya shakllari ajratiladi: Mamlakat aholisida oltinning
to`planishi (tezavratsiya) Oltin va xorijiy valyutaning milliy
valyutadagi narxini ko`tarilishi

16Oshkora inflyatsiya. Talab tomoniga qaragan makroiqtisodiy tengsizlik doimiy
ravishda narx-navoning ko`tarilib borishi bilan ifodalanadigan bo`lsa, bunday
inflyatsiya oshkora inflyatsiya deb ataladi. Oshkora inflyatsiya bozor mexanizmini
buzmaydi: narx-navo ba`zi bozorlarda ko`tarilishi bilan bir vaqtda boshqa bozorlarda
pasayib borishi mumkin. Buning asosiy sababi shundan iboratki, bozor mexanizmlari
o`z ta`sirini davom ettirib, milliy iqtisodiyotga baholar to`g`risidagi ma`lumotlarni
oshkora etkazib turadi, investitsiyalarni ilgari surib, ishlab chiqarishning kengayishi
bilan taklifni rag`batlntirib boradi.
Yashirin inflyatsiya. Inflyatsiyaning ushbu turi shunday ko`rinishda bo`ladiki,
bunday holatda ba`zi bir iste`mol mahsulotlariga narx-navo ma`muriy tarzda davlat
tomonidan o`rnatiladi va tartibga solib turiladi. Bundan asosiy maqsad, davlat
tomonidan ba`zi mahsulotlarga narx-navoni «ijtimoiy past» darajada belgilaydi.
Yashirin inflyatsiya sharoitida narx-navoning keskin o`sishi kuzatilmasligi mumkin.
Lekin milliy pul birligining qadrsizlanishi, mahsulotlar aholi pul mablag`lariga kerakli
mahsulotlarni harid qilib bo`lmasligi holatlari paydo bo`ladi.
Iqtisodiyotda yashirin inflyatsiya yuzaga chiqqanda mahsulotlarning narx-
navosi hamda aholini daromadlarini o`sishi vaqtincha to`xtatiladi. Yashirin
inflyatsiyani vujudga kelishini asosiy sabablaridan biri bu narxlar ustidan ma`muriy
nazorat o`rnatishdir. Buning natijasida bozor mexanizmi deformatsiyalanadi. Uning
qaysi darajada va o`zgarganligi darajasi va davomiyligi davlat tomonidan olib
boriladigan siyosatga hamda tartibga solish shakliga bevosita bog`liq bo`ladi. Ushbu
inflyatsiyaning salbiy tomoni shundan iboratki, inflyatsiya davrida ishsizlik darajasi
oshadi, chunki ishlab chiqarish rivojlanmaydi.
Xorijiy va milliy iqtisodiy nazariyaning qarashlariga asosan milliy
iqtisodiyotning balansini buzilishi va uning oqibatida inflyatsiyaning yuzaga
chiqishining quyidagi o`rtta omillari mavjud:
 qog`oz pullarning emissiya qilishda va tashqi savdoda davlatning mutloq
monopoliyasi;

17 hozirgi zamon davlat funktsiyalarini bajarish uchun davlat xarajatlarini
ortishi;
 kasaba uyushmalari tomonidan byudjet muassasalari ishchi-xodimlarining
ish haqlarini oshirish bo`yicha faoliyati;
 iqtisodiyotda mahsulot ishlab chiqarish, ishlarni bajarish, xizmatlar
ko`rsatish sohasida ayrim xo`jalik sub`ektlarining monopoliya (oligopoliya) holatining
mavjudligi.
Biz yuqorida ta`kidlab o`tgan omillar nafaqat o`zaro bog`liq, balki ular talab va
takliflarning o`sishi yoki pasayishiga turlicha ta`sir ko`rsatadi.
Xorijiy amaliyotda inflyatsiyaning yuzaga chiqishini usullariga asosan quyidagi
turlarga ajraniladi: taklif inflyatsiyasi, talab inflyatsiyasi, xarajatlar inflyatsiyasi, kredit
inflyatsiyasi, import bilan bog`liq inflyatsiyasi, kutilayotgan inflyatsiyasi.
Taklif inflyatsiyasida ishlab chiqarish xarajatlarini oshishi natijasida
mahsulotlar, bajarilgan ishlar va ko`rsatiladigan xizmatlarga bo`lgan narx- navoning
o`sishi yuzaga chiqadi. Ushbu inflyatsiya turida monopol holatdagi korxonalar
tomonidan ishlab chiqarishda asosiy vositalarni modernizatsiya qilish bilan bir vaqtda
ulardan to`liq foydalanmaslik natijasida xarajatlar ortadi. Buning natijasida barcha
ishlab chiqarish xarajatlari nisbatan kam chiqarilgan maxsulotlarning narx-navosini
o`sishi amalga oshiriladi.
Talab inflyatsiyasi. Inflyatsiyaning ushbu turi mamlakat aholisi va xo`jalik
sub`ektlarning daromadlari haqiqiy ishlab chiqarilgan mahsulotlar, bajarilgan ishlar
hamda ko`rsatilgan xizmatlar miqdoridan tez o`sadi. Odatda, talab inflyatsiya
aholining to`liq ish bilan ta`minlangan holatda yuzaga chiqadi. Aholining
daromadlarinig tez sur`atda o`sishi natijasida mahsulotlarga, bajarilgan ishlar va
ko`rsatiladigan xizmatlari bo`lgan narx-navo oshadi. Bunday holatda talabnig har
qanday o`sishi narx-navoning o`sishiga olib keladi.
Kredit inflyatsiyasi. Ushbu inflyatsiya turi mamakat markaziy, ba`zi
mamlakatlarda milliy banklari tomonidan olib boriladigan kredit ekspansiyasi

18natijasida yuzaga chiqadi. Markaziy bank tijorat binklari uchun. Yuqori darajadagi
qayta moliyalashtirish stavkasining o`rnatilishi natijasida xo`jalik sub`ektlariga
beriladigan kredit qimmatlashadi. Xo`jalik sub`ektlari olingan kredit va u bo`yicha
foizlarni o`zlari ishlab chiqaradigan mahsulot tannarxiga kiritadi hamda ushbu holat
mahsulotlar narx-navosini ko`tarilishiga sabab bo`ladi.
Import bilan bog`liq inflyatsiya. Inflyatsiyaning ushbu turi aniq olingan
mamlakatga tashqi omillar asosida yuzaga chiqadi. Ushbu holatda import qilinadigan
mahsulotlarga bo`lgan narx-navoning ko`tarilishi natijasida ba`zi mahsulotlarga
bo`lgan narx-navolar zanjir tarzida ko`tarilishi mumkin.
Kutilayotgan inflyatsiya. Inflyatsiyaning ushbu turida davlat tomonidan olib
borilayotgan pul-kredit va byudjet siyosati natijasida joriy yil uchun inflyatsiyaning
tahliliy darajasi belgilanadi va u daraja tartibga solib turiladi.
II. BOB. INFLYATSIYANING OQIBATLARI VA UNING OLDINI OLISH
CHORA-TADBIRLARI
2.1. Jahon iqtisodiyotida inflyatsiyaning oqibatlari.
Inflasiya jamiyat uchun iqtisodiy, ijtimoiy va sosial okibatlarga olib kеladi.
Inflyatsiya puldan ochish, ya'ni uning sarflanishini tеzlashtiradi. U tovar ochligini
kuchaytiradi, pul jamg’arishga rag’batni susaytiradi, pul-krеdit tizimini izdan
chiqaradi, bartеrni tiklaydi.
Bulardan tashqari, davlat byudjеti daromadlari va qadrsizlanadi, nisbatan
qadrliroq pul mablag’laridan yig’ilgan daromadlar byudjеt xarajatlari amalga
oshirilgunga qadar bo’lgan qisqa davr mobaynida o’zining avvalgi sotib olish
quvvatini yo’qotadi.
Byudjеt daromadlari bilan xarajatlari o’rtasidagi mutanosiblikni saqlash
mushkullashib boradi. Byudjеt taqchilligining kuchayishiga olib kеladi. Uni qoplash

