Информация о документе

Цена 9000UZS
Размер 827.2KB
Покупки 2
Дата загрузки 14 Декабрь 2023
Расширение docx
Раздел Рефераты
Предмет Экономика

Продавец

Bohodir Jalolov

Innovatsion iqtisodiyot sharoitida xizmat ko’rsatish sohasining ijtimoiy-iqtisodiy samaradorligini oshirish

Купить
SAMARQAND IQTISODIYOT VA SERVIS INSTITUTI HUZURIDAGI ILMIY DARAJALAR BERUVCHI PhD.03/28.02.2022. I.18.01 RAQAMLI ILMIY KENGASH ASOSIDAGI BIR MARTALIK ILMIY KENGASH SAMARQAND IQTISODIaYOT VA SERVIS INSTITUTI SAFAROV FARXOD ANVAROVICH Innovatsion iqtisodiyot sharoitida xizmat ko’rsatish sohasining ijtimoiy-iqtisodiy samaradorligini oshirish 08.00.05 – Xizmat ko’rsatish tarmoqlari iqtisodiyoti Iqtisodiyot fanlari doktori (DSc) dissertatsiyasi AVTOREFERATI Samarqand – 2023 UO’K: 338.46:005.591.6 Iqtisodiyot fanlari doktori (DSc) dissertatsiyasi avtoreferati mundarijasi KIRISH (fan doktori (DSc) dissertatsiyasi annotatsiyasi) Dissertatsiya mavzusining dolzarbligi va zarurati. Jahonda globallashuv jarayonining chuqurlashishi va innovatsion rivojlanish sharoitida xizmat ko’rsatishning ijtimoiy-iqtisodiy mohiyatiga ko’ra sohaning jadal rivojlanish tendensiyasi kuchayib bormoqda. “Xizmatlar sohasining jahon YaIMdagi ulushi oxirgi 25 yilda 54,2% dan 65,0% ga yetib, ko’rsatilgan xizmatlarning hajmi 3,1 barobarga va sohada band aholining ulushi 38,0% dan 50,6% gacha oshgan. Shu davrda YaIMdagi sanoatning ulushi 31,9% dan 24,8% gacha, qishloq, o’rmon va baliqchilik xo’jaliklari esa 7,6% dan 3,5% gacha qisqargan”. 1 Jahonda xizmatlar ko’rsatish sohalarining jadal rivojlanish tendensiyasi kuzatilayotgan sharoitda innovatsion omil (vosita, texnologiya)lar asosida soha samaradorligini oshirish dolzarb muammolardan biri bo’lib qolmoqda. Jahonda innovatsion iqtisodiyotning jadal rivojlanishi sharoitida xizmat ko’rsatish sohasini innovatsion texnologiyalarga asosan taraqqiy ettirish, xizmatlarni tashkil qilish mexanizmlarini takomillashtirish va xizmat ko’rsatish sifati va madaniyatini oshirish borasidagi tadqiqotlar ustuvor darajada bajarilmoqda. Bu borada jadal o’zgaruvchan bozor sharoitida biznes-modellarni moslashtirish va raqamli transformatsiya jarayonlarini chuqurlashtirish, globallashgan raqobat sharoitida xizmatlar sohasida marketing va sotuvlarni samarali tashkil qilish, xizmatlar sohasining ijtimoiy ahamiyatidan kelib chiqqan holda aholining hayot sifati darajasini oshirishga ijobiy ta’sirini yanada oshirish, sohaning drayver sifatidagi o’rnini oshirish kabi mavzulardagi tadqiqotlarni amalga oshirishga muhim ahamiyat qaratilmoqda. O’zbekistonda xizmat ko’rsatish sohasini jahon talablari asosida rivojlantirish, sohaning innovatsion asoslarini kuchaytirish, xizmat ko’rsatishning yangi turlari va shakllarini keng joriy qilish, xizmat ko’rsatish sohasini kengaytirish orqali makromikro darajada barqarorlik ko’rsatkichlarini sezilarli darajada yaxshilash kabi yo’nalishlarda keng qamrovli tadbirlar amalga oshirilmoqda. “Hududlarda xizmat ko’rsatish va servis sohalarini rivojlantirish orqali keyingi besh yilda xizmat ko’rsatish hajmini 3 baravarga oshirish hamda ushbu yo’nalishda jami 3,5 million yangi ish o’rinlarini yaratish” 2 kabi muhim vazifalar qo’yilgan. Mazkur vazifalarni amalga oshirishda, jumladan xizmat ko’rsatish sohasini rivojlantirish samaradorligini muayyan vaqt oralig’ida ko’rsatilgan (ko’rsatiladigan) xizmatlar qiymatiga ko’ra hamda xizmat ko’rsatish natijalari va harajatlari, miqdoriy-sifat ko’rsatkichlar va natijalarining ahamiyatliligi asosida baholash uslubiyotini takomillashtirish, sohaga ta’sir ko’rsatuvchi omillar tarkibi va elementlarini aniqlashtirish va klaster yondashuvlarini ishlab chiqish, prognoz ko’rsatkichlarini asoslash yo’nalishidagi tadqiqotlarni yanada chuqurlashtirish maqsadga muvofiq. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020 yil 5 oktabrdagi PF-6079-son “”Raqamli O’zbekiston – 2030” strategiyasini tasdiqlash va uni samarali amalga oshirish chora- tadbirlari to’g’risida”, 2022 yil 28 yanvardagi PF-60-son “2022-2026 yillarga mo’ljallangan Yangi O’zbekistonning taraqqiyot strategiyasi to’g’risida”gi 1 Jahon banki ma’lumotlari, 2020. 2 O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoyevning 2022 yil 28 yanvardagi “2022-2026 yillarga mo‘ljallangan Yangi O‘zbekistonning Taraqqiyot strategiyasi to‘g‘risida”gi PF-60-sonli Farmoni. 2 farmonlari, 2020 yil 16 iyundagi PQ-4752-son "Xizmatlar sohasini qo’llabquvvatlash chora-tadbirlari to’g’risida”, 2021 yil 11 maydagi PQ-5113-son "Xizmatlar sohasini jadal rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risida”, 2022 yil 27 yanvardagi PQ-104-son "Xizmatlar sohasini rivojlantirishga oid qo’shimcha choratadbirlar to’g’risida”gi qarorlari hamda sohaga oid boshqa normativ-huquqiy hujjatlarda belgilangan vazifalarni amalga oshirishda mazkur dissertatsiya tadqiqoti muayyan darajada xizmat qiladi. Tadqiqotning respublika fan va texnologiyalari rivojlanishining ustuvor yo’nalishlariga mosligi. Mazkur tadqiqot respublika fan va texnologiyalar rivojlanishining I. “Demokratik va huquqiy jamiyatni ma’naviy-axloqiy hamda madaniy rivojlantirish, innovatsion iqtisodiyotni shakllantirish” ustuvor yo’nalishiga muvofiq bajarilgan. Dissertatsiya mavzusi bo’yicha xorijiy ilmiy tadqiqotlar sharhi. 3 Xizmat ko’rsatish sohasini ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish va raqobatbardoshligini oshirishga oid ilmiy-amaliy tadqiqotlar jahonning, jumladan quyidagi yetakchi ilmiy markazlar va oliy ta’lim muassasalari tomonidan olib borilmoqda: United Nations Development Programme (UNDP), World Bank, World Intellectual Property Organization (WIPO), Harvard Business School (AQSh), MIT Sloan School of Management (AQSh), The Wharton School of the University of Pennsylvania (AQSh), London School of Economics and Political Science (Buyuk Britaniya), INSEAD (Fransiya), The Center for Services Leadership (CSL) in the W. P. Carey School of Business at Arizona State University (AQSh), Hanken School of Economics (Finlyandiya), CEDEFOP (Yevropa Ittifoqi), Национальный исследовательский университет “ Высшая школа экономики ” (Rossiya Federatsiyasi), Институт экономики РАН (Rossiya Federatsiyasi), Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti, Samarqand iqtisodiyot va servis instituti (O’zbekiston). Jahonda xizmat ko’rsatish sohasini ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish va bunda innovatsiyalarni qo’llash borasida olib borilgan ilmiy tadqiqotlar natijasida qator ilmiy natijalar olingan, jumladan: dunyo mamlakatlarida innovatsiyalarning samaradorligini baholashning metodologiyasi nostandart ijtimoiy-iqtisodiy sharoitni e’tiborga olgan holda taklif etilgan (WIPO); ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish xususiyatlari mohiyati jadallik bilan o’zgarib borayotgan va noaniqliklarga ko’ra aniqlashtirilgan (UNDP); xizmat ko’rsatish sohasida mijozlarning o’zaro aloqalari ijtimoiy tizimlar, mahsulot, kanallar, bozor kabi omillarni hisobga olgan holda modellashtirilagan (Arizona State University); xizmat ko’rsatish tarmog’ida mijozlarning xizmat ko’rsatish subyektlari bilan munosabati natijasida shakllanadigan fikrlari tarmoqning umumiy imidjini yaratishining asosiy omili ekanligi asoslangan (The Wharton School of the University of Pennsylvania); inklyuziv xizmatlar innovatsiyalarini muammo yechimiga yo’naltirilgan biznes-modellar orqali joriy qilish taklif etilgan (CEDEFOP). 3 Dissertatsiya mavzusi bo‘yicha xorijiy ilmiy tadqiqotlar sharhi www.hbs.edu/faculty/research/publications; research.wpcarey.asu.edu/services-leadership/resources/publications; www.hanken.fi/en/research/publications; mitsloan.mit.edu; www.lse.ac.uk/research/research-for-the-world/economics; www.wharton.upenn.edu/facultyresearch- publications; www.insead.edu/library; we.hse.ru; inecon.org; www.oecd-ilibrary.org; www.cedefop.europa.eu/en/publications; www.worldbank.org/en/research va boshqa manbalar asosida tayyorlangan. 