Infratuzilmasini loyihalash va tashkil etishda biznes rejani asosiy qismlar va tuzilmasini xususiyatlari - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	85.7KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	03 Iyun 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Nurali Axmedov

Ro'yxatga olish sanasi 24 Oktyabr 2024

12 Sotish

Infratuzilmasini loyihalash va tashkil etishda biznes rejani asosiy qismlar va tuzilmasini xususiyatlari

Sotib olish

Infratuzilmasini loyihalash va tashkil etishda biznes rejani asosiy
qismlar va tuzilmasini xususiyatlari
Mundareja:
Kirish 3
Asosiy qism 5
I BOB. INFRATUZILMANING XUSUSIYATLARI VA BIZNES
REJASIDA O‘Z O‘RNINI TOPISHI
1.1 Biznes rejaning asosiy qismlari 7
1.2 Risklarni baholash va xavfni boshqarish 11
1.3 Biznes rejasining tuzilmasi va tashkil etish 16
II BOB. BIZNES-REJA , UNING MAZMUNI VA ISHLAB CHIQISH
TARTIBI
2.1 Biznes-reja, uning mazmuni va ishlab chiqish tartibi 21
Xulosa 35
Foydalangan adabiyot 36
1

Kirish
Infratuzilma ( lotincha : infra — „ostida“) — ishlab chiqarish va tovar
muomalasi,
shuningdek, inson hayot faoliyati uchun zarur bo lgan me yoriy ʻ ʼ
sharoitni
ta minlashga xizmat kiluvchi turli-tuman yordamchi xizmat ko rsatuvchi ʼ ʻ
sohalar
(tashkilot, korxona va muassasa) majmui; nomoddiy ishlab chiqarish
sektori.
Infratuzilma xizmatlari moddiy shaklga ega bo lmagan tovarlar bo lib, ular ʻ ʻ
hayotiy
ehtiyojlarni qondiradi. Infratuzilma zaruriy shart bo lganidan uning ishlab ʻ
turishini
ta minlashga iqtisodiy resurslarning bir qismi jalb etiladi. Infratuzilma ʼ
xizmat
ko rsatish sohasiga ko ra ishlab chiqarish infratuzilmasi (ishlab chiqarish ʻ ʻ
ga
xizmat ko rsatuvchi sohalar ʻ — yuk tashish transporti, elektr va issiqlik
ta minoti,
yo l xo jaligi, suv xo jaligi, ombor xujaligi, ilmiy konstruktorlik xizmati, ʼ ʻ ʻ ʻ
axborot
xizmati va boshqalar) va ijtimoiy-maishiy infratu-zilma (aholiga xizmat
ko rsatib,
uning ehtiyojini qondiruvchi sohalar ʻ — maorif, sog liqni saqlash, ʻ
jismoniy
tarbiya va sport, maishiy xizmat va boshqalar) ga ajraladi. Infratuzilma
xizmati
tovar bo lganidan oldi-sotdi etiladi. Uning asosiy vazifasi insonga xizmat ʻ
ko rsatish,
ammo bu ish pulli, bepul va imtiyozli tarzda bajarilishi mumkin. ʻ
Infratuzilma
xizmatlarini harakteriga ko ra guruxlaganda ʻ bozor
infratuzilmasi ajralib
turadi. Chunki unda bozor munosabatlarini amalga
oshiruvchi
xizmatlar ko rsatiladi. Qaysi darajada xizmat ko rsatilishiga ko ra, ʻ ʻ ʻ
korxona,
tarmoq ishlab chiqarish majmualari va hududiy infratuzilma ham mavjud.
Infratuzilma
sohasida yaratilgan xizmatlar ishlab chiqarish va inson uchun naf
keltiradi.
Infratuzilma xizmat ko rsatishini tashkil etish uchun mablag lar ʻ ʻ
sarflanadi.
Shuning uchun ularni hisoblash mumkin va ular yalpi milliy
mahsulot tarkibiga
kiritiladi. Infratuzilma ni yaratuvchi mehnat ham unumli
hisoblanadi.
Infratuzilma ning samaradorligi ko rsatilgan xizmatlarning sarf- ʻ
harajatlarga
nisbati orqali aniqlanadi
Biznes
reja — bu kompaniyaning faoliyatini tashkil etish, uning rivojlanish
istiqbollari
va muammolarini hal qilish yo‘llarini ko‘rsatuvchi hujjatdir. U
ko‘pincha
yangi biznesni boshlash, investitsiya jalb qilish yoki mavjud biznesni
kengaytirish
uchun ishlab chiqiladi. Biznes rejasining asosiy maqsadi —
2

kompaniyaning kelajakdagi faoliyatini aniq va aniq rejalashtirish va investorlarni
jalb
qilishdir. Infratuzilma loyihalari, o‘z navbatida, biror hududda iqtisodiy
faoliyatni
tashkil qilish va rivojlantirish uchun zarur bo‘lgan jismoniy va texnik
infratuzilmani
o‘z ichiga oladi. Bu, o‘z navbatida, biznes rejasini tuzishda alohida
e'tibor
talab etadi.
Bugungi
kunda rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlar tajribasidan shuni
kuzatish
mumkinki, davlat-xususiy sheriklik munosabatlari aholi turmush
farovonligini
yaxshilash, mamlakat infratuzilmasini rivojlantirish va
pirovardida,mamlakatlar
iqtisodiy taraqqiyotini ta minlashda muhim o rin ʼ ʻ
tutmoqda.
Shuning uchun, bugungi kunda davlatxususiy sheriklik amaliyotini
mamlakat
iqtisodiyotida kengroq joriy etish, davlat-xususiy sherikchilik
munosabatlariga
xususiy investorlarni qiziqishini oshirish, xususiy investorlarning
infratuzilma
loyihalarini moliyalashtirishdan oladigan daromadliligini oshirish va
bu
orqali mamlakat iqtisodiyotini rivojlantirish dolzarb hisoblanadi. Davlat-
xususiy
sheriklik amaliyotida muvaffaqiyatli xorij mamlakatlari tajribasini
o rganish,
mamlakatimizda qo llanishi mumkin bo lgan jihatlarni tahlil qilish, ʻ ʻ ʻ
iqtisodiyotimiz
uchun xos bo lgan jihatlarni joriy etish muhim hisoblanadi. ʻ
Mamlakatimiz
iqtisodiy taraqqiyotida muhim bo lgan sohalar, sog liqni saqlash, ʻ ʻ
ta lim,
transport, energetika sohalarida davlat-xususiy sheriklik amaliyotini yanada ʼ
kengroq
joriy etish, xususiy investorlarni kengroq jalb etish, loyihalarni
moliyalashtirishda
xususiy investorlar mablag laridan foydalanish muhim ʻ
ahamiyat
kasb etadi O‘zbekistonda ta’lim, sog‘liqni saqlash, kommunal xo‘jalik,
energetika,
transport, axborot kommunikatsiya texnologiyalari kabi sohalarni
rivojlantirish
dolzarb bo‘lib turgan ayni vaqtda davlat-xususiy sheriklik
munosabatlari,
ijtimoiy muhim infratuzilma loyihalarini amalga oshirishda xususiy
sektor
mablag‘laridan foydalanish borasidagi islohotlarga qaramasdan, sohaga
xususiy
sektor mablag‘larini yo‘naltirish darajasi pastligicha qolmoqda.
Mamlakatimizda
2026-yilgacha xorijiy va mahalliy investitsiyalarni jalb etish
strategiyasini
amalga oshirish va bunda davlat-xususiy sheriklik asosida
energetika,
transport, sog‘liqni saqlash, ta’lim, ekologiya, kommunal xizmatlar,
3

suv xo‘jaligi va boshqa sohalarga 14 milliard AQSh dollarga teng investitsiya jalb
etish
[1], hamda, davlat va biznesning hamkorligini zamonaviy shakllarda tashkil
etish,
loyihalarni moliyalashtirish mexanizmlarini aniqlash, ijtimoiy ahamiyatga
ega
bo‘lgan vazifalarni o‘zaro manfaatli sharoitlarda tezkorlik bilan hal etish,
shuningdek,
davlat-xususiy sheriklik tizimini samarali boshqarish va
muvofiqlashtirishni
talab etmoqda. Bu esa davlat va xususiy sheriklik amaliyotida
moliyaviy
munosabatlarni takomillashtirish bo‘yicha ilmiy-tadqiqotlarni keng
amalga
oshirish zaruriyatini belgilaydi.
Asosiy qism
Davlat
va xususiy sheriklik (DXSh) - “xususiy sherik va davlat o‘rtasida
davlat
mulki yoki xizmatlarini taqdim etish bo‘yicha uzoq muddatli shartnoma
bo‘lib,
bunda xususiy tomon muhim ish haqi to‘lovi, faoliyat natijasi bilan bog‘liq
risk
va boshqaruv mas’uliyatini o‘z zimmasiga oladi” deb ta’riflanadi. (Jahon
banki,
2019 yil). DXShning ildizlarini Leybenshteyn (1966) bilan bog'lash
mumkin,
u «X-samaradorlik» tushunchasini kiritdi, davlat va xususiy firmalar
o'rtasidagi
unumdorlikdagi farqlarni mehnatni boshqarish munosabatlari, tashkiliy
tuzilmalar,
rag'batlantirish kabi nomoddiy «X-omillar» bilan bog’liq holda bunday
amaliyotning
samaradorligini o‘rgangan. Leybenshteynning takliflariga muvofiq,
DXSH
hukumatlar va xususiy korxonalar uchun ularning faoliyatida yuzaga
keladigan
samarasizlikni kamaytirish uchun zarur bo'lishi mumkin. Darhaqiqat,
davlat-xususiy
sheriklik loyihalari infratuzilma investitsiyalari uchun kapital
miqdorini
va xususiy sektor tajribasidan foydalanish orqali faoliyat samaradorligini
oshirishi
mumkin, ammo bunday jarayonlar har doim ham har bir DXSH loyihasi
uchun
avtomatik ravishda amalga oshirilmaydi. Davlat investitsiyalarining klassik
shaklida
infratuzilma loyihalari mamlakatlarning soliq va davlat qarzi vositalari
tomonidan
moliyalashtiriladi va infratuzilma aktiviga to‘liq egalik qiladi.
Hukumat
nafaqat infratuzilma ob'ektini quradi, balki u o'zi yoki ba'zi pudratchilar
yordamida
aholiga xizmatlar ko'rsatadi. Biroq, Davlat investitsiyalari jarayonida
muqobil
usullardan foydalanish mumkin. Ya'ni infratuzilma loyihasini qurish
xususiy
pudratchi tomonidan amalga oshirilishi mumkin. Mamlakatda davlat
4

investitsiyalarining, klassik shaklida, qurilishdan to ekspluatatsiya qilishgacha
bo'lgan
loyihalarning to'liq tavakkalchiligini o'z zimmalariga olishsa, DXSH
munosabatlarida
daromad olishni maqsad qilgan xususiy investor risklarning katta
qismini
o'z zimmasiga oladi Tahlillar shuni ko'rsatadiki, iqtisodiy va infratuzilmaga
bo’lgan
talabning oshib borishi davlatning DXSh munosabatlarini kengayishiga
ta’sir
qiluvchi eng muhim omil hisoblanadi. Davlat qarzi darajasi va infratuzilmaga
bo'lgan
talab DXShni kengayishiga eng ko’p ta’sir qiluvchi omillar hisoblanadi.
DSXHlarning
potentsial iqtisodiy foydalari ko'p hollarda ularni asoslash uchun
keltirilgan
eng muhim sabablardan biri hisoblanadi [9]. Keltirilgan tadqiqotlarga
suyangan
holda etirof etish mumkinki, iqtisodiy rivojlanishiga to‘sqinlik qilishi
mumkin
bo‘lgan asosiy omillardan biri sifatida infratuzilma tarmoqlarining
rivojlanishiga
moliyaviy resurslarning yetishmasligi hisoblanadi. Shuningdek,
iqtisodiyot
tarmoqlarida infratuzilma ob’ektlarini rivojlantirish va modernizatsiya
qilish
bo‘yicha zarur investitsion loyihalarni amalga oshirish uchun xususiy
investitsiyalarning
salmog‘ining yetarli darajada emasligi va zamonaviy
texnologiyalarni
jalb etish darajasining pastligi asosiy muammolardan
hisoblanganligi
mazkur yo‘nalishdagi tadqoqitlarni amalga oshirish lozimligini
taqozo
etadi va muhim ilmiy ahamiyat kasb etadi.
5