19maqsadida krеdit emissiyasi ko’payishi va u o’z navbatida muomalada Pul
massasining oshib kеtishiga sabab bo’ladi.
Inflyatsiya sharoitida pul jamg’armalari xam qadrsizlanadi. Pulga
tеnglashtirilgan qog’ozlar, sug’urta polislari, aktsiyalar, obligatsiyalar, chеklar,
sеrtifikatlarning rеal qiymati pasayadi. Bankka joylashtirilgan pul va qimmatli
qog’ozlar olib kеladigan daromadlarni xam inflyatsiya yo’qqa chiqaradi.
Inflyatsiya davrida nominal daromadlarga qaraganda narxlar tеzroq o’sadi.
Tadbirkorlarning ish xaqiga xarajatlari boshqa xarajatlarga nisbatan sеkin o’sadi. Bu
esa nisbatan korxona, firmalarga eskirgan tеxnika, tеxnologiyadan foydalanishni afzal
qiladi. Yangi qimmat tеxnikadan ko’ra eskisi ma'qul, bu esa o’z navbatida yangi
tеxnika, tеxnologik o’zlashtirishga to’sqinlik qiladi.
Bo’sh turgan mablaglar ishlab chiqarish soxasidan muomala soxasiga oqib
o’tadi. Uzoq muddatli kapital qo’yilmalarni foydasiz qilib qo’yadi.
Daromadlarni ishlab chiqarish tomonidan ta'minlanmagan o’sishi, shunday
xolga olib kеladiki, axoli qo’lidagi pul, taklif qilinayotgan tovar va xizmatlardan
oshiqcha bo’lib qoladi. Pul birligining xarid quvvati yanada tushib kеtadi: bir
miqdordagi pulga joriy yilda o’tgan yildagiga nisbatan axoli kamroq nе'matlar sotib
oladi, ya'ni uning rеal daromadlari kamayadi. Rеal daromadlar o’zgarishi kuyidagicha
aniqlanadi:
Rеal daromadlarning o`zgarishi, foizda qnominal daromadlarning o’zgarishi,
foizda---narxlar darajasining o’zgarishi, foizda
Misol uchun, joriy yilda axolining nominal daromadi 30% ga ko’paygan, narxlar
darajasi 50% ga oshgan bo’lsa, unda axolining rеal daromadlari 20% ga kamayadi.
Chunki, narxlarning o’sishi axoli pul daromadlari o’sishidan ilgarilab kеtadi (30%-
50%-20%).
Inflyatsiya savdoni xam izdan chiqaradi. Turli tovarlar narxining turli
xududlarda farq qilishi ularni bir bozordan ikkinchi bozorga ko’chib yurishiga olib

20kеladi. Olib-sotarlikka kеng yo’l ochiladi. Tovarlarni saklab, qimmat sotish afzal
bo’lib qoladi. Inflyatsiya jamiyatning rivojlanishiga salbiy ta'sir ko’rsatadi:
1. Mamlakat iqtisodiy axvolini tang xolga olib kеladi; ishlab chiqarish xajmi
tushib kеtadi baxolarning oshib borishi ishlab chiqarish istiqbollariga to’g’onoq
bo’ladi; kapitalning asosiy qismi ishlab chiqarishdan savdo (muomala) soxasiga,
vositachilik soxasiga oqib o’tadi, chunki ishlab chiqarishdan ko’ra savdo soxasidagi
kapital tеzroq va ko’proq foyda kеltiradi; baxolarning o’zgarib turishi olib-sotarlikni
rivojlantiradi, arzon vaqtida olib, qimmat bo’lganda sotish jarayoni, tovar zaxiralarini
yashirish jarayonlari avj oladi; krеdit bеrish jarayonlari chеklangan bo’ladi, karz
oluvchilar ko’payadiyu, qarz bеruvchilar soni qisqaradi, chunki qarz bеrgan yutqazishi
mumkin; davlatning moliya rеsurslari qadrsizlanadi va x.k.
2. Axolining kam daromad oluvchi qismining sotsial jixatdan axvoli
yomonlashadi. Ularning rеal daromadlari kamayadi. Nominal daromadning baxolar
o’sishidan tushib kеtishi natijasida axolining xayot darajasi pasayadi. Ayniqsa, nafaqa,
davlat tashkilotlaridan maosh oluvchilarning axvoli qiyinlashishi mumkin. Inflyatsiya
axoli jamg’armalarininig qadrsizlanishiga olib kеladi. Ba'zida inflyatsiya axoli ba'zi
qatlamlarining (savdo-sotiq soxasida) boyishiga olib kеladi.
Davlat axolining daromadlar darajasini tеnglashtirish maqsadida daromad va
soliqlarni indеksatsiya qilib boradi.
Inflyatsiyaning xar tomonlama avj olib kеtishi mamlakatda sotsial va iqtisodiy
jixatdan qarama qarshiliklar yuzaga kеlishiga olib kеladi. Shuning uchun davlat
inflyatsiyaning oldini olish, pul muomalasini barqarorlashtirish chora-tadbirlari ishlab
chiqadi. Inflyatsiyaga qarshi kurashning asosiy shakllari: pul isloxoti va inflyatsiyaga
qarshi siyosat xisoblanadi.
Pul islohati dеb pul muomalasini barqarorlashtirish maqsadida davlat tomonidan
pul tizimini o’zgartirishga aytiladi. Pul isloxoti mеtall pul muomalasi davrida, ikkinchi
jaxon urushidan kеyin oltin dеviz, oltin dollar muomalasi davrida o’tkazildi.
Sobiq SSSRda pul isloxoti 1922 - 1924 yillarda, 1947 yillarda o’tkazildi.