3 Innovatsiyalarga ko’ra xizmat ko’rsatish sohasi ijtimoiy-iqtisodiy samaradorligini oshirish bo’yicha jahonda, jumladan quyidagi ustuvor yo’nalishlarda tadqiqotlar olib borilmoqda: raqamli texnologiyalarga ko’ra iste’molchilarning xizmat ko’rsatish sohasidagi xohish-istaklarinining aniqlik darajasini oshirish; xizmatlar sifatini baholash va iste’molchilarning mamnunligiga ta’sir etuvchi omillarni tezkor aniqlash vositalari va texnologiyalarini keng qo’llash asosida aniqlash; sohadagi raqobat darajasini xizmatlar nomenklaturasi asosida baholashni takomillashtirish; innovatsion yechimlar samaradorligini sohada egallangan darajaga (mintaqa, xalqaro) qiyoslashga ko’ra baholash uslubiyotini takomillashtirish. Muammoning o’rganilganlik darajasi. Iqtisodiy adabiyotlarda xizmat ko’rsatish sohasining rivojlanishi bilan bog’liq turli jabhalarga xos nazariy va metodologik masalalar o’rganilgan. Xususan, xizmat ko’rsatish sohasining iqtisodiy taraqqiyotda tutgan o’rni, uning ijtimoiy-iqtisodiy samaradorligini baholash, xizmatlar sohasida menejment va marketing muammolari, xizmat ko’rsatish sohasining iqtisodiy tahlili va shu kabi muammolar xorijiy olimlardan D.Bell, K.Xaksever, S.Kuznes, U.Rostou, F.Kotler, L.Berri, K.Gryonroos, E.Agababyan, M.Rossinskiy, S.Abramov, N.Ivanov 4 kabilarning ilmiy ishlarida ko’rib chiqilgan. Y.Shumpeter, V.Zombart, B.Santo, B.Tviss, F.Nikson, M.Porter, R.Fatxutdinov, E.KreymerMbula, S.Zaychenko 5 kabi olimlarning ilmiy asarlarida innovatsiyalarning nazariy asoslari, iqtisodiy rivojlanishda innovatsiyalarning o’rni, ilmiy-texnik yangiliklarni joriy etishni boshqarish, raqobatbardoshlikni ta’minlash, xizmat ko’rsatish sohasida innovatsiyalarni joriy qilish masalalari o’rganilgan. Xizmat ko’rsatish sohalari ijtimoiy-iqtisodiy samaradorligini oshirish masalalari bo’yicha mamlakatimiz olimlaridan Q.Abduraxmonov, S.G’ulomov, M.Pardaev, M.Muxammedov, K.Urazov, J.Zaynalov, K.Mirzaev, B.Abdukarimov, Sh.Zaynutdinov, M.Po’latov, S.Tashnazarov, N.Arabov, E.Fayziev, G.Utemurato- 4 Белл Д. Грядущее постиндустриальное общество. – М., Академия, 1999; Друкер П. Эра социальной трансформации. The Atlantic Monthly – 1994; Хаксевер К., Рендер Б., Рассел Р., Мердик Р. Управление и организация в сфере услуг, 2-е изд. Издательство: Питер, 2002. 752 стр .; Kuznets S. Modern Economic Growth, New Haven, CT: Yale University Press, 1966; Rostow W.W. The Stages of Economic Growth//The Economic History Review, New Series, Vol.12, N1, − 1959; Kotler P. Marketing management: A south Asian perspective. Pearson Education India; 2009; Berry L. L. Services Marketing is Different // Business. 1980. Vol. 30. May-June. P. 24-29; Grönroos C. Service management and marketing. Lexington, MA: Lexington books; 1990; Агабабьян Э.М. Экономический анализ сферы услуг. – М., 1968. – С. 24–25; Россинский М.Б. Сфера услуг в экономике развития социализма: теорет. и методол. вопросы. Саратов, 1976; Абрамов С.С. Оценка социальноэкономической эффективности сферы услуг региона. Научно-технические ведомости СПбГПУ №3, 2011. Экономические науки, с. 41-44; Иванов Н.Н. Сфера услуг как объект исследования и управления. СПб., 2000. 5 Шумпетер Й. Теория экономического развития / Й. Шумпетер. – М.: Прогресс, 1982 – 455 с.; Зомбарт В. Избранные работы. – Litres, 2022; Санто Б. Инновации как средство экономического развития / Б. Санто. – М.: Прогресс, 1990. – 296 с.; Твисс Б. Управление научно-техническими нововведениями / Б. Твисс. – М.: Экономика, 1989. – 271 с.; Никсон Ф. Роль руководства предприятия в обеспечении качества и надежности стандартов / Ф. Никсон. – М.: Изд-во стандартов, 1990. – 317 с.; Портер М. Международная конкуренция: конкурентные преимущества стран. – Альпина Паблишер, 1993; Фатхутдинов Р.А.. Инновационный менеджмент: учебник для вузов. М.: ЗАО «Бизнес-школа «Интел-Синтез», 1998; Kraemer-Mbula E. and Wamae W. (eds.) (2010), Innovation and the Development Agenda, OECD Publishing, Paris, https://doi.org/10.1787/9789264088924-en.; Zaichenko S.A. Development of innovations in sphere of services // Forsyte. 2007, No. 1. p. 30. 4 va, I.Ochilov, J.Urakov, D.Xudayberganov, Sh.Sattarovlarning 6 ilmiy tadqiqotlari muhim ahamiyat kasb etadi. Dissertatsiya tadqiqotining dissertatsiya bajarilgan oliy ta’lim muassasasining ilmiy-tadqiqot ishlari rejalari bilan bog’liqligi. Dissertatsiya tadqiqoti Samarqand iqtisodiyot va servis instituti ilmiy-tadqiqot ishlari rejasiga muvofiq “Iqtisodiyotdagi chuqur tarkibiy o’zgarishlar sharoitida xizmat ko’rsatish sohasi tarmoqlarini rivojlantirishning nazariy va amaliy muammolari” mavzusidagi ilmiy loyiha doirasida bajarilgang. Tadqiqotning maqsadi innovatsion iqtisodiyotni rivojlantirish sharoitida xizmat ko’rsatish sohasi ijtimoiy-iqtisodiy samaradorligini oshirish bo’yicha taklif va tavsiyalar ishlab chiqishdan iborat. Tadqiqotning vazifalari quyidagilardan iborat: “xizmat”, “ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish”, “samaradorlik” va “innovatsiya” tushunchalariga bo’lgan ilmiy qarashlarni tizimlashtirish va tahlil qilish asosida mualliflik yondashuvini shakllantirish; 6 Гулямов С.С. Роль ИКТ в повышении эффективности анти кризисных программ. Материалы международной конференции, посвященной книге И.А.Каримова «Мировой финансово-экономический кризис, пути и меры по его преодолению в условиях Узбекистана» - Т.: “Фан”, 2010; Абдураҳмонов Қ.Х., Меҳнат иқтисодиёти (назария ва амалиёт) // Т: Меҳнат, 2004; Пардаев М., Очилов И. Хизмат кўрсатиш соҳаси корхоналарида самарадорликни ошириш йўллари. Монография. Тошкент. 2011; Пардаев М.Қ., Мамасоатов Т., Пардаев О. Модернизация, диверсификация ва инновация – иқтисодий ўсишнинг муҳим омиллари. Монография. – Т.: “Наврўз” нашриёти, 2014; Пардаев М.Қ. Хизматларнинг ижтимоий-иқтисодий табиати ва уни ривожлантиришнинг ўзига хос хусусиятлари (Назарий жиҳатлари) // “Сервис”. – Самарқанд. – 2009. - №1. - б.38-46; Мухаммедов М.М. Хизмат кўрсатиш соҳасининг мамлакат ижтимоий-иқтисодий тараққиётидаги ўрни (назарий жиҳат) // “Сервис”. – Самарқанд. – 2012. - №1. - б.15-21; Мухаммедов М.М., Мухаммедова З.М., Вафаев И.В. Усиление влияния качества образования на инновационное развитие экономики. Лучшая научноисследовательская работа 2021: сборник статей XXXI. 2021:22; Urazov K. Development of service, service and tourism industries: problems and their solutions. Monograph. T.: Economy-finance. 2008; Зайналов Ж . ва бошқалар . Инновацион молиявий ҳизматлар : муаммо ва ечимлар // Монография . Т .: “Iqtisod-Moliya”, 2020. – 368 б .; Мирзаев Қ . Ж ., Шавқиев Э . Ш ., Жонузоқов Б . Қ . Инновацион иқтисодиёт // Ўқув қўлланма . – Т .: Иқтисодмолия , 2019. – 251 бет ; Абдукаримов Б . А . ва бошқалар . Корхона иқтисодиёти // Дарслик . Т .: “Fan va t е xnologiya”, 2007; Зайнутдинов Ш . Н . Инновацион салоҳиятни ошириш стратегияси // Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар , 2011. - №1; Пўлатов М . Э . Бизнес фаолиятини баҳолаш интеграл мезонини ҳисоблаб чиқишнинг замонавий моделлари . // Ўзбекистон иқтисодий ахборотномаси . – Тошкент , 2011. №4. Б.23-26; Пўлатов М.Э. Иқтисодиётни модернизациялаш шароитида корхоналарни бошқаришнинг замонавий тамойиллари. // Сборник тезисов Форума молодых ученых и экономистов Узбекистана 2012. –Ташкент. 2012. С. 5-7; Пўлатов М.Э. Фирма фаолияти таҳлилини ахборот билан ёритиш тизимини модернизациялаш // Қорақалпоқ давлат университети хабарномаси . – Нукус , 2012. - №1-2, Б .30-32; Pulatov M. System Analysis Of Intellectual Property Indicators Of Financial Statements. European Journal of Business and Economics. 2012 Sep 1;6; Ташназаров С. Особенности проявления синергетического подхода в развитии сферы услуг. Экономика и инновационные технологии, вып. 5, октqрь 2016 г., сс. 73-78; Арабов Н., Насимов Д. Перспективы развития гибкой занятости в странах СНГ. Всероссийский экономический журнал ЭКО. 2016(8 (506)):159-72; Файзиев Э.С. Сервис соҳасининг иқтисодиётдаги ўрни. Рисола. Т.: “Fan va tеxnologiya”, 2007; Утемуратова Г.Х. Иқтисодиётнинг трансформациялашиши шароитида хизмат кўрсатиш соҳасида давлат-хусусий шерикчилиги ривожланишига методологик ёндашув. Экономика и финансы, №1 (149), 2022, pp. 27-35; Очилов И. Хизмат кўрсатиш соҳаси корхоналарида самарадорликни ошириш йўллари. Иқтисодиёт фанлари номзоди диссертацияси. Самарқанд, 2010; Ураков Ж. Хизмат кўрсатиш корхоналари фаолияти самарадорлигини оширишнинг ташкилий-иқтисодий механизмини такомиллаштириш (Самарқанд вилояти мисолида). Иқтисодиёт фанлари номзоди диссертацияси. Самарқанд, 2012; Худайберганов Д. Иқтисодиётни ривожлантиришда товарлар ва хизматлар бозори самарадорлигини ошириш имкониятлари (Хоразм вилояти мисолида). Иқтисодиёт фанлари номзоди диссертацияси. 