Innovatsion iqtisodiyot sharoitida narxning shakllanishi - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	203.4KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	03 Iyun 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Nurali Axmedov

Ro'yxatga olish sanasi 24 Oktyabr 2024

12 Sotish

Innovatsion iqtisodiyot sharoitida narxning shakllanishi

Sotib olish

1Innovatsion iqtisodiyot sharoitida narxning shakllanishi
MUNDARIJA
Kirish………………………………………………………………….….3
1. Narx nima ………………………………………………………………5
2 Bozor iqtisodiyotida narxning vazifalari…………………………….….8
3 Narxning shakllanishi……………………………………………….…16
4 Monopoliya sharoitida narxning shakllanishi…………………..……..22
Xulosa…………………………………………………………..……..…
29
Foydalanilgan adabiyotlar……………………………………………..30

KIRISH
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi. Mamlakatimizda iqtisodiyotni
modernizatsiyalash jarayonlari davom etar ekan, uning barcha bo’g’inlarida
albatta o’zgarishlar sodir bo’lishi va yangi iqtisodiyot barpo bo’lishi kerak.
O’zbekiston Respublikasi birinchi Prezidenti I.A.Karimov o’z asarlarida
iqtisodiyotni modernizatsiyalashni juda keng va atroflicha targ’ib etib,
“iqtisodiyotimizda chuqur islohotlarni davom ettirish; yurtimizga zamonaviy
texnologiyalarni olib kelib, ishlab chiqarishni yangilash va modernizatsiyalash
jarayonlarini tezlashtirish siyosatini izchil amalga oshirish lozim” 1 , deb ta’kidlaydi.
Ushbu
fikrlaridan yaqqol ko’rinib turibdiki, mamlakatimizda amalga
oshirilayotgan islohotlardan asosiy maqsad ishlab chiqarishni yangilash,
modernizatsiyalash orqali butunlay “yangi iqtisodiyotni”, ya’ni eng zamonaviy
raqobatbardosh iqtisodiyotni yaratishdan iboratdir.
“Yangi iqtisodiyot” iborasini keng va turlicha talqin qilish mumkin. Xorijlik
iqtisodchi olim R.Alkali o’zining “Yangi iqtisodiyot: genezis, evolyutsiya
samara” nomli asarida: “...bu mehnat samaradorligining oshishiga ta’sir qiluvchi
innovatsiyalar va biznes yuritishning yangi usullarini intensiv joriy qilish bilan
bog’liq bo’lgan iqtisodiyotdir” 2
deb hisoblaydi. Yuqoridagi olim
ta’rifidan ham ko’rinib turibdiki, zamonaviy iqtisodiy rivojlanishning asosiy
xususiyatlarini ishlab chiqarishni yangilash, modernizatsiyalash belgilab
bermoqda. Buning natijasida: iqtisodiy faoliyatning global elektron muhiti
shakllantirilmoqda; biznesni tashkil etishning yangi tarmoqli shakllari
yaratilmoqda va masofaviy mehnat munosabatlari keng tarqalmoqda va
boshqalar. Ushbu holatlarning barchasi bizning ham zamonaviy iqtisodiyotimizda
amal qilib kelmoqda. Respublikamizda olib borilayotgan iqtisodiy islohotlarni
hayotga tadbik etishda, axolinig ijtimoiy turmush tarzini yanada ko’tarishda,
qolaversa xalqning farovon xayoti uchun bevosita o’z ta’sirini ma’lum bir
1
I.A.Karimov. 2012-yil vatanimiz taraqqiyotini yangi bosqichga ko’taradigan yil bo’ladi .T.:-“O’zbekiston” 2012
y.34-35 b.
2
Roger Alkaly/ The new economy: what is it, how it happens, and why it is likely to last / Roger Alkaly. New York:
Farrar, Straus and Giroux, 2003. P.20.
2

ma’noda o’tkazishda, siyosiy-ijtimoiy nuqtai nazardan ishlab chiqaruvchi va
xizmat ko’rsatuvchi omil sifatida hayotiy siklda bevosita ishtirok etuvchi
korxona-tashkilotlarning o’rni bozor munosabatlari davrida muhim ahamiyatni
kasb etadi.
2012-yilda mamlakatimizni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari hamda
2013-yilga mo’ljallangan iqtisodiy dasturi ustuvor yo’nalishlariga bag’ishlangan
Vazirlar Mahkamasining majlisida qilgan ma’ruzasida “Fransiyadagi dunyoning
eng yaxshi beshta biznes maktabi qatoriga kiradigan “Inssad” xalqaro biznes
maktabining 2012-yilgi “Innovatsiyalarning global indeksi” ma’ruzasida bayon
etilgan ma’lumotlarni keltirish o‘rinli, deb o‘ylayman. Ma’ruza Jahon intellektual
mulk tashkiloti bilan hamkorlikda tayyorlangan. Ushbu ma’ruzada dunyoning
141 mamlakatidagi innovatsion rivojlanish kompleks tarzda tahlil qilingan.
Tahlilning asosiy tarkibiy qismlaridan biri inson kapitalini rivojlantirish darajasi
bo‘lib, mazkur ko‘rsatkich bo‘yicha bizning mamlakatimiz 35-o‘rinni egallagan” 3 3
deb
aytib o’tdi.
Zamonaviy texnologiyalar asosida korxonalarda yangicha ishlab chiqarishni
tashkil qilish, qo’shimcha xizmat turlarini taklif etish va mavjud mahsulot va
xizmat turlarining sifatini oshirish asosida korxonalarni boshqarishni innovatsion
jihatdan rivojlantirish zaruriyati bitiruv malakaviy ish mavzusining dolzarbligini
belgilab beradi.
Kurs ishining predmeti. Kurs ishining predmeti bo’lib,
Korxonalarning
innovatsion jarayonlari va ularni baholash
Kurs ishining vazifasi. Kurs ishi maqsadidan kelib chiqib, quyidagi
ilmiy vazifalar qo’yildi:
- korxonalar faoliyatini boshqarishda innovatsion faoliyatning
mohiyatini ochib berish;
3
Karimov I.A. 2012 yilda mamlakatimizni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari hamda 2013 yilga
mo’ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo’nalishlariga bag’ishlangan Vazirlar Mahkamasining
majlisidagi ma’ruza. 2013 yil.
3

1.Narx nima
Narx—bozor mexanizmining muhim tarkibiy unsurlaridan biri. U
o zining vazifalari orqali barqaror iqtisodiyotning shakllanishi hamdaʻ
samarali amal qilishiga, bozor muvozanatining ta minlanishiga, milliy
ʼ
daromadning iqtisodiyot turli tarmoq va sohalari, xo jalik yurituvchi
ʻ
sub ektlari bo yicha taqsimlanishiga, aholining ijtimoiy jihatdan himoya
ʼ ʻ
qilinishiga sharoit yaratadi. Shuningdek, u ishlab chiqaruvchilarni
rag batlantirib, sog lom raqobat muhitining yaratilishiga katta ta sir
ʻ ʻ ʼ
ko rsatadi. Narx, baho—Tovar qiymatining puldagi shakli; bozor
ʻ
iqtisodiyotida amal qiluvchi iqtisodiy dastak.
Iqtisodiy tafakkur tarixidagi ayrim qarashlarda qiymatning mehnat nazariyasiga
asoslanib talqin qilishgan, unga qiymatning puldagi ifodasi deb qaralganarx21-asr
boshlaridagi nazariyalar narxni pulning miqdoriy nazariyasi asosida izoxlab,
narxga harajatlar , tovarning nafliligi va raqobat ta sir etishini e tirof etadi. Narxni
ʼ ʼ
qiymat belgilaydi, ammo u aniq bir qiymatdan yuqori yoki past bo lishi mumkin,
ʻ
bu esa bozordagi muayyan tovarga bo lgan talab va taklifga bog liq. NARX faqat
ʻ ʻ
qiymatni emas, balki talab va taklif, shuningdek, tovarning ijtimoiy foydaliligi,
sifati va boshqa tovarlar o rnini bosa olishi, muomaladagi pulning harid
ʻ
qobiliyatiga ham bog liq. Binobarin, narxqiymatdan miqdoran farqlanadi.
ʻ
Mahsulot tannarxi har qanday narxning asosi bo lib, mahsulotning hayotiy sikli
ʻ
davomida uning narxidagi o zgarishlarga katta ta sir ko rsatadi. Narxmiqdori
ʻ ʼ ʻ
harajatlarga va Tovar sifatiga to g ri mutanosiblikda, raqobatning shiddatiga esa
ʻ ʻ
teskari mutanosiblik daturadi. Bozor iqtisodiyotida narxbir nechta vazifalarni
bajaradi:
Hisob-kitob va o lchov vazifasi—narxvositasida qilingan harajatlar, olingan
ʻ
natijaning puldagi miqdori aniqlanadi. Harajatlar ishlatilgan resurslar miqdorini
uning narxiga ko paytirish orqali hisoblanadi.
ʻ
4