I BOB. INFRATUZILMANING XUSUSIYATLARI VA
BIZNES REJASIDA O‘Z O‘RNINI TOPISHI
1.1 Biznes rejaning asosiy qismlari
Biznes rejasining tarkibi va tuzilmasi har bir loyiha yoki tashkilot uchun
alohida
bo‘lishi mumkin, ammo umumiy ravishda quyidagi qismlarga bo‘linadi:
Biznes
rejasining qisqacha va samarali tavsifi. Bu qismda loyiha maqsadlari,
muhim
moliyaviy ko‘rsatkichlar va loyihaning umumiy tasviri keltiriladi.
Investorlar
yoki boshqa qiziqqan tomonlar uchun biznes rejasining ajralmas
qismidir.
Loyihaning
Tasnifi va Maqsadlari. Ushbu bo‘limda infratuzilma loyihasi yoki
biznesning
asosiy maqsadlari, uning ahamiyati va qanday vazifalarni hal qilishiga
oid
ma'lumotlar beriladi. Masalan, yangi infratuzilmaning ijtimoiy va iqtisodiy
ta'siri
haqida so‘z borishi mumkin.
Bozor
Tahlili va Tahliliy Tadqiqotlar. Bu bo‘limda bozorni o‘rganish,
raqobatchilarni
tahlil qilish, mijozlarni aniqlash va bozor tendentsiyalarini
o‘rganish
kabi tahliliy ishlar amalga oshiriladi. Shuningdek, infratuzilma loyihalari
uchun
ehtiyojlarni baholash ham muhim hisoblanadi.
Tashkiliy
Tuzilma va Xodimlar. Infratuzilma loyihalarini amalga oshirish
uchun
zarur bo‘lgan xodimlar va ularning roli haqida ma'lumot beriladi.
Loyihaning
tashkilot tuzilmasi, rahbarlar va boshqaruv jamoasining tajribasi,
malakasi
haqida ham so‘z boradi.
Marketing
Strategiyasi. Ushbu bo‘limda loyihani amalga oshirish va uni
bozorda
muvaffaqiyatli targ‘ib qilish uchun kerakli marketing faoliyatlari belgilab
olinadi.
Bu reklama, PR, brending va sotish strategiyalarini o‘z ichiga olishi
mumkin.
Operatsion
Reja. Infratuzilma loyihasi qanday amalga oshirilishi, ishlab
chiqarish
jarayonlari, materiallar va resurslar bilan ta'minlash, ta'minot zanjirini
boshqarish
va boshqa amaliyotlar haqida ma'lumot beriladi.
6

Moliyaviy Reja. Loyihaning moliyaviy tomonlari, jumladan, investitsiya
miqdori,
kutilgan daromad va xarajatlar, rentabellik, xavflar va foyda tahlilini o‘z
ichiga
oladi. Bu bo‘limda o‘zgarishlar va ularning natijalari hisobga olinadi.
Davlat
byudjeti-2021 ga uni amalga oshirish uchun 17,1 trln so m va yana 1,5 ʻ
trln
so m - Prezident topshiriqlariga muvofiq hududlarni ijtimoiy-iqtisodiy ʻ
rivojlantirish
х arajatlari uchun kiritiladi. Dasturni shakllantirish va amalga oshirish
doirasida
soha vazirliklariga qo shimcha vazifalar yuklatildi. ʻ
2021
yildan boshlab bunday dasturlar doirasida quyidagi tadbirlarni
moliyalashtirish
uchun alohida satrlarda mablag lar nazarda tutiladi: ʻ
a) EIZni,
KSZni hamda to g ridan-to g ri ʻ ʻ ʻ ʻ х orijiy investitsiyalar ishtirokidagi
yirik
ishlab chiqarish loyihalarini muhandislik-kommunikatsiya infratuzilmasi
bilan
ta’minlash;
b) tuman
markazlari va shaharlarning me’moriy qiyofasini
zamonaviylashtirish
va obodonlashtirish. 2021 yilda buning uchun 1,4 trln so m ʻ
ajratiladi.
Qoraqalpog iston Vazirlar Kengashi, viloyatlar va poyta ʻ х t hokimliklari
ajratilgan
mablag lar hisobidan quyidagi ishlarni amalga oshiradi: ʻ
 tuman
markazlari, shaharlar va yirik aholi punktlarida park zonalarini
rivojlantirish,
tashqi yoritish, sug orish va drenaj tizimlarini yaratish, shuningdek, ʻ
piyoda
va velosiped yo laklarini qurish; ʻ
 har
bir tuman markazi va shaharda kamida bittadan markaziy ko chani ʻ
zamonaviy
shaharsozlik loyihalari asosida rejalashtirgan holda mukammal
ta’mirlash.
Dasturning
manzilli qismiga, birinchi navbatda, avvalgi yillardan o tuvchi va ʻ
qurilish-montaj
ishlari yakunlanmagan ob’yektlar, shuningdek, moliyaviy resurslar
bilan
to liq ta’minlanmaganligi sababli tugatilmay qolgan ob’yektlar kiritiladi. ʻ
Shuningdek,
ularni foydalanishga topshirish uchun zarur mablag lar nazarda ʻ
tutiladi.
Mudofaa va huquqni muhofaza qiluvchi organlarning moddiy-te х nika
bazasini
rivojlantirishga mazkur tashkilotlarning byudjetdan tashqari
jamg armalari
hisobidan mablag lar ajratilishi munosabati bilan, ularga ʻ ʻ
yo naltiriladigan
markazlashgan investitsiya hajmlari mos ravishda qisqartiriladi. ʻ
7

2022 yildan boshlab esa byudjet tashkilotlarining byudjetdan tashqari
jamg armalari
hisobidan amalga oshirilayotgan loyihalar ijtimoiy va ishlab ʻ
chiqarish
infratuzilmasini rivojlantirish dasturlariga kiritiladi.
Qurilish
vazirligining hududiy boshqarmalariga quyidagilarni ishlab chiqish
bo yicha
buyurtmachi funksiyalari o tkazildi: ʻ ʻ
 shaharlar
va shahar tipidagi posyolkalarining bosh rejalarini;
 qishloqlar
(ovullar) fuqarolar yig inlari hududlarini ar ʻ х itektura-rejalashtirish
jihatidan
tashkil etish loyihalarini.
Bundan
tashqari, hajmli norma ijodkorligi ishlari rejalashtirilgan:
birinchidan, ob’yektlarning
loyihaoldi va loyiha-smeta hujjatlarini ishlab
chiqish,
ularni qabul qilish tizimini hamda ushbu sohada davlat х izmatlarini
ko rsatishning
ma’muriy tartiblarini yanada takomillashtirish rejalashtirilmoqda. ʻ
Xususan:
 loyiha-smeta
hujjatlarining sifati, ishonchliligi va asoslanganligi hamda
me’moriy
va teхnik yechimlarning maqbulligi yuzasidan loyiha tashkilotlarining
javobgarligini
kuchaytirish, loyiha hujjatlarini ekspertizadan o tkazishdaʻ
ob’yektning
tavsiyaviy qiymatini emas, cheklangan qiymatini aniq belgilash;
 shaharsozlik
hujjatlari mavjud bo lmagan va moliyaviy resurslar bilan ʻ
ta’minlanmagan
ob’yektlarda qurish-montaj ishlarini amalga oshirishga yo l ʻ
qo ygan
yuridik va jismoniy shaхslarning javobgarligini kuchaytirish, shuningdek, ʻ
tegishli
vakolatlarga ega bo lmagan shaхslarning qurilish jarayoniga hamda ʻ
tasdiqlangan
loyiha-smeta hujjatlariga o zgartirishlar kiritilishiga aralashuvini ʻ
qat’iyan
taqiqlash. Zarur hollarda, ularni jinoiy javobgarlikka tortishni nazarda
tutuvchi
normalarni qonunchilikka kiritish;
 2022
yil 1 yanvardan boshlab qurilish-montaj ishlari yakunlanganligi
to g risida
qurilish sohasida hududiy nazorat inspeksiyalarining foydalanishga ʻ ʻ
ru х sati
olinmagan ob’yektlarni joriy saqlash uchun Davlat byudjetidan mablag lar ʻ
ajratmaslik;
 qurilish
sohasida elektron davlat х aridlarini joriy qilish.
8

ikkinchidan, "Davlat investitsiyalarini boshqarishni baholash (PIMA)"
tizimini
joriy etishni yakunlash ko zlanmoqda. U dastlab sinov tariqasida ayrim ʻ
tarmoqlarda
qo llaniladi, tajriba natijalari asosida bosqichma-bosqich qolgan ʻ
sohalarga
joriy etiladi.
Qurilish
va ta'mirlash ishlari har doim talabga ega bo'lgan. Doimiy ravishda
yangi
uylar qurilmoqda, eskirganlari vaqti-vaqti bilan ta'mirga muhtoj. To'g'ri
tashkil
etilgan qurilish biznesi korxona uchun barqaror foyda olish uchun birinchi
qadamdir.
Siz biznes-rejani ishlab chiqish bilan qurilish tashkilotini ro'yxatdan
o'tkazishni
boshlashingiz kerak.
Biznes-reja
- bu kelajakdagi korxonangizning barcha faoliyatini aks ettiruvchi
hujjat.
U barcha daromad va xarajatlar manbalarini aks ettiradi. Qurilish
biznesingizni
targ'ib qilish uchun siz biznes-rejani malakali ravishda tuzishingiz
kerak.
Klassik
biznes-reja bo'yicha maslahatlardan foydalaning. Hujjatning sarlavha
sahifasini
tayyorlang. Unda sizning qurilish kompaniyangizning to'liq ismini,
loyiha
tashkilotchisining ismini, rejaning shartlarini va uni tayyorlash sanasini,
kompaniyaning
aloqa ma'lumotlarini kiriting.
O'zingizning
firma uchun asosiy biznes g'oyani ishlab chiqing. Qaysi turdagi
qurilish
ishlari bilan shug'ullanmoqchi ekanligingizni tanlang: to'g'ridan-to'g'ri
binolarni
qurish yoki ta'mirlash ishlarini bajarish. Sizning rahbarligingizda qurilish
kompaniyasini
muvaffaqiyatli targ'ib qilishga yordam beradigan omillarni
ko'rsating.
Bu sizning xizmat ko'rsatish sohangizdagi past raqobat yoki boshqa
ijobiy
jihatlar bo'lishi mumkin.
Qurilish
kompaniyangiz turini ko'rsating: MChJ yoki yakka tartibdagi
tadbirkor.
Sarmoyalangan mablag'lar miqdorini va ularni qaytarish shartlarini
hisoblang.
Raqobatchilar
bilan taqqoslaganda ularning rentabelligini ko'rsatib, asosiy
xizmatlarni
va ularning xarajatlarini tahlil qiling.
9