5 Урганч, 2010; Саттаров Ш. Хизмат кўрсатиш соҳасида самара ва самарадорлик ҳамда уларни ифодаловчи кўрсаткичларни аниқлаш йўлларини такомиллаштиришнинг назарий масалалари. Agro Inform, №1, 2021, pp. 37-42. ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish omillarini hamda davlatning ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlariga xizmatlar sohasi rivojlanish ko’rsatkichlarining ta’sir darajasini aniqlash; xizmatlarning turlari va shakllariga tizimli yondashuv asosida ularning tasnifi va tipologiyasini takomillashtirish; xizmat ko’rsatish sohasini rivojlantirishning innovatsion omillari va tendensiyalarini tahlil qilish; xizmat ko’rsatish sohasining ijtimoiy-iqtisodiy samaradorligini baholashga ilmiy yondashuvlarning tahlili asosida alohida va integral ko’rsatkichlar kompleksini ishlab chiqish; iqtisodiy-matematik usullar yordamida ko’rsatiladigan xizmatlar hajmiga innovatsion omillar ta’sirini aniqlash; xizmat ko’rsatish korxonalari faoliyati samaradorligiga ta’sir ko’rsatuvchi omillarni va ularning natijaviy ko’rsatkichga ta’siri darajasini tadqiq qilish; xizmatlar sohasini alohida xizmat turlari bo’yicha davlat dasturlari doirasida belgilangan maqsadli ko’rsatkichlarning bajarilishi nuqtai nazaridan tahlil qilish; mamlakatimizda xizmatlar sohasining rivojlanishining iqtisodiyotning boshqa tarmoqlarining o’sish tendensiyalarini va hududlarning o’ziga xos xususiyatlarini hisobga olgan holda prognoz parametrlarini ishlab chiqish; tizimli tahlil metodlari asosida xizmatlar sohasini tarkibiy unsurlari va ularning o’zaro bog’liqligini tadqiq qilish; xizmat ko’rsatish sohasi rivojlanishi samaradorligini oshirishning tashkiliy- iqtisodiy mexanizmlarini ishlab chiqish; amalga oshirilgan tahlillar va tadqiqotlar doirasida xizmatlar sohasini rivojlantirishning konseptual yo’nalishlarini asoslash. Tadqiqotning obyekti sifatida O’zbekiston Respublikasining xizmat ko’rsatish sohasi va uning tarkibiy qismlari olingan. Tadqiqotning predmeti bo’lib xizmat ko’rsatish sohasini innovatsion rivojlantirish samaradorligini oshirish bilan bog’liq iqtisodiy-tashkiliy va ijtimoiy munosabatlar majmui hisoblanadi. Tadqiqotning usullari. Dissertatsiyada ilmiy abstraksiya, tahlil va sintez, induksiya va deduksiya, solishtirish, qiyosiy taqqoslash, guruhlash, tizimli tahlil, so’rovnomalarni o’tkazish, iqtisodiy-matematik va statistik tahlil usullaridan foydalanilgan. Tadqiqotning ilmiy yangiligi quyidagilardan iborat: xizmat ko’rsatish sohasini rivojlantirishning ijtimoiy-iqtisodiy samaradorligini muayyan vaqt oralig’ida ko’rsatilgan (ko’rsatiladigan) xizmatlar qiymatiga ko’ra xizmat ko’rsatishning to’liq xarajatlari va xizmatlar natijalarini qiyosiy qiymatli baholash yondashuvi asoslangan; xizmat ko’rsatish korxonalari ijtimoiy-iqtisodiy samaradorligini baholash yondashuvi ekspert baholashda miqdoriy-sifat ko’rsatkichlar va natijalarining ahamiyatliligi va sifat natijalarini maqsadli darajalar bo’yicha (tarmoq, hudud, mintaqa va xalqaro) qiyosiy baholashga ko’ra takomillashtirilgan; xizmat ko’rsatish sohasini ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishga ta’sir ko’rsatuvchi omillar infratuzilma va resurs salohiyati kabi omillarga ko’ra aniqlashtirilib, xizmat ko’rsatish sohasining yirik va o’rta, 6 salohiyati yetarlicha rivojlanmagan va rivojlanish ko’rsatkichlari past korxonalar klasterlariga ajratgan holda sohani qo’llab-quvvatlash va rivojlantirish dasturlarini ishlab chiqish texnologik yondashuvi asoslangan; Andijon, Samarqand, Farg’ona, Toshkent viloyatlari hamda Toshkent shahrida xizmatlar hajmi va YaIM o’sishi hajmining 2030 yilgacha bo’lgan prognoz ko’rsatkichlari ishlab chiqilgan va shunga ko’ra maqsadli chora-tadbirlarni amalga oshirish asoslangan; respublikada xizmat ko’rsatish sohasi xizmatlar turlari kesimida xizmatlar hajmining 2030 yilgacha bo’lgan prognoz ko’rsatkichlari va xizmatlarning xatarga moyil turlari asoslangan. Tadqiqotning amaliy natijalari quyidagilardan iborat: xizmat ko’rsatish korxonalarining ilmiy-texnik va innovatsion faoliyatini baholashning yettita mezonini korrelyatsion-regression tahlil qilish asosida “Ko’rsatiladigan xizmatlar hajmining o’sishida ITTKI bilan shug’ullanuvchi oliy ma’lumotli xodimlar soni”, “Ishlab chiqarilgan innovatsion mahsulot hajmi” hamda “Joriy qilingan innovatsiyalar soni” omillarini rag’batlantirish asoslangan; xizmatlar, xizmat ko’rsatish sohasida innovatsiyalar va hududlarning ijtimoiy- iqtisodiy rivojlanishiga oid tushunchalarning ta’riflari ularni tizimlashtirish va tasniflash asosida takomillashtirilgan; xizmatlarning iqtisodiy faoliyat turlari bo’yicha tasniflagichlari qo’llaniladigan xizmatlar yo’naltirilishi mumkin bo’lgan obyektlarni aniqlashtirib berishidan kelib chiqqan holda xizmat yo’nalishini, xizmat ko’rsatuvchi subyektlar va subyektlariste’molchilar o’rtasidagi munosabatlarning davomiyligini ochib beradigan xizmat turlari tipologiyasi taklif etilgan; xizmat ko’rsatish sohasini innovatsion rivojlantirishda ITTKIga investitsiyalar, moliyalashtirish, intellektual mulk huquqi, normativ-huquqiy baza, davlat tomonidan qo’llab-quvvatlash va infratuzilma omillari bo’yicha shakllantirilgan tashkiliy-iqtisodiy mexanizm taklif qilingan. Tadqiqot natijalarining ishonchliligi qo’llanilgan yondashuv va usullarning maqsadga muvofiqligi, ilg’or xorij tajribasining umumlashtirilganiga ko’ra ulardan foydalanilganligi, statistik ma’lumotlarning milliy va xalqaro nufuzli tashkilotlarning rasmiy manbalaridan olinganligi hamda xulosa, taklif va tavsiyalarning amaliyotga joriy qilinganligi, olingan natijalarning vakolatli tashkilotlar tomonidan tasdiqlanganligi bilan izohlanadi. Tadqiqot natijalarining ilmiy va amaliy ahamiyati. Tadqiqot natijalarining ilmiy ahamiyati ishlab chiqilgan xulosalar va uslubiy tavsiflarning xizmat ko’rsatish sohasini rivojlantirishning metodologik-uslubiy asoslarini takomillashtirishda, innovatsion texnologiyalar va usullarni qo’llashning samaradorligini aniqlash uslubiyotini aniqlashtirishda, xizmat ko’rsatish korxonalarining raqobatbardoshligini oshirishda innovatsion boshqaruv texnologiyalarini qo’llashga doir ilmiy-nazariy qarashlar ilmiy- tadqiqot ishlarini olib borishda, xususan, metodologik, tashkiliy-iqtisodiy va normativ- huquqiy yo’nalishlarda tadqiqotlarni amalga oshirishda foydalanish mumkinligi bilan izohlanadi. Tadqiqot natijalarining amaliy ahamiyati ishlab chiqilgan takliflar va tavsiyalar xizmat ko’rsatish sohasini rivojlantirish bo’yicha davlat va hududiy dasturlarini ishlab chiqishda (takomillashtirish), xizmat ko’rsatish sohasidagi korxonalar 7 raqobatbardoshiligini oshirish, soha xodimlarining kasbiy mahorati, unga ko’ra raqobatbardoshligini oshirish jarayonida foydalanish mumkinligi bilan izohlanadi. Tadqiqot natijalarining joriy qilinishi. Innovatsion iqtisodiyotni rivojlantirish sharoitida xizmat ko’rsatish sohasi ijtimoiy-iqtisodiy samaradorligini oshirish bo’yicha ilmiy natijalar asosida: xizmat ko’rsatish sohasini rivojlantirishning ijtimoiy-iqtisodiy samaradorligini muayyan vaqt oralig’ida ko’rsatilgan (ko’rsatiladigan) xizmatlar qiymatiga ko’ra xizmat ko’rsatishning to’liq xarajatlari va xizmatlar natijalarini qiyosiy qiymatli baholash yondashuvidan O’zbekiston Respublikasi Savdo-sanoat palatasi tomonidan “2021 2023‐ yillarda xizmatlar sohasini rivojlantirish bo’yicha “Yo’l xaritasi”ni ishlab chiqishda foydalanilgan (O’zbekiston Respublikasi Savdo-sanoat palatasining 2023 yil 28 apreldagi 11/03-15-4987-son ma’lumotnomasi). Ushbu taklifning joriy etilishi omillar ta’siri natijasida barcha tarmoq va sohalar tomonidan ko’rsatilgan xizmatlarning qiymatiga asoslangan holda ularning o’zgarishiga ko’ra holatni vaziyatli boshqarish va istiqboldagi chora-tadbirlarni takomillashtirish imkoniyatlarini yanada kengaytirishga xizmat qilgan; xizmat ko’rsatish korxonalari ijtimoiy-iqtisodiy samaradorligini baholash yondashuvini ekspert baholashda miqdoriy-sifat ko’rsatkichlar va natijalarining ahamiyatliligi va sifat natijalarini maqsadli darajalar bo’yicha (tarmoq, hudud, mintaqa va xalqaro) qiyosiy baholashga ko’ra amalga oshirish bo’yicha taklifdan O’zbekiston Respublikasi Savdo-sanoat palatasi tomonidan xizmatlar sohasining