Rag batlantirish vazifasi—narxning o zgarishi ishlab chiqarish hajmin ʻ ʻ
io zgartiradi. Talab NARX ga nisbatan teskari mutanosiblikka ega. Narxpasaysa
ʻ
talab rag batlantiriladi,
ʻ aksincha ,narxoshsa (boshqa shart-sharoit o zgarmagan ʻ
takdirda) taklif rag bat oladi. Narxdagi o zgarish ishlab chiqaruvchilar va
ʻ ʻ
iste molchilarga ishtiyoq bag ishlaydi;
ʼ ʻ
3)raqobat vositasi vazifasi — narxraqibni bozordan siqib chiqarish va bozorda o z
ʻ
mavqeini mustahkamlash uchun ishlatiladi. Raqobatchilar narxni o zgartirib turish,
ʻ
uni sharoitga qarab turlicha belgilash orqali o zaro bellashadilar.
ʻ
Narxraqobatlashuvning iqtisodiy vositasi hisoblanadi;
4)iqtisodiyotni tartiblash vazifasi narxbozor mexanizmidagi asosiy iqtisodiy dastak
yoki vosita. Narxo zgarishiga qarab nimani va qancha ishlab chiqarish kerakligi
ʻ
aniqlanadi. Muayyan tovarlar narxining oshishi ularni ko plab ishlab chiqarish
ʻ
kerakligini bildiradi, aksincha, narxning pasayishi Tovar ishlab chiqarishni
kamayishi yoki umuman to xtatilishi lozimligini anglatadi. Narxga qarab bozori
ʻ
kasod tovarlardan voz kechilib, bozori chaqqon tovarlarni ishlab chiqarishga
o tiladi.
ʻ
Bu esa resurslarning bir sohadan ikkinchisiga oqib o tishiga, eski soha qisqarib,
ʻ
yangi sohaning tez rivojlanishiga olib keladi. Narxresurslarni qayta taqsimlash
orqali iqtisodiyotni tartiblaydi. Iqtisodiyotning turli tarmoqlarida tovarlar va
xizmatlar oldi sotdisida qo’llanilishi narxtizimini yaratadi. Milliy iqtisodiyot
holatini hisoblashda joriy va qiyosiy narxlar qo llaniladi. Joriy narxlar amaldagi
ʻ
narxlar bo lib, ular yordamida yil davomidagi ishlab chiqarish natijalari
ʻ
hisoblanadi. Qiyosiy narxlarda ma lum yil asos qilib olinib, ishlab chiqarishning
ʼ
natijalari shunarxda hisoblanadi va boshqa yillar bilan taqqoslanadi. Joriynarxlar
inflyasiya tufayli o zgarishi va real iqtisodiy natijani ko rsatmasligi sababli yalpi
ʻ ʻ
milliy mahsulot, milliy daromad, real ish haqi va shahrik.ko rsatkichlar dinamikasi
ʻ
qiyosiy narxlarda hisoblanadi.narxqaysi bozorda amal qilishi, kimga
mo ljallanganligi va qaysi maqsadni ko zlashiga qarab bir necha turlarga
ʻ ʻ
bo linadi.Erkin bozor narxi (muvozanatlinarx) erkin bozorda sotuvchilar va
ʻ
5

haridorlar ko pchilik bo lganidan ulardan hech biri o zi xohlagan narxni ʻ ʻ ʻ
o rnatolmaydi.Bu yerda talab-taklif nisbatiga qarab erkin savdolashuv narxi,ya ni
ʻ ʼ
muvozanatli narxyuzaga keladi; monopol narxmonopol bozorda sotuvchi yoki
hairdo ozchilik yoxud tanho bo lganida ular xohlagan NARX o rnatiladi.
ʻ ʻ
Bu bozorga zo rlab kiritiladigan narxbo lib, odatdagi narxlardan yuqori bo ladi va
ʻ ʻ ʻ
monopol foyda olishga xizmat qiladi; Ulgurji narxtovar ishlab chiqaruvchilar
savdo firmalariga Tovarlarni bir yo la ko tarasiga sotishida qo llanadi. Tovar
ʻ ʻ ʻ
birjalari va savdo uylarida ham ulgurji narxlar qo llanadi; shartnoma narxlari
ʻ
sotuvchi va haridorlarning roziligi bilan belgilanadigan va o zaro tuziladigan
ʻ
shartnomada ko rsatiladigan narxbunday NARX, odatda, shartnoma muddati amal
ʻ
qiladigan davrda o zgarmaydi. Ko proq milliy va xalqaro bozorlarda qo llanadi.
ʻ ʻ ʻ
Chakana narxtovarlar bevosita iste molchilarga yakkalab sotilgan chogda
ʼ
qo llanadi va miqdori ulgurji narxdan yuqori bo ladi; Preyskurant narxharidor
ʻ ʻ
uchun bildirgi yoki ma lumotnoma NARX bo lib xizmat qiladi va haqiqiy NARX
ʼ ʻ
preyskurantlar (ko rsatkichlar) da e lon qilingan NARX atrofida bo lishini
ʻ ʼ ʻ
anglatadi; Dotatsiyalangan narxdavlat byudjeti hisobidan maxsus arzonlashtirilgan,
bozor narxidan pastroq qilib belgilangan NARX narxdagi farq byudjet beradigan
dotatsiya bilan qoplanadi. Bu narxni o tish davrida turgan mamlakatlarda davlat
ʻ
aholini ijtimoiy himoyalash uchun qo llaydi; Demping narxbozorda o z mavqeini
ʻ ʻ
mustahamlash va raqiblarni siqib chiqarishda qo llanadigan maxsus pasaytirilgan
ʻ
NARX, xalqaro bozorlarda ko proq qo llanadi.Bozor ko lamiga ko ra, NARX
ʻ ʻ ʻ ʻ
larxududiy (mintaqaviy), milliy va xalqaro bozor narxlariga bo linadi.
ʻ
Hududiy NARX faqat ma lum hududiy bozorga xos bo lib, u shu hudud
ʼ ʻ
doirasidagi omillar ta sirida hosil bo ladi. Milliy bozor narxi bir mamlakat
ʼ ʻ
doirasida amal qiluvchi va ularning xususiyatini aks ettiruvchi narxlardir. Xalqaro
NARX muayyan tovarga ketgan baynalminal harajatlarni, tovarning nafliligi
jihatidan jahon standarti talabiga mos kelish darajasini va xalqaro bozordagi talab
va taklif nisbatini hisobga farqining miqdoriy ifodasi NARX diapazoni deyiladi.
Narxdiapazoni narxlar oralig ining puldagi ifodasidir. NARX diapazoni quyi, o rta
ʻ ʻ
6

va yuqori narxlarni o z ichiga oladi. Bu diapazon qanchalik katta bo lsa, Tovar ʻ ʻ
muomalasi shunchalik tez yuz beradi, talab bilan o zaro bog lanadi. Iqtisodiyot bir
ʻ ʻ
biriga bog liq va yagona bo lganidan turli tovarlar va xizmatlar bir birini yuzaga
ʻ ʻ
chiqaradi, to ldiradi va o zaro ta sir ko rsatadi. Ularning har biri o zi bilan bog liq
ʻ ʻ ʼ ʻ ʻ ʻ
keyingi mahsulot harajatlarini shakllantiradi. Ko pgina sohalarda ishlatiladigan eng
ʻ
muhim iqtisodiy resurlar (metall, neft, kumir, gaz, yog och, bug doy, paxta kabi
ʻ ʻ
tovarlar) narxinin go zgarishi bozordagi jami narxlar nisbatiga ta sir ko rsatadi.
ʻ ʼ ʻ
Narxga ta'sir etuvchi eng qulay omil bu monopoliyadir. Monopolist korxona narxni
xohlagancha o'ynatishi mumkinarx Shunday ekan demping narx psixologik narx
bularning hammasini monopolisthal qiladi xohlasa qiladi xohlamasa yo'q. Ushbu
nazariya Buxoro Davlat Universiteti Iqtisodiyot kafedrasi kafedra mudiri
Abdullayev.A.ga tegishli nazariyadir
Narx shakllanishi tovarlar va xizmatlarga belgilangan narxning bir qator omillar
ta sirida yuzaga kelishi jarayoni. Umumiy ma noda narx shakllanishiga davlat
ʼ ʼ
organlari (soliq, kredit va iqtisodiy siyosatning boshqa ko rinishlari orqali) hamda
ʻ
iqtisodiy faoliyat subyektlarining o zlari ta sir ko rsatadi. Tor ma noda —
ʻ ʼ ʻ ʼ
firmalarning o z narx strategiyasini ishlab chiqishi. Narx shakllanishining 3 asosiy
ʻ
— erkin, ma muriy va aralash tiplari mavjud. Erkin Narx shakllanishi talab va
ʼ
taklif asosida yuzaga keladi. Barcha tovarlar va xizmatlar narxlarining bevosita
ma muriy belgilanishi ma muriy, erkin va ma muriy Narx shakllanishining turli
ʼ ʼ ʼ
nisbatlarda qo llanilishi aralash Narx shakllanishi deb yuritiladi. Narx shakllanishi
ʻ
jarayoni tovar ishlab chiqaruvchi firmadan boshlanib, bozor narxi o rnatilgach,
ʻ
tugallanadi.
Narx shakllanishining bozor real sharoitiga asoslangan 5 asosiy qoidasi mavjud;
harajatlarni qoplash qoidasi — narx darajasi tovarlar sotilganda firmaning
tovarlarni ishlab chiqarish va sotish harajatlari to la qoplanib, tadbirkorga minimal
ʻ
foydani ta minlashi kerak. Agar bu qoida amal qilmasa, firma zarar ko radi yoki
ʼ ʻ
tadbirkor xech bir daromad olmay o z ishini to xtatadi. Harajatlarni qoplash
ʻ ʻ
zarurati narxningeng quyi chegarasini belgilaydi va narxning bundan past bo lishi
ʻ
7

iqtisodiyot uchun maqbul emas; foydani maksimallashtirish qoidasi — narx
o rtacha harajatlardan yuqori qilib belgilanishi, Tovar shu narx bilan sotilganda ʻ
iqtisodiy foyda olinishi kerak.Firma o z tovariga narx qo yganda foydani
ʻ ʻ
maksimallashtirishni mo ljallaydi.
ʻ
8

1.2 Bozor iqtisodiyotida narxning vazifalari
Foydani maksimallashtiruvchi narx, odatda, monopollashgan bozorda amal qiladi;
raqobatda yengish qoidasi — belgilangan narx darajasi haridorlarni o ziga ʻ
og dirib, raqibni bozordan siqib chiqarish imkonini berishi zarur. Buning uchun
ʻ
oddiy tovarlar narxi vaqtincha past belgilanadi, foyda kamayadi, lekin yo qotilgan
ʻ
foyda raqobatda yengish uchun xizmat qiladi. Mazkur qoida nufuzli tovarlar
narxini yuqoriroq belgilanishini bildiradi, chunki ularning haridorlari puldor tabaqa
hisoblanadi; peshqadamlik qoidasi — turdosh (o rinbosar), ya ni bir xil ehtiyojni
ʻ ʼ
qondiruvchi tovarlar narxi peshqadam firma belgilagan narxga binoan shakllanadi.
Boshqa firmalar narxni peshqadam narxini mo ljalga olib unga yaqin qilib
ʻ
belgilaydi. Bu qoida odatda oligopoliya bozorida amal qiladi. Bunday bozorda
firmalar ozchilik bo lib narxlarni bir-biriga yaqin belgilagan holda, asosan, sifat va
ʻ
servis bilan raqobatlashadi. Narx quyi va yuqori chegara oralig ida shakllanadi.
ʻ
Agar quyi chegarani harajatlarni qoplash zarurati belgilasa , yuqori chegarani
iste molchilarning harid qobiliyati belgilaydi. Narx yuqori chegaradan chiqib ketsa
ʼ
haridorlarning puli yetmay, tovarlar sotilmaydi, quyi chegaradan past bo lsa
ʻ
firmalar zararga uchrab, yopilib ketadi.
Narx shakllanishining eng muhim talabi uning bozor sharoitiga moslanishi va
o zgaruvchan bo lishidir. Narx belgilashga davlatning aralashuvi bozor qoidalariga
ʻ ʻ
zid. Shu sababli davlat bozor narxlarini erkinlashtirib, bozor qoidasidan tashqarida
yuzaga keladigan monopol narxlarni chegaralab turadi. Bozor narxi –
birtomondan, tovarlarning sotilishi ta’minlovchi, boshqa tomondan, bozorda
tovarlar taqchilligini yuzaga k е ltirmaydigan muvozanatlashgan narx.Joriy narx–yil
davomidagi ishlab chiqarish natijalari hisoblashda qo’llaniluvchi amaldagi narx.
Qiyosiy narx–ishlab chiqarishning natijalari ma’lum yil (bazis yil) asosida
hisoblanuvchi va boshqa yillar bilan taqqoslanuvchi narx.Narx tizimi –
iqtisodiyotda amal qilib turgan barcha narx turlari.Ulgurji narx–ishlab
chiqaruvchilar tomonidan katta partiyadagi tovarlar bir yo’la ko’tarasiga sotilganda
qo’llaniladigan narx.Shartnoma narx – sotuvchi va xaridorning roziligi bilan
9