21Pul muomalasini barqarorlashtirishga pul isloxotini o’tkazmasdan xam erishish
mumkin. Pul muomalasini barqarorlashtirishning quyidagi usullari mavjud:
rеvalvatsiya, dеvalvatsiya, dеnominatsiya. Mamlakatning iqtisodiy rivojlanish
darajasiga, iqtisodiyotning xolatiga, pulning qadrsizlanish darajasiga, davlat siyosatiga
qarab davlat pul isloxotini o’tkazishi, pulni rеvalvatsiya, dеnominatsiya qilishi
mumkin.
Pul kuchli qadrsizlangan sharoitida faqat pul isloxotini o’tkazish yo’li bilan Pul
tizimini barqarorlashtirish mumkin. Pul isloxoti, ya'ni nullifikatsiya da kuchli
qadrsizlangan pul birligi bеkor qilinadi va o’rniga yangi pul birligi kiritiladi. Masalan,
Sobiq SSSRda 1922-1924 yillarda sovznaklarning kuchli qadrsizlanishi natijasida 1
rubl 50 mlrd. sovznakga almashtirilgan. Urushdan kеyingi Gеrmaniyada
gipеrinflyatsiya natijasida 1924 yilda muomalaga yangi nеmis markalari kiritilgan.
Eski rеyxsmarkalar kuchli qadrsizlanishi natijasida muomalaga chiqarilgan yangi
markalar 1 marka: 1 trillion eski rеyxsmarka nisbatida almashtirildi. Rеyxsmarkalar
muomalasi bеkor qilindi.
Rеvalvatsiya - bu pul birligining oltin qiymatini tiklashdan iborat. Masalan,
birinchi jaxon urushidan kеyin 1925-1928 yilllarda o’tkazilgan pul isloxoti tufayli funt
stеrlingning urushgacha bo’lgan oltin qiymati bеlgilandi. Ikkinchi jaxoi urushidan
kеyin rеvalvatsiya natijasida dollarning valyuta kursi ko’tarildi. Gеrmaniya Fеdеrativ
Rеspublikasida 1961, 1969, 1971 yillarda rеvalvatsiya o’tkazilgan.
Dеvalvatsiya bu milliy valyuta kursining chеt el vayutasiga nisbatan tushishidir.
Pul birligining oltin miqdori bеlgilangan sharoitda dеvalvatsiya pulniig oltin
miqdorining tushib kеtishini anglatgan. Masalan, 1971 yilda AQSh dollarining oltin
miqdori 7,89 % ga, fеvral 1973 yilda 10% ga kamaytirilgan. Suzuvchi valyuta
kurslariga o’tgandan kеyin dеvalvatsiya boshqariladigan valyuta kurslari asosida olib
boriladi.
Dеnominatsiya baxolar masshtabini yiriklashtirish, yani pul birligidagi “O” larni
qisqartirishdan, pul birligida ko’rsatilgan nominalni kamaytirishdan iborat. Sovеt pul

22tizimi qaror topa boshlagan davr - 1921 -1922 yillarda ikki marta dеnominatsiya
o’tkazilgan. Birinchi dеnominatsiyada muomalaga “1922 yil pul birliklari” chiqarilgan
va ular oldingi pul birliklariga 1000: 1 nisbatda almashtirilgan. Ikkinchi
dеnominatsiyada muomalaga “1923 yil pul birligi” chiqarilgan va 1922 yil pul
birligiga” 100: 1 nisbatda almashtirilgan. Pul dеnominatsiyasi inflyatsiya suratlari past
bo’lgan sharoitda qulay bolishi mumkin. Agar inflyatsiya suratlari yuqori bo’lsa,
dеnominatsiya o’tkazish xеch qanday samara bеrmasligi mumkin. Faqat pul isloxotini
o’tkazish yo’li bilan pul tizimini barqarorlashtirish mumkin bo’ladi.
Pul isloxotini o’tkazish quyidagi yo’llar bilan amalga oshirilishi mumkin:
Muomaladagi pul massasini kamaytirish maqsadida, dеflyatsiya kursi buyicha
pullarni yangi pullarga almashtirish; axoli va korxonalarning banklardagi
jamgarmalarini va tincha (to’liq - qisman) xarakatsiz ushlab turish (qotirib qo’yish):
Ikkala usulni birgalikda qo’llash yo’li orqali pul isloxotini o’tkazish: bu yo’l
xalqaro amaliyotda “shok yo’li” bilan davolash nomi bilan mashxurdir usul 1948 yilda
G’arbiy Gеrmaniyada xarbiy davlat boshqaruvidan bozor iqtisodiga o’tishda
qo’llanilgangan. “Shok yo’li” bilan davolashda ish xaqini to’lashni to’xtatib qo’yish,
ishlab chiqarishni qisqartirish, pul isloxotini o’tkazish, ish o’rinlarini qisqartirish kabi
qattiq choralar qo’llanilishi mumkin. Masalan, G’arbiy Gеrmaniyada 1948 yilning
iyun oyida o’tkazilgan pul isloxotida axolining naqd pullari va jamg’armalari 6,5 yangi
nеmеts markzsiga 100 eski rеyxsmarka qilib almashtirildi. Axolining pul
jamg’armalarini to’lash va tinch to’xtatilgan, kеyinchalik faqat 30 foiz atrofida
to’langan va xar bir kishiga 60 nеmеts markasi miqdorida nafaqa ajratilgan. Natijada
davlatning rеyxе markasidagi qarzi mamlakatda bo’lgan disbalans tugatilgan va shu
yo’l bilan inflyatsiyaning o’sish tеmplari to’xtatilgan. “Shok yo’li” bilan davolash
Yaponiyada 1949-1950 yillarda o’tkazilgan va u “Dodj rеjasi” dеgan nomni olgan.Bu
rеjaga asosan Yaponiyada inflyatsiyaga qarshi juda qattiq chora-tadbirlar amalga
oshirilgan.Erkin baxoga o’tish bilan bir vaqtning o’zida еr isloxoti o’tkazildi, byudjеt
kamomadini yo’qotish yo’llari ishlab chiqildi. Yaponiyada mavjud zarar bilan

23ishlovchi korxonalarga davlat tomonidan bеriladigan subsidiya bеkor qilindi, korxona,
tashkilotlarga krеdit bеrish shartlari mukammallashtirildi, axoli jamg’armalari
ishlatilmasdan qotirib qo’yildi. Iqtisodni “shok yo’li” bilan davolash Sharqiy Еvropa
mamlakatlari Yugoslaviya, Polsha kabi mamlakatlarda xam qo’llanilgangan. “Shok
yo’li” bilan davolash iqtisodiy siyosati 1989 yilning oxirlarida Polshada qo’lanilgan
bo’lib, ish xaqi va tinchalik kotirib qo’yilgan xolda, baxolar erkinlashtirilgan. Natijada
1990 yilning boshlariga kеlib Polshada tovarlar mo’l-ko’lchiligi vujudga kеlib
boshladi va tovarlar baxosining bir nеcha barabor oshishi natijasida inflyatsiya
suratlari sеkinlashishiga erishildi. Polshada bu iqtisodiy tadbirning o’tkazilishi
axolining yashash sharoitini ancha qiyinlashtirdi va ishsizlar sonini ko’paytirdi.
Yuqorida kеltirilgan inflyatsiyaning salbiy oqibatlari qo’shimcha ravishda
mamlakatning tashqi iqtisodiy aloqalariga xam ta'sir ko’rsatadi. Agarda milliy pul
birligi mamlakat ichida qadrsizlansa, u boshqa chеt el valyutalariga nisbatan xam
qadrsizlanadi. Oqibatda muomalada xar xil pul o’rnida ishlatiladigan pulga o’xshash
to’lov vositalari qo’llanilganadi. Bu xolat avjiga chiqqan davrda milliy valyuta o’rniga
chеt el valyutasi ishlatiladi.
Dеmak, inflyatsiyaning o’sishi mamlakatda iqtisodiyoti xamda ijtimoiy
soxalariga salbiy ta'sir ko’rsatadi. Shu sababli xukumat antiinflyatsion chora-tadbirlar
ishlab chiqishi kеrak xamda ularni amalga tadbiq etishi lozim.
2.2. O`zbekistonda kutilayotgan xatarlar va inflyatsiyaning oldini olish
chora-tadbirlari.
2022-yilda O zbekiston iqtisodiyoti uchun qanday xatarlar borʻ
Yil yakunida iqtisodiy o sish sur atlarining sekinlashishi, inflyatsiyaning
ʻ ʼ
tezlashishi va oziq-ovqat narxlarining oshishi, ishsizlik va kambag allikning oshishi
ʻ
kutilishi mumkin.
2022-yilda O zbekiston iqtisodiyoti, davlat idoralari va
ʻ xalqaro tashkilotlarning
prognozlariga ko ra, o rtacha sur atda o sishda davom etib, pandemiyadan oldingi
ʻ ʻ ʼ ʻ