Kompaniyani ro'yxatdan o'tkazishdan, ofis uchun binolar arenasidan, yollash
va
reklama kompaniyasidan boshlab, qurilish tashkilotini tashkil qilishning barcha
bosqichlarida
bosqichma-bosqich ishlash.
Agar
o'zingiz biznes-rejani tuzishda qiynalayotgan bo'lsangiz, sizga yordam
beradigan
maxsus idoralarga murojaat qiling. Agentlik xodimlari siz uchun biznes-
reja
ishlab chiqadi va qurilish biznesingizni muvaffaqiyatli boshlashingizga
yordam
beradi.
2010
yil boshidan buyon, agar sizning firma mahalliy o'zini o'zi boshqarish
tashkilotining
(SRO) a'zosi bo'lsa, qurilish xizmatlarini ko'rsatish uchun
litsenziyalarni
olish tartibi bekor qilindi. Sizning biznes-rejangiz SRO-da ishtirok
etishni,
kirish xarajatlari uchun moliyaviy xarajatlarga pul qo'shishni nazarda
tutadi.
1.2 Risklarni baholash va xavfni boshqarish
Loyihada
yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan xavflar va muammolarni aniqlash
va
ularni qanday boshqarish to‘g‘risida tavsiyalar beriladi.
Loyihani amalga oshirish va vaqt jadvali
Loyihaning
amalga oshirilish jarayoni, vaqt bo‘yicha bosqichlarga bo‘linadi
va
har bir bosqich uchun amalga oshirilishi kerak bo‘lgan ishlar belgilab olinadi.
Infratuzilma
loyihalari o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Ularga quyidagilar
kiradi:
Keng qamrovli resurslar talab etilishi. Infratuzilma
loyihalari katta
miqdordagi
moliyaviy va inson resurslarini talab qiladi. Shuning uchun, biznes
rejada
resurslarni taqsimlash, ularning samarali ishlatilishi haqida batafsil
ma'lumot
keltiriladi.
Davlat va xususiy sektor o‘rtasidagi hamkorlik. Ko‘p
hollarda infratuzilma
loyihalari
davlat tomonidan moliyalashtiriladi yoki davlat va xususiy sektor
hamkorligida
amalga oshiriladi. Bu holatni hisobga olib, biznes rejada hamkorlik
shartlari,
moliyaviy modeli va foydalanuvchilarni aniqlash zarur.
10

Kuzatuv va baholash tizimi. Infratuzilma loyihalari amalga
oshirilayotganda,
ularning samaradorligi va natijalari doimiy ravishda baholanishi
kerak.
Ushbu jarayonlar biznes rejasida aks ettirilishi lozim.
Barqarorlik va ekologik masalalar:
Infratuzilma
loyihalari ko‘pincha ekologik ta'sir va barqaror rivojlanish
tamoyillariga
moslashtiriladi. Shuning uchun biznes rejasida ekologik xavfsizlik,
resurslarni
tejash va barqaror rivojlanish masalalari ko‘rib chiqilishi lozim.
Mazkur
tadqiqotlarni amalga oshirishda ilmiy abstraksiyalash, tasviriy
statistika,
ekspert baholash guruhlashtirish, dinamik tahlil usullaridan
foydalanilgan.
Tahlil jarayonida statistik ma’lumotlarni to‘plash, jadval grafiklar,
bundan
tashqari tasviriy statistika ko rsatkichlari va o‘rtacha miqdorlardan ʻ
foydalanilgan.
Maqolada davlat-xususiy sheriklik munosabatlarini
moliyalashtirishda
xususiy investorlarni ishtiroki tahlil qilingan shu bilan birga
muallif
tomonidan xulosa va takliflar keltirib o tilgan.ʻ Tahlil va natijalar. Xalqaro
moliya
institutlari ko'pincha kam daromadli mamlakatlarda DXSH-ni amalga
oshirishni
qo’llab-quvvatlaydi. Masalan, soliq tushumlari cheklangan milliy
hukumatlar
infratuzilmaga sarmoya kiritish uchun boshqa muqobil manbaga ega
bo'lmasligi
mumkin. (Osiyo taraqqiyot banki, 2008; Xalqaro moliya
korporatsiyasi,
2009; Davlat-xususiy infratuzilma bo'yicha maslahat fondi, 2013;
Birlashgan
Millatlar Tashkiloti, 2009). Fikrimizcha, bunday sharoitlarda
infratuzilmani
moliyalashtirishning eng maqbul variantlaridan biri bu davlat
xususiy
sheriklik munosabatlari hisoblanadi. Rivojlanayotgan mamlakatlarda
byudjet
mablag’larini yetishmasligi, davlat qarzining balandligi, yetarli
mablag’larning
mavjud bo’lmasligi rivojlanayotgan mamlakatlarda
infratuzilmalarni
moliyalashtirishda muqobil manbalardan foydalanishga ehtiyojni
yuzaga
keltiradi. Past daromadli va rivojlanayotgan mamlakatlarda bunday
muqobil
moliyalashtirish manbalari orasida Davlat-xususiy sheriklik orqali
infratuzlmaga
investitsiylar jalb etish va moliyalashtirish amaliyoti juda keng
tarqalmoqda.
Biroq, xususiy biznes iqtisodiy-moliyaviy va siyosiy risklar yuqori
bo’lgan
muhitda, davlatxususiy sheriklik munosabatlarida ishtirok etishi uchun
11

yetarli darajada rag’batlarga ega bo’lmasa, bunday munosabatlarga qiziqishi yuqori
bo’lmaydi.
Aynan shuning davlat-xususiy sheriklikda yuzaga keladigan moliyaviy
munosabatlarni
tadqiq etish dolzarb hisoblanadi. Ushbu tadqiqot ishimizda yalpi
ichki
mahsulot, aholi jon boshiga to’g’ri keladigan daromad, davlat byudjeti,
davlat
qarzi, inflyatsiya, pul massasi kabi ko’rsatkichlarini DXSh samaradorlik
ko’rsatkichlari
va infratuzilmaga xususiy investitsiyalar salmog’iga ta’sirni
makroiqtisodiy
jihatdan tahlil qilamiz. YaIMga nisbatan DXSh loyihalari soni va
DXShga
investitsiyalar salmog’i bunday munosabatlarda tadqiq etilishi lozim
bo’lgan
muhim ko’rsatkichlar sanaladi. Dunyoda iqtisodiy-moliyaviy
munosabatlarning
globallashuvi, 2022-yilning butun dunyoda global siyosiy-
moliyaviy
keskinlashuvning kuchayganligi, mamlakatlar markaziy banklarining
pul-kredit
siyosatidagi keskin choralari, byudjet taqchilligi va davlat qarzlarining
oshishi,
natijada mamlakatda infratuzilmaga ajratilishi rejalashtirilgan mablag’lar
ko’lamining
keskin kamayishi sabab bo’lmoqda. “Infratuzlmaga davlat
investitsiyalari
salmog’ining kamayishi mamlakat iqtisodiyotiga keskin salbiy
ta’sir
ko’rsatadi, bunday sharoitda, davlat xususiy sektor uchun infratuzilmaga
qilgan
investitsiyalardan oladigan moddiy rag’batini oshirish orqali xususiy
investitsiylarni
infratuzilmani moliyalashtirishga jalb etishi lozim”. Fikrimizcha,
DXSh
munosabatlarini mamlakatda rivojlantirish orqali bunga erishish mumkin
bo’ladi.
Jahon miqyosida davlat-xususiy sheriklik loyihalarining amalga oshirilishi
yillar
kesimida tahlil qilinganda 2011-2012 yillar oralig’ida eng ko’p loy ihalar
amalga
oshirilgan loyihalar uchun xususiy investitsiyalar salmog’i ham eng ko’p
miqdorda
amalga oshirilgan. 2020-yil Covid-19 pandemiyasi paytida loyihalar
salmog’i
va xususiy investitsiylar ko’lamida tushish qayd etilgan. Jahon banki
tomonidan
taqdim etilgan ma'lumotlar bazasidan foydalangan holda, ushbu
tadqiqot
1991 va 2022 yillar oralig'ida 136 ta kam daromadli va rivojlanayotgan
mamlakatlar
o'rtasida infratuzilmada DXSh faoliyatini amalga oshiruvchi omillarni
tahlil
qilishga harakat qilinmoqda. Tahlillar ko’rsatadiki, DXSh loyihalar sonida
ham,
DXSh faoliyatida xususiy investitsiyalar miqdorida ham hal qiluvchi omil
ekanligi
aniqlandi. Davlat va xususiy sheriklik (DXSh) - “xususiy sherik va davlat
12

o‘rtasida davlat mulki yoki xizmatlarini taqdim etish bo‘yicha uzoq muddatli
shartnoma
bo‘lib, bunda xususiy tomon muhim ish haqi to‘lovi natija bilan bog‘liq
risk
va boshqaruv mas’uliyatini o‘z zimmasiga oladi” deb ta’riflanadi.
Davlatxususiy
sheriklikda moliyaviy munosabatlar samaradorligi bo’yicha
davlatning
va xususiy sherikligining samaradorliklarini alohida taqqoslangan
holda,
xususiy sherik mehnatni boshqarish munosabatlari, tashkiliy tuzilmalar,
rag'batlantirish
tizimlari xodimlarni tanlash va boshqa ko’rsatkichlarda davlatdan
ko’ra
samarali faoliyat ko’rsatishi mumkin. Bunda, DXSh davlatlar va xususiy
sektor
uchun ularning infratuzilmani boshqarishda tashkiliy tuzilmalarda yuzaga
keladigan
samarasizlikni kamaytirish uchun zarur bo'lishi mumkin. Darhaqiqat,
DXSh
xususiy sektor tajribasini qo’llash orqali infratuzilma investitsiyalari uchun
kapital
miqdorini va faoliyat samaradorligini oshirishi mumkin. Ammo bu
jarayonlar
har doim ham turli xil loyihalar uchun bir xilda samarali amalga
oshirilavermaydi.
Bunda loyiha xususiyati daromadliligi muhim ahamiyat kasb
etadi.
Shuning uchun davlat-xususiy sheriklikda infratuzlmaning turli xil
sohalariga
turlicha yondashuv zarur bo’ladi. “Iqtisodiy va ijtimoiy hayotning bir
qancha
sohalarida DXSh ning turli xil potentsial afzalliklari mavjud bo'lsa-da,
yaxshi
tashkil etilgan DXSh amali yoti tizimli va samarali moliyaviy
munosabatlarda
aks ettirilmasa, muvaffaqiyatsizlik ehtimoli muvaffaqiyat
ehtimolidan
yuqori bo'lishi mumkin”. Shuningdek, davlat-xususiy sheriklikning
muvaffaqiyatli
bo’lishida davlat moliyasining barqarorligi va bozor hajmi
infratuzilmaga
investitsiyalar ko’lamiga ijobiy ta’sir ko’rsatsa, soliq yukining
baland
bo’lishi hamda yuqori darajada inflyatsiya salbiy ta’sirini namoyon qiladi.
Milliy
va global miqyosdagi beqaror iqtisodiy va siyosiy muhitni hisobga olgan
holda,
davlatlar va xususiy firmalar infratuzilmaga xususiy investitsiyalari bo'yicha
oqilona
qarorlar qabul qilish uchun zamonaviy va dolzarb yondashuvlarga
asoslanishi
talab etiladi. Shu sababli, ushbu maqola keng qamrovli makroiqtisodiy
ma'lumotlar
to'plamidan foydalangan holda DXSh mexanizmlariga ta'sir qilishi
mumkin
bo'lgan omillarni o’rganish va tahlil qilish dolzarb hisoblanadi.
Infratuzilmani
moliyalashtirishda davlat tashqi qarzi ulushini oshib borishi va ular
13