b е lgilanadigan,ular tomonidan tuzilgan shartnomada qayd qilingan narx.Chakana
narx–tovarlar b е vosita ist е ’molchilarga sotiladigan narx.
Ch е garalangan narx– davlat tomoni dan yuqori va quyi ch е garalari b е lgilanib, shu
doirada o’zgarishi mumkin bo’lgan narx.Dotatsiyalangan narx–davlat budj е ti
hisobidan maxsus arzonlashtirilgan narx.D е mping narx–bozorda o’z mavq е ini
mustahkamlash va raqiblarini siqib chiqarish uchun firmalar tomonidan
foydalaniladigan maxsus narx.Nufuzli narx–sotish hajmini o’zgartirmasdan, yuqori
foyda olishga erishish uchun firmalar tomonidan foydalaniladigan narx.Narx
diapazoni–narxlar oralig’ining puldagi ifodasi
Bozor ko’lami hisobga olinganda hududiy (mintaqaviy), milliy va xalqaro narxlar
mavjud bo’ladi. Hududiy narx faqat ma’lum hududiy bozorga xos bo’lib, u shu
hudud doirasidagi omillar ta’sirida hosil bo’ladi. Milliy bozor narxi bir mamlakat
doirasida amal qiluvchi va ularning xususiyatini aks ettiruvchi narxdir. Milliy narx
mamlakat doirasidagi ijtimoiy sarf-xarajatlarni, milliy bozordagi talab va taklifni,
tovar nafliligini, uning qanchalik qadrlanishini hisobga oladi. Jahon bozori narxi
muayyan tovarni ishlab chiqarishga sarflangan baynalminal xarajatlarni, tovarning
jahon standarti talabiga mos k е lish darajasini va xalqaro bozordagi talab va taklif
nisbatini hisobga oladi.
Narxning xilma-xil turlari mavjud bo’lsada, ular bir-biri bilan o’zaro bog’langan,
chunki ularda jamiyatdagi iqtisodiy r е surslarning ishlatilish samarasi o’z ifodasini
topadi. Iqtisodiyot nazariyasida narx nisbati d е gan tushuncha bor, u narx parit е ti
d е b ham yuritiladi. Iqtisodiyot va undagi jarayonlar bir-biriga bog’liq bo’lganidan
narxlar bir-birini yuzaga chiqaradi. Masalan, ruda narxi m е tall narxiga , m е tall
narxi mashina narxiga, mashina narxi kiyim narxi tarkibiga kiradi, chunki bu
narxlarning har biri o’zidan k е yingi mahsulot xarajatlarini shakllantiradi. Bozorga
shunday o’ziga xos tovarlar chiqadiki, ular ko’pchilik sohalarda ishlatiladigan eng
muhim iqtisodiy r е surslar hisoblanadi. Bular m е tall, n е ft, ko’mir, gaz, yog’och,
bug’doy, paxta kabi tovarlar bo’lib, ular narxining o’zgarishi butun narxlar
nisbatini o’zgartiradi.
10

Narxning shakllanishiga bozorning holati b е vosita ta’sir ko’rsatadi, chunki
narxning shakllanishida bozordagi talab va taklif nisbati asosiy omillardan biri
hisoblanadi. Shunga ko’ra, talab va taklif miqdoriga ta’sir ko’rsata olish
imkoniyatiga ko’ra bozordagi raqobatning turli ko’rinishlari farqlanadi.
Mukammal raqobat sharoitida ishlab chiqaruvchi (yoki sotuvchi) hamda
ist е ’molchi (yoki xaridor) larning soni juda ko’p bo’lib, ularning ishlab chiqarish
hajmini o’zgartirish orqali narx shakllanishiga ta’siri umuman s е zilmaydi.
Nomukammal raqobat sharoitida esa ishlab chiqaruvchilar (sotuvchilar) yoki
ist е ’molchilar (xaridorlar)dan birining soni ch е klangan bo’lishi ularning bozordagi
ishlab chiqarish hajmiga va, pirovardida, bozordagi narxning shakllanishiga sun’iy
ta’sir ko’rsatish imkonini b е radi. Bunday raqobat turli darajalaridagi narxlarning
shakllanish xususiyatlari bir-biridan farq qiladi. Shu sababli, biz quyida mukammal
raqobat, sof monopoliya, oligopoliya va monopsoniya sharoitida narxlarning
shakllanish xususiyatlarini ko’rib chiqamiz. Mukammal raqobat sharoitida
narxning shakllanishi. Erkin raqobat kurashi sharoitida narxning tashkil topish
xususiyatlarini tadqiq etgan dastlabki iqtisodchilardan biri A. Marshall hisoblanadi.
Uning fikricha, tovarning oldi-sotdi jarayoniga qadar ikki xil, ya’ni sotuvchi va
xaridor narxlari mavjud bo’ladi. Nazariy jihatdan har ikki narxning yuqori va quyi
darajalari mavjud. Sotuvchi o’z tovari narxining imkon qadar yuqori bo’lishidan
manfaatdor, chunki bunday narx uning foydasi hajmini oshiradi. Biroq, erkin
11

raqobat sharoitida narxni boshqalardan yuqori darajada b е lgilashga intilish mazkur
sotuvchining bozordan siqib chiqarilishiga olib k е lishi mumkinarx Sotuvchi
narxining eng past darajasi shu tovarni ishlab chiqarish uchun k е tgan xarajatlarni
qoplashi k е rak.
Xaridor tovarni eng past narxda sotib olishdan manfaatdor, biroq erkin raqobatli
bozor sharoitida uning ham tovar sotib ololmay qolish xavfi mavjud bo’ladi.
Xaridor narxining yuqori darajasi esa, Marshall ta’biricha, so’nggi qo’shilgan
miqdor nafliligiga t е ng bo’lishi k е rak. Talab va taklif muvozanatga k е lgunga qadar
narx atrofidagi t е branishlarni o’z ichiga oluvchi ma’lum davrlar taqozo etilishi
mumki narx
Monopoliya sharoitida narxning shakllanishi. Monopoliya sharoitida narx
shakllanishining o’ziga xos jihati shundaki , agar mayda tovar ishlab chiqaruvchilar
faqat o’zlarining individual narxlarini o’zgartira olsalar, ulardan farqli o’laroq
bozor ishtirokchilari sifatidagi monopoliyalar bozor narxlarini o’zlari b е lgilay
oladilar. Bunda monopoliyalar ommaviy talabning oshishi bilan narxning oshishi
hamda ommaviy taklifning oshishi bilan narxning pasayib borishidan o’ziga xos
tarzda foydalanadilar. Ommaviy taklif bo’yicha narx o’zgarishi quyidagi miqdoriy
bog’liqlikni aks ettiradi: talabga nisbatan tovarlar taklifi qanchalik yuqori bo’lsa,
bozor narxi darajasi shunchalik past bo’ladi va aksincha, taklif kamayishi bilan
narx oshib boradi.
Bu bog’liqlik Chizmadan ko’rinadiki, tik o’qda muayyan tovarlar taklifi hajmining
ko’payib borishi, yotiq o’qda esa mahsulot birligiga bo’lgan narx darajasining
oshib borishi aks ettirilganarx Taklif bo’yicha narx egri chizig’i (R1R2) bozor
narxining tovarlar ommaviy taklifiga bog’liqligini ifodalaydi. Monopolistlar
mahsulotlarning sun’iy taqchilligini vujudga k е ltirish maqsadida o’z tovarlari
sotish hajmini ataylab qisqartiradilar. Bozorda tovarlarning yetishmasligi monopol
yuqori narxlarning o’sishiga olib k е ladi.
Monopoliyalar narxni oshirishning har bir yangi jarayonida tovarlarni ishlab
chiqarish va sotish hajmini qisqartirishdan ko’rilgan zararni hisobga oladi.
12