24darajaga qaytishi kerak edi. Biroq joriy yilda dunyodagi siyosiy vaziyat keskin
o zgardi, buʻ esa jahon iqtisodiyoti va savdosiga salbiy ta sir ko rsatmoqda. ʼ ʻ
O zbekiston ham ko plab iqtisodiy muammolarga duch kelmoqda. Yil yakunida
ʻ ʻ
iqtisodiy o sish sur atlarining sekinlashishi, inflyatsiyaning tezlashishi va
ʻ ʼ oziq-ovqat
narxlarining ko tarilishi, ishsizlik va
ʻ kambag allikning oshishi kutilishi mumkin. ʻ
Iqtisodiy sekinlashuv
Joriy yilda O zbekiston mamlakat iqtisodiyotiga salbiy ta sir ko rsatuvchi
ʻ ʼ ʻ
yuzaga kelayotgan tashqi muammolar tufayli o sish sur atlarining sekinlashuvidan
ʻ ʼ
qochib qutula olmaydi. O sish pasayishining turli sabablari turli xil ta sirga ega.
ʻ ʼ
2.2.1-chizma.Manba: YeTTB
Iqtisodiy faollikning pasayishi uchun mumkin bo lgan shartlar orasida
ʻ
quyidagilarni ajratib ko rsatish mumkin. Birinchidan, O zbekistonning asosiy
ʻ ʻ hamkor-
mamlakatlari o z iqtisodlarining sekinlashishiga
ʻ , ba zilari esa, masalan, Rossiyaga ʼ
o xshab, uzoq davom etishi mumkin bo lgan depressiyaga aylanib qolish xavfini
ʻ ʻ
tug diradigan jiddiy retsessiyaga duch keladi.
ʻ

25Qozog iston, Qirg iziston vaʻ ʻ Tojikistonda o sish sur ati keskin sekinlashishi ʻ ʼ
kutilmoqda. Hamkor mamlakatlarda iqtisodiy vaziyatning yomonlashishi tashqi savdo
yoki eksport orqali O zbekiston iqtisodiyotiga bevosita ta sir qiladi.
ʻ ʼ
2.2.2-chizma.Manba: Statistika qo mitasi
ʻ
Yevropa tiklanish va taraqqiyot banki (YeTTB) prognoziga ko ra
ʻ ,
O zbekistonda 2022-yilda yalpi ichki mahsulotning o sishi 6% dan 4% ga, Fitch
ʻ ʻ
Ratings xalqaro agentligi prognoziga ko ra
ʻ esa 5,7% dan 3,1% ga kamayadi.
O zbekiston tashqi savdosida ushbu davlatlarning ulushiga nazar tashlasak,
ʻ
taxminan uchdan bir qismi Qozog iston, Tojikiston, Qirg iziston va
ʻ ʻ Rossiyaga to g ri ʻ ʻ
keladi.
2021-yilda O zbekistonning asosiy tashqi savdo sherigi
ʻ Rossiya , Xitoy
va Qozog iston bo lgan.
ʻ ʻ

262.2.3-chizma.Manba: Statistika qo mitasiʻ
2021-yilda O zbekiston umumiy eksportidagi ushbu mamlakatlarning ulushi
ʻ
jami eksportning chorak qismidan bir oz ko proqdir. O zbekiston eksportining 12%ga
ʻ ʻ
yaqini Rossiyaga to g ri keladi. Keyingi o rinlarda Qozog iston 7%, Qirg iziston
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
va Tojikiston mos ravishda 5 va 3% ulush bilan bormoqda.
Hamkor mamlakatlarda iqtisodiy o sish sur atlarining sekinlashishi O zbekiston
ʻ ʼ ʻ
eksportiga bo lgan talabni kamaytirishi mumkin. Iqtisodiyotning o sishi bilan
ʻ ʻ
tadbirkorlar va aholining tovarlarga bo lgan talabi ortadi, agar o sish sekinlashsa, talab
ʻ ʻ
o rtacha bo ladi.
ʻ ʻ
Masalan, Rossiya O zbekiston to qimachilik mahsulotlarining asosiy
ʻ ʻ
importchisi hisoblanadi. 2021-yilda O zbekiston
ʻ $910 mln lik mahsulot eksport qildi,
ya ni ushbu eksport mahsulotining umumiy hajmining
ʼ 31%i Rossiya bozoriga to g ri ʻ ʻ
keldi. To qimachilik jadal rivojlanayotgan mahsulotlardan biri bo lib, uning mamlakat
ʻ ʻ
umumiy eksportidagi o rni muttasil oshib bormoqda va
ʻ oltindan keyin ikkinchi o rinda ʻ
turadi. O zbekistondan meva va
ʻ sabzavotlar importi bo yicha Rossiya yetakchilik ʻ
qilmoqda. O tgan yili eksport hajmi qariyb
ʻ $300 mln ni tashkil etdi.

27Rossiyadan o zbek eksportiga bo lgan talabning kamayishi ishlab chiqarishningʻ ʻ
qisqarishiga olib kelishi mumkin, chunki mahsulot sotuv bozoriga ega bo lmaydi,
ʻ
boshqa bozorlarga yo naltirish esa vaqt va
ʻ logistika xarajatlarini talab qiladi.
Rossiya rublining qadrsizlanishi xavfi O zbekiston eksporti narxining nisbatan
ʻ
oshishiga olib kelishi mumkin, bu esa raqobatbardoshlikni yo qotishiga olib keladi.
ʻ
Rossiyaliklarning real daromadlarining katta pasayishi ham zaruriy tovarlardan
tashqari har qanday mahsulotga talabni sezilarli darajada kamaytirishi mumkin.
Iqtisodiyot uchun yana bir xavf — qo shni davlatlardan o zbek mehnat
ʻ ʻ
muhojirlarining transchegaraviy o tkazmalarining kamayishi. 2022-yilda bunday
ʻ
o tkazmalar hajmi ilgari kutilgan o sish 3% o rniga 21% ga
ʻ ʻ ʻ kamayishi kutilmoqda .
Jahon banki ekspertlarining qayd etishicha, Rossiyadagi iqtisodiy vaziyat
mehnat muhojirlarining pul o tkazmalariga salbiy ta sir ko rsatmoqda. 10% lik
ʻ ʼ ʻ
retsessiya bilan Rossiya iqtisodiyoti keskin qisqaradi, ya ni aholi talabining kamayishi
ʼ
natijasida ishlab chiqarish keskin pasayadi. Biznes faqat eng foydali sohalarni qoldirib,
xarajatlarni qisqartirishni boshlaydi. Birinchidan, ishchi kuchi qisqa vaqt ichida ishdan
bo shatilishi mumkin bo lgan qisqartirishlar ostida qoladi, chunki bu
ʻ ʻ odamlarning
mehnati shunchaki talabga ega bo lmaydi.
ʻ