hisobiga olingan moliyaviy resurslar ma lum bir darajada chegaralanganligi ʼ
evaziga,
davlat-xususiy sheriklik orqali xususiy investorlarning mablag’larini
infratuzilma
loyihalarini moliyalashtirish uchun yo naltirish mam ʻ akatda tashqi
qarzga
bo lgan ehtiyojni ma lum bir darajada chegaralash imkonini beradi. 2022 ʻ ʼ
yil
davomida O‘zbekiston davlat qarzi 2,9 milliard dollarga ko‘payib, 29,2 milliard
dollarni
yoki YaIMga nisbatan 36,4 foizni tashkil etdi. Davlat qarzining 90 foizdan
ortiq
qismi xorijiy valyutada jalb qilingan. 2023 yilning 1 yanvar holatiga
O‘zbekistonning
davlat qarzi 29,2 milliard dollarga etdi. Bu – mamlakat tarixidagi
eng
yuqori ko‘rsatkichdir. Davlat qarzi 2022 yil 3-choragiga nisbatan 3,1 milliard
dollarga
ko‘paygan, YaIMga nisbatan ulushi ham 2,3 foizga oshib 34,1 foizdan
36,4
foizga yetgan. Taqqoslash uchun, 2022 yilning 1 oktyabr holatiga davlat qarzi
26,2
milliard dollarni tashkil etgan. Davlat qarzining umumiy miqdori yildan yilga
oshayotgan
bo‘lsa-da, uning yalpi ichki mahsulotga nisbatan ulushi 2020 yildan
keyingi
davrda kamaygan. Jahon banki (JB) prognozlariga ko‘ra, O‘zbekiston
hukumati
o‘zining qarz olish cheklovlariga rioya qilishda davom etishi kutilmoqda.
Davlat
qarzi va umumiy tashqi qarz 2024 yil oxiriga kelib YaIMning mos ravishda
32
va 55 foizigacha bosqichma-bosqich kamayishi mumkin. Birinchidan,
O‘zbekiston
kabi rivojlanayotgan mamlakatlarda infratuzilma loyihalarini amalga
oshirish
ko‘lami doimo o‘sib boruvchi xarakterga ega. Bu kabi vazifalarni amalga
oshirish
uchun davlatda 2 ta muqobil yechim mavjud: soliqlarni oshirish yoki
tashqi
qarz va investitsiya mablag‘larini rivojlantirish rag‘batlariga putur
yetkazishi
hisobga olinsa, ko‘plab rivojlangan davlatlar ikkinchi yo‘lni tanlashni
afzal
ko‘rishadi. Ikkinchidan, kovid va postkovid davri dunyoning ko‘plab
mamlakatlarida
tashqi qarz o‘sishiga olib keldi. Xususan, ushbu omillar ta’sirida
2020
yilda qarz jalb qilish miqdori keskin oshganini (17,8 milliard dollardan 23,4
milliard
dollarga) ko‘rish mumkin. Uchinchidan, davlat byudjeti taqchilligining
oshib
borayotgani. 2022 yilda ushbu ko‘rsatkich YaIMning 3,9 foizini yoki qariyb
35
trln. so‘m tashkil etdi. 2023 yilda O‘zbekiston nomidan va kafolati ostida tashqi
qarzlarni
jalb qilish bo‘yicha yillik imzolanadigan bitimlarning umumiy qiymati
4,5
milliard dollarni tashkil qilishi, shundan davlat byudjetini qo‘llab-quvvatlash,
14

byudjet taqchilligi uchun 2 milliard (bu o‘tgan yilga nisbatan 500 milliard dollarga
kam),
investitsiya loyihalarini moliyalashtirish uchun esa 2,5 milliard dollar (bu
o‘tgan
yilga nisbatan 500 mln. dollar ko‘p) jalb qilinishi belgilangan.
15

1.3 Biznes rejasining tuzilmasi va tashkil etish
Biznes rejasining tuzilmasi va uni tashkil etish jarayoni quyidagi bosqichlardan
iborat:
Tadqiqot va tahlil:

Biznes rejasini tuzishdan avval loyihaga oid bozor va iqtisodiy sharoitlar tahlil
qilinishi
kerak. Raqobatchilarni, bozor ehtiyojlarini va mavjud infratuzilma
tizimlarini
o‘rganish zarur.
Bugungi
kunda biznes-rejalarning ko plab tasniflari mavjud. Har bir ʻ
muallifning
o'z yo'riqnomasi va ushbu tasnifni amalga oshirish mumkin bo'lgan
asosiy
nuqtalari mavjud. Ammo batafsil tahlil qilish bilan uchta asosiy yo'nalishda
tavsiflanganligini
tushunish mumkin. Albatta, bunday gradatsiyani qat'iy va qat'iy
deb
atash mumkin emas. Ammo bularning barchasi bilan siz o'zingizning biznes-
rejangizni
ishlab chiqish uchun qanday rejalashtirish turini tanlash kerakligini to'liq
tushunishingiz
mumkin, bu esa qo'yilgan vazifalarni hisobga olgan holda. Biznes-
reja
- bu firmaning biznes operatsiyalari va harakatlarini boshqaradigan reja yoki
dastur.
Bunday holdahujjatda kompaniya, taqdim etilayotgan tovarlar va xizmatlar,
ishlab
chiqarish, rejalashtirilgan sotish bozorlari, marketing, shuningdek, turli
operatsiyalarni
tashkil etish va ularning samaradorligi tahlili haqida ma'lumotlar
bo'lishi
kerak.
Biznes-reja
- bu biznesni rejalashtirish jarayonida ishlab chiqiladigan dasturiy
mahsulot.
Maqsad bo yicha biznes-rejalar turlari
ʻ
Birinchi
yo'nalish - bu tashqi manbalardan moliya olishga mo'ljallangan
biznes-reja.
Bunday manbalardan foydalanish mumkin:
 bank
krediti;
 biznes
hamkorlari yoki aktsiyadorlarining sarmoyalari;
 grant
tashkilotlaridan olingan mablag lar. ʻ
Potentsial
investorlar bajarilishi kerak bo lgan biznes-reja talablariga ega. ʻ
Bundan
tashqari, ko'pincha potentsial investorlar arizalarni to'ldirish uchun
ishlatiladigan
o'z shakllariga ega. Bunday hujjatlar standartlashtirilgan va
16

kompaniyalar ular ustida yillar davomida ishlaydi. Aslida, ular tufayli siz investor
uchun
pulni investitsiya qilishning barcha afzalliklarini mukammal ko'rsatadigan
ideal
biznes-rejani tuzishingiz mumkin.
Bundan
tashqari, faqat ichki foydalanish uchun ishlab chiqilgan biznes-reja turi
mavjud.
Bunday hujjat yuzaga kelishi mumkin bo'lgan xavflarni, shuningdek,
kelajakdagi
korxonaning xususiyatlarini ko'rsatishi kerak, jumladan:
 xususiyatlar;
 ishdagi
potentsial;
 imkoniyatlar.
Bunday
hujjatni boshqaruv vaqtida tekshirish uchun zarur bo lgan o ziga xos ʻ ʻ
yo l
xaritasi bilan solishtirish mumkin.kompaniya. Qaror qabul qilinganda aynan ʻ
shu
xaritada harakatlanishingiz mumkin.
Korxonaning
biznes-rejalari turlaridan biri alohida ajralib turadi, u allaqachon
ishlayotgan
kompaniyada biror narsani o'zgartirish zarur bo'lganda foydalaniladi.
Masalan:
 yangi
xizmat yoki mahsulotni taqdim etish;
 yangi
bo lim yoki yo nalishni ishga tushiring; ʻ ʻ
 kompaniyani
noldan qayta ishga tushiring.
Yaxshi
yozilgan biznes-reja tufayli siz istalgan natijalarga erishish uchun
qanday
harakatlar zarurligini yaxlit tushunishingiz mumkin.
Biznes-rejalarning
shunday turlari ham mavjud (rejalashtirish ufqiga qarab):
 strategik;
 qisqa
muddatli;
 oraliq
muddatli;
 uzoq
muddatli.
Bunday
hujjatlarni tuzish usullari boshqacha bo lishi mumkin. Bundan ʻ
tashqari,
ular har xil turdagi tashkilotlar va ularning segmentlari uchun ishlab
chiqilishi
mumkin. Mavjud va yangi tashkil etilgan kompaniyalar uchun amal
qiladi.
Qisqa va o rta muddatli rejalar
ʻ
17

Bu turdagi biznes-reja qisqa muddatli sifatida bir yildan oshmaydigan
muddatga
tuziladi. U har doim mavjud resurslarga asoslanadi. Shu bilan birga,
moliyaviy
va jamoaning haqiqiy holati har oy rejalashtirilgan bo'lishi kerak.
O rta
muddatli rejalarga kelsak, ular 3-5 yilga teng bo lgan davrni qamrab ʻ ʻ
olishi
mumkin. Ular korxona faoliyatining miqdoriy ko'rsatkichlarini batafsil
tavsiflaydi.
Shu bilan birga, rejalashtirishning asosiy ob'ekti - moliyalashtirishga
bo'lgan
ehtiyoj,ishlab chiqarish resurslari, ilg'or tadqiqot va ishlanmalar va
kompaniyaning
tashkiliy sxemasi.
Strategik biznes-reja
Bunday
hujjat odatda 5 yildan ortiq muddatga ishlab chiqiladi. U ancha kam
tafsilotga
ega bo lib, asosan boshqaruvning asosiy yo nalishlari va rivojlanish va ʻ ʻ
o sish
uchun belgilangan talablarga oid ma lumotlarni o z ichiga oladi. ʻ ʼ ʻ
Strategik
reja biznes-rejalarning asosiy turlarini nazarda tutadi va
kompaniyaning
missiyasiga qarab belgilanadigan uzoq muddatli maqsadlarni o'z
ichiga
oladi. Loyihani tuzishda maqsadlarga erishishning mumkin bo'lgan yo'llari
ham
hisobga olinadi.
Rejalashtirish
ufqiga ko p omillar ta sir qiladi, lekin eng muhimi kompaniya ʻ ʼ
faoliyat
yuritayotgan muhitning barqarorligidir. Xatarlar va noaniqlik sonining
ortishi
bilan rejalarni qamrab oluvchi davr qisqaradi. Albatta, rejani hatto yuqori
xavf-xatarlar
bilan ham uzoq muddatga tuzish mumkin, biroq ekspertlarning
ta'kidlashicha,
bu holda bu ko'proq tavsiyadir.
Loyiha turi bo yicha biznes-reja
ʻ
Biznes-rejalarning
ko'plab tasniflari mavjud bo'lib, ularda loyihaning ishlashi
uchun
turli shartlar u yoki bu tarzda belgilanadi. Ammo barcha tadbirkorlar biznes-
rejalarni
loyiha turi bo'yicha tasniflashni hisobga olishlari kerak. Shunday qilib,
ular
ajratishlari mumkin:
 tijorat
loyihasi;
 byudjet
(yoki shtat) loyihasi.
Ko pincha
bu yerda hisoblash, shuningdek, loyihaning ijtimoiy qismini ʻ
o rganish
kiradi. ʻ Biznes-rejaning quyidagi turlari va shakllari ham mavjud:
18