Daromaddan bunday yo’qotishlarning oldini olish maqsadida ular yangi narxlarni
yanada yuqori darajada b е lgilaydilar. Shu bilan bir vaqtda monopoliyalar
mahsulotlarning qisqargan hajmini sotishdan olingan tushum yo’l qo’yilgan
yo’qotishni qoplashi hamda daromad miqdorining o’sishini ta’minlashini nazorat
qilib turadilar. Monopsoniya sharoitida narxning shakllanishi. Monopsoniya
mayda tovar ishlab chiqaruvchilardan tovarlarning katta hajmini sotib olib, talab
bo’yicha narx qonunidan o’ziga xos tarzda foydalanadi.
Ommaviy talab bo’yicha narxning o’zgarishi quyidagi miqdoriy bog’liqlikni aks
ettiradi: taklifga nisbatan xaridorlarning ommaviy talabi qanchalik katta bo’lsa,
bozor narxi darajasi shunchalik yuqori bo’ladi va aksincha, talabning kamayishi
bilan bozor narxi pasayib boradi. Bu bog’liqlik Chizmadan ko’rinadiki, tik o’qda
muayyan tovarlarga talab hajmining ko’payib borishi, yotiq o’qda esa mahsulot
birligiga bo’lgan narx darajasining oshib borishi aks ettirilganarx Talab bo’yicha
narx egri chizig’i (R1R2) bozor narxining xaridorlarning ommaviy talabiga
bog’liqligini ifodalaydi. Monopsonist o’zi uchun zarur bo’lgan tovarni, masalan
qishloq xo’jaligi xomashyosini oldindan past narxlarda sotib olib, uning katta
miqdordagi zaxirasini tayyorlab qo’yadi.
Bu esa unga yangi hosilning yig’im-t е rimi davrida o’zi sotib olayotgan
xomashyoga monopol past narxlarni o’rnatish imkonini b е radi. Bunday past
narxlarda monopsonist juda katta foyda oladi. Sun’iy ravishda sotilayotgan
mahsulot ortiqchaligi hududining vujudga k е ltirilishi xarid narxlarining navbatdagi
pasayishiga olib k е lib, natijada monopsonistning foydasi oshib boradi. Bunga
g’arb mamlakatlari monopsoniyalari tomonidan ancha vaqtdan buyon Osiyo,
Afrika va Lotin Am е rikasi mamlakatlari tadbirkorlari va mayda tovar ishlab
chiqaruvchilaridan sotib olinayotgan arzon xomashyoni misol tariqasida k е ltirish
mumkinarx Afrikadan an’anaviy tarzda eksport qilinuvchi bir qator tovarlar (choy,
kof е , kakao va h.k.)Ga ham azaldan o’ta past narxlar o’rnatib k е linadibir vaqtning
o’zida monopoliya va monopsoniya hisoblanuvchi firma o’zining daromadini
«narxlar qaychisi» usuli orqali ahamiyatli darajada oshiradi. Bunda monopol
13

yuqori va monopol past narxlardan foydalanilib, ular o’rtasidagi farq xuddi
qaychining ikkita k е suvchi tomoni bir-biridan uzoqlashgandagi singari kattalashib
boradi. Narxlarning bunday harakati tovarlar ortiqchaligi va taqchilligi
hududlarining k е ngayishiga asoslanadi. U sanoatning ko’plab qayta ishlovchi
korxonalari uchun xosdir. Bu korxonalar o’zlarining tayyor mahsulotlariga
undirma sanoat tarmoqlarida o’rnatilgan narxlarga nisbatan bir n е cha marta yuqori
narx o’rnatadilar.
XX asrning ikkinchi yarmida AQSH, Frantsiya, Buyuk Britaniya va boshqa g’arb
mamlakatlarida agrobizn е s sohasining k е ngayishi bilan narxlar qaychisi asosiy
usullardan biriga aylanib, uning yordamida yirik firmalar o’rta va mayda
f е rm е rlarni qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishidan siqib chiqardilar. Oligopoliya
sharoitida narxning shakllanishi. Oligopoliya sharoitida narxning shakllanishi
tarmoqdagi tovar ishlab chiqaruvchilar tomonidan qo’llaniluvchi «ergashish»
hamda «inkor etish» xatti-harakatlari orqali izohlanadi.
«Ergashish» holatida bir oligopolist tomonidan narx bo’yicha qilingan o’zgarish
(narxning pasayishi yoki oshirilishi)ga qolgan oligopolistlar tomonidan ham
ergashish, ya’ni shunday o’zgarishlar qilish kuzatiladi. Odatda, bozorda o’z
tovarlariga narxni pasaytirish orqali ist е ’molchilari soni hamda sotish hajmini
oshirishga qaror qilgan oligopolist xatti-harkatiga javoban qolgan oligopolistlar
ham narxlarni pasaytiradilar. Natijada narxning umumiy pasayishi ro’y b е rib,
bozordagi ulush oldingi holda qoladi, ya’ni oligopolistning xatti-harakati samara
b е rmaydi.
«Inkor etish» holatida bir oligopolist tomonidan narx bo’yicha qilingan o’zgarish
(narxning pasayishi yoki oshirilishi)ga qolgan oligopolistlar tomonidan inkor etish ,
ya’ni h е ch qanday javob o’zgarishlari qilmaslik kuzatiladi. Ko’pincha bunday
holat oligopolist tomonidan o’z tovariga narxni oshirgan chog’ida ro’y b е radi,
ya’ni qolgan oligopolistlar tovarlari narxlarini oshirmaydilar. Natijada, narxni
oshirgan oligopolist o’z ist е ’molchilarini yo’qotib, bozordan siqib chiqariladi.
14

Yuqorida bayon etilgan holatlar natijasida oligopolist-firmaning talab egri chizig’i
«siniq egri chiziq» ko’rinishini oladi (9.6-chizma). Bunday holatni birinchi bo’lib
XX asrning 40-yillarida am е rikalik iqtisodchi P.Suizi tavsiflab b е rganarxchizig’i
D1D1 ko’rinishida bo’lib, R0 narx darajasida Q0 sotish hajmini ta’minlar edi.
Oligopolist-firma o’z tovari narxini R1 darajaga pasaytirishi talabni o’stirib,
mahsulot hajmini Q1 ga qadar oshirishi ko’zda tutilar edi. Biroq, boshqa
oligopolistlarning «ergashish» xatti-harakatini tutishi, ya’ni ularning ham o’z
tovarlari narxini pasaytirishi natijasida talab egri chizig’ining «sinishi» ro’y b е rib,
u endi D1 Е D2 ko’rinishini oladi. Oqibatda sotish hajmi oldingi Q0 darajasida
qolgani holda tovarning narxi pasayib, oligopolistlar o’z foydalarining ma’lum bir
qismini yo’qotadilar. oshirilmasligi natijasida bu qisqarish Q3 ga qadar davom
etadi, ya’ni bozordagi sotish hajmini yo’qotish darajasi oshib k е tadi.
Yuqoridagi fikr-mulohazalardan ko’rinadiki, oligopoliya sharoitida ishlab
chiqaruvchilar narxni ko’proq o’zaro k е lishish orqali b е lgilashga harakat qiladilar.
O’z mahsulotlariga bozor narxini o’rnatishda oligopolistlar tomonidan «narx
bo’yicha yetakchilik» xatti-harakati k е ng qo’llaniladi. Bu xatti-harakat narx
vositasida raqobatlashuvni inkor etib, mazkur tarmoqqa kiruvchi barcha
oligopolist-firmalarning narxni shakllantirish va uni o’zgartirishda yetakchi
2.1 Narxning shakllanishi
O'zbekiston iqtisodiyotining oldida juda muhim strategik masallardan biri
turibdi. Bu masala texnologik krizisdan chiqish va ishlab chiqarishning past
industrial texnologik usulining shakllanishining tugunli yo'nailishlarida
uzilishlar paydo qilish. Bunday yo'nalishlar orasida kosmos, aviatsiya,
biotexnologiya, elektronika va informatika sohalaridagi tovarlar va
texnologiyalarni belgilash mumkin.
O'zbekiston spetsifikasini hisobga olgan holda yuqorida aytib o'tilgan
yuqori texnologiyaning tarmoqlarini rivojlanish yo'nalishlarini
stimulirovkasidan tashqari iste'molchilar kompleksi tarmoqlarining kordinal
texnik qayta yaxshilanishi lozim, eng avvalo, ishlab chiqaruvchilarni. Bu
15

O'zbekiston bozorini import ekspansiyasidan ko'ra arzonroq va sifatsizroq
tovarlarning importidan chegaralash, ishlab chiqaruvchilarni qo'llab-quvvlash
uchun lozim. Innovatsion tadbirkorlarning ilrniy-texnika faoliyatlarini qo'llab-
quwatlash sohasida mamlakatning maxsus siyosatini ishlab chiqish va qo'llash
lozim. Mamlakat informatsion sistemasini qo'llab-quvvlash potentli fondlarni
yaratish loyihalarini sug'urtalash, qo'llab-quwatlash metodlari va shakllarini
qo'llash evaziga innovatsion sferaga kapital qo'yilmasini stimulirovka qilish
kerak.
Davlat siyosatining strategik maqsadi bo'lib, XXI asrda O'zbekistonning
mustahkam iqtisodiy rivojlanishini ta'minlaydigan ishlab chiqarishning past
industrial texnologik usuli strukturasini shakllantirish, bazaviy innovatsiyaning
kirib kelishini amalga oshirish hisoblanadi.
Texnologik bog'lanishning muhim bosh instrumentlaridan bo'lib
investitsiyalarning innovatsiyalarga, innovatsion tadbirkorlikka burilishi
hisoblanadi. Mamlakat quyidagi kuch va vositalarni shu yoida sarflashi lozim.
O’zbekiston iqtisodiyotini modernizatsiya qilishning hozirgi bosqichida
investitsion faoliyatini amalga oshirish mexanizmlarini yanada takomillashtirish
talab etilmoqda. Investitsiya bozorini shakllantirish investitsiya resurslarini
to’plash, jamg’armalarni investitsiyalarga aylantirish, ulardan foydalanish
samaradorligini oshirish muammolarini hal etishning zaruriy sharti
hisoblanadi 12
.
Mamlakatimizni modernizatsiya qilish yo’lida amalga oshirilayotgan faol
investiya siyosati va o’zlashtirilayotgan xorijiy investitsiyalar tahlili olib
borilganda quyidagilar ko’rsatkichlar iqtisodiyotning tiklanish va o’sish
sur’atlariga ta’sir ko’rsatmoqda” 13
.
Innovatsion tadbirkorlarning ilrniy-texnika faoliyatlarini qo'llab-
quwatlash sohasida mamlakatning maxsus siyosatini ishlab chiqish va qo'llash
lozim. Mamlakat informatsion sistemasini qo'llab-quvvlash potentli fondlarni
yaratish loyihalarini sug'urtalash, qo'llab-quwatlash metodlari va shakllarini
16

qo'llash evaziga innovatsion sferaga kapital qo'yilmasini stimulirovka qilish
kerak.
Davlat siyosatining strategik maqsadi bo'lib, XXI asrda O'zbekistonning
mustahkam iqtisodiy rivojlanishini ta'minlaydigan ishlab chiqarishning past
industrial texnologik usuli strukturasini shakllantirish, bazaviy innovatsiyaning
kirib kelishini amalga oshirish hisoblanadi.
17