282.2.4-chizma.Manba: Statistika qo mitasiʻ
Bundan tashqari, rublning pasayishi mehnat muhojirlari uchun xarajatlarning
oshishi bilan birga Rossiya mehnat bozorining jozibadorligining pasayishiga olib
keladi, chunki real ish haqi yuqori inflyatsiya sur atlari keltirib chiqaradigan nominal
ʼ
o sishni hisobga olgan holda ham pasayib bormoqda.
ʻ
O zbekistonlik mehnat muhojirlarining katta qismi Rossiya Federatsiyasida
ʻ
mehnat qiladi. “Fitch Ratings” xalqaro agentligi ma lumotlariga ko ra, jami pul
ʼ ʻ
o tkazmalarining 70%i Rossiyaga to g ri keladi, bu O zbekiston yalpi ichki
ʻ ʻ ʻ ʻ
mahsulotining 8%iga teng.
2021-yilda viloyatlar kesimida yalpi daromadlar umumiy hajmida xorijdan
jo natilgan pul o tkazmalarining ulushiga nazar tashlaydigan bo lsak, Xorazm
ʻ ʻ ʻ
va Samarqand viloyatlari yetakchilik qilmoqda. Ushbu ikki viloyatda pul o tkazmalari
ʻ
aholi barcha daromadlarining to rtdan bir qismin
ʻ i ta minlaydi. Pul o tkazmalarining ʼ ʻ
har qanday pasayishi ularning iste moliga bevosita ta sir qiladi, bu
ʼ ʼ esa ishlab chiqarish
hajmi va iqtisodiy o sishning pasayishiga olib keladi.
ʻ

29Uchinchidan, hukumat davlat xarajatlarini qisqartirishni rejalashtirmoqda.
Shavkat Mirziyoyev 31-mart kuni bo lib o tgan yig ilishda hududlar vaʻ ʻ ʻ tarmoqlar
xarajatlarini birdaniga 10 trln so mga kamaytirish bo yicha topshiriq bergan edi.
ʻ ʻ
Davlat xarajatlari iqtisodiyotdagi yalpi talabning tarkibiy qismlaridan biridir. Davlat
tomonidan talabning kamayishi ishlab chiqarish hajmiga salbiy ta sir ko rsatadi, ya ni
ʼ ʻ ʼ
ishlab chiqarishning sekinlashishi yoki mamlakat yalpi ichki mahsulotining o sish
ʻ
sur atlarining pasayishi kuzatiladi.
ʼ
Inflyatsiya
O zgargan iqtisodiy voqeliklar bu
ʻ yil inflyatsiyaga ham ta sir qiladi. Agar 2022- ʼ
yil boshida O zbekiston Markaziy banki o sishni
ʻ ʻ 8−9% darajasida prognoz
qilgan bo lsa, aprel oyi boshida ekspertlar inflyatsiya o sishi bo yicha prognozlarini
ʻ ʻ ʻ
oshirgan edi.
“Fitch Ratings” xalqaro agentligi ma lumotlariga ko ra, joriy yilda yuqori
ʼ ʻ
inflyatsiya 12,7% darajasida kuzatiladi, bu rasmiylar prognozlaridan sezilarli darajada
yuqoridir. Pul-kredit organlari tomonidan olib borilayotgan inflyatsiyani nishonga
olish siyosatining bir qismi sifatida 2023-yilga borib inflyatsiya darajasini 5%ga
yetkazish maqsadiga erishib bo lmaydigan bo lib bormoqda.
ʻ ʻ
Joriy yilning mart oyida iste mol sektorida inflyatsiya 1,5% ni, yil boshidan esa
ʼ
2,9% ni tashkil etdi . Eng katta o sish oziq-ovqat mahsulotlari guruhida qayd etildi.
ʻ
Jahonda oziq-ovqat va energiya narxlarining oshishi fonida inflyatsiya
tezlashmoqda. Bundan tashqari, Ukraina hududidagi harbiy amaliyotlar tovarlarni
yetkazib berish zanjirlarining uzilishiga sabab bo lib, bu
ʻ mahsulot tannarxining
oshishiga olib keladi.
Inflyatsiyaning ichki omillari sifatida aholining inflyatsion kutilmalarining
o sishini ajratib ko rsatish mumkin, bunda odamlar yil davomida inflyatsiya o sishiga
ʻ ʻ ʻ
baho berishadi. Agar fevral oyida o rtacha ko rsatkich
ʻ ʻ 13,1% bo lgan bo lsa, mart ʻ ʻ
oyida u 15,7% gacha keskin o sdi
ʻ .

30Inflyatsion kutilmalar ko pincha rasmiy inflyatsiya darajasidan oshib ketadi,ʻ
chunki odamlar asosan oziq-ovqat inflyatsiyasiga e tibor berishadi, bu
ʼ ko pincha ʻ
umumiy inflyatsiyadan ortib ketadi. Misol uchun, odamlar shakar va yog lar,
ʻ
shuningdek, go sht va
ʻ sut mahsulotlari va non mahsulotlari narxlarining sezilarli
darajada oshishini qayd etdilar.
Inflyatsiya kutilmalari muhim rol o ynaydi, chunki ular asosida odamlar ma lum
ʻ ʼ
bir davr uchun inflyatsiya prognozlarini shakllantiradilar va o zlarining narx va
ʻ pul-
kredit siyosatini quradilar.
Milliy valyutaning qadrsizlanishi fonida import qilinadigan mahsulotlar
tannarxining oshishi xavfi mavjud. Importchilar valyuta kursini boshqaradi, shuning
uchun dollarning mustahkamlanishi narxlarning oshishiga olib keladi. Import
qiluvchilar o z mahsulotiga narxlarni oshirsa, bu
ʻ mahalliy ishlab chiqaruvchilarni ham
narxlarni oshirishga, ya ni bir xil narx siyosatiga amal qilishga undaydi.
ʼ
O z navbatida, mamlakat Markaziy banki ham qattiqroq pul-kredit siyosatini
ʻ
olib borishga majbur bo ladi. 2022-yil mart oyida regulyator paydo bo lgan iqtisodiy
ʻ ʻ
xavflarga javoban asosiy stavkani 14% dan 17% ga ko tardi
ʻ .
Biroq O zbekiston iqtisodiyotida ko plab proinflyatsiya omillarining mavjudligi
ʻ ʻ
Markaziy bank tomonidan tezlashtirilgan inflyatsiyaga qarshi kurashish uchun pul-
kredit siyosatining yanada kuchaytirishga olib kelishi mumkin.
Milliy valyuta kursining o zgarishi
ʻ
Agar o tgan yili O zbekiston milliy valyutasi atigi
ʻ ʻ 3,4% ga qadrsizlangan bo lsa, ʻ
2022-yil 24-fevraldan 18-martgacha u allaqachon 6,7% ga arzonlashgan.
Asosiy stavkaning oshishi qisman “qulash"ni qaytarishga yordam berdi, buning
natijasida summa 1,5% ga mustahkamlandi. Milliy valyutaning zaiflashishiga Rossiya
rublining qadrsizlanishi sabab bo ldi, bu
ʻ ham hamkor mamlakatlar valyutalarining
sezilarli darajada devalvatsiyasiga sabab bo ldi.
ʻ
Qo shni davlatlarda milliy valyutalar kursining zaiflashishi bilan o zbek
ʻ ʻ
so mining real kursi oshadi. Milliy valyutaning mustahkamlanishi eksportga salbiy
ʻ