rivojlanganligini baholash tartibi va metodologiyasini ishlab chiqishda foydalanilgan (O’zbekiston Respublikasi Savdo-sanoat palatasining 2023 yil 28 apreldagi 11/03-15-4987-son ma’lumotnomasi). Ushbu taklifning amaliyotga joriy etilishi hududlarning ijtimoiy- iqtisodiy rivojlanishida xizmat ko’rsatish korxonalari ahamiyatliligi va samaradorligini oshirish yo’nalishlarini kompleks baholash imkoniyatini kengaytirishga xizmat qilgan; xizmat ko’rsatish sohasini ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishga ta’sir ko’rsatuvchi omillar infratuzilma va resurs salohiyati kabi omillarga ko’ra aniqlashtirilib, xizmat ko’rsatish sohasining yirik va o’rta, salohiyati yetarlicha rivojlanmagan va rivojlanish ko’rsatkichlari past korxonalar klasterlariga ajratgan holda sohani qo’llab-quvvatlash va rivojlantirish dasturlarini ishlab chiqish texnologik yondashuvi bo’yicha taklifdan O’zbekiston Respublikasi Savdo-sanoat palatasi tomonidan “2021 2023 yillarda ‐ xizmatlar sohasini rivojlantirish bo’yicha “Yo’l xaritasi”ni ishlab chiqishda foydalanilgan (O’zbekiston Respublikasi Savdo-sanoat palatasining 2023 yil 28 apreldagi 11/03-15-4987-son ma’lumotnomasi). Ushbu takliflarning joriy etilishi xizmat ko’rsatish sohasi korxonalarini rivojlantirish davlat dasturlarining maqsadli segmentlarini aniqlashtirish va ular asosida tegishli klasterlarni ajratib olish imkonini bergan; Andijon, Samarqand, Farg’ona, Toshkent viloyatlari hamda Toshkent shahrida xizmatlar hajmi va YaIM o’sishi hajmining 2030 yilgacha bo’lgan prognoz ko’rsatkichlari va shunga ko’ra maqsadli chora-tadbirlarni amalga oshirish bo’yicha takliflardan O’zbekiston Respublikasi Savdo-sanoat palatasi tomonidan “2021 2023 ‐ yillarda xizmatlar sohasini rivojlantirish hududiy dasturlari”ni ishlab chiqishda foydalanilgan (O’zbekiston Respublikasi Savdo-sanoat palatasining 2023 yil 28 apreldagi 11/03-15-4987-son ma’lumotnomasi). Ushbu takliflarning joriy etilishi mazkur hududlarda xizmat ko’rsatish sohasini samaradorligini oshirishda hududiy 8 imkoniyatlardan samarali foydalanishga xizmat qilgan; xizmatlar turlari kesimida xizmat ko’rsatish sohasi xizmatlar hajmining 2030 yilgacha bo’lgan prognoz ko’rsatkichlari va xizmatlarning xatarga moyil turlari bo’yicha takliflardan O’zbekiston Respublikasi Savdo-sanoat palatasi tomonidan “Xizmatlar sohasini jadal rivojlantirish chora-tadbirlari rejasi”ni ishlab chiqishda asos sifatida qabul qilingan (O’zbekiston Respublikasi Savdo- sanoat palatasining 2023 yil 28 apreldagi 11/03-15-4987-son ma’lumotnomasi). Ushbu takliflarning joriy etilishi xizmat ko’rsatish sohasini 2030 yilga qadar rivojlantirish bo’yicha chora-tadbirlar samaradorligini oshirishda mavjud imkonyatlarni ishlab chiqarish jarayoniga jalb qilishga muayyan darajada xizmat qilgan. Tadqiqot natijalarining aprobatsiyasi. Tadqiqot natijalari 7 ta, jumladan, 5 ta xalqaro, 2 ta respublika ilmiy-amaliy anjumanlarida muhokamadan o’tkazilgan. Tadqiqot natijalarining e’lon qilinganligi. Dissertatsiya mavzusi bo’yicha jami 16 ta ilmiy ish, shu jumladan, 1 ta monografiya, O’zbekiston Respublikasi Oliy attestatsiya komissiyasining doktorlik dissertatsiyalari asosiy natijalarini chop etish tavsiya etilgan ilmiy jurnallarda 15 ta maqola (12 ta respublika va 3 ta xorijiy jurnallarda) nashr etilgan. Dissertatsiyaning tuzilishi va hajmi. Dissertatsiya tarkibi kirish, to’rtta bob, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati va ilovalardan iborat. Dissertatsiyaning hajmi 221 betni tashkil etadi. DISSERTATSIYANING ASOSIY MAZMUNI Kirish qismida o’tkazilgan tadqiqotlarning dolzarbligi asoslangan, maqsadi va vazifalari, obyekti va predmeti tavsiflangan, respublika fan va texnologiyalari rivojlanishining ustuvor yo’nalishlariga mosligi keltirilgan, ilmiy yangiligi va amaliy natijalari bayon qilingan, olingan natijalarning ilmiy va amaliy ahamiyati ochib berilgan, tadqiqot natijalarini amaliyotga joriy qilish, nashr etilgan ishlar va dissertatsiya tuzilishi bo’yicha ma’lumotlar keltirilgan. Dissertatsiyaning “Innovatsion iqtisodiyot sharoitida xizmat ko’rsatish sohasi rivojlanishining nazariy-metodologik asoslari” deb nomlangan birinchi bobida xizmat ko’rsatish sohasi rivojlanishining ijtimoiy-iqtisodiy ahamiyati, xususiyatlari va ilmiy- nazariy yondashuvlar, xizmat ko’rsatish sohasi turlari va shakllari tasnifiga tizimli yondashuv, xizmat ko’rsatish sohasi rivojlanishining innovatsion omillari va tendensiyalari xususida fikr yuritiladi. Tadqiqot doirasida ko’rib chiqilgan mualliflarning qarashlari va yondashuvlaridan kelib chiqqan holda, “xizmat” tushunchasini tahlil qilish asnosida, xizmatlar iqtisodiyotda hal qiluvchi ahamiyat kasb etadi, degan xulosaga keldik. Ya’ni, u bir tomondan muayyan bir iste’mol qiymatini va ma’lum bir iqtisodiy munosabatlarni anglatsa, boshqa bir tomondan esa, xizmatlar subyektlar o’rtasidagi munosabatlarning paydo bo’lishiga zamin yaratadi, shu o’rinda shuni ham ta’kidlashimiz kerakki, xizmatlar iqtisodiy kategoriya hisoblanadi. Xizmatlarning iqtisodiy mazmuni va mohiyati ularning nomoddiy ayirboshlash jarayonida ijtimoiy ne’matlarga xos bo’lgan iqtisodiy munosabatlarni aks ettirishida namoyon bo’ladi. Xizmat – iste’mol subyektlariga turli iqtisodiy va ijtimoiy samara, naf va foyda olish imkonini beruvchi, bir subyektning boshqa bir subyekt yoki subyektlar guruhiga 9 qaratilgan ta’siri amalga oshadigan va ushbu holatda turli obyektlar jalb qilinishi mumkin bo’lgan jarayondir. Xizmatlarning ijtimoiy-iqtisodiy ahamiyati shundan iboratki, ularning rivojlanishi natijasida dunyoda yoki alohida mamlakatlarda ishsizlik, jinoyatchilik, kasallanish, o’lim darajasining kamayishi, aholining daromadlari darajasi, aholi uchun axborot olish imkoniyatining mavjudligi, YaIM, bandlik darajasi va boshqalarning oshishi kuzatiladi. Zamonaviy iqtisodiyotda xizmatlarning tarixiy rivojlanishi davomida ilmiytexnik jarayon va innovatsiyalarning rivojlanishi natijasida xizmatlar soni kun sayin ko’payib bormoqda. Xizmatlar sonining yetarlicha ko’pligi ularning bitta mezon asosida tasniflashni murakkablashtiradi. Bundan tashqari, tovarlar va xizmatlar o’rtasidagi mavjud funksional farqlar tovar guruhlari va xizmat turlari bo’yicha umum qabul qilingan tasnifdan foydalanishni qiyinlashtiradi. Tadqiqotlarimiz davomida biz o’zlashtirish imkoniyatini kengaytirish va o’rganilayotgan “xizmat” hodisasini batafsil tushunishga imkon beruvchi tasniflashning asosiy usullari va yondashuvlarini ko’rib chiqdik. Xizmatlarni tasniflash sxemalari va yagona standartlar muammosi haligacha o’z yechimini topmagan. Asosan, xizmatlarning turli xil tasniflari muayyan bir mamlakatda statistik ma’lumotlarni to’plashning avvaldan tarkib topgan an’analariga asoslanadi. Turli xil tasniflash mezonlari, iqtisodiy va ilmiy doiralarda taklif qilingan xizmat turlarini batafsil tahlil qilish asnosida, ularning xilma-xilligi har doim ham iqtisodiy sohadagi xizmat turlariga mos kelavermaydi, degan xulosaga kelamiz. Xizmatlarning iqtisodiy faoliyat turlari bo’yicha tasniflagichlari qo’llaniladigan xizmatlar yo’naltirilishi mumkin bo’lgan obyektlarni aniqlashtirib beradi. Shundan kelib chiqqan holda, O’zbekistonda bugungi kunda amal qiluvchi tasniflagichga muvofiq xizmat turlari tipologiyasini taklif etganmiz. Taklif etilayotgan xizmatlar tasnifi ko’rsatilayotgan xizmat yo’nalishini, xizmat ko’rsatuvchi subyektlar va uning iste’molchilari o’rtasidagi munosabatlarning davomiyligini ochib beradi. Taqdim etilgan tasnif mamlakat qonunchiligi darajasida tasdiqlangan tasniflagich doirasida xizmatlarning mazmuni va funksional yo’nalishini belgilab beradi. Tadqiqotimiz davomida mualliflarning “ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish” tushunchasining mazmun-mohiyatini aniqlashtirish borasidagi mavjud yondashuvlari tahlil qilingan va tizimlashtirilgan bo’lib, ular quyidagi yondashuvlarga ajratilgan (1- rasmga qarang). O’zbekistonda innovatsiyalar ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotning asosini tashkil qiladi. Shu bois, mazkur dissertatsion tadqiqot doirasida O’zbekistonda innovatsion taraqqiyotning xizmat ko’rsatish sohasi rivojiga ta’sir etuvchi omil sifatida tahlil qilish vazifasini o’z oldimizga maqsad qilib qo’yganmiz. 