Innovatsion tadbirkorlarning ilrniy-texnika faoliyatlarini qo'llab-quwatlash sohasida
mamlakatning maxsus siyosatini ishlab chiqish va qo'llash lozim. Mamlakat informatsion
sistemasini qo'llab-quvvlash potentli fondlarni yaratish loyihalarini sug'urtalash, qo'llab-
quwatlash metodlari va shakllarini qo'llash evaziga innovatsion sferaga kapital
qo'yilmasini stimulirovka qilish kerak.
Davlat siyosatining strategik maqsadi bo'lib, XXI asrda O'zbekistonning
mustahkam iqtisodiy rivojlanishini ta'minlaydigan ishlab chiqarishning past industrial
texnologik usuli strukturasini shakllantirish, bazaviy innovatsiyaning kirib kelishini
amalga oshirish hisoblanadi.
Texnologik bog'lanishning muhim bosh instrumentlaridan bo'lib
investitsiyalarning innovatsiyalarga, innovatsion tadbirkorlikka burilishi
hisoblanadi. Mamlakat quyidagi kuch va vositalarni shu yoida sarflashi lozim.
O’zbekiston iqtisodiyotini modernizatsiya qilishning hozirgi bosqichida investitsion
faoliyatini amalga oshirish mexanizmlarini yanada takomillashtirish talab etilmoqda.
Investitsiya bozorini shakllantirish investitsiya resurslarini to’plash, jamg’armalarni
investitsiyalarga aylantirish, ulardan foydalanish samaradorligini oshirish muammolarini
hal etishning zaruriy sharti hisoblanadi 12
.
Mamlakatimizni modernizatsiya qilish yo’lida amalga oshirilayotgan faol investiya
siyosati va o’zlashtirilayotgan xorijiy investitsiyalar tahlili olib borilganda quyidagilar
ko’rsatkichlar iqtisodiyotning tiklanish va o’sish sur’atlariga ta’sir ko’rsatmoqda” 13
.
12
Karimov N. Investitsion faoliyatni qimmatli qog’ozlar orqali moliyalashtirishdagi muammolar va ularni hal
etish yo’llari. /Iqtisodiyot va ta’lim. 2011 y., 5-son.
18

13
Islom Karimov. 2012 yil Vatanimiz taraqqiyotini yangi bosqichga ko’taradigan yil bo’ladi. T.: O’zbekiston,
2012 yil, 4-bet.
Rasm 8. - 2020 yil Davlat investitsiya dasturi doirasida jalb qilingan
xorijiy investitsiyalarning tarmoqlar bo’yicha ulushi .
2020 yilda hududiy investitsiya dasturi doirasida to’g’ridan-to’g’ri xorijiy
investitsiyalarning mutloq qiymati 402 million dollarni tashkil etgan. Hududlar
kesimida tahlil qiladigan bo’lsak, o’zlashtirilgan to’g’ridan-to’g’ri xorijiy
investitsiyalarning katta qismi Toshkent shahri (39,2 foiz) hissasiga to’g’ri kelgan
va xorijiy sarmoyalar ishtirokida faoliyat olib borayotgan korxonalar soni mazkur
yilda 273 taga ko’paygan. Umumiy hisobda mamlakatimiz bo’yicha 2011 yilda
xorij sarmoyasi ishtirokidagi korxonalar soni 372 tani tashkil etgan. Boshqa
hududlarimiz bo’yicha ma’lumotlar 3.2.3-rasmda keltiriladi.
Rasm 9. - Hududiy investitsiya dasturi doirasida
2020 yilda jalb qilingan to’g’ridan-to’g’ri xorijiy investitsiyalar hajmi
2011-ilning 1-ktyabr holatiga ko’ra, xorijiy sarmoyalar ishtirokidagi korxonalar
soni jami 4575 tani, shundan faoliyat olib borayotgan korxonalar soni 4203 tani tashkil
19

etgan. Faoliyat olib borayotgan qo’shma korxonalarning 1600 tasi tashqi iqtisodiy
faoliyat bilan shug’ullanayotgan korxonalar hisoblanadi.
20

Yurtimizda o’tkazilayotgan innovatsion siyosat jahon iqtisodiy hamjamiyatiga
integratsiya jarayonining faqat davlatning tarkibiy tuzilishi bo’yicha emas, balki xususiy
sektor darajasida ham jadallashuvini nazarda tutadi. Mamlakat siyosati innovatsion
tadbirkorlik aktivizatsiyasining samarali shakllaridan foydalanishni oldindan belgilashi
va ayniqsa, moliyaviy sanoat guruhlarining va xoldinglaming funksionirovka mexanizimi
innovatsion faoliyat bilan shug'ullanuvchi yirik strukturalarni qo'llab-quwatlashi bilan
birga kichik innovatsion tadbirkorlikning ham shakllantirishi lozim. Bugungi kunda 90%
ga yaqin innovtsion faoliyat subyektlari davlatga qarashli boimagan sektorga tegishli.
Shunisi tushunarliki, mamlakat o'z zimmasiga innovatsion faoliyatni innovatsion
ta'minlanishini ololmaydi. Biroq mamlakat davlatga qarashli bo'lmagan investitsion
korparatsiya, banklar investitsion resurslarni mobilizatsiya qilish va ularni mamlakat
uchun ahamiyatliroq realizatsiyasiga yo'naltirishi mumkin va kerak. 80-yillarga kelib,
AQSH va boshqa G'arbiy davlatlarda kichik biznes innovatsion mexanizimning eng
muhim komponenti, uzoq muddatga iqtisodiyotning gullab yashnashiga olib keluvchi
investitsiya obyekti, deb tan olindi.
Innovatsion faoliyatining rivojlanishi uchun quyidagi jihatlarni belgilash lozim:
- intellektual shaxsiylikni huquqiy qo'riqlash sistemasini yaratish
O'zbekistonda tugallanmagan;
- mamlakatning «Tovar belgisi va patentlar» bo'yicha O'zbekiston
agentligining yuqori patentli to'loyini shakllantirishi to'g'risidagi qonuniga ko'ra sud
tartibida tortishuv savollarining yechilishiga O'zbekiston fuqarolarining konstitutsion
huquqini amalga oshirilishini ta'minlash;
- mamlakatning federal budjet vositalaridan yaratilgan intellektual shaxsiylik
obyektiari va ular bilan bog'liq texnologiyalarga bo'lgan aniqiik yo'qiigidan sanoat
innovatsiyasining rivojlanishi oqsamoqda;
- haligacha biznesda kashfiyotchilik bazasida oldi texnologiyalaridan
foydalanish stimulirovaniyasining tashkiliy-huquqiy mexanizimi yaratilmagan,
shuningdek, kichik tadbirkorlik sohasida ham O'zbekiston fuqarolarining intellektual
shaxsiylik sohasida yaratuvchanligining rivojlanishini va kashfiyotchiligini
21

rag'batlantirish siyosatining sustligi.
Respublikada davlat boshqaruvi vakolatlarini cheklash va vazifalarni
nomarkazlashtirish bir necha yo'nalishlar bo'yicha amalga oshirilmoqda:
bir paytning o'zida tarmoq boshqaruvidan funksional boshqaruvga o'tishninazarda
tutuvchi gorizontal nomarkazlashtirish:
davlat va xo'jalik boshqaruvi vazifalarining boiinishi, bosqichma-bosqich tarzda tegishli
xo'jalik birlashmalarini nazorat ishlaridan ozod qilinishi; vertikal tarmoq
dekonsenratsiyasi. Bu jarayon respublika organlari vazifalarining bir qismini quyi
tuzilmalariga, jumladan, xususiy sektorga berish orqali amalga oshiriladi;
resurslarning markazlashtirilgan taqsimotini butunlay tugatish, mavjud taqsimlash
tizimini bekor qilmasdan davlat va xo'jalik boshqaruvi organlarining korxonalar
faoliyatiga aralashuvini nomarkazlashtirib va qisqartirib bo'lmaydi;
vazifalarning bir qismini respublika markazidan joylardagi davlat boshqaruvi organlariga
o'tkazish. Hozirda mintaqalar mamlakatimizning ijtimoiyiqtisodiy hayotida tobora faol
subyekti bo'lib bormoqda; davlat hokirniyati vazifalarini fuqarolarning o'zini-o'zi
boshqarish organlariga berish.
22

Innovatsion faoliyatning samaradorligi uning boshqaruvi bilan bog’liqdir.
Mamlakatimizda iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida innovatsion siyosat
o’tkazilishi yo’lida amalga oshirilayotgan ishlar maqtovga sazovordir. Respublikada
innovatsion loyihalar doirasida energiya va resurslarning tejamkor texnologiyalarini
o’zlashtirish va fan sig’imi yuqori bo’lgan mahsulot turlarini ishlab chiqarishni
takomillashtirishga yo’naltirilgan loyihalarga bo’lgan e’tib alohida ahamiyatga egadir.
Shu davr ichida «O’zkimyosanoat» DAKga sanoatda qo’llash uchun 23 ta texnologiya va
ishlanmalar topshirildi. Mazkur texnologiya ishlanmalarni «O’zkimyosanoat» DAK
tasarrufidagi korxonalarda o’zlashtirish maqsadida bir necha bosqichli innovatsiya
mexanizmi ishlab chiqildi. 14
Natijada Samarqand kimyo zavodida mahalliy xom
ashyodan yangi nitrokalts fosfatli o’g’it ishlab chiqarish texnologiyasi o’zlashtiriddi.
Zavodda mavjud bo’lgan texnologak uskunalar bilan bir qatorda yangi ishlangan
uskunalar asosida o’g’it ishlab chiqaruvchi sanoat tizimi ishga tushirildi. Natijada
o’g’itning ozuqalik darajasi superfosfatnikiga nisbatan ikki marotaba yuqori bo’lishiga
erishildi. Nitrokaltsiy fosfatli o’g’itni ishlab chiqarishning bir yillik quvvatini ming
tonnaga etkazishga erishiddi. Bu innovatsion yangilik respublikada qurish zarur bo’lgan
oltingugurt ishlab chiqarish korxonasini qurish shart emasligi sababli katta miqdorda
valyuta va moddiy boyliklarni tejashni ta’minladi. Innovatsion yangiliklardan yana biri
- bu Olmaliq tog’-metallurgaya kombinati faoliyati natijasida 12 mln. tonna yig’ilib
qolgan chiqindini qayta ishlash loyihasidir. 15
Buni amalga oshirish asosida qo’shimcha
turli rangli metallar olinib va ekologik muhitni yaxshilash mumkin.
Ilmiy tadqiqotlar ko’rsatishi bo’yicha bu chiqindilar tarkibida 30-35 foiz temir,
11,5 foiz mis, 30-35 foiz kremniy dioksidi va 0,4-0,6 g/t oltin borligi aniqlangan.
OTMKning mis zavodida chiqindilardan ferrosilitsiy, rangli va qimmatbaho metallarni
ajratib olish texnologiyasi ishga tushirildi. Natijada 1 tonna chiqindidan 286 kg temir,
359, kg kremniy dioksidi va 30 kg mis ajratib olindi. Og’ir metallurgiya sanoati uchun
zarur bo’lgan oyiga 5 tonna 20 rusumli ferrositsiliy qorishmasi ishlab chiqarish
texnologiyasi o’zlashtirildi. Iqsodiy samaradorlik 5 tonna olingan mahsulotdan 12 mln.
14
J. Moliya. Toshkent.2012 yil. № 5-6. 124 bet
23