31ta sir ko rsatmoqda, chunki raqobatbardoshlik pasayadi. Hamkor mamlakatlardaʼ ʻ
valyutalarning qadrsizlanishi savdo taqchilligini oshirish orqali valyuta kursiga
qo shimcha bosim o tkazadi. Agar so m mustahkamlansa, aholiga importni sotib olish
ʻ ʻ ʻ
arzonlashadi. Bu eksport tushumlarining pasayishi bilan valyutaga bo lgan talabni
ʻ
oshiradi.
Mehnat muhojirlarining transchegaraviy pul o tkazmalarining kamayishi to lov
ʻ ʻ
balansi taqchilligini oshirishga tahdid soladi, bu esa so mning dollarga nisbatan
ʻ
oshishiga olib keladi. 2021-yilda O zbekistonning savdo taqchilligi (eksport minus
ʻ
import) $11,4 mlrd ni tashkil qildi.
Shu bilan birga, savdo taqchilligi xorijdan mehnat muhojirlari tomonidan
jo natilgan $6,6 mlrd lik joriy balansning ijobiy saldosi hisobiga qoplandi. Xorijiy
ʻ
tushumlarning qisqarishi to lov balansi taqchilligini oshiradi, bu
ʻ esa milliy valyutaning
zaiflashishiga olib keladi. Joriy yilda O zbekiston ichki talabni qoplash uchun
ʻ
mamlakatga valyuta oqimining yangi manbalarini izlashga to g ri keladi.
ʻ ʻ
Valyuta kursining o zgarishini yumshatish maqsadida Markaziy bank valyuta
ʻ
bozorida intervensiyalar o tkazadi. Joriy yilning birinchi choragida Markaziy
ʻ
bank $2,4 mlrd miqdorida valyuta intervensiyalarini amalga oshirdi . Pul-kredit
organlari o z harakatlarini aholi va
ʻ tadbirkorlik subyektlarining chet el valyutasiga
bo lgan talabi ortishi bilan izohladi.
ʻ
Markaziy bank milliy valyutani ma lum darajada sun iy ravishda qo llab-
ʼ ʼ ʻ
quvvatlash siyosatini olib bormayapti, chunki bu eksport raqobatbardoshligining
pasayishiga, shuningdek, mamlakat oltin-valyuta zaxiralarining kamayishiga olib
keladi. Bunday siyosatning misoli Turkiya bo lishi mumkin, bu
ʻ yerda mahalliy
markaziy bank o z zaxiralarini lirani qo llab-quvvatlash uchun o ylamasdan sarfladi,
ʻ ʻ ʻ
lekin oxir-oqibat uni erkin suzib yurishiga ruxsat berishga majbur bo ldi, bu
ʻ esa uning
sezilarli darajada qulashiga olib keldi.
O zbekiston pul-kredit tizimlari o z harakatlari bilan aholi o rtasida vahima
ʻ ʻ ʻ
paydo bo lishiga yo l qo ymaslikka harakat qilmoqda. Milliy valyutaning keskin
ʻ ʻ ʻ

32zaiflashishi valyutaga bo lgan talabning oshishiga olib keladi, chunki odamlarʻ
so mning dollarga nisbatan devalvatsiyasidan o z yo qotishlarini kamaytirishga
ʻ ʻ ʻ
harakat qilmoqda. Asosiy stavkaning oshishi depozit stavkalarining oshishiga olib
keldi, bu omonatchilar uchun omonatlarini so mda saqlashni jozibador qildi. Agar
ʻ
bu odamlar o z so mlarini keskin ravishda dollarga almashtirmoqchi bo lishsa,
ʻ ʻ ʻ
Markaziy bankka nisbatan bosim sezilarli darajada oshadi.
O zbek so mining qadrsizlanishi davlat va
ʻ ʻ biznes uchun qo shimcha valyuta ʻ
risklarini keltirib chiqaradi. Masalan, so nggi ikki yilda banklar tomonidan xorijiy
ʻ
valyutada berilgan kreditlar hajmi 168% ga oshib , 158 trln so mni tashkil etdi. 2021-
ʻ
yilda importni moliyalashtirish manbalariga nazar tashlaydigan bo lsak, importning
ʻ
15,6%i xorijiy valyutadagi kreditga olinayotganini ko rish mumkin.
ʻ
Biznes butunlay qarama-qarshi manfaatlarga ega, chunki milliy valyutaning
zaiflashishi avvalroq chet el valyutasida olingan kreditlar bo yicha majburiyatlarning
ʻ
haqiqiy ko payishini anglatadi. Tadbirkorlar milliy valyutada daromad olib, uni chet
ʻ
el valyutasiga aylantirib, keyin kreditorlarga to laydilar. So mning qadrsizlanishi
ʻ ʻ
o zbek biznesi uchun xavf-xatarlarni keltirib chiqarmoqda, bu
ʻ esa qo shimcha ʻ
xarajatlarni o z zimmasiga olishga majbur bo ladi.
ʻ ʻ
Nima kutish kerak
Xalqaro moliya institutlari turli mintaqalardagi mamlakatlarning rivojlanishiga
oid iqtisodiy sharhlarni nashr eta boshladilar. Jahon bankining
bahorgi hisobotida O zbekiston iqtisodiyoti 2022-yilda jiddiy sekinlashuvga duch
ʻ
kelishi qayd etilgan.
Rossiya va Qozog istonda talabning kamayishi eksportga katta zarar yetkazadi.
ʻ
Yil davomida joriy hisob balansi -10% bo lishi kutilmoqda, bu o tgan yilgi 6%
ʻ ʻ
taqchilligidan oshadi. O zbekistonlik mehnat muhojirlarining pul o tkazmalari
ʻ ʻ
yarmidan ko proqqa qisqaradi, bu
ʻ esa transchegaraviy daromadga eng ko p qaram ʻ
bo lgan hududlarda qashshoqlik va
ʻ ishsizlikning oshishiga olib keladi.

332.2.5-chizma.Manba: Jahon banki
O zbekiston iqtisodidaʻ ishsizlik ortib borishi kutilmoqda. Rossiyada ishlab
chiqarishning qisqarishi ko p sonli xorijiy ishchi kuchiga talabni kamaytiradi.
ʻ
Tahlilchilarga ko ra, Rossiyada ishsizlik o tgan yilgi 4,4%dan bu
ʻ ʻ yil deyarli
8%ga oshadi. Inqiroz yuzaga kelganda, u muqarrar ravishda ish joylarini qisqartirish
bilan birga keladi. O zbekistonlik mehnat muhojirlarining asosiy qismi an anaviy
ʻ ʼ
tarzda bugungi kunda og ir kunlarni boshdan kechirayotgan qurilish sohasida band
ʻ
bo lgan.
ʻ
Asosiy sabab — qurilish materiallari narxining oshishi, bu qurilish ishlari
tannarxining oshishiga olib keladi va yangi binolarga bo lgan talabning pasayishi
ʻ
sharoitida qurilishga investitsiyalar keskin qisqaradi. Imtiyozli ipoteka bo yicha
ʻ
stavkaning oshishi va Rossiya Markaziy banki tomonidan pul-kredit siyosatining
qattiqlashishi aholi uchun ipoteka kreditlarini olishda foydasiz bo ladi. Yangi
ʻ