1. Kengaytirilgan.
2. Mutaxassis fikri bilan biznes-reja.
3. texnik-iqtisodiy
asoslash (tanlangan loyihaning texnik va iqtisodiy
asoslanishini
o'z ichiga oladi).
4. Biznes-reja
- taqdimot.
5. Qisqartirilgan
(ushbu biznes-reja moliyaviy hisob-kitoblarni o'z ichiga
olmaydi).
Maqsadlar va maqsadli auditoriya
Qisqacha
aytganda, biznes-reja turlarini maqsadli auditoriyaga qarab ham
tasniflash
mumkin. Menejment yoki menejerlar guruhi tomonidan ichki
foydalanish
uchun bunday hujjatni yaratish mumkin. Shuningdek, manzillar
quyidagilar
bo'lishi mumkin:
 bankirlar
kredit olayotganda;
 keyingi
moliyaviy investitsiyalar uchun istiqbolli va jozibador
kompaniyalarni
qidirayotgan investorlar;
 biznesni
kengaytirishga qaror qilgan aksiyadorlar;
 loyihaning
ijtimoiy ahamiyatini baholash vazifasi yuklangan davlat
xizmatchilari;
 loyihada
birgalikda ishtirok etishga qaror qilgan biznes hamkorlar.
Uni
ko pincha maqsadiga ko ra tasniflash mumkin, ular orasida ko pincha ʻ ʻ ʻ
quyidagilar
ajralib turadi:
 mavjud
ishlab chiqarishni kengaytirish;
 yangi
korxona yaratish;
 kompaniyaning
moliyaviy tiklanishi;
 rivojlanish
strategiyasini ishlab chiqish;
 kompaniyaning
zamonaviy ish rejasini yaratish.
Ular
tasnifni biznes ob'ektlari bo'yicha ajratadilar. Ushbu tur rejalashtirishni bir
guruh
korxonalar uchun ham, butun korxona uchun ham (ehtimolham yangi, ham
ishlayotgan
bo'ling). Investitsion loyiha biznes obyekti ham bo lishi mumkin. ʻ
Taraqqiyot standartlari
19

Xalqaro hamjamiyat biznes-rejalarni ishlab chiqishning standart usullarini
(ularning
turlari va tuzilishi boshqacha bo'lishi mumkin) tuzgan ko'plab
tashkilotlarni
e'lon qiladi. Bunday hujjatlarning afzalligi shundaki, ular faqat
tavsiyalar
shaklida tuziladi va bir vaqtning o'zida turli xil sharoitlarda (biznesning
o'ziga
xos xususiyatlari, shuningdek faoliyat mintaqasi va hajmi) tekshiriladi va
qo'llaniladi.
kompaniya, rol o'ynamang).
Eng
mashhur usullar:
1. UNIDO.
Birlashgan Millatlar Tashkilotining sanoatni rivojlantirish bo'limi.
U
sanoat rivojlanishi unchalik yuqori bo'lmagan mamlakatlarda ishlaydi. Bundan
ko‘zlangan
asosiy maqsad – hudud farovonligini oshirish. Xalqaro amaliyotda bu
texnika
eng batafsil va juda batafsil hisoblanadi. Mutaxassislar undan birinchi
marta
batafsil biznes-reja ishlab chiqish zarurati bilan duch kelgan tadbirkorlar
uchun
qo llanma sifatida foydalanishni tavsiya qiladi. ʻ
2. YETTB.
Yevropa tiklanish va taraqqiyot bankining rejalashtirish standarti
jahon
hamjamiyatida tan olingan, lekin asosan tajribali tadbirkorlar tomonidan
qo‘llaniladi.
Buning sababi shundaki, metodologiya juda ixcham bo'lib, katta
bo'limlar
asosiy fikrlarni birlashtiradi. Biznesni rejalashtirishda biznes-rejaning bu
turi
rejaning moliyaviy qismini chuqur o'rganishga qaratilgan. Shu bilan birga, qarz
mablag'lari
ayniqsa ehtiyotkorlik bilan hisobga olinadi va nazorat
qilinadi.mablag'lar.
3. KPMG.
Ushbu standart xalqaro kons alting va audit tarmog'i tomonidan
ishlab
chiqilgan. U ma lumot miqdorini aniqlashda muvozanatli yondashuvga ega. ʼ
Yuqoridagilarning
barchasi jahon hamjamiyati tomonidan tan olingan va
bugungi
kunda faol foydalanilmoqda. Ammo boshqa ko'plab usullar mavjud,
masalan:
 maishiy;
 mintaqaviy;
 sanoat.
20

Potentsial investor bo lgan institutlarga aniq belgilangan talablar bilan o z ʻ ʻ
standartlarini
chiqarishga hech kim to sqinlik qilmaydi. Hujjatni ko'rib chiqish ʻ
uchun
qabul qilish imkonini beradi.
II BOB. BIZNES-REJA , UNING MAZMUNI VA ISHLAB CHIQISH
TARTIBI
2.1 Biznes-reja, uning mazmuni va ishlab chiqish tartibi
Tadbirkorlik korxonalar
xo’jalik yuritish faoliyatining uzluksiz qismi bo’lib,
foyda
(daromad) olish va uni ko’paytirishga qaratilgan bo’ladi. Korxonalar
hayotida,
u, boqibeg’amlikka berilish , turg’unlik va isrofgarchilikni inkor qilishni
anglatadi.
Korxona rahbari yoki mutaxassis tadbirkorlik va tashabbuskorlik
“ruhiga”
ega bo’lmasa, demak, u bo’sh yoki yomon xodim, xizmatda belgilangan
soatlarni
o’tkazib o’tiruvchi shaxs hisoblanadi. Aksincha, tadbirkorlik va
tashabbuskorlik
“ruhiga” ega bo’lgan mutaxassis yoki mansabdor shaxslar ishlab
chiqarish
samaradorligini oshirish va rivojlantirish , mehnat sifatini ko’tarish va
korxonaning
oladigan daromadlarini ko’paytirish yo’llarini izlab topadilar.
Tadbirkorlikni
ko’pincha muayyan shaxsga “bog’lab qo’yadilar” hamda bu
shaxsni
tadbirkor yoki biznesmen deb ataydilar. Bundan tashqari bir guruh
shaxslardan
tashkil topuvchi jamoa tadbirkorligi ham mavjud. Bu holatni jamoa
biznesi
yoki jamoa tadbirkorligi deb atash mumkin.
Agar
yakka shaxs individual tarzda yoki kichik bir jamoa vositachilik, oldi-
sotdi,
maslahat va boshqa xizmatlar bilan shug’ullansa, u holda biznes-reja talab
qilinmaydi. Boshqa
hollarda biznes-reja yangi korxona tashkil qilish yoki biron-bir
tijorat
loyihasini amalga oshirish uchun mo’ljallanayotgan, asoslangan xatti-
harakatlarni
o’z ichiga oluvchi hujjat hisoblanadi. Uning asosiy vazifasi korxonaga
o’z
imkoniyatlarini baholash, bozordagi istiqbolni, zaruriy harajatlarni aniqlash ,
korxona
faoliyatining birinchi yillarida “suv ostidagi toshlar”ni aniqlash hamda
mazkur
faoliyat turining foydali yoki zararli ekanligini baholash ko’rsatkichlari
yordamida
hisoblashga yordam berishda deb belgilanadi.
21

Biznes - rejani tayyorlash natijasida “ Ishni nimadan boshlash kerak ?”;
“ Samarali ishlab chiqarishni qanday tashkil qilish lozim ?”, “ Birinchi foyda yoki
daromad qachon olinadi ?”, “ Investorlar va kreditorlar bilan qachon hisob - kitob
qilish mumkin ?”, “ Yuzaga kelishi mumkin bo ’ lgan xavf - xatarni qanday
kamaytirish mumkin ?”, “ Raqobatchilar bilan kurashda qanday choralardan
foydalanish mumkin ?” kabi savollarga javob olinadi .
Biznes-rejani
tuzishda quyidagi shartlarga alohida e’tibor qaratish zarur:
 biznes-reja
professional va shu bilan bir paytda sodda, bajarish uchun
tushunarli
va oson bo’lishi lozim;
 biznes-reja
investor yoki boshqa manfaatdor shaxs o’ziga kerakli
ma’lumotlarni
qidirib topishi uchun bo’limlarga (boblarga) bo’linishi lozim;
 biznes-rejani
tayyorlashda korxonaning bosh rahbari albatta qatnashishi
shart, chunki
investor , bank yoki boshqa moliya idorasi korxona rahbari
qatnashmaganligi
yoki boshqa shaxsga topshirilganligi haqida xabar topsa, biznes-
rejaning
ishonchliligiga shubha uyg’onishi mumkin;
 biznes-rejaning
ob’yektiv baholanishiga erishish kerak, ya’ni unda xatolar
va
noto’g’ri hisob-kitoblar bo’lmasligi lozim;
 biznes-rejaning
tarqatib yuborilmasligini nazorat qilish zarur , chunki unda
biznes
to’g’risidagi maxfiy ma’lumotlar joy olgan bo’ladi.
Rejalarning
har bir turi kabi biznes-reja ham, bo’lim va ko’rsatkichlardan iborat
bo’ladi.
O’ntagacha bo’limni o’z ichiga oluvchi biznes-reja mazmuni va tuzilishiga
ko’ra
eng maqbul hisoblanadi. Mavjud adabiyotlarda quyidagi bo’limlarni o’z
ichiga
oluvchi biznes-rejalar taklif qilinadi:
1. Tanlangan
biznes kontseptsiyasi.
2. Hozirgi
paytdagi holat (maqsad, vazifa va niyatlar).
3. Tashkil
qilinayotgan korxona va uning mahsulot hamda xizmatlari
tavsifnomasi.
4.
Boshqaruv (menejment).
5. Bozor
tadqiqoti va tahlili.
6. Marketing
harakatlari rejasi.
22