15
J. Moliya. Toshkent.2012 yil. № 5-6. 124 bet
24

Ilmiy tadqiqotlar ko’rsatishi bo’yicha bu chiqindilar tarkibida 30-35 foiz temir,
11,5 foiz mis, 30-35 foiz kremniy dioksidi va 0,4-0,6 g/t oltin borligi aniqlangan.
OTMKning mis zavodida chiqindilardan ferrosilitsiy, rangli va qimmatbaho metallarni
ajratib olish texnologiyasi ishga tushirildi. Natijada 1 tonna chiqindidan 286 kg temir,
359, kg kremniy dioksidi va 30 kg mis ajratib olindi. Og’ir metallurgiya sanoati uchun
zarur bo’lgan oyiga 5 tonna 20 rusumli ferrositsiliy qorishmasi ishlab chiqarish
texnologiyasi o’zlashtirildi. Iqsodiy samaradorlik 5 tonna olingan mahsulotdan 12 mln.
so’mni tashkil etdi. Energetika sanoati respublika iqtisodiyotining asosiy tarmoqdaridan
biri hisoblanadi. Bu sanoat korxonalari atrof-muhitni ifloslantiruvchi asosiy manbalardan
hisoblanadi. Jumladan, Angren GRESi 42 yildan ortiq faoliyat olib borishi davrida 15
mln. tonnadan ortiq kul chiqindilarini chiqarishi atrof-muhitning ifloslanishiga olib
kelmoqda. O’tkazilgan innovatsion tadqiqotlar asosida kulning tarkibida 35 foizgacha
temir va alyuminiy qotishmalari, 20 foizdan ortiq kaltsiy oksidi borligi aniqlangan va
chiqindilarni qayta ishlash va ulardan metall qorishmalarini ajratib olish quvvati 100
kg/soat bo’lgan qurilma texnologiyasi yaratildi va ishlab chiqarishga joriy etildi. Natijada
100 kg chiqindi-kul tarkibida 90,9 foiz temir elementi bo’lgan, GOST 1412-85, 1415-83,
1583-93 talabiga mos keladigan 55 kg qorishmalar olingan va yillik iqtisodiy
samaradorlik 15,4 mln. so’mni tashkil
qildi. 16
Andijon viloyatida to’qimachilik korxonalarida yiliga hosil bo’layotgan 500 tonna
chiqindini qayta ishlash maqsadida quvvati yiliga 700 ming kv.metr noto’qima mato
ishlab chiqaradigan texnologik tizim ishga tushirildi.
Qishloq xo’jaligi sohasida olib borilayotgan innovatsion ilmiy-tadqiqot ishlari
asosan qurg’oqchilikka chidamli va yuqori hosilli paxta navlarini ishlab chiqarishga
yo’naltirilgan. Natijada g’o’zaning yangi «Denov» navi yaratilib, Surxondaryo
viloyatining sho’rlanish darajasi yuqori bo’lgan erlarida davlat sinovidan o’tkazildi.
Sinovlar natijalariga ko’ra, bu navning suv iste’mol qilishi boshqa navlarga nisbatan 30-
35 foiz kamdir.
Innovatsion investitsiyalashtirish faoliyatini rivojlantirish tibbiyot va
25

farmakologiya sohasida alohida ahamiyatga ega. Andijon tibbiyot institutida anemiya
kasalligini davolashda qo’llaniladigan mahalliy «Gemalin» preparatini ishlab chiqarish
texnologiyasi yo’lga qo’yildi. Ishlab chiqarilgan 10,5 ming flakon
«Gemalin» preparati yordamida 3500 nafar anemiya bilan kasal bo’lgan bemorlar
6
J. Moliya. Toshkent.2012 yil. № 5-6. 125 bet
davolandilar. Natijada davolash uchun ketadigan xarajatlar o’rtacha 35-40 foizga
kamayishi xisobiga 52 mln. so’mdan ortiq moddiy mablag’ tejab qolindi.
Mamlakat miqyosida innovatsion faoliyat bozor talablarini e’tiborga olgan
holda iqgisodiyotning barcha tarmoqlarini qamrab olishi zarur. Aks hodda soha va
tarmoqlarni samarali rivojlantirish uchun zarur bo’lgan miqdorda foydani olishga
erishish qiyin muammo bo’lishi bilan birga ishlab chiqarish jarayonini
kengaytirilgan takror ishlab chiqarish shaklida olib borishga salbiy ta’sir etadi.
Hozirgi iqgisodiy sharoitda innovatsiya faoliyatini rivojlantirishda ma’lum
darajada tashkiliy iqtisodiy qiyinchiliklar mavjud, bular quyidagilardan iborat:
xo’jalik yurituvchi sub’ektlarining ishlab chiqarish quvvatlaridan to’liq
foydalanmasliklari oqibatida innovatsiya faoliyatini rivojlantirish uchun zarur bo’lgan
xususiy mablag’larning etishmasligi;
- korxonalarda innovatsion faoliyat bilan shug’ullanuvchi maxsus
bo’limlarning yo’qligi;
- innovatsiya faoliyatini olib borish uchun zarur bo’lgan nazariy va
amaliy jihatdan boy tajribalarga ega bo’lgan malakali kadrlarning etishmasligi;
- innovatsiya faoliyatini olib borish uchun maxsus laboratoriya, ishlab
chiqarish bilan bog’liq bo’lgan jihozlarning etishmasligi;
- xorijiy mamlakatlardan innovatsion mahsulotlarning kirib kelishi
respublika iqtisodiyoti tarmoqlarida innovatsion faoliyatni rivojlantirishga
salbiy ta’sir ko’rsatishi.
Innovatsiyalarni yaratish uchun ajratilgan mablag’lardan foydalanishni
nazorat qilish, undan samarali foydalanish uslublarini takomillashtirish,
innovatsiya ishlarini olib boruvchi sub’ektlar o’rtasidagi munosabatlarni
takomillashtirish ularning manfaatdorligi va javobgarligi bilan bog’liq.
Yuqorida qayd etib o’tganimizdagidek, innovatsion faoliyat ytarli darajada
investitsiya mablag’lari bilan ta’minlanish darajasiga bog’liq. Bu muammoni hal
etish, respublikada ilmiy-tadqiqot ishlarini rivojlantirish uchun imtiyozli
innovatsion kredit mablag’larini beruvchi innovatsion bank tizimini tashkil etish
hozirgi davr talabiga javob beradi, deb hisoblaymiz.
2.2 Monopoliya sharoitida narxning
26

Xorijda innovatsion jarayonni boshqarishga bag'ishlangan ancha ilmiy va
amaliy adabiyotlar mavjud. Ularda innovatsiyalarni turli jihatlari yoritilgan. Yapon
innovatsion menejmenti usullari Evropa va Amerika usullaridan keskin farq qiladi
Bu bilan yaponlar unumliroq boshqaradi, deb bo'lmaydi. Yevropa va Yaponiyaning
usullari faqat boshqa tekisliklarda yotadi va ularning bir-biri bilan kesishishi juda
kam ro'y beradi. Uning asosiy farqi nima? Avvlambor bu boshqaruvning nimaga
yo'naltirilganligiga bog'liq. Masalan, Yaponiyada boshqaruv markazida mehnat
resurslari yotadi. Yapon boshqaruvchisi korxona samaradorligini oshirish uchun
mehnat unumdorligini oshirishga harakat qiladi. Yevropa va Amerikada esa asosiy
maqsad kam ish va harakat qilib, ko'p daromadga erishish yotadi. Menejment
bo'yicha yapon mutaxassisi Xideki losixara yapon boshqaruvini 6 ta xususiyatini
ko'rsatib o'tgan. 17
- Doimiy bandlik kafolati va o'zaro ishonch sharoitini mavjudligi,
bunday kafolatlar kadrlar qo'nimsizligini kamaytiradi va xodimlarni barqaror
faoliyat ko'rsatishlari uchun ishonch tug'diradi. Bu esa xodimlarni keyinchalik
vertikal (lavozim) zinapoya bo'yicha ko'tarila olishi mumkinligiga ishontiradi
va korxonada jamoat bo'lib ishlashga undaydi.
- Korparatsiyaning birdamligi va u uchun qimmatli deb hisoblangan
narsalarning mavjudligi. Agarda barcha ishchilar va boshqaruvchilar korxona
siyosati haqida axborot beruvchi bitta axborot bazasidan ma'lumot olishadigan
bo'lsa, bubarcha xodimni bir bo'lib harakat qilishga undaydi.
Axborotga asoslangan boshqaruv televizorlar ishlab chiqaruvchi firmalarda
ko'pincha axborot yig'ib olish sistemasidan foydalanishadi.
Sifatga qaratilgan boshqaruvda ko'pincha yapon firmalarning boshqaruvchilari sifatni
nazorat qilishga katta ahamiyat berishadi. Ishlab chiqarish jarayonida ularning asosiy
masalasi sifat haqidagi aniq ma'lumotlarni olishdir.
Ishlab chiqarishda boshqaruvning doimiy mavjudligi. Qiyinchiliklarni va
muammolarni joriy hal qilish uchun yaponlar boshqaruv personalini ishlab
chiqarish majmualarida joylashtiradi. Bu muammo tez hal bo'lishiga xizmat qiladi.
Yangiliklarni rivojlantirish uchun yangiliklar taklif qilish sistemasi va sifat
to'garaklari keng qo'llaniladi.
Tozalik va tartibni ushlab turish. Yapon mahsulotlarining yuqori sifati ishlab
chiqarishda tozalik va tartibga rioya qilish orqali kelib chiqa-di. Yapon
boshqaruvchilari shunday tartib o'rnatishga harakat qiladiki, bu tartib ham yuqori
sifatli mahsulot ishlab chiqarishga undasin, tozalik va tartibga rioya qilishga
chaqirsin.
- Umuman olganda yapon boqaruvi insonlarga xos tuyg'ular va xususiyatlarni
27

rivojlantirishga qaratilgan. Bular kelishilganlik, guruhli moijal olish, xodimlarni
28