10 1-rasm. Mualliflarning “ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish” tushunchasi kategoriyasini aniqlashtirish borasidagi yondashuvlarini tizimlashtirish 1-jadval. Rivojlanayotgan mamlakatlarning innovatsion faollik ko’rsatkichlari, (%) 5 Ko’rsatkichlar MO va Sharqiy Yevropa Daromadi o’rtachadan past mamlakatlar 8 O’zbekiston ITTKIga xarajat qilganlar 25,1 17,1 34,8 Mahsulotli innovatsiyalarni joriy qilganlar 28,6 36 23,2 Jarayonli innovatsiyalarni joriy qilganlar 19,7 35,4 14,4 1-jadval tahlili shuni ko’rsatadiki, O’zbekistonda innovatsiyalarni joriy etayotgan va innovatsion rivojlanish yo’lidan borayotgan kompaniyalarning ulushi yetarlicha yuqori emas. Bu holat innovatsiyalarni joriy etishning yuqori xatar bilan bog’liqligi bilan izohlanadi. Markaziy Osiyo va Sharqiy Yevropa davlatlariga nisbatan O’zbekistonda ITTKI xarajatlari 9,7% ga, daromadi o’rtachadan past bo’lgan mamlakatlarga nisbatan esa 17,7% ga ko’pdir. Shu bilan bir qatorda, 5 Muallif tomonidan tuzilgan 8 XFV tasnifiga ko‘ra, ushbu mamlakatlarga aholi jon boshiga YAIM 1046 AQSH dollaridan kam miqdorni tashkil etadigan mamlakatlar kiradi. 11“Ijtimoiy -iqtisodiy rivojlanish ” tushunchasini aniqlashtirishga yondashuvlar Transformatsion yondashuv Dinami k yondashuv Ijtimoiy - iqtisodiy rivojlanish o‘zgaruvchan hodisa sifatida qaraladi Ijtimoiy - iqtisodiy rivojlanish hududiy rivojlanish darajasini aks ettiruvchi miqdoriy ko‘rsatkichlarning o‘sishi orqali ko‘rib chiqiladi Resurs tejamkor yondashuv Ijtimoiy - iqtisodiy rivojlanish mamlakatning tabiiy boyliklaridan uning aholisi va iqtisodiyoti manfaati uchun maqbul foydalanish vazifalari prizmasi orqali taqdim etiladi Tizimli yondashuv Ijtimoiy - iqtisodiy rivojlanish hududiy rivojlanishning asosiy tarkibiy qismlari: ijtimoiy va iqtisodiy quyi tizimlarning o‘zaro bog‘liqligida ko‘rib chiqiladi Indikator li yondashuv Ijtimoiy - iqtisodiy rivojlanish hududlarning rivojlanish darajasini aks ettiruvchi integral miqdoriy jihat sifatida qaraladi O’zbekiston Markaziy Osiyo va Sharqiy Yevropa mamlakatlaridan mahsulotli innovatsiyalarni joriy etish bo’yicha 5,6%, daromadi o’rtacha ko’rsatkichdan past bo’lgan mamlakatlardan esa 13,2% ga ortda qolmoqda. Jarayonli innovatsiyalardan foydalanish xizmat ko’rsatish sohasiga xos bo’lgani holda, bu borada O’zbekiston yuqorida sanab o’tilgan Markaziy Osiyo va Sharqiy Yevropa mamlakatlaridan 5,3%, daromadlari o’rtachadan past bo’lgan mamlakatlardan esa 21% orqada qolmoqda. Korxona va tashkilotlarda innovatsiyalarning joriy etilishi natijasida mehnat unumdorligi oshadi, buni quyidagi jadval ma’lumotlari yaqqol ko’rsatib turibdi (2jadvalga qarang). 2-jadval. Innovatsiyalarni joriy etish asosida xizmat ko’rsatish sohasida mehnat unumdorligining o’zgarishi, (mln. so’m) 6 Ko’rsatkichlar Innovatsiyalarni joriy qilmaganlar Innovatsiyalarni joriy qilganlar Mahsulotli innovatsiyalar 55 67 Jarayonli innovatsiyalar 55 81 ITTKIga xarajatlar 57 88 Ilg’or tashqi bilimlarni qo’llaganlar 57 76 Innovatsiyalarni joriy qilishda o’z ichki salohiyatidan foydalanganlar 54 98 Innovatsiyalarni joriy qilish uchun tashqi ekspertlar/firmalarni jalb qilganlar 56 100 2-jadvaldagi ma’lumotlar jarayonli innovatsiyalar va shuningdek, ITTKIga xarajatlarni amalga oshirgan mahalliy korxona va tashkilotlar mehnat unumdorligini oshirish borasida sezilarli natijalarga erishganliklarini ko’rsatadi. Postindustrial jamiyatda xizmat ko’rsatish sohasidagi innovatsiyalarni rivojlantirishning o’ziga xos xususiyati sifatida texnologiya va ilmiy-texnik taraqqiyot darajasi maydonga chiqadi. O’tkazilgan tadqiqotlar natijasida quyidagi sabablarga ko’ra innovatsion rivojlanish asosida xizmat ko’rsatish sohasining ijtimoiy-iqtisodiy samaradorligini oshirish mumkin degan xulosaga kelish mumkin: − normativ-huquqiy hujjatlarni yaratish, xo’jalik yurituvchi subyektlarni infratuzilmaviy qo’llab-quvvatlash, xizmat ko’rsatish sohasini rivojlantirishga qaratilgan ijtimoiy ahamiyatga molik loyihalarni ishlab chiqish va amalga oshirish; − xizmat ko’rsatish sohasidagi korxonalarda diversifikatsiyalashni amalga oshirish, ularning iqtisodiy muvaffaqiyatga erishishlariga imkon berish; − turli xil xizmat ko’rsatuvchi korxonalar o’rtasida vertikal va gorizontal aloqalarni rivojlantirish. O’zbekistonda innovatsiyalarni rivojlantirishga ustuvorlik berilishi quyidagi natijalarga erishish imkonini beradi: − mamlakatning iqtisodiy o’sishi natijasida YaIMdagi xizmatlar ulushini oshirish; 6 Muallif tomonidan tuzilgan 12 − mamlakat korxona va tashkilotlari tomonidan ko’rsatiladigan xizmatlar ro’yxati va turlarini kengaytirish, bu esa o’z navbatida, tashqi bozorda raqobatning kuchayishiga olib keladi; − xizmatlar ko’rsatishda standartlar va normalarni tartibga soluvchi qonunchilik va me’yoriy hujjatlar doirasini kengaytirish; − bozor ulushining o’sishiga, potensial xaridorlar doirasini kengaytirishga, bozorning yangi segmentlarini egallashga, korxonalarning bozordagi mavqeini barqarorlashtirishga va mustahkamlashga olib keladi; − ishlab chiqarish xarajatlarining kamayishiga sabab bo’ladi. Dissertatsiyaning “Xizmat ko’rsatish sohasi rivojlanishining ijtimoiy-iqtisodiy samaradorligini baholash uslubiyatini takomillashtirish” deb nomlangan ikkinchi bobida xizmat ko’rsatish sohasi rivojlanishining ijtimoiy-iqtisodiy samaradorligini baholash usullari tasnifi, xizmat ko’rsatish sohasini tarmoq rivojlanishining ijtimoiy- iqtisodiy samaradorligini kompleks baholash, xizmatlar sohasida innovatsiyalar samaradorligini baholash usullariga doir masalalar o’rganib chiqilgan. Xizmatlarning ijtimoiy-iqtisodiy samaradorligini baholash ko’rsatkichlari tarkibiga ularning pirovard iste’molchilariga ham, mahsulot ishlab chiqarishning oraliq bosqichida xizmatlarni iste’mol qiluvchi korxona va tashkilotlarga ham taqdim etish sifati kiritilishi lozim. Ko’rsatilayotgan xizmatlar samaradorligini baholashda sifatni miqdoriy baholash usullariga mansub bo’lgan kvalimetriya usullari qo’llaniladi. Barcha ko’rsatkichlar to’plami bo’yicha xizmatlar sifatini baholash, baholash ko’rsatkichlarining ko’pligi bois, ko’p vaqt talab qilishi va ba’zi holatlarda kutilgan samarani bermasligi mumkin. Baholashni amalga oshirishda iste’molchilar kategoriyasi maqomi, yoshi va hatto jinsi jihatidan turlicha bo’lishi mumkin bo’lgan ijtimoiy sohaning aniq yo’nalishlari uchun baholanuvchi ko’rsatkichlar sonini maqbullashtirish talab qilinadi. Xizmat ko’rsatish sohasini rivojlantirishning ijtimoiy-iqtisodiy samaradorligini aniqlashning bevosita usullariga xizmatlar ko’rsatish natijalarini qiymatli baholash usullarini kiritish taklif etiladi. Ushbu usulning asosi sifatida “kirish-chiqish” modelidan foydalanish tavsiya qilinadi. Mahsulot sifatida turli xil xizmatlarni ko’rib chiqish taklif qilinadi. Mazkur modeldan foydalanishning amaliy yo’nalishlaridan biri tarkibiy dekompozitsiyani tahlil qilish (inglizcha, Structural Decomposition Analysis, SDA) hisoblanadi, u muayyan bir vaqt oralig’ida har xil omillar ta’siri natijasida turli xil natijaviy ko’rsatkichlarning o’zgarishini baholashga imkon beradi. Avvallari natijaviy ko’rsatkich sifatida tarmoq miqyosida mahsulot ishlab chiqarish yoki xizmat ko’rsatish ko’rsatkichidan foydalanilgan bo’lsa, keyinchalik mazkur ko’rsatkichlar doirasi qo’shilgan qiymatni shakllantirish, chiqindilarning atrof-muhitga ta’siri, elektr energiyasidan foydalanish va boshqa shu kabi ko’rsatkichlar bilan to’ldirildi. Biz tomonimizdan taklif etilayotgan model muayyan bir vaqt oralig’ida barcha tarmoq va sohalar tomonidan ko’rsatilgan xizmatlarning puldagi qiymatiga asoslanadi. Iqtisodiy faoliyat turlarining umumdavlat tasniflagichi kesimida tarmoqlar doirasida ko’rsatiluvchi xizmatlar ?????? tarmoqqa bo’linadi. ?????? tarmoqda (sotuvchi sifatida) ?????? tarmoqqa (xaridor sifatida) ko’rsatilgan xizmatlar hajmini ?????? ???????????? ko’rinishida belgilab olamiz. Bundan tashqari, har bir tarmoq xizmatlariga talab tashqaridan, ya’ni uy xo’jaliklari ( ?????? ?????? ), davlat 13 ( ?????? ?????? ) va boshqa mamlakatlar ( ?????? ?????? ) tomonidan bildirilishi mumkin. Bunga qo’shimcha sifatida investitsiyalarni ( ?????? ?????? ) qo’shamiz. O’z navbatida, ushbu talab pirovard talab hisoblanadi ( ?????? ?????? ), ya’ni u ishlab chiqarish omili sifatida emas, balki xizmatlarning yakuniy iste’moli sifatida namoyon bo’ladi: ?????? ?????? = ?????? ?????? + ?????? ?????? + ?????? ?????? + ?????? ?????? , (1) Shu tariqa, agar ?????? ?????? – ?????? tarmoq tomonidan taklif etilayotgan xizmatlar hajmi bo’lsa, u holda quyidagi ifodani yozishimiz mumkin bo’ladi: ?????? 