7. Ishlab chiqarish rejasi.
8. Tavakkalchilikni
baholash.
9. Moliyaviy
reja.
10.
Biznes-loyihaning samaradorligi.
11. Tanlangan
biznes yo’nalishining kontseptsiyasini tuzishda uning
raqobatbardoshligi
(sifat, narx, iste’molchiga etkazib berish shakli, tayyorlash
texnologiyasi
va hokazo); mablag’larga bo’lgan ehtiyojlar ; o’ziga jalb qilishning
asoslanganligi
(taklif qilinayotgan mahsulotning boshqa mahsulotlardan
afzalliklari,
mahsulot ishlab chiqarishning qaysi bosqichda ekanligi va hokazo)ga
katta
e’tibor qaratish lozim.
Maqsadlar va vazifalarni belgilash: Loyiha
maqsadlari va ularga erishish
uchun
amalga oshirilishi lozim bo‘lgan asosiy vazifalar aniq belgilanishi kerak.
Loyihani dizayni va rejalashtirish:
Infratuzilmaning texnik va jismoniy
dizaynini
ishlab chiqish, uni amalga oshirish jarayonini rejalashtirish zarur.
Moliyaviy hisob-kitoblar:
Loyihani amalga oshirish uchun zarur bo‘lgan
moliyaviy
resurslar va ularning qaytarilishi haqida aniq prognozlar berish lozim.
Risklarni baholash va nazorat:
Loyihaning amalga oshirilishida yuzaga kelishi
mumkin
bo‘lgan xatarlar va ularni boshqarish usullari haqida batafsil tahlil qilish.
Amalga Oshirish Rejasi:
Loyihaning amalga oshirilishini bosqichma-bosqich
rejalashtirish
va vaqt belgilash zarur. Bu bosqichlar davomida amalga oshirilishi
kerak
bo‘lgan ishlar va ishlatiladigan resurslar aniq ko‘rsatiladi.
Yozma
rejasiz harakat qilish mumkin. Ammo bunday tadbirkor o'rmonda
kompassiz
sayohat qilgan sayohatchiga o'xshaydi. Psixologik jihat ham bor -
qog'ozga
yozilgan narsa boshda aniqroq ifodalanadi. Ehtimol, bu har qanday
biznes-reja,
birinchi navbatda, jiddiy tahliliy ish ekanligi bilan bog'liq. Biznes
algoritmining
o'z maqsadiga ko'ra tahliliy ishi ikki xil: o'zingiz uchun va investor
uchun
biznes-reja. Ammo, bundan qat'i nazar, odam uchta omilni aniq aks ettirishi
kerak:
 o'z
imkoniyatlarining moddiy va resurslar va bilimlarda ifodalangan eng
ob'ektiv
bahosi;
23

 natijalar prognozi;
 aniq
vaqt doirasi.
Investor
uchun biznes-reja bitta muhim funktsiyani bajaradi - u begona odamni
boshqa
birovning biznesiga pul qo'yish maqsadga muvofiqligiga ishontiradi. Fikr
imkon
qadar ixcham, kuchli dalillar bilan, xatarlarni xolis baholagan holda va
mantiqiy
o‘ylangan holda taqdim etilishi kerak. Tajribatadbirkorlar uchun xavfni
biroz
kamaytirishga ruxsat beriladi. Lekin, albatta, ortiqcha va'da berishga
arzimaydi.
Reja
o zingiz uchun tuzilganda, siz taqdimot va rasmiy belgilarda barni biroz ʻ
pasaytirishingiz
mumkin. Lekin siz bir nuqtani o'tkazib yubora olmaysiz. Algoritm
iloji
boricha batafsil yozilishi kerak.
Tajribali
tadbirkorlardan yana bir maslahat: investorning pulini qanday tejash
haqida
emas, balki nimaga va qanday sarflash haqida gapirgan ma'qul.
Birinchi
bosqichda potentsial investor tizer so rashi mumkin - loyihaning eng ʻ
ixcham
tavsifi. Tizer katta bo'lmasligi kerak, ruxsat etilgan maksimal hajm 1 dan 3
sahifagacha.
Biror kishi uni 3-5 daqiqa ichida o'qishga ulgurishi kerak. Agar tizer
uni
ishontirsa, investor uchun batafsilroq biznes-reja taqdim etilishi mumkin.
Tizersiz
qilish mumkinmi? Tizersiz biznes-reja maqsadga erishishi mumkin.
Ammo
agar faqat tizer bo'lsa, unda investorlar bilan uchrashuvning samaradorligi
past
bo'ladi. Kompilyatsiya algoritmiga ko'ra, investor uchun biznes-reja ham
birinchi
bo'lishi kerak. Unga asoslanib tizer yozish oson. Bu bo limning boshqa ʻ
nomi
xulosadir.
Biznes-reja maqsadlari
Biznes-reja
- bu kelajakdagi biznesingiz uchun yo'l xaritasi. U hal qiladigan eng
mashhur
vazifalar ro yxati: ʻ
 g`oyani
xolisona baholash, kuchli va zaif tomonlarini aniqlash;
 ishga
tushirishga tayyorlanmoqda;
 mas'ul
shaxslar uchun harakatlar algoritmi;
 potentsial
investorlar uchun taqdimotrivojlantirish yoki boshlash uchun
mablag'
olish uchun;
24

 bankdan kredit olish;
 davlat
investitsiyalarini subsidiyalar yoki grantlar shaklida olish;
 biznes
istiqboli;
 maxsus
iqtisodiy maqomga ega bo lish yoki ixtisoslashgan jamoalarga ʻ
qo shilish.
ʻ
Yakka
tartibdagi tadbirkorlar duch keladigan eng keng tarqalgan muammo - bu
shaxsiy
mablag'larning etishmasligi. Bunda iqtisodiyotda moliyaviy
munosabatlarning
o'ziga xos shakli - investisiyalar vujudga keladi. Agar investor
ushbu
biznesda istiqbollarni ko'rsa, u ixtiyoriy asosda amalga oshiriladi.
Keyinchalik,
investor uchun biznes-rejani qanday tuzish kerakligi haqidagi
savolga
to'xtalamiz Taqdimot usullari
Etakchi
tashkilotlar tomonidan ishlab chiqilgan metodologiyalar. Ko'p sonli
standartlarga
qaramay, ular tuzilishda o'xshashdir. Ular ustuvorliklarda farqlanadi.
Ba'zi
standartlarni ko'rib chiqing:
 UNIDO
standarti - har bir elementning batafsil tavsifiga qaratilgan.
 TACIS
standarti. TACIS MDH mamlakatlaridagi ishbilarmonlarga texnik
yordam
ko rsatuvchi tashkilotdir. Shunga ko'ra, TACIS investorlarini jalb qilish ʻ
bo'yicha
biznes-reja texnik xavflarga maksimal darajada e'tibor qaratishi kerak.
 YETTB
andozasi. YeTTB asosan sanoat tarmoqlarini moliyalashtiradi.
To'g'ridan-to'g'ri
moliyalashtirish ham, YeTTBning boshqa hamkor banklari orqali
ham
qo'llaniladi. Investitsiyalarning sanoat yo'nalishini hisobga olgan holda,
investor
nuqtai nazaridan biznes-rejaning asosiy bo'limi xavf tahlili va SWOT
tahlilidir.
 BFM
Group kons alting kompaniyasi shablonida xavf-xatarni
ta'kidlaydiqo'shilgan
qiymat va moliyaviy biznes modellari.
 KPMG
xalqaro kons alting kompaniyasi shabloni. Kompaniya audit va
boshqa
biznes kons alting bo'yicha ixtisoslashgan bo'lib, bu ularga biznesni
rivojlantirishda
boshqa mavqega ega bo'lish imkonini beradi. Shunday qilib,
25

investor nuqtai nazaridan KPMG standarti bo'yicha biznes-rejaning asosiy bo'limi
bozor
tahlili va mahsulotni ilgari surish yo'llari hisoblanadi.
Bundan
tashqari, VEB, Sberbank, FRP va Rosselxozbank standartlari keng
qo'llaniladi.
Eng kentarqalgani UNIDO standartidir. U 1978-yilda ishlab chiqilgan
va
bugungi kunda ham dolzarbdir.
Biznes-reja tuzilishi
Investor
uchun biznes-rejani ishlab chiqish qaysi standartga muvofiq amalga
oshirilishidan
qat'i nazar, quyidagi fikrlarni batafsil ko'rib chiqish kerak:
 biznes
tushunchasi;
 loyiha
tavsifi;
 jamoa
- mas'ul shaxslar, ularning malakasi, tajribasi va biznesiga qarashlari;
 bozor
tahlili;
 marketing,
tarqatish va sotish;
 xavflar;
 ishlab
chiqarish rejasi;
 investitsiya
rejasi;
 moliyaviy
reja.
Ushbu
elementlarning har biri biznesning ajralmas qismidir. Shuning uchun
investor
uchun biznes-reja loyihasi har bir bandni batafsil ko'rib chiqishni talab
qiladi.
Biznes konsepsiyasi
Biznes
tushunchasi ostida turli talqinlar taqdim etiladi. Xulosa qilib aytadigan
bo'lsak,
kontseptsiya - bu sizning biznesingizning jamiyatdagi roli haqidagi shaxsiy
tushunchangiz,
qarashingiz. G'arbda kontseptsiya biroz oldinga bordi. Birinchi
yillardan
boshlabjoriy asrda uning ijtimoiy roli u yerdagi biznes uchun dolzarbdir.
Biznes
faqat ta'sischilarga foyda keltirish bilan cheklanmasligi kerak, deb
ishoniladi.
Bu nafaqat iste'molchi muammolarini hal qilishi kerak. Kompaniya
ijtimoiy
muammolarni hal qilishda ishtirok etishga, o'z nuqtai nazariga ega
bo'lishga
va atrof-muhitni yaxshilashga munosib hissa qo'shishga da'vat etiladi.
26

Bunday chora-tadbirlar bir qarashda marketing hiylasiga o xshaydi: savdo ʻ
kompaniyasi
nogiron bolalarni qo llab-quvvatlash aksiyasini o tkazmoqda va ʻ ʻ
boshqalarni
ham befarq qolmaslikka chaqirmoqda. Ammo kontseptsiya sizning
kompaniyangiz
doimo amal qiladigan insonparvarlik g'oyasidir. Shuning uchun u
nafaqat
foyda olish, balki ba'zi muammolarni hal qilishni ham maqsad qiladi.
MDH
mamlakatlarida bu g oya yirik korporatsiyalar tomonidan endigina ʻ
o zlashtirilmoqda.
O'rta va kichik biznes vakillari uchun, ayniqsa startap ʻ
bosqichida
u yoki bu g'oyaning ashaddiy tarafdori bo'lish shart emas. Ammo
biznes-rejani
investorga taqdim etish kompaniya qanday ijtimoiy muammoni hal
qila
olishi haqida o'ylashdan boshlansa, ortiqcha bo'lmaydi.
Loyiha tavsifi
Ushbu
bo'limda kompaniya haqida, agar u allaqachon mavjud bo'lsa, eng
batafsil
ma'lumotlar bo'lishi kerak. Agar hali bo'lmasa, unda siz tadbirkorning
qarashlarini
ochib berishingiz kerak. Mavjud kompaniyalar uchun ushbu bo'lim
ishlarning
joriy holati, tarix, amalga oshirishning o'tgan bosqichlari va bu natijalar
qanday
qo'llab-quvvatlanishi haqida gapirish uchun foydalidir.
Birinchi
sotuvlar natijalari, tarqatish kanali vabirinchi savdodan foyda.
Kompaniyani
rivojlantirish jarayonida yuzaga kelgan tanqidiy vaziyatlarga va
ulardan
chiqish yo'llariga e'tibor qaratish lozim. Bu investor uchun biznes-rejani
qanday
yozish kerakligi haqidagi savolning muhim nuqtalaridan biridir. Ushbu
band
natijalariga asoslanib, u siz qo'pol g'oyani emas, balki puxta ishlab chiqilgan,
istiqbolli
loyihani ilgari surayotganingizni tushunishi kerak.
Masul shaxslar
Investorning
ijobiy qaroriga ta'sir etuvchi asosiy masalalardan biri bu tadbirkor
va
uning jamoasi kimligidir. Bu bo'limni "Jamoa tavsifi", "Ijrochilar" va hokazo
deb
atash mumkin. Lekin bu bo'limdan jamoaning qanchalik professional ekanligi,
xodimlarning
to'g'ri mutaxassislar (moliyachi, marketolog, texnolog va boshqalar)
bilan
ta'minlanganligi aniq bo'lishi kerak.
Har
bir a'zoning tajribasi va muvaffaqiyatli loyihalarini ham qayd etish foydali
bo'lardi.
Jamoaning har bir a'zosi tajribaga ega bo'lishi shart emas, lekin asosiy
27