- Sifatga qaratilgan boshqaruvda ko'pincha yapon firmalarning
boshqaruvchilari sifatni nazorat qilishga katta ahamiyat berishadi. Ishlab
chiqarish jarayonida ularning asosiy masalasi sifat haqidagi aniq ma'lumotlarni
olishdir.
Ishlab chiqarishda boshqaruvning doimiy mavjudligi. Qiyinchiliklarni va
muammolarni joriy hal qilish uchun yaponlar boshqaruv personalini ishlab
chiqarish majmualarida joylashtiradi. Bu muammo tez hal bo'lishiga xizmat qiladi.
Yangiliklarni rivojlantirish uchun yangiliklar taklif qilish sistemasi va sifat
to'garaklari keng qo'llaniladi.
Tozalik va tartibni ushlab turish. Yapon mahsulotlarining yuqori sifati ishlab
chiqarishda tozalik va tartibga rioya qilish orqali kelib chiqa-di. Yapon
boshqaruvchilari shunday tartib o'rnatishga harakat qiladiki, bu tartib ham yuqori
sifatli mahsulot ishlab chiqarishga undasin, tozalik va tartibga rioya qilishga
chaqirsin.
Umuman olganda yapon boqaruvi insonlarga xos tuyg'ular va xususiyatlarni
rivojlantirishga qaratilgan. Bular kelishilganlik, guruhli moijal olish, xodimlarni
17
Санто Б. “Инновации как средство економического развития”. М.: Прогресс. 2000 г. 260 стр.
29

aqliy xususiyatlari, bandlik barqarorligi va boshqaruvchilar hamda xodimlar
o'rtasida birdamlak aloqalaridir. Yapon boshqaruvining falsafasi. Yaponiyaning
zamonaviy boshqaruv usullari urushdan keyingi davrda dunyoga keldi. Urush
keltirgan buzg'unchiliklardan keyin yapon boshqaruvchilari oldida ijtimoiy, siyosat
va raqobat, hayotni ko'tarish masalalari ko'ndalang bo'lib turgan edi. Shu davrda
Amerika boshqaruv usullari butun dunyoni qamrab olayotgan davrda, bu
usullardan to'g'ri foydalangan yaponlar mamlakat iqtisodini ko'tarishga erishdilar.
Yapon boshqaruvchilari o'zlarining oldingi boshqaruv usullari bilan birgalikda
Amerika usullarini qo'shib, yangi yapon usullarini hosil qildilar. Shuning oqibatida
vujudga kelgan yapon boshqaruv usulidagi ba'zi jihatlar Amerika boshqaruv
usulida mayjud emas.
6-jadval
Xorij mamlakatlarida ilmiy tadqiqotfarga moliyalashtirishning asosiy
ko'rsatkichlari
Ko'rsatkichlar Rossiya AQSH Yaponiya Germaniya
YAIMdagi ilmga
xarajatlar, % 0,94 2,5 2,6 2,4
ITTKIni
moliyalashtirish, % 100 100 100 100
Davlat budjeti, % 48 35,8 19,5 34,1
Turli xil nobudjet
fondlari, %6 5,1 7, 1 —
Boshqa manbalar, % 46 59 73,4 65,9
Yaponlar doim o'zlarini jamoaning bir bo'lagi sifatida biladilar. Va ular, E.
Mayo aytganidek, ish — bu jamoa faoliyatidir, degan shiorga doim amal qilishadi.
Yaponiyadagi boshqaruv usullarini o'zgarishi optimal tizim yaratish uchun
konsepsiya tanlashda erkinlik va hurfikrlikni o'sishidir. Ammo bu o'zgarishlar
Yaponiyaning milliy urf-odatlariga zid bo'lmasligi kerak. Bu haqda yirik tadbirkor
S.Xonda shunday fikr bildiradi:
30

«Kimki korxona boshqaruvchisi bo'lsa, u avvalo, boshqaruv usulini hamma
tomonlama isbotlangan holda ko'rsatmog'i darkor, U korxonaning aniq
maqsadlarini ko'ra biladigan va korxonaning siyosatini va rejalarini shunday
tuzishi kerakki, ishchilar faoliyati davomida o'z mas'uliyatini sezib, ishdan
qoniqish hosil qilsinlar. Buning uchun lider nazariy jihatdan kuchli va amaliy
jihatdan hayotiy konsepsiyaga ega bo'lishi kerak.» 18
Yapon boshqaruvining yana bir xislati uning uzluksiz o'qish va o'qitish
konsepsiyasidir. Yaponlar o'qishni o'z ishlari va hokimyat pog'onasi bo'yicha
ko'tarilish uchun kerak bo'lgan omil deb biladilar.
Yaponlar birovlaming xatolarida o'iganishni xush ko'radilar. Ular doim tashqi
olamdagi o'zgarisarni qiziqish ila kuzatib turadilar.
1947-yili «Panasonik» kompaniyasining asoschilaridan biri 1. Matsusita
boshqanjv savollari bo'yicha «Donnay» nomli laboratoriya tashkil qiladi va uning
birinchi xulosalaridan biri quyidagicha bo'ladi: «Har qanday tashkilot uning
kattakichikligiga qaramay, daromad olishdan farqli bo'lgan boshqa maqsadga ega
bo'lishi kerak. Bu maqsad uning faoliyatini tu-shuntirib turishi lozim. Agarda
boshqaruvchi ushbu missiyani to'liq tu-shunib yetsa, uni xodimlarga to'g'ri
tushuntirishi lozimdir.
«Inson potensiali» konsepsiyasini tushunishda Ringning jamoa bo'lib qaror
qabul qilish sistemasini olishimiz mumkin. Unga ko'ra qaror qabul qilish uchun
javobgarlikni butun guruh o'z bo'yniga olishi lozim. Bu sistemada masala o'rtaga
tashlangandan so'ng oldin noformal guruhlarda muhokamadan o'tadi, agar kimdir
bu masalaga qarshi chiqsa, savol yana ushbu masalani o'rtaga tashlagan insonga
boradi.
Yapon usullari ko'pchilikni ustun kelishi emas, balki hammaning fikri
birdamligi asosida qurilgan. Albatta, hammaning fikri bir xil bo'lmaydi, shuning
uchun ma'qul bo'lgan kompromiss topiladi. Yaponlar uchun o'zidan yoshi va
lavozimi jihatidan katta bo'lgan insonga gap qaytirish yoki uning fikriga
qo'shilmsalik tarbiyasizlik alomati deb qarala-di. Shuning uchun norozilikni o'ta
diplomatik holda bildirish lozimdir. An'anaviy bo'lgan «X» va «U» modeliga
qarama-qarshi bo'lgan holda, yaponlar «inson potensiali» modelini muvaffaqiyatini
qo'llab kelishyapti. Unga ko'ra odamlar o'z qobiliyatlarini rivojlantirgan va
qoilagan holda bu ishdan qoniqish hosil qilsin.
O'rta pog'ona boshqaruvchilariga Isikava Kaoru ushbu maslahatlarni beradi:
18
Санто Б. “Инновации как средство економического развития”. М.: Прогресс. 2000 г. 355 стр.
31

- Xodimning foydaliligi uning fizik jihatdan doim mavjudligi bilan
emas, balki bu xodimga firmaning ehtiyoji bilan belgilanadi.
- Kimki xodimlarning boshqaruvi bilan shug'ullansa, bu faqat yarmga
boshqaruvchidir. Haqiqiy boshqaruvchi deb shunday boshqaruvchi olinadiki
o'zidan yuqori turganlarni ham boshqara olsin.
- Qo'l ostidagi ishchilarga ba'zi huquqlar berilishi ularning
qobiliyatlarini hartomonlama rivojlanishi va faollashishiga olib keladi.
- Yuqori pog'onadagi boshqaruvchilarning sizning ishingiz natijalariga
bo'lganmunosabatini doim kuzatavermang.
- O'rta pog'ona boshqaruvchilari va ularning qo'l ostidagilari o'zlarining
ish natijalari haqidagi axborot haqiqiyligigajavobgardirlar.
- O'rta pog'ona boshqaruvchilari sifat to'garaklari faoliyatiga javobgardirlar.
- Funksiyalar bo'yicha boshqaruv deb hisoblangan boshqa bo'limlar
bilan hamkorlik va aloqa.
- Kelajakka yo'nalish firmaning samarali faoliyati uchun asosiy omildir.
Firma boshqaruvchisi o'z ishida 10 yil oldinga yo'nalib faoliyat ko'rsatmog'i,
yuqori pog'ona boshqaruvchisi 5 yil oldinga yo'nalib faoliyat ko'rsatmog'i,
bo'lim boshlig'i 3 yilga va bo'lim boshlig'i kamida 1 yil oldinga o'z faoliyatini
yo'naltirmog'i kerak.
Hozirgi paytda jahon hamjamiyatining rivojlangan mamlakatlarida an'anaviy
ilmiy texnika taraqqiyotida innovatsion, ilmiy texnologik tartibga jadal o'tish
jarayoni ro'y bermoqda. Innovatsion tartibning awalgisidan farqi shundaki, fanning
shakllanishi va davlat tomonidan moliy'alashtirish tizimidan texnologik va ilmiy
innovatsiyalar barcha turlarini davlat tomonidan rag'batlantirishga o'tish
kuzatilmoqda.
Hozirda AQSHda va xususan, g'arbiy Yevropada, eng awalo Fransiya,
Germaniyada fan-texnika siyosatining innovatsion siyosatga aylanishi ro'y
bermoqda. Uning asosiy vazifasi — ilmiy va texnologik innovatsiyalar, eng awalo,
kichik va o'rta korxonalar uchun, shuningdek, o'rta va qisqa muddatli dasturlar
sohasida tezkor dversifikatsiya uchun eng qulay sharoitlar yaratishdir. Fanni
moliyalash bo'yicha AQSH jahonda yetakchi o'rinlardan birini egallaydi. Ko'plab
rivojlangan mamlakatlarda ITlMTni moliyalashdagi davlatning roli ancha faol
bo'lib, faqat davlat tashkilotlari tomonidangina amalga oshirilmaydi. Hozirgi
vaqtda AQSHda federal hukumat ulushi (moliyalash manbayi sifatida) barcha
xarajatlar salmog'ining 50 foizini tashkil eradi. Bu ko'rsatkich Buyiik Britaniya,
Shvetsiya va Gerrrianiyada 40 foiz atro-fida, Fransiyad 57 foiz, Yaponiyada 28
32