1 = ?????? 11 + ?????? 12 + ⋯ + ?????? 1 ?????? + ?????? 1 ?????? 2 = ?????? 21 + ?????? 22 + ⋯ + ?????? 2 ?????? + ?????? 2 , (2) ⋯ ?????? ?????? = ?????? ?????? 1 + ?????? ?????? 2 + ⋯ + ?????? ???????????? + ?????? ?????? Yoki tegishli belgilashlarni amalga oshirib, so’nggi tenglamalar tizimini matritsa ko’rinishida ham yozishimiz mumkin: ?????? 1 ?????? 11 ?????? = […] , ?????? = [ … ?????? ?????? ?????? ??????1 … ?????? 1?????? … … ] , … ?????? ???????????? ?????? 1 ?????? = […] , ?????? ?????? (3) ?????? = ?????? ?????? + ?????? , 1 ?????? = […] , ?????? (4) Shu tariqa, ?????? matritsaning unsurlari ?????? tarmoq tomonidan amalga oshirilgan xarajatlar qiymatini, ya’ni xizmat ko’rsatish uchun zarur bo’lgan resurslar miqdorini ko’rsatadi. Formula quyidagicha ko’rinishga ega bo’ladi: ?????? ???????????? ?????? tarmoqning ?????? xarajatlari qiymati ?????? ???????????? = ?????? ?????? = { ?????? tarmoq tomonidan ko’rsatilgan xizmatlar miqdori } ⇔ ?????? ???????????? = ?????? ???????????? ?????? ?????? , (5) bunda ?????? ???????????? – texnologik koeffitsient. Ushbu holatda, har bir sektorning ishlab chiqarish hajmini quyidagicha yozishimiz mumkin: ?????? 1 = ?????? 11 ?????? 1 + ?????? 12 ?????? 2 + ⋯ + ?????? 1?????? ?????? ?????? + ?????? 1 ?????? 2 = ?????? 21 ?????? 1 + ?????? 22 ?????? 2 + ⋯ + ?????? 2?????? ?????? ?????? + ?????? 2 , ⋯ ?????? ?????? = ?????? ??????1 ?????? 1 + ?????? ??????2 ?????? 2 + ⋯ + ?????? ???????????? ?????? ?????? + ?????? ?????? yoki (6) ?????? = ?????? ?????? + ?????? , ?????? = {?????? ???????????? } , Tenglamalar tizimini yechib, quyidagiga ega bo’lamiz: (7) ?????? = (?????? − ??????) −1 ?????? = ???????????? , (8) ?????? matritsani xizmat ko’rsatishning to’liq xarajatlari koeffitsienti matritsasi sifatida qabul qilish lozim. 14 Xizmatlar sohasini rivojlantirishning ijtimoiy-iqtisodiy samaradorligini baholashning aralash usullari sifatida xizmatlar ko’rsatish natijasining nafliligini reyting baholash usulidan foydalanish tavsiya qilinadi. Reyting usuli tadqiqot obyektining kuchli va zaif tomonlarini aniqlashtirish imkonini beruvchi empirik tadqiqot usullariga mansub hisoblanadi. Uning asosida tadqiqot maqsadlaridan kelib chiqqan holda, obyektning kuchli va kuchsiz jihatlarini hisobga oluvchi reyting tuziladi. Xizmat ko’rsatish sohasi korxonalari faoliyatining ijtimoiy-iqtisodiy samaradorligini baholashda miqdoriy ko’rsatkichlardan foydalanish va shu bilan bir qatorda, ko’rsatkichlarning ahamiyati (vazni)ni ekspert baholash usulidan foydalanishni o’z ichiga olgan aralash turdagi usul – kompleks baholash usulidan foydalanish taklif etiladi. Mazkur usuldan amalda foydalanish algoritmi 2-rasmda keltirib o’tilgan. Integr al ko’rsatkich bo’yicha xizmatlar sohasidagi korxonalarni tartiblash 2-rasm. Xizmat ko’rsatish sohasi korxonasining ijtimoiy-iqtisodiy samaradorligini baholash algoritmi 7 Xizmat ko’rsatish sohasidagi korxonalarning ijtimoiy-iqtisodiy samaradorligini har tomonlama baholash uchun integral koeffitsientni hisoblash usuli taklif etiladi. Dastlabki bosqichda hisoblash uchun zarur bo’lgan ma’lumotlar mamlakat yoki hudud darajasida jamlanadi: hududdagi korxonalar, shu jumladan xizmat ko’rsatish korxonalarining umumiy soni, YaHMning umumiy hajmi, shu 7 Muallif ishlanmasi 151 bosqich Xizmatlar soxasidagi korxonalar ijtimoiy - iqtisodiy samaradorligi ko‘rsatkichlari to‘plamini aniqlash 2 bosqich Xizmatlar soxasidagi korxonalar ijtimoiy - iqtisodiy samaradorligiga ko‘rsatkichlar ta’sirini ekspert baholash 3 bosqich Guruh ko‘rsatkichini formula yordamida aniqlash : ???????????? ?????? = ?????? 1 ?????? ∗ ?????? 1 ?????? + ?????? 2 ?????? ∗ ?????? 2 ?????? + ⋯ + ???????????? ?????? ∗ ???????????? ?????? , bunda ?????? 1 ?????? , ?????? 2 ?????? , ???????????? ?????? – mos guruh ko‘rsatkichi ning ball i ; ?????? 1 ?????? , ?????? 2 ?????? , ???????????? ?????? – ekspert baholash natijasidagi ko‘rsatkichning guru hd agi vazni. 4 bosqich Integral ko‘rsatkichni formula yordamida aniqlash : ???????????? = ඥ ???????????? 1 ?????? ∙ ???????????? 2 ?????? ∙ … ∙ ?????????????????? ???????????? , bunda ???????????? 1 ?????? , ???????????? 2 ?????? , ?????????????????? ?????? – mos guruh ko‘rsatkichlari. 5 bosqich jumladan xizmat ko’rsatish sohasidagi korxonalar foydasi. Ikkinchi bosqichda mamlakat (hududlar)ni tahlil qilingan ko’rsatkichlar bo’yicha guruhlashni amalga oshirish talab qilinadi. Samaradorlikning ekstensiv koeffitsienti quyidagicha hisoblanadi: ?????? ???????????? ∙100% ?????? ?????????????????? = ?????? ???????????? , (9) bunda ?????? ?????????????????? – umumiy korxonalar sonida xizmatlar sohasi korxonalarining ulushi; ?????? ???????????? – xizmatlar sohasi korxonalari soni; ?????? ???????????? – umumiy korxonalar soni. Xizmat ko’rsatuvchi korxonalar ijtimoiy-iqtisodiy samaradorligining intensiv koeffitsienti quyidagicha hisoblanadi: ?????? ?????? ∙100% ?????? ?????????????????? = ?????? ?????????????????????????????? , (10) bunda ?????? ?????????????????? – umumiy ishlab chiqarish hajmida xizmatlar sohasi korxonalarining ulushi; ?????? ?????? – xizmat ko’rsatish sohasi korxonalarining tushum hajmi; ?????? ?????????????????????????????? – hudud (tarmoq)ning yalpi ishlab chiqarish hajmi, YaHM. Xizmat ko’rsatish sohasi ijtimoiy-iqtisodiy samaradorligining umumlashtiruvchi ko’rsatkichi sifatida quyidagi formula bo’yicha hisoblanuvchi integral koeffitsientdan foydalanish taklif etiladi: ??????̅ = ??????ඥ ?????????????????? ∙ ?????? ?????????????????? , (11) Ushbu uslubiyotning asosiy afzalligi – bu katta miqdordagi ma’lumotlarni to’plashning soddaligida namoyon bo’ladi, bu o’z navbatida mamlakat va uning hududlari kesimida xizmat ko’rsatish korxonalarining ijtimoiy-iqtisodiy samaradorligini baholashga, qo’shimcha tadqiqot va ma’lumotlarni talab qilmaydigan statistik ma’lumotlardan foydalangan holda hisob-kitoblarni amalga oshirishga imkon beradi. Xizmat ko’rsatish korxonalarining ijtimoiy-iqtisodiy samaradorligini baholash usullarini tahlil qilish xizmatlar bozoridagi mavjud sharoitlarni hisobga olgan holda ularni qo’llash maqsadli tavsifga ega degan xulosaga kelish imkonini beradi. 11-formula asosida mamlakat hududlari kesimida xizmatlar sohasi ijtimoiyiqtisodiy samaradorligining integral koeffitsientini hisoblaymiz. Hisob- kitoblar natijasi 3-jadvalda keltirib o’tilgan. Innovatsion loyihalarning samaradorligini baholash nafaqat xarajatlar nuqtai nazaridan, balki iqtisodiy foyda olish jihatidan ham ko’p omilli maqbullashtirish vazifalaridan biri hisoblanadi. 16 Yagona mezon (tanlov) bo’yicha barcha baholashlarni bir qolipga solish yoki umumlashtirish jarayoni uchun agregatlash usulidan foydalangan holda, qo’yilgan masalaga to’la mos keladigan, aniq va mukammal hisoblanuvchi Xarringtonning maqbullik funksiyasidan foydalanish tavsiya qilinadi. Taklif etilayotgan uslubiyot asosida hisob-kitoblarni amalga oshirgan holda, O’zbekiston hududlarini ularning innovatsion faolligi darajasiga qarab guruhlashtirish lozim. Buning uchun xizmat ko’rsatish sohasidagi innovatsiyalarning samaradorligini guruhlarga birlashtirilgan ko’rsatkichlar yoki olingan ta’sir yo’nalishlari bo’yicha baholash ko’rsatkichlarni aniqlashtirish talab qilinadi. 