34binolarga bo lgan talabning ortishisiz ishlab chiqarishni ko paytirish haqidaʻ ʻ
gapirishning hojati yo q.
ʻ
2022-yilning birinchi choragida Rossiyadan O zbekistonga 133 ming nafar
ʻ
mehnat muhojiri qaytdi , ulardan 50 ming nafari faqat mart oyida. Agar butun 2021-yil
davomida Rossiyadan 280 mingga yaqin mehnat muhojirlari qaytgan bo lsa, birinchi
ʻ
chorakda o tgan yilgi ko rsatkichning yarmiga erishilgan. Rossiyada mehnat
ʻ ʻ
sharoitlarining yomonlashishi mehnat muhojirlarining O zbekistonga qaytishiga,
ʻ
shuningdek, transchegaraviy pul jo natmalarining qisqarishiga olib keladi. Ichki
ʻ
mehnat bozoriga bosim asta-sekin kuchayadi. Yil oxirida iqtisodiyotning rasmiy
va norasmiy sektorlarida ishsizlikning sezilarli darajada oshishini bashorat qilish
mumkin.
Iqtisodiy o sish sur atlarining sekinlashishi
ʻ ʼ aholi daromadlarining
qisqarishiga olib keladi. Inflyatsiyaning tezlashishi va narxlar darajasining oshishi,
chet el pul o tkazmalarining qisqarishi aholining ko plab qatlamlarini o ta zaif ahvolga
ʻ ʻ ʻ
solib qo ydi. Masalan, transchegaraviy o tkazmalarga yuqori darajada qaram bo lgan
ʻ ʻ ʻ
hududlar qashshoqlik darajasini oshirish xavfi ostida qoladi.
2022-yilda O zbekiston iqtisodiyotida
ʻ muammoli kreditlar ko payadi ʻ . Markaziy
bank ma lumotlariga ko ra, 1-mart holatiga ko ra, muammoli kreditlar ulushi banklar
ʼ ʻ ʻ
kredit portfelidagi 5,3% gacha oshgan , hajmi esa 17,21 trln so mni tashkil qilgan.
ʻ
Muammoli kreditlar bo yicha asosiy yuk davlat banklari zimmasiga tushmoqda, ular
ʻ
birgalikda iqtisodiyotdagi muammoli kreditlar umumiy hajmining 15,29 trln so mini
ʻ
tashkil etadi.
O zbekiston Markaziy banki rahbari Mamarizo Nurmatov pul o tkazmalarining
ʻ ʻ
kamayishi aholi daromadlarining qisqarishiga, ya ni avvalroq olingan kreditlarni
ʼ
qaytarish qobiliyatining yomonlashishiga olib kelishidan ogohlantirdi . Aholining real
daromadlarining qisqarishi va boshqa xavf-xatarlarni hisobga olgan holda muammoli
kreditlar sonining yanada oshishini bashorat qilish mumkin.

35Davlat banklari likvidlik taqchilligiga duch keladi, bu esa ularning iqtisodiyotni
kreditlashdagi bevosita faoliyatini keskin cheklaydi. O zbekistonlik iqtisodchi Yuliʻ
Yusupovning fikricha, muammoli kreditlarni hal qilish bank islohotini jadallashtirish
va ularni bank aktivlarini tasarruf etish, jumladan, kredit mablag larini taqsimlash
ʻ
imkoniyatidan mahrum etishni talab qiladi.
Iqtisodiyot uchun imkoniyatlar
Hozirgi inqiroz davrida O zbekiston iqtisodiyoti ko plab qiyinchilik
ʻ ʻ
va muammolarga duch kelmoqda va bundan keyin ham duch kelishi mumkin. Biroq
mazkur vaziyatdan imkon qadar samarali foydalanish zarur bo lgan imkoniyatlar
ʻ
oynasini ham ochadi. Inqiroz narsalarning odatiy usuli keskin o zgarishiga yordam
ʻ
beradi, ya ni bozordagi yangi o yinchilar ko proq imkoniyatlarga ega bo ladi.
ʼ ʻ ʻ ʻ
O zbekistonning Rossiya bozoriga meva-sabzavot mahsulotlari eksporti
ʻ
ko payganini misol qilib keltirish mumkin. Masalan, Rossiya restavratorlar
ʻ
va mehmonxona xo jaliklari federatsiyasi allaqachon O zbekiston meva-sabzavot
ʻ ʻ
va vinolariga qiziqish bildirgan .
Ikki davlat vakillarining uchrashuvi chog ida to g ridan-to g ri yetkazib berish
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
bo yicha shartnomalar tuzish bilan ikki tomonlama tadbir o tkazish bo yicha
ʻ ʻ ʻ
kelishuvga erishildi. Mart oyi boshida Rosselxoznadzor O zbekistondan pomidor
ʻ
va qalampir olib kirishga qo yilgan cheklovlarni bekor qildi. Sanksiyalar ostida
ʻ
Rossiya o z yetkazib beruvchilarini diversifikatsiya qilishdan ko proq manfaatdor
ʻ ʻ
bo ladi. Shu fonda O zbekiston jozibador hamkordek ko rinadi.
ʻ ʻ ʻ
Yana bir misol — to qimachilik sanoati. G arb sanksiyalari Rossiyada maktab
ʻ ʻ
formasini ishlab chiqarish uchun mato sotib olishda qiyinchiliklar tug dirmoqda.
ʻ
Tatariston Respublikasi rahbari Rustam Minnixanov turli mamlakatlar, jumladan,
O zbekistondan to qimachilik mahsulotlarini yetkazib beruvchilar bilan logistika
ʻ ʻ
sxemalari qurilishini aytdi .
Qurilish sohasida hamkorlik qilish masalasi ham kun tartibida. Rossiya G arb
ʻ
sanksiyalari tufayli bu sohada qiyinchiliklarga duch kelmoqda, shu bois boshqa

36davlatlar bilan hamkorlikka qiziqish bildira boshlagan. Rossiya qurilish vaziri Irek
Fayzullin va O zbekistonning Rossiyadagi elchisi Botirjon Asadov o rtasidagiʻ ʻ
uchrashuvda O zbekiston qurilish materiallarini Rossiya bozoriga eksport qilish,
ʻ
shuningdek, kadrlarni jalb qilish imkoniyatlari muhokama qilindi. “ Коммерсантъ ”
nashrining yozishicha , Rossiya qurilish materiallari bozori obyektiv omillar ta sirida
ʼ
tovarlarni jo natish va
ʻ import qilinadigan qurilish materiallari narxining keskin oshishi
bilan bog liq muammolarga duch kelmoqda.
ʻ
O zbekiston 24-fevraldan keyin hukumatdan iqtisodiy zarba oqibatlarini
ʻ
yumshatish uchun tegishli choralar ko rishni talab qiladigan inqiroz davriga kirdi.
ʻ
Hozirgi inqirozdan iqtisodiyotdagi eski va allaqachon dolzarb muammolarni hal
qilish imkoniyati sifatida foydalanish kerak. Kelgusida o rtacha yuqori o sish
ʻ ʻ
sur atlarini saqlab qolish uchun ko plab sohalardagi islohotlarni, butun iqtisodiyotni
ʼ ʻ
va uning samaradorligini ta minlash mexanizmlarini qayta qurishni davom ettirish
ʼ
va jadallashtirish zarur.
Har qanday iqtisodiy inqiroz tizimning zaif tomonlarini ochib beradi, mamlakat
esa undan zarbalarga chidamliroq va jahon bozorlarida raqobatbardosh bo lish uchun
ʻ
foydalanishi kerak.