xodimlar yuqori professional bo'lishi va o'z sohasida ma'lum yutuqlarga ega
bo'lishi
kerak.
Ammo
agar gap yangi, endigina tashkil etilgan jamoa haqida ketayotgan bo lsa, ʻ
unda
bu bo limda kompaniya o z oldiga qo ygan bar va maqsadlarga erishish ʻ ʻ ʻ
yo llarini
ko rsatgan ma qul. ʻ ʻ ʼ
Investor
uchun biznes-reja yozish har bir tadbirkor uchun bajariladigan
vazifadir.
Ammo loyihani amalga oshirish jarayonida yoki hatto undan oldin u o'z
biznesining
asosiy omillarini tushunishi kerak. Kadrlar ushbu toifaga kiradi. Shuni
yodda
tutish kerakki, hatto eng istiqbolli g'oya ham ijrochilarning qobiliyatsizligi
tufayli
muvaffaqiyatsiz bo'lishi mumkin. Aksincha, mutaxassislar hatto umidsiz
g'oyalarni
ham muvaffaqiyatli amalga oshirishga qodir.
Masalan,
PayPal to'lov tizimi. Uning rivojlanish tarixini kam odam biladi.
Dastlab,
ikkita portativ kompyuter o'rtasida operatsiyalarni bajarishga imkon
beruvchi
tizimni yaratish kerak edi. G'oya muvaffaqiyatga erishmadi va bu dastur
ishlamadi.
Lekin jamoa haqiqiy mutaxassislardan iborat edi. Ularning tashabbusi
tufayli
tizimni qayta formatlash mumkin bo‘ldi – onlayn to‘lovlarni joriy etishga
qaror
qilindi. Natijada tizim aktsiyalari bir yarim milliard dollargacha o'sdi.
Bozor tahlili
Kengaytirish,
yangi bosqichga ko tarilish, hatto yangi biznes boshlash ham katta ʻ
moliyaviy
sarmoyani talab qiladi. Agar g'oya istiqbolli bo'lsa va ishlashga intilish
kuchayib
borayotgan bo'lsa, tashqi moliyalashtirishning an'anaviy modeli -
investitsiyalardan
foydalanish maqsadga muvofiqdir. Ammo investorni o'z
rejalarining
jiddiyligiga ishontirish uchun biznes-rejani qanday yozish kerak?
Buni
amalga oshirish uchun siz g'oyani turli jihatlardan tasvirlab berishingiz
kerak
bo'ladi, ularning asosiysi bozor tahlilidir. Tahlil quyidagi yo'nalishlarda
o'tkazilishi
kerak:
 Sanoat
haqida nimalar ma'lum? Ushbu bo'limda siz butun sanoatning
rivojlanishini
tahlil qilishingiz kerak: bozor hajmi, qanday tendentsiyalar paydo
bo'lmoqda,
kompaniyangiz qanday pozitsiyani egallaydi yoki egallaydi? Yig ilgan ʻ
ma lumotlar
marketing strategiyasida ham qo llaniladi. ʼ ʻ
28

 Raqobat. Biznes-reja investor uchun o'z investitsiyalari istiqbollarini
aniqlash
uchun zarurdir. Baholash mezonlaridan biri tadbirkorning raqobatchilar
haqida
qanchalik bilimga ega ekanligidir. Bu, ehtimol, talab
qiladiraqobatchilarning
kuchli va zaif tomonlarini aniqlashi kerak bo'lgan o'z
tadqiqotingizni
o'tkazing. Tadqiqot raqobatchi mahsulotining funktsional
xususiyatlariga,
narx omiliga, reklama strategiyasiga, marketing vositalariga va
boshqaruviga
to'xtalishi kerak. Bu nima uchun? Investor uchun biznes-reja yozish
bo'yicha
tadqiqot jarayonida raqobatchining zaif tomonlarini aniqlash mumkin.
Bunday
holda, sizning shaxsiy strategiyangiz ularga tayanadi.
 Maqsadli
auditoriya. Bu masalada mutaxassislar ofis tadqiqotlari bilan
cheklanmaslikni
tavsiya qiladilar. Birinchi qo'l ma'lumotlari (potentsial
iste'molchilarning
fikrlari) qanchalik ko'p bo'lsa, shuncha yaxshi bo'ladi. Amalda,
aksariyat
tadbirkorlar maqsadli auditoriya haqidagi rasmiy ma'lumotlarga
tayanadilar.
Natijada, ko'tarilish kutilmagan omillar bilan birga keladi va strategiya
amalga
oshirish jarayonida allaqachon tuzatishni talab qiladi. Javob beradigan
odatiy
savollar: potentsial mijozlar kimlar? Qanday muammolar bor?
Mahsulot/xizmatingiz
qanday yordam beradi?
 Foydalar.
Tom ma'noda o'n yil oldin, biznes kitoblari talab ortib borayotgan
joyni
izlashni maslahat bergan. Gurular erkin sanoatda biznes ochishni tavsiya
qildilar.
Lekin, bugungi voqelik shundayki, ham birinchi, ham ikkinchi omilni
topish
qiyin. An'anaviy bozorlar o'yinchilarning etishmasligidan ko'ra to'lib
ketishga
yaqinroq. Ammo tadbirkor uchun xaridorni ajablantiradigan narsa bo'lsa,
bu
to'sqinlik qilmasligi kerak.
Bu
to rtta element bo lishi kerakinvestor uchun biznes-rejani qanday yozishni ʻ ʻ
qiziqtirganlar
tomonidan diqqat bilan o'rganiladi. Amalda, bu bosqich yangi ishlab
chiqarilgan
brend uchun haqiqat testi deb ataladi. Afsuski, kompaniyalarning
aksariyati
bunga chiday olmaydi.
Marketing
Biznes-reja
sizning g'oyangiz uchun yo'l xaritasi, marketing esa mahsulot yoki
xizmat
uchun yo'l xaritasi. Shu bilan birga, jiddiy kompaniya uchun marketing
29

ishlab chiqarish jarayonining ajralmas qismiga aylanishi kerak. Bu alohida
strategiya.
Investor uchun biznes-rejani tuzishda ushbu strategiyani ham batafsil
tahlil
qilish kerak. Xususan, quyidagi savollarga javob berish kerak:
 Mintaqada
va vaqt oralig'ida talabning tahlili: ma'lum bir shaharda qanday
mahsulot
hajmini sotish rejalashtirilgan? Kelgusi yil uchun prognoz - talab qanday
o'zgaradi
va kompaniya bunday sharoitda qanday harakat qiladi? Talabga qanday
ta'sir
qilish mumkin?
 Raqobatchilar
o'z mahsuloti yoki xizmatlarini qanday targ'ib qilishadi? Bu
erda
siz yuqoridagi ma'lumotlardan foydalanishingiz mumkin. Agar batafsil tahlil
bo'lsa,
bu ma'qul.
 Talabga
qanday omillar ta'sir qiladi har qanday biznes uchun asosiy
savollardan
biri. Iloji boricha aniq aniqlash muhim: xaridorlarni mahsulotni sotib
olish
yoki sotib olmasliklariga nima majbur qiladi: narx, mavsum yoki mahsulot
sifati?
Shuningdek, ularning daromad darajasi va xaridlar chastotasini hisobga
olish
muhimdir.
 Sotish
usullari: chakana, ulgurji, onlaynmi? Shu bilan birga, usullardan qaysi
biri
maksimal foyda darajasini ta'minlashini aniqlash kerak.
 Narx
siyosati: narx nimadan iborat editovarlar? Narx va sotish marjasi
qancha?
 Yakuniy
maqsad: Marketing strategiyasi muvaffaqiyatli yoki aksincha
ekanligini
ko rsatadigan ba zi belgilar qanday? Aynan bir xil so'zlar bilan ushbu ʻ ʼ
savolni
birinchi nuqtaga qo'yish mumkin, ammo mohiyati bir xil bo'lib qoladi:
marketing
oxirida nima berishi kerak? Bu sotishning ma'lum usullarini
rag'batlantirish,
brend xabardorligini oshirish, mijozlarning sodiqligini oshirish,
uning
e'tiborini jalb qilish yoki takroriy savdo bo'lishi mumkin.
Xavflar
Xavfni
baholashda turli usullar qo'llaniladi. Eng mashhurlari:
 Monte-Karlo
tahlili;
 sezuvchanlik
tahlili;
 stsenariy
tahlili.
30

Shuningdek, risk kompaniyaning hayoti bilan chambarchas mutanosib bo'lgan
o'z
dinamikasi bilan tavsiflanadi. Xavfning eng yuqori darajasi odatda loyihaning
boshlang'ich
bosqichida sodir bo'ladi. Vaqt o'tishi bilan kompaniya kuchayib borar
ekan,
u pastga tushishga intiladi, lekin butunlay yo'qolmaydi. Biroq, oldingi
tahlilning
to'g'ri darajasi bilan xavflarni boshqarish mumkin. Agar tadbirkor
investor
uchun biznes-rejani qanday tayyorlash haqida tashvishlansa, unda bu
bandni
batafsil ishlab chiqish kerak. Aynan u asosiy baholash mezonlaridan biri
hisoblanadi.
Yuqoridagi
usullardan istalgan birini tahlil qilish uchun ishlatish mumkin. Ular
moliyaviy
biznes modelini ishlab chiqish bosqichida ham qo'llanilishi mumkin.
Agar
bunday tadqiqotlarning maqsadi haqida gapiradigan bo'lsak, ular loyihaning
turli
omillarga, masalan, narx yoki hajmga bog'liqligini vizual ravishda ko'rishga
yordam
beradi.savdo.
Shuningdek,
xavf tahlili "xavfsizlik chegarasi" kabi omilni vizual ko'rishga
yordam
beradi. Ushbu atama loyihaning odatiy shartlari o'zgarganda ma'lum
tendentsiyalarning
yuzaga kelish ehtimolini anglatadi. Misol uchun, agar mahsulot
narxi
20% ga oshsa, kompaniyaning moliyaviy ko'rsatkichlari qanday o'zgaradi?
Agar
narx, aksincha, 20% ga tushsa nima bo'ladi?
Olingan
natijalarga qarab, muqobil rejalar tayyorlanmoqda. Misol uchun, agar
narxlar
ko'tarilsa, kompaniya ish haqini oshiradi, agar narxlar pasaysa, u
investitsiyalarni
ko'paytirishga majbur bo'ladi. Bunday qarorlar boshqa nomga ega
-
kompensatsiya choralari.
Agar
loyiha allaqachon ishlayotgan bo'lsa, demak, tadbirkor xavflarni yengish
tajribasiga
ega. Ularni aks ettirish ham tavsiya etiladi. Bu bandni o rganishʻ
investorga
tadbirkorning biznes masalalarida qanchalik ehtiyotkor yoki tajribali
ekanligini
ko rsatadi. ʻ
Ishlab chiqarish rejasi
Agar
loyiha ishlab chiqarish xarakteriga ega bo lsa, bu element juda muhim. ʻ
Agar
bu xizmat yoki boshqa faoliyat bo lsa, bu bo limda ofis jihozlari, ʻ ʻ
mutaxassislarni
qo llab-quvvatlash yoki maxsus treningga ehtiyoj bor. ʻ
31