3-jadval. O’zbekiston Respublikasi hududlari kesimida xizmatlar sohasi ijtimoiyiqtisodiy samaradorligi integral koeffitsientlari tahlili Hududlar Yil Farq Reyting 2018 2019 2020 1 2 3 4 5 6 Andijon 0,76 0,76 0,77 +0,01 6 Buxoro 0,77 0,76 0,77 0 6 Jizzax 0,78 0,77 0,79 +0,01 4 Qashqadaryo 0,72 0,73 0,74 +0,02 8 Navoiy 0,73 0,74 0,76 +0,03 7 Namangan 0,59 0,53 0,49 -0,10 11 Samarqand 0,80 0,80 0,80 0 3 Surxondaryo 0,78 0,81 0,80 +0,02 3 Sirdaryo 0,81 0,79 0,80 -0,01 3 Toshkent 0,69 0,68 0,72 +0,03 9 Farg’ona 0,75 0,72 0,71 -0,04 10 Xorazm 0,81 0,85 0,85 +0,04 2 Qoraqalpog’iston Respublikasi 0,76 0,77 0,78 +0,02 5 Toshkent shahri 1,25 1,23 1,28 +0,03 1 Taqdim etilgan samaralarni xizmatlar iste’molchisi nuqtai nazaridan ko’rib chiqish maqsadga muvofiqdir, chunki xizmatni sotib olayotganda u narx, sifat bo’yicha foyda olishga e’tibor beradi, bu o’z navbatida olingan xizmatning ekologik jihatdan sofligi va amaliy jihatdan natijaviyligida namoyon bo’ladi. 17 innovatsion va ilmiy-texnik baholash mezonlari 3-rasm. Xizmat ko’rsatuvchi korxonalarning ilmiy-texnik va innovatsion faoliyatini baholash mezonlari 8 Xizmat ko’rsatish sohasining sifatli rivojlanishini baholash uchun xizmat ko’rsatish xarajatlari, jumladan ularni tejash hajmini aniqlashtirish talab qilinadi. Taqdim etilayotgan xizmatning sifati, xizmat ko’rsatuvchi bir subyektga qayta murojaat qiluvchi iste’molchilar tomonidan ham baholanadi. Xizmat ko’rsatishda yangi texnika va texnologiyalardan foydalanish hisobiga xizmatlar sifati yaxshilanadi, bu esa o’z navbatida xizmat ko’rsatish xarajatlarining qisqarishiga olib keladi. Xizmatlarning yuqori sifati korxonaning raqobatbardoshligini oshirish, ijobiy moliyaviy natijalarga erishish va mamlakat YaIMning shakllanishiga munosib hissa qo’shish imkonini beradi. ?????? ?????? 1 ?????? 2 ?????? 3 ?????? 4 ?????? 5 ?????? 6 2010 27,1268 1849 264,4 35,6 30,9 149 500 2011 35,1963 1348,7 372,6 36,2 31,9 196 842 2012 44,386 3635,9 311,9 35,1 30,5 187 699 2013 55,8728 4614,7 4634,2 35,2 31 761 1334 8 Muallif ishlanmasi 18 Xizmatlar sohasi korxonalari faoliyatini Natijaviylik ko‘rsatkichlari Ta’minlash ko‘rsatkichlari Ko‘rsatilgan xizmatlar hajmi Innovatsiyalarni joriy qilgan korxonalar soni ITTKIda band oliy ma’lumotli ishchilar soni ITTKIda band ishchilar soni Innovatsiyalarga xarajatlar Joriy qilingan innovatsiyalar soni Ishlab chiqarilgan innovatsion mahsulotlar hajmi Kuzatish davri Ko‘rsatilgan xizmatlar hajmi, trln. so‘m Ishlab chiqarilgan innovatsion mahsulot (tovar, ish, xizmatlar) hajmi, mlrd. so‘m Innovatsiyalar uchun xarajatlar, mlrd. so‘m Ilmiy-tadqiqot, tajriba- konstruktorlik ishlanmalari bilan shug‘ullanuvchi xodimlar soni, jami (ming kishi) Ilmiy-tadqiqot, tajriba- konstruktorlik ishlanmalari bilan shug‘ullanuvchi oliy ma’lumotli xodimlar soni, jami (ming kishi) Innovatsiyalarni joriy qilgan korxona va tashkilotlar soni Joriy qilingan innovatsiyalar soni 2014 68,0321 7043 3757,4 35,8 31,8 852 1465 2015 78,5304 8023,6 5528,3 36,8 33 935 1819 2016 97,050 10688,2 2571,4 37 33,4 933 1906 2017 118,811 18543,3 4162,3 36,8 33,4 1023 2046 2018 150,8898 28871,5 4707,2 37,2 33,5 1024 2558 2019 193,6978 26811,4 6603,5 31,1 27,8 1587 4689 2020 219,9785 31142,8 6830 30,3 27,1 1217 4290 4-jadval. Korrelyatsion tahlilni amalga oshirish uchun omillar va natijaviy ko’rsatkichlar Xizmat ko’rsatish sohasi korxonasining ilmiy-texnik va innovatsion faoliyatini baholash mezonlari 3-rasmda keltirilgan. Umuman korxonaning ilmiy, texnik va innovatsion faoliyatini baholash mezonlari tizimi barqaror rivojlanishning umumiy yo’nalishlariga mos keladi deb taxmin qilinadi. Tizim ko’rsatkichlari ilmiy, ilmiy-texnik va innovatsion salohiyat faoliyati samaradorligini baholash ko’rsatkichlari va indikatorlari tizimini shakllantirish yo’nalishlari sifatida namoyon bo’ladi. Hisob-kitoblar natijasida olingan quyidagi regressiya tenglamasi asosida o’zgaruvchilarning 1% ga o’zgarishi sharoitida natijaviy ko’rsatkich qiymati qay darajada o’zgarishi borasida hisoblashlar amalga oshirildi. ?????? = 317,1821 + 0,003187?????? 1 + 0,000186?????? 2 − 36,1959?????? 3 + 32,05542?????? 4 − 0,0113?????? 5 + 0,009648?????? 6 Prognoz ko’rsatkichlari 2023 yildan 2027 yilgacha bo’lgan beshta davr uchun hisoblab chiqildi. Tahlil natijalari 4-rasmda keltirilgan jamlanma chizmada aks ettirilgan. Natijaviy ko’rsatkichlarga eng katta ta’sir qiluvchi ko’rsatkichlar orasida quyidagilarni sanab o’tishimiz mumkin: Ilmiy-tadqiqot, tajriba-konstruktorlik ishlanmalari bilan shug’ullanuvchi oliy ma’lumotli xodimlar soni (+15,76%), Ishlab chiqarilgan innovatsion mahsulot (tovar, ish, xizmatlar) hajmi (+1,86%), Joriy qilingan innovatsiyalar soni (+0,78%). 19101,86 100,02 78 , 20 115,76 99 , 74 100,78 0 00, 00,2040 , 0000,6080 00,100,00120,00140,00 Х1 Х2 Х3 Х4 Х5 Х6 4-rasm. O’zgaruvchilarning 1% ga o’sishi sharoitida natijaviy ko’rsatkichning o’zgarishi 9 “O’zbekiston respublikasida xizmat ko’rsatish sohasining rivojlanish holati va omillari tahlili” deb nomlangan uchinchi bobda xizmatlar sohasi ijtimoiyiqtisodiy rivojlanishining omilli tahlili, xizmatlar sohasini rivojlantirish bo’yicha maqsadli dasturlarni amalga oshirish, xizmatlar sohasini rivojlantirishning ekonometrik tahlili amalga oshirilgan. Xizmat ko’rsatish sohasining ijtimoiy-iqtisodiy jihatdan rivojlantirishga ta’sir ko’rsatuvchi omillarni aniqlashtirishga doir masalalarni hal etish borasida turli usullarni o’z ichiga olgan texnologiyani taklif etamiz (5-rasmga qarang). Xizmat ko’rsatish sohasida omilli tahlil o’tkazish uchun xizmatlarning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishiga omillar ta’sirini belgilovchi asosiy xizmat ko’rsatish sohalari aniqlashtirib olindi. Omilli tahlilni amalga oshirish uchun so’rov o’tkazish usuli omilli tahlil vositasi sifatida tanlandi. Ma’lumot to’plash maqsadida O’zbekistonda faoliyat ko’rsatuvchi xizmat ko’rsatish sohasidagi korxonalar rahbarlari (50 kishi) o’rtasida so’rov o’tkazildi. So’rovda ishtirok etganlarning aksariyat qismi innovatsiyalarni xizmat ko’rsatish sohasini rivojlantirishga yordam beradigan asosiy omil sifatida ta’kidlab o’tishgan. Xizmat ko’rsatish sohasidagi korxona va tashkilotlarning barcha boshqaruv xodimlari ham innovatsiyalarni joriy etishga tayyor emaslar va shu bois, boshqaruv xodimlarining innovatsiyalarni joriy etishga bo’lgan xohishi tahlil qilinuvchi asosiy ko’rsatkich sifatida belgilab olindi. So’rov natijalari shuni ko’rsatdiki, rahbarlarning 52% innovatsiyalarni joriy etishga tayyor bo’lsalar, 48% esa bu jarayonga tayyor emas. 9 Muallif ishlanmasi 20 5-rasm. Xizmat ko’rsatish korxonalarining rivojlanishiga to’sqinlik qiluvchi omillarni aniqlashtirish texnologiyasi 10 Profillarni tahlil qilish va ularni guruhlarga birlashtirish borasida quyidagi o’zgaruvchilardan foydalanildi: xizmat ko’rsatish sohasidagi korxona va tashkilotlar rahbarlarining yoshi, ularning mazkur bozorda faoliyat ko’rsatish tajribasi, korxonaning ixtisoslashuvi, korxonaning ko’lami, korxonada yangi ishlanma va innovatsiyalar uchun mas’ul bo’limlarning mavjud yoki mavjud emasligi, oxirgi 3 yilda amalga oshirilgan innovatsion loyihalar soni, amalga oshirilgan innovatsiyalarning rentabelligi, O’zbekistonda xizmatlarning umumiy hajmida innovatsiyalarning ulushi. Dissertatsiya tadqiqotining keyingi bosqichida diskriminant tahlil usuli qo’llanildi. Uning maqsadi xizmat ko’rsatish sohasidagi korxona va tashkilotlarning o’ziga xos xususiyatlarini aniqlash bo’lib, ularda menejerlar ikki guruhga ajratiladi: innovatsiyalarni ishlab chiqish va joriy qilishga tayyor va tayyor emas. Olingan natijalar asosida xizmat ko’rsatish sohasi korxonalarining barcha rahbarlari ham rivojlanishning innovatsion uslubiga o’tishga tayyor emas, degan xulosaga kelishimizga imkon beradi, bunday toifadagi rahbarlar guruhini bozorda faoliyat yuritish borasida tajribasi kam bo’lgan va korxonani innovatsion taraqqiyot yo’liga olib chiqishga tayyor bo’lgan rahbarlarga nisbatan birmuncha yosh rahbarlar tashkil qiladi. Dissertatsiya tadqiqotining keyingi bosqichida, omilli tahlildan foydalanilgan holda, 16 ta o’zgaruvchi ( ?????? 1 – ?????? 16 ) aniqlashtirildi. Asosiy o’zgaruvchilar sirasiga quyidagilar kiradi: xizmat ko’rsatish sohasida biznesni boshlash uchun moliyaviy resurslarning yetarli emasligi ( ?????? 1 ); xizmat ko’rsatish korxonalari asbob-uskunalari eskirish darajasining yuqoriligi ( ?????? 2 ); xizmat ko’rsatish bozorida raqobatning yuqori 10 Muallif ishlanmasi 21 Maqsad va vazifalarni belgilash – ijtimoiy - iqtisodiy rivojlanishni to‘xtatuvchi omillarni aniqlash Tadqiqot vositalari – so‘rovnomalarni ishlab chiqish Ishlaydigan gipotezalarning tavsifi Tavsiyalar ishlab chiqish Ma’lumotlar yig‘ish – xizmat ko‘rsatish korxonalari rahbarlari orasidan ekspertlar so‘rovi Omilli tahlil Klasterli tahlil Diskriminantli tahlil TAHLIL JARAYONI darajasi ( ?????? 3 ); xizmatlarga iste’mol talabining pastligi ( ?????? 4 ); aholining raqamli savodxonlik darajasining pastligi ( ?????? 5 ); xizmat ko’rsatish sohasida yuqori malakali muta- 22 xassislarning yetishmasligi ( ?????? 