37 Xulosa
Xulosa qilib, shuni aytib o`tish mumkinki, yuqorida aks ettirilgan har bir
mamlakat bozor iqtisodiyotiga o`tish rejimining turli fazalarida bo`lganlari uchun,
mazkur davlatlardagi iste`mol va chakana narxlari orasidagi farqlar ichki va tashqi
omillar ta`sirida juda o`zgaruvchandir.
Inflyatsiyaning har tomonlama avj olib ketishi mamlakatda sotsial va iqtisodiy
jihatdan qarama-qarishliklar yuzaga kelishiga olib keladi. Shuning uchun, davlat
iflyatsiyaning oldini olish, pul muomalasini barqarorlashtirish chora-tadbirlarini ishlab
chiqadi. Inflyatsiyaga qarshi kurashning asosiy shakllari: pul islohati va inflyatsiyaga
qarshi siyosat hisoblanadi. Pul islohati deb, muomalasini barqarorlashtirish maqsadida
davlat tomonidan pul tizimini o`zgartirishga aytiladi. Jahon amaliyotida pul islohati
metall pul muomalasi davrida, ikkinchi jahon urushidan keyin – oltin deviz, oltin
dollar muomalasi davrida o`tkazildi.
Inflyatsiyani ushlab turish uchun, eng avvalo, uning iqtisodiyot uchun naqadar
muhimligini, mexanizm va omillarning harakatga keltirishlarini anglash lozim. Soliq
siyosatining inflyatsiyaga real ta`siri. Bozor iqtisodiyoti sharoitida inflyatsiya
mavjudligi tabiyi bo`lgani kabi, mamlakatning «soliq infratuzilmasi»da ham
inflyatsiyaning qay darajada bo`lishi olib borilayotgan chora-tadbirlarga bog`liqdir.
Inflyatsiyaning o`sish ko`rsatkichini 7-9 foiz darajasida saqlab turish
mo`ljallanmoqda. Inflyatsiya va uning rivojlanishi alohida olingan mamlakatda
ma`lum xususiyatlarga ega bulishi mumkin. Hozirgi davr inflyatsiyasi, utgan davr
inflyatsiyasidan fark kiluvchi xususiyatlarga zga. Oldingi inflyatsiyalar vaktinchalik
bulib, ular odatda urush vaktida harbiy xarajatlarni koplash uchun kogoz pullar
chikarilishi natijasida yuzaga kelgan. Biror daromad olmasdan turib, ya`ni ishlab
chikarish va tovarooborot sur`atlarini oshirmasdan, yoki bu kursatkichlar kamayib
ketgan holda davlat tomonidan buladigan xarajatlarni moliyalashtirishning asosiy
yullaridan biri kogoz pullarni muomalaga chik;arishdan iborat bulgan. Natijada
muomalaga chikarilgan pullar, muomala uchun zarur bulgan oltin mikdoridan oshib

38ketgan va pulning real kiymati uning nominal kiymatidan tushib ketgan, ya`ni,
xakikatda pul birligi uzida kursatilganidan kam oltin mikdorni ifoda kila boshlagan.
Oxirgi yillarda inflyatsiya tez-tez uchrab turadigan jarayon bulib sifati ham uzgarib
bormokda. Buning sababi shundaki, hozirgi kunlardagi inflyatsiya: birinchidan,
uzluksiz baholarning oshishiga; ikkinchidan pul muomalasi konunining buzilishi
natijasida umumxujalik mexanizmining ishdan chikishiga olib keladi. XX asr
inflyatsiyasining asosiy sababi tovar kamyobligigina bulib kolmasdan, ishlab chiqarish
va kayta ishlab chikarishda krizislar mavjudligi bilan ifodalanadi. Xozirgi davr
inflyatsiyasi birinchidash; pul talabining tovar taklifidan oshishi natijasida pul
muomalasi konunining buzilishi; ikkinchidan; - ishlab chikarishga ketadigan xarajatlar
salmogining usishi natijasida tovarlar bahosining oshishi va shu sababli pul
massasining ortib borishi bilan ifodalanadi.
Iqtisodiyoti bozor munosabatlariga o`tayotgan mamlakatlarda inflyatsiyaga
qarshi kurashish va milliy pul tizimini mustaxkamlash uchun asosan quyidagi chora-
tadbirlar amalga oshirish lozim:
- milliy iqtisodiyotni sog`lomlashtirish, investitsiya faoliyatining tushib ketishini
bartaraf etish va iqtisodiy rivojlanishning oqilona darajasini ta`minlash;
- raqobatbardosh, yuqori texnologik ishlab chiqarishni tashkil etish va uni
rivojlantirish maqsadida davlat strategiyasini ishlab chiqish hamda uni amalga
oshirish;
- xalq iste`mol tovarlarini ishlab chiqaruvchi korxonalarda ishlab chiqarish
fondlarining tarkibini o`zgartirish va unda zamonaviy texnika hamda texnologiyalarni
joriy etish;
-tijorat banklarining investitsiya va kredit faoliyatini rag`batlantirish;
- soliq tizimini takomillashtirish va ushbu yo`nalishda asosiy e`tiborni
soliqlarning rag`batlantiruvchi funktsiyasiga qaratish;
- davlat tomonidan kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni qo`llab-quvvatlash;
- mamlakat ichida mahsulotlar, valyuta, kredit er, ko`chmas mulk, mehnat va

39Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati
1. O`zbekiston Respublikasi Konsitutsiyasi T. 2023 yil
2. 2017-2021 yillarda O`zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta
ustuvor yo`nalishi bo`yicha Xarakatlar strategiyasini “Xalq bilan muloqot va inson
manfaatlari yili” da amalga oshirishga oid Davlat dasturini o`rganish bo`yicha ilmiy-
uslubiy risola. T.: 2017y
3. O`zbekiston Respublikasi Prezdentining “O`zbekiston Respublikasini
yanada rivojlantirish bo`yicha Harakatlar strategiyasi to`g`risida” gi 07.02.2017 yil.
№PF- 4947-sonli Farmoni.
4. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti shavkat Mirziyoevning oliy Majlisga
Murojaatnomasini o‘rganish va keng jamoatchilik o‘rtasida targ‘ib etishga
bag‘ishlangan ilmiy-ommabop qo‘llanma [Matn]. – T.: «Ma’naviyat», 2019. – 312 bet.
5. Mirziyoyev SH.M, Erkin va farovon, demokratik 0`zbekiston davlatini
birgalikda barpo etamiz. Toshkent, “O`zbekiston”, 2016 yil, 56 bet.
6. Mirziyoyev SH.M. Qonun ustvorligi va inson manfaatlarini ta`minlash-
yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi, Toshkent, “O`zbekiston”, 2017 yil, 48
bet.
7. Mirziyoyev SH.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan
birga quramiz. Toshkent, “O`zbekiston”, 2017 yil, 488 bet.
8. Mirziyoyev Sh. Erkin va farovon demokratik O`zbekiston davlatini
birgalikda barpo etamiz. T.: O`zbekiston. 2017y
9. Shodmonov Sh.Sh., G`afurov U.V. Iqtisodiyot nazariyasi (darslik). - T.,
«Iqtisod- moliya» nashriyoti, 2017-728 b
10. Topildiyev S.R., Egamberdiev K.F., “Iqtisodiyot nazariyasi” O`quv-
Uslubiy qo`llanma. T.: 2016.
11. O`zbekiston respublikasi prezidentining “Pul-kredit siyosatini yanada
takomillashtirish chora-tadbirlari to`g‘risida”gi PQ-3272-son sonli Qarori

4012. Omonov A.A., Qoraliyev T.M. Pul, kredit va banklar. T.: “IQTISOD-
MOLIYA” 2020 y
13. Toymuxamedov I.R. «Bank ishi» ma`ruza matni, TDIU. 2010 y
14. Tojiev R.R., Yakubova Sh. «Xalqaro valyuta-kredit munosabatlari»
ma`ruza matni. TDIU.2010 y
15. X.S. Xadjaev, I.A. Bakiyeva, Sh.Sh. Fayziev. Makroiqtisodiyot (O’quv
qo’llanma) - T.: TMI, 2014, 268 bet.
16. G.X. Nazarova. “Makroiqtisodiyot” fanidan ma’ruzalar matni. T.:
Toshkent Moliya instituti, 2017-yil, 243 bet.
Internet resurslari:
17. www.stat. uz
18. www.gov.uz
19. www.google.uz
20. www.statistics.com
21. www.acca.org
22. www.ziyonet.uz – ta`lim portali.
23. https://fayllar.org/

Inflyatsiya va uning namoyon bo’lish shakllari

Sotib olish