Ishlab chiqarish rejasi ikkita katta guruhdan iborat: zaruriy aylanma mablag'lar
va
aylanma mablag'lar. Birinchisi:
 ishlab
chiqarish uchun xom ashyo;
 materiallar;
 aksiya;
 yarim
tayyor mahsulotlar;
 Xarid
qilingan tovarlar uchun QQS;
 naqd
va h.k.
Soddalashtirish
uchun aylanma aktivlarga muddati bo'lgan aktivlar
kiradifoydalanish
muddati 12 oydan oshmaydi. Uzoqroq bo'lgan narsa aylanma
aktivlardir.
Xususan, bular:
 binolar
va inshootlar;
 uskunalar;
 kompaniyaning
intellektual mulki;
 uzoq
foydalanish muddati bilan naqd pul;
 kechiktirilgan
soliq aktivlari;
 moddiy
qiymatlar.
Bo'lim
shu bilan tugamaydi. Ta'minlovchilar bilan oldindan bog'lanish va
narxlar
ro'yxati bilan ularning tijorat takliflarini olish kerak bo'ladi. Agar loyiha
allaqachon
ishlayotgan bo'lsa, unda mavjud etkazib beruvchilarning raqamlari
ko'rsatilishi
kerak. Muxtasar qilib aytganda, ushbu bo'limdan investor ishlab
chiqarishdagi
asosiy jarayonlarni tushunishi kerak.
Investitsiya rejasi
Ushbu
bo'limda investor va tadbirkor o'rtasidagi moliyaviy masalalar bo'yicha
ma'lumotlar
bo'lishi kerak. Xususan, quyidagi savollarga javob berish kerak:
 kerakli
investitsiyalar hajmi, ularning jadvali;
 qanday
jihozlar kerak;
 investitsiya
shartlari;
 loyihaning
investitsiya bosqichi;
 investitsiya
bosqichida nima qilinadi va hokazo.
32

Qanday qilib investor uchun biznes-rejani qisqacha va ma'lumotni taqdim etish
uchun
qulay bo'lishi uchun tuzish kerak? Buning uchun ko plab tadbirkorlar Gantt ʻ
diagrammasidan
foydalanadilar.
Gantt
diagrammasida investitsiya bosqichidan tashqari siz investitsiya davrining
uzaytirilishiga
olib kelishi mumkin bo lgan muhim egri chiziqlarni ham ʻ
ko rsatishingiz
mumkin. ʻ
Moliyaviy reja
Yakuniy,
lekin eng muhim bo'lim. Bu erda potentsial uchun biznes-rejaning
qisqacha
mazmuni tuziladiinvestorlar aniq iqtisodiy hisob-kitoblar shaklida va
quyidagi
elementlarni o'z ichiga olishi kerak:
1. Loyiha
narxi.
2. Kutilayotgan
daromad.
3. Mahsulot
narxi.
4. Investitsiya
xarajatlari.
5. Xarajatlar
turlari bo yicha hisob-kitoblar: to g ridan-to g ri va bilvosita. ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
6. Investitsiya
fondlarini amalga oshirish jadvali.
7. Pul
oqimi to g risidagi hisobot. ʻ ʻ
8. Investitsiya
samaradorligi ko'rsatkichlari, jumladan: NPV - loyihaning sof
joriy
qiymati, o'zini oqlash muddati, PI - rentabellik indeksi, IRR - daromadning
ichki
darajasi, NCF - sof pul oqimi va boshqalar.
9. Raqamlarda
loyiha sezgirligi tahlili.
10. Moliyaviy
hisobot.
11. Daromad.
12. Sof
foyda.
13. Marja.
14. EBITDA.
15. Loyihaning
umumiy narxini hisoblang.
Yakuniy maslahatlar
Agar
siz yuqoridagi barcha fikrlarni bajarsangiz, qattiq qog'ozlar to'plamiga ega
bo'lasiz.
Ammo shuni yodda tutingki, investorlar yuzlab so'rovlarga qarashadi va
33

ularning har biriga vaqt sarflashni yoqtirmaydilar. Shuning uchun ma'lumotlar
mantiqiy
tuzilishga qat'iy rioya qilgan holda qisqa va ixcham tarzda taqdim etilishi
kerak.
Chizma
va grafiklar moliyaviy ma'lumotlarning ajralmas qismidir. Har bir
alohida
ma lumot blokini ko rish maqsadga muvofiqdir. ʼ ʻ
Yana
bir muhim tafsilot - axborot manbalari. Statistik ma'lumotlar qaerdan
paydo
bo'ldi, u yoki bu raqamlar? Manbaga havola kerak. Bundan tashqari, tayyor
ma'lumotlarni
ishlatishdan oldin resurs obro'si va ishonchlilik darajasini hisobga
olishingiz
kerak.
Umumiy
xatoko'plab intiluvchan tadbirkorlar - yanada ishonchli ko'rinish uchun
professional
terminologiyani suiiste'mol qilish. Ammo bu yondashuv teskari ta'sir
ko'rsatishi
mumkin. Shuning uchun biznes-reja moliyaviy masalalardan uzoq
odamga
ham tushunarli bo'ladigan tarzda yozilishi kerak.
34

Xulosa
Infratuzilma loyihalarini amalga oshirishda biznes rejasining roli juda katta.
Biznes
reja, nafaqat loyihaning maqsadlarini amalga oshirish uchun zarur bo‘lgan
resurslar
va xarajatlarni rejalashtirish, balki bozorni tahlil qilish, xavflarni baholash
va
loyihaning moliyaviy tomonlarini aniq hisoblash uchun ham muhim vositadir.
Shuning
uchun, yaxshi tuzilgan biznes rejasi loyihaning muvaffaqiyatli amalga
oshirilishida
muhim omil hisoblanadi.
Mamlakat
aholisining tez suratlarda o sishi va infratuzilmaga bo’lgan ʻ
talabning
keskin oshishi davlat xizmatlari va infratuzilmani yangilash uchun katta
xarajatlarni
talab etadi. Fikrimizcha, bunday sharoitlarda davlat tashqi qarzga katta
e tibor
qaratmasdan, davlat-xususiy sheriklik asosida xususiy investorlarni kengroq ʼ
jalb
etishi, xususiy investorlarni infratuzilmani moliyalashtirishdan oladigan
manfaatdorligini
oshirish orqali xususiy sherik mablag larini yo naltirishi ʻ ʻ
maqsadga
muvofiqdir. Shuningdek, iqtisodiyotining bugungi sharoitida davlat-
xususiy
sheriklik asosidagi infratuzilma loyihalari uchun xususiy investitsiyalarni
yo‘naltirish
va xorijiy investorlar uchun qulay sharoitlar va imkoniyatlar yaratish
hamda
ustuvor yo‘nalishlarni belgilash, ijtimoiy loyihalarga xususiy
investitsiyalarni
jalb etishning optimal mexanizmlarini joriy etish yo‘llarini ilmiy
tadqiq
etishga e’tiborni kuchaytirish talab etiladi. Davlat-xususiy sherikligini
faqatgina
ijtimoiymadaniy soha hamda infratuzilmani rivojlantirish darajasini
belgilovchi
omil sifatida emas, balki, mamlakat iqtisodiyotini rivojlanishining
yangi
bosqichga olib chiqadigan alohida dastaklardan biri sifatida e’tirof etish
lozimdir.
Yaqin kelajakda davlat-xususiy sherikligini amalga oshirish bo‘yicha
loyihalar
bazasini yaratish va ochiq, real ma’lumotlar bilan shakllantirib borish va
muntazam
tahlil etib borish, davlat-xususiy sheriklik loyihalari uchun muntazam
malaka
oshirib borish tizimini yaratish, infratuzilmani va ijtimoiy sohani
qo‘shimcha
rivojlantirish borasida izchil ishlarni belgilash, eng muhimi, xususiy
sherikni
tanlashda shaffof va adolatli tizim ishlab chiqish lozimdir
35

Foydalanilgan Adabiyotlar:
1. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 28.01.2022 yildagi “2022 —
2026-yillarga
mo‘ljallangan yangi O‘zbekistonning Taraqqiyot strategiyasi
to‘g‘risida”gi
PF-60-son, https:// lex.uz/uz/docs/-5841063
2.
The World Bank. (2019). What are public private partnerships?.
https://ppp.worldbank.org/
public-private-partnership/overview/what-are-
publicprivate-partnerships.

3.
Leibenstein, H. (1966). Allocative efficiency vs. X-efficiency. The
American
Economic Review, 56(3), 392e415.
4.
De Bettignies, J.-E., & Ross, T. W. (2004). The economics of public-private
partnerships.
Canadian Public Policy/Analyse de Politiques, 30(2), 135e154.
5.
Iossa, E., & Martimort, D. (2015). The simple microeconomics of
publicprivate
partnerships. Journal of Public Economic Theory, 17(1), 4e48.
6.
Alfen, H. W., Kalidindi, S. N., Ogunlana, S., Wang, S., Abednego, M. P.,
Jungbecker,
A. F., Jan, Y. A., Ke, Y., Liu, Y., Singh, B., & Zhao, G. (2009).
7.
Ismail, S. (2013). Critical success factors of public private partnership
(PPP)
implementation in Malaysia. Asia-Pacific Journal of Business
Administration,
5(1), 6e19.
8.
Wang, Q., Li, J. J., Ross, W. T., & Craighead, C. W. (2013). The interplay
of
drivers and deterrents of opportunism in buyeresupplier relationships. Journal of
the
Academy of Marketing Science, 41(1), 111e131.
9.
Delmon, J. (2011). Public-private partnerships in infrastructure: An
essential
guide for policymakers. New York, NY: Cambridge University Press
10.
Yurdakul, Hakan, Rıfat Kamaşak, and Tülay Yazar Öztürk.
“Macroeconomic
drivers of Public Private Partnership (PPP) projects in low
income
and developing countries: A panel data analysis.” Borsa Istanbul Review
22.1
(2022): 37-46.
11.
The World Bank. (2019). What are public private partnerships?.
https://ppp.
worldbank. org/public-private-partnership/overview/what-are-
publicprivate-partnerships.

36

12. Leibenstein, H. (1966). Allocative efficiency vs. X-efficiency. The
American
Economic Review, 56(3), 392e415.
13.
Ahwireng-Obeng, F., & Mokgohlwa, J. P. (2002). Entrepreneurial risk
allocation
in publicprivate infrastructure provision in South Africa. South African
Journal
of Business Management, 33(4), 29e39.
14.
Hammami, M., Ruhashyankiko, J.-F., & Yehoue, E. B. (2006).
Determinants
of public private partnership in infrastructure. IMF working paper,
WP/06/
99.
15.
The World Bank Private Participation Infrastructure Database.
https://ppi.worldbank.org/
en/visualization#sector=&status=&ppi=&investment=&region=&ida=&ncome=&
ppp=&mdb
=&year=&excel=false&map=&header=true
16.
Муминов Н.Г., Хамраев О.Я. Концепция “нового государственного
управления”
и зарубежный опыт в сфере социального партнерства //
Актуальные
научные исследования в современном мире (Украина). №6 (38),
часть
4. 2018. С. 119-123.
37

Infratuzilmasini loyihalash va tashkil etishda biznes rejani asosiy qismlar va tuzilmasini xususiyatlari

Sotib olish