foiz. IT1MT sohasining davlat to-monidan bunday e'tibor bilan ko'plab
quwatlanishi qonuniy bo'lib, bir qator dalillar bilan izohlanadi.
Ilmiy tadqiqot konstruktorlik ishlari davlat tomonidan turli shakllarda
qo'llabquvvatlanishi mumkin, jumladan:
- ilmiy tadqiqotlar uchun bevosita budjet mablag'lafini ajratish (davlat
tashkilotlari orqali moliyalash, shartnomalar tuzish, subsidiyalar ajratish). Ayni
holatda davlat yirik xarajatlar talab qilinadigan va ko'plab ta-vakkalchilikka
ega bo'lgan fanning yetakchi yo'nalishlaridagi ko'p kapi-talli tadqiqotlarni
moliyalashni o'z bo'yniga oladi;
- ilmiy tadqiqotlarni (IT1MT) bilvosita moliyalashning turli usullari:
xususiy kompaniyalar, innovatsiya jarayonini rag'batlantirish, shuningdek,
ular investitsiyasini yangi asbob-uskunalar olish uchun kengaytirish maqsadlarida
soliq va amortizatsiya imtiyozlaridan foydalanish.
AQSH davlat innovatsiya siyosatining obyekti — bu asosan xususiy
biznesdir. Davlatning bu boradagi siyosati mavjud ilmiy-texnik yutuqlardan
xo'jalikda foydalanishga, ilmiy-texnik majmuada ichki aloqalarni
mustahkamlashga qaratilgan. Davlat innovatsiya siyosatining usul va vositalari
ancha keng. Bunga u yoki bu ma'noda biznesning innovatsion faolligini
rag'batlantiruvchi turli xil davlat tadbirlari kiradi. Amerikalik mutaxassislarning
ta'kidlashicha, eng samarali tashkiliy shakllardan biri universitet — sanoat,
tadqiqot markazlari sanaladi. Davlat ishtirokida tashkil etiladigan bunday
markazlar doirasida juda keng ko'lamdagi ilmiy-texnik masala-larni hal etish
imkoni mavjud. Sanoat korxonalari va universitetlarning hamkorlikdagi
tadqiqotlariga oid yirik dasturlar davlatning maqsadli ilmiy jihatdan ishtirokchilar
faoliyatining boshqa korporatsiya mexanizmini nazarda tutadi.
O'zbekistonda AQSH davlat innovatsiya siyosatining ma'lum bir tomonini
qo'llash mumkinki, bunda davlat moliyaviy mablag'larining umumlashishini va
sanoat moddiy texnika bazasini malakali oliy o'quv yurtlari kadrlari bilan
ta'minlashi rag'batlantirilishi lozim. Uzoq istiqbolga moijallangan tavakkal ilmiy
texnika loyihalariga mablag' ajratishga sanoat korxonalarini qiziqtirish uchun
davlat dastlabki xarajatlarni o'z bo'yniga olib qolmasdan, ishtirokchi firmalarga
kashfiyot va ixtirolardan foydala-nishda bepul litsenziyalar ham berishi kerak
bo'ladi.
AQSHdagi eng yirik kompaniyalarda ishlab chiqarish hajmi ko'pincha eng
maqbul me'yordan oshadi, aynan shu narsa ilmiy texnika soha rivojlanishida
monopoliyani to'xtatadi, kichik firmalar faoliyatining muvaffaqiyati ham shunda.
33

O'zbekistonda yirik firmalar sateliti (ko'makchisi) sifatida ishlaydigan kichik
firmalarni tashkil etish uchun shart-sharoitlar yaratish zarur.
Yaponiya tajribasi shuni ko'rsatadiki, demak, O'zbekistonda shakllanayotgan
innovatsiya sohasi jiddiy texnologiyalarni amalga oshirish assotsiativ shaklda ilmiy
tekshirish tashkilotlari va korxonalari imkoniyatlarini vaqtinchalik yoki doimiy
tarzda birlashtirishni talab etadi. Albatta, bunda bosh loyihani amalga oshirish
uchun davlat buyurtma berish orqali ko'maklashmog'i kerak.
MDH mamlakatlafidagi iqtisodiy islohotlarga texnik jihatdan ko'maklashish
bo'yicha TAS1S dasturi birinchi galda o'z oldiga xususiylashtirishning bozor
shakllari, moliya, tadbirkorlikni rivojlantirish, tadbirkorlik infratuzilmasini yaratish
sohalaridan Yevropa Nou-Xau tajribalarini o'zlashtirishga qaratilgan. Ko'rinib
turibdiki, u asosan boshqaruv, axborot va moliya sohasidagi loyihalarni
moliyalashga qaratilgan.
Xulosa qilib aytganda, innovatsiya jarayonlarini boshqarish bo'yicha
rivojlangan mamlakatlar tajribasidan foydalanish xorij texnologiyasini keltirish,
raqobatbardoshlik yo'nalishlarini aniqlash va boshqa masalalarni hal etishga
qaratilgan.
34

XULOSA
Respublikamizda olib borilayotgan iqtisodiy islohotlarni hayotga tadbiq
etishda, aholinig ijtimoiy turmush tarzini yanada ko’tarishda, qolaversa xalqning
farovon hayoti uchun bevosita o’z ta’sirini ma’lum bir ma’noda o’tkazishda,
siyosiy-ijtimoiy nuqtai nazardan ishlab chiqaruvchi va xizmat ko’rsatuvchi omil
sifatida xayotiy siklda bevosita ishtirok etuvchi korxona-tashkilotlarning o’rni
bozor munosabatlari davrida muhim ahamiyatni kasb etadi. Bu omillarning
rivojlantirishda va hamda ularning iqtisodiy salohiyatini oshirib, sog’lom raqobat
muhitida o’z mavqega ega bo’lishda, davr talabiga monand ilmiy tixnik va
ma’naviy yangiliklarning o’z vaqtida amaliyotda tadbiq etish maqsadga molikdir.
Zamonaviy texnologiyalar asosida korxonalarda yangicha ishlab chiqarishni tashkil
qilish, qo’shimcha xizmat turlarini taklif etish va mavjud mahsulot va xizmat
turlarining sifatini oshirish asosida korxonalarni boshqarishni innovatsion jihatdan
rivojlantirish jamiyat zaruriyatidir.
Innovatsiyani ilmiy izlanishlarda, texnologik va ishlab chiqarish jarayonlarda
xalqaro standartlarga asosan qo’llanilishi, bu bozor iqtisodiyoti sharoitida tashkiliy
strukturaning to’g’ri tashkil etilganligidan dalolat beradi. Xalqaro strandartlarga
asosan innovatsiya orqali, umumun inovatsion faoliyat orqali qo’lga kiritilgan
yangi bir turdagi mahsulotni, xizmatni yoki ularni takomillashtirilgan ko’rinishda
bozorga kiritilishi, shu bilan birgalikda yangi yoki mukammallashtirilgan
texnologik jarayonlarni amaliyotga tadbiq etilishi bu ijtimoyi xizmatlarga bo’lgan
yangicha yondashuvni shakillantirib beradi.
Tashkilotlarga kirishdagi innovatsiyalar, ya’ni bunda xom – ashyolarga,
materiallarga, ma’lumotlar va mashina uskunalarga bulgan tanlovda o’zgarishlarni
tushunish mumkin. Tashkilotlardan chiqishdagi innovatsiyalar, ya’ni bunda to’lov
berilgan buyumlar, xizmatlar, texnologiyalar va hokazolar tushuniladi.
Tashkilotning tizimli strukturasidagi innovatsiyalar, ya’ni boshqaruv, ishlab
chiqarish va texnologik strukturadagi innovatsiyalar.
O’zbekistonning dunyo hamjamiyatiga integratsiyalashuvi jahon bozorida
milliy mahsulotlar, tovarlar va xizmatlarning erkin savdosini tashkil etish va keskin
raqobat sharoitida mamlakatlararo tovar ayriboshlash sohasida o’z o’rnini topishga
zamin yaratadi. Buning uchun mamlakatning ilmiy va texnologik salohiyatini
ko’tarish, birinchi navbatda, iqtisodiyotining barcha tarmoqlari, jumladan, ishlab
chiqarish va xizmatlar ko’rsatish sohalarida texnik darajani tiklash, ishlab
chiqarishni modernizatsiya qilish, ilmiy texnika taraqqiyoti mahsulotlarini
amaliyotga joriy etishni jadallashtirishga katta e’tibor qaratish lozim.
35

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
1. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi.- T.: O’zbekiston, 2009 -y 40 b.
2. O’zbekiston Respublikasining “Investitsiya faoliyati to’g’risida”gi Qonuni.
24.12.1998. 719-I-son. O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Axborotnomasi,
1999-y., 1-son; 2004-y., 1-2-son;
O’zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to’plami, 2006-y., 41-son; 2008-y.,
52-son; 2013-y., 1-son)
3. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “Innovatsion loyihalar va
texnologiyalarni ishlab chiqarishga tadbiq etishni rag’batlantirish borasidagi
qo’shimcha chora tadbirlari to’g’risida”gi Qarori. 2008yil 15 iyul.
4. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Bozorlar va savdo
komplekslari faoliyatini tartibga solishga doir qo’shimcha choratadbirlar
to’g’risida”gi qarori – 2012 yil, 28 avgust.
5. Karimov I.A. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O’zbekiston sharoitida
uni bartaraf etishning yo’llari va choralari / I.A.Karimov. – T: O’zbekiston, 2009. –
56 b.
6. “Asosiy vazifamiz – Vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz farovonligini
yanada yuksaltirishdir. – Prezident I.Karimovning 2009 yilning asosiy yakunlari va
2010 yilda O’zbekistonni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning eng muhim ustuvor
yo’nalishlariga bag’ishlangan Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma’ruzasi //
Xalq so’zi, 30.01.2010.
7. Mamlakatimizni modernizatsiya qilish va kuchli fuqarolik jamiyati barpo
etish – ustuvor maqsadimizdir. – Prezident I.Karimovning O’zbekiston
Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senatining qo’shma majlisidagi
ma’ruzasi // Xalq so’zi, 28.01.2010.
8. Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va
fuqarolik jamiyatini rivojlantirish kontseptsiyasi. - I.Karimovning O’zbekiston
Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senatining qo’shma majlisidagi
ma’ruzasi // Xalq so’zi, 13.11.2010.
9. Mamlakatimizni modernizatsiya qilish yo’lini izchil davom ettirish –
taraqqiyotimizning muhim omilidir. – Prezident I.Karimovning O’zbekiston
Respublikasi Konstitutsiyasi qabul qilinganining 18 yilligiga bag’ishlangan
tantanali marosimdagi ma’ruzasi // Xalq so’zi, 07.12.2010.
36

Innovatsion iqtisodiyot sharoitida narxning shakllanishi

Sotib olish