6 ); xizmat ko’rsatish sohasi korxonalarining huquqiy jihatdan yetarlicha qo’llab-quvvatlanmasligi ( ?????? 7 ); bozor subyektlari o’rtasida hamkorlik aloqalarining sustligi ( ?????? 8 ); xizmat ko’rsatish korxonalarining past innovatsion faolligi ( ?????? 9 ); xizmat ko’rsatish sohasi korxonalari xodimlarining rag’batlantirish tizimining zaifligi ( ?????? 10 ); ilmiy-tadqiqot ishlari va ishlanmalarni moliyalashtirish darajasining pastligi ( ?????? 11 ); kam ta’minlangan uy xo’jaliklari daromadlarini oshirishda xizmat ko’rsatish sohasi ulushining pastligi ( ?????? 12 ); sohani davlat tomonidan qo’llab-quvvatlanmaganligi ( ?????? 13 ); xizmat ko’rsatish sohasi infratuzilmasining yetarli darajada rivojlanmaganligi ( ?????? 14 ); xizmat ko’rsatish sohasida yuqori texnologik tarmoqlarning rivojlanmaganligi ( ?????? 15 ); xizmatlarni iste’mol qilishda hududlar o’rtasidagi tafovutning yuqoriligi ( ?????? 16 ). O’zgaruvchilarni baholash uchun xizmat ko’rsatuvchi korxonalar rahbarlari (50 kishi) orasidan mutaxassislar jalb qilindi, ulardan omillarni o’n ballik shkala bo’yicha baholash so’raldi. Baholash natijalari F-ilovada keltirilgan. “Scree plot” grafigi yordamida eng katta ulushga ega bo’lgan beshta asosiy omilni aniqlash mumkin: 29,7%, 19,1%, 12,6%, 9,3%, 8,1%. Olingan omillar modelining keltirilgan ma’lumotlari asosida birinchi omil bo’yicha eng yuqori korrelyatsion qiymat: ( ?????? 7 ), ( ?????? 11 ), ( ?????? 12 ), ( ?????? 13 ), ( ?????? 14 ), ( ?????? 15 ), ( ?????? 16 ) o’zgaruvchilari o’rtasida kuzatilishi borasida xulosaga kelishimiz mumkin. Mazkur omil “infratuzilmaviy omil” deb ataladi. Ikkinchi omil ko’proq ( ?????? 1 ), ( ?????? 2 ), ( ?????? 6 ), ( ?????? 9 ), ( ?????? 10 ) o’zgaruvchilar bilan mos tushadi. Salbiy qiymatga ega bo’lgan olingan natijalar shuni ko’rsatadiki, moliyaviy resurslarning mavjudligi, asbob-uskunalar eskirish darajasining pastligi, xizmat ko’rsatish sohasida yuqori malakali mutaxassislarning mavjudligi sohani rivojlantirishga yordam beradi, respublika va mamlakat hududlarining ijtimoiy- iqtisodiy rivojlanishiga ta’sir qiladi. Ushbu omil “resurs salohiyati” deb ataladi. Uchinchi omil ( ?????? 7 ), ( ?????? 13 ) o’zgaruvchilar bilan o’zaro bog’liq bo’lgani holda, mazkur omil “davlat tomonidan qo’llab-quvvatlash” deb ataladi. To’rtinchi omil boshqa o’zgaruvchilardan ko’ra ( ?????? 4 ) o’zgaruvchi bilan ko’proq mos tushadi. Ushbu omil “xizmatlarga talab” deb ataladi. Beshinchi omil ( ?????? 3 ) va ( ?????? 5 ) o’zgaruvchilar bilan mos tushadi. Mazkur omil “axborot” omili deb ataladi. Omillarni guruhlarga ajratish natijasida quyidagi klasterlar ajratib olindi: 1. Birinchi (umumiyga nisbatan 46% ni qamrab oluvchi) klasterga xizmat ko’rsatish sohasining yirik va o’rta korxonalari (moliya va sug’urta, ta’lim va sog’liqni saqlash) kiradi. Ushbu klaster korxonalari asosan tashqi manbalardan qo’shimcha moliyaviy resurslarni jalb qilish bo’yicha amalga oshiriladigan tadbirlarga yo’naltirilgan, shu bois, mazkur klaster korxonalari uchun davlat tomonidan moliyaviy qo’llab-quvvatlash, kreditlar va soliqlar bo’yicha imtiyozlar berish muhim sanaladi. 2. Ikkinchi klaster (umumiyga nisbatan 40% ni qamrab olgan) o’z salohiyatini yetarlicha rivojlantirmagan va shu bois, yangi texnologiyalar va 23 uskunalarni sotib olishni maqsad qilgan xizmat ko’rsatish sohasidagi yirik va o’rta korxonalarni o’z ichiga oladi. Ushbu klaster korxonalari taqdim etilayotgan xizmatlar turlariga bo’lgan har qanday talab va xizmat ko’rsatish korxonalari xodimlarini rag’batlantirishning yaxshi yo’lga qo’yilgan tizimi asosida rivojlanishga qodirlar. 3. Umumiyga nisbatan 14% ni qamrab olgan uchinchi klasterga rivojla- nish ko’rsatkichlari birmuncha past bo’lgan xizmat ko’rsatish sohasi (transport, savdo) korxonalari kiradi. Ushbu klaster korxonalari qulay bozor sharoitlariga nisbatan sezgir bo’lgani holda, sohaga malakali mutaxassislarni jalb qilish orqali korxonalarda innovatsiyalarni joriy etish imkoniyatlarini kengaytirish mumkin. Tadqiqotning navbatdagi bosqichida O’zbekiston Respublikasi miqyosida ko’rsatilgan xizmatlar hajmi o’sishining prognoz ko’rsatkichlari hisob-kitobi amalga oshirilgan (5-jadvalga qarang). Hisob-kitoblar shuni ko’rsatdiki, xizmatlar hajmining yillik 1% ga o’sishi natijasida 2030 yilga kelib YaIM hajmi 1,9% ga oshadi, bundan ko’rinib turibdiki, ushbu yo’nalish respublika iqtisodiyoti uchun istiqbolli hisoblanadi. Korrelyatsion va regression tahlilning taklif etilayotgan usuli asosida xizmat turlarining O’zbekiston YaIMga ta’sirini tahlil qilindi. Dastlabki bosqichda korrelyatsion tahlil o’tkazildi, olingan natijalar barcha xizmat turlari yuqori darajadagi korrelyatsiyaga ega (korrelyatsiya koeffitsienti 1 ga yaqin), o’z navbatida natijaviy YaIM ko’rsatkichi bilan uzviy bog’liqlikda, degan xulosaga kelishimizga asos bo’ldi. Keyingi bosqichda biz regressiya tahlilini o’tkazdik va qaysi turdagi xizmatlar respublika YaIMga katta hissa qo’shishini aniqlashga urinib ko’rdik. 5-jadval. Ko’rsatilgan xizmatlar hajmi o’sishining prognoz ko’rsatkichlari Yil YaIM, jami Koef- fitsient, ?????? 0 Qishloq, o’rmon va baliq xo’jaligi Koef- fitsient, ?????? 1 Sanoat (qurilish bilan birga) Koef- fitsient, ?????? 2 Xizmatlar Koef- fitsient, ?????? 3 2022 739545,5 1533,576 183518,5 1,821943 235408,9 1,006252 265121,3 0,629037 2023 741213,2 1533,576 183518,5 1,821943 235408,9 1,006252 267772,5 0,629037 2024 742897,6 1533,576 183518,5 1,821943 235408,9 1,006252 270450,2 0,629037 2025 744598,8 1533,576 183518,5 1,821943 235408,9 1,006252 273154,7 0,629037 2026 746317,0 1533,576 183518,5 1,821943 235408,9 1,006252 275886,3 0,629037 2027 748052,5 1533,576 183518,5 1,821943 235408,9 1,006252 278645,1 0,629037 2028 749805,2 1533,576 183518,5 1,821943 235408,9 1,006252 281431,6 0,629037 2029 751575,6 1533,576 183518,5 1,821943 235408,9 1,006252 284245,9 0,629037 2030 753363,6 1533,576 183518,5 1,821943 235408,9 1,006252 287088,4 0,629037 Regressiya tahlili ma’lumotlarini chiziqli funksiyaga kiritamiz. ?????? = −53540 + 23,99848 ?????? 1 + 17,55114 ?????? 2 + 7,637866 ?????? 3 − 5,47656 ?????? 4 + 68,92031 ?????? 5 − 97,85 ?????? 6 − 98,8933 ?????? 7 + 58,70224 ?????? 8 − 3,19785 ?????? 9 Chiziqli funksiya ustida amalga oshirilgan hisoblashlar shuni ko’rsatdiki, xizmatlarning eng istiqbolli turlaridan biri moliyaviy xizmatlar hisoblanadi, bu 24 2030 yilga borib YaIMni 12,26% ga, aloqa va axborotlashtirish xizmatlari 5,19%, transport xizmatlari 6,39%, ko’chmas mulk bilan bog’liq xizmatlar 6,47%, kompyuterlar va maishiy tovarlarni ta’mirlash xizmatlarining 3,07% ga o’sishiga olib keladi. Boshqa barcha xizmat turlari YaIMning o’sishiga hissa qo’shmaydi, aksincha pasayishiga yordam beradi. Xususan, ta’lim sohasidagi xizmatlar YaIMning 14% ga pasayishiga olib keladi. O’zbekiston Respublikasi viloyatlari kesimida bozor xizmatlari tarkibini tahlil qilish asnosida bozor xizmatlarining eng katta ulushi Toshkentda – 36,5%, Toshkent viloyatida – 7,76%, Farg’ona viloyatida – 6,1%, Samarqand viloyatida – 6,5%, Andijon viloyatida – 5,2% ni tashkil etadi. Respublikaning boshqa barcha viloyatlari 5% dan kam ulushga ega. Dissertatsion tadqiqot ishining ushbu bosqichida tanlab olingan hududlarda xizmatlarning mamlakat YaIMni shakllantirishga qo’shgan ulushini baholash muhim ahamiyat kasb etadi. Buning uchun regression tahlil usulidan foydalanish tavsiya qilinadi. Regression tahlilni o’tkazish uchun ma’lumotlar 6-jadvalda keltirilgan. Olingan natijalar asosida chiziqli funksiyani yaratamiz: ?????? = 64239,23– 351,159 ?????? 1 + 196,496 ?????? 2 − 176,009 ?????? 3 + 350,025 ?????? 4 − 2,19297 ?????? 5 6-jadval. O’zbekiston hududlari xizmatlari hajmining respublika YaIMga ta’sirining regression tahlili uchun birlamchi ma’lumotlar Yil YaIM Andijon Samarqand Toshkent Farg’ona Toshkent sh. 1 2 3 4 5 6 7 2010 78 936,6 1 321,9 1 799,3 2 253,3 1 471,3 8 805,5 2011 103 232,6 1 777,9 2 336,9 2 749,2 2 041,8 10 876,4 2012 127 590,2 2 365,1 3 080,7 3 473,3 2 707,0 13 381,8 2013 153 311,3 3 092,2 3 983,4 4 428,7 3 532,0 16 290,8 2014 186 829,5 4 009,1 5 065,9 5 529,5 4 472,8 19 779,7 2015 221 350,9 4 684,5 5 832,9 6 445,7 5 256,0 23 108,6 2016 255 421,9 5 765,9 7 200,5 8 112,9 6 670,7 29 472,7 2017 317 476,4 6 627,2 8 343,2 9 347,4 7 602,2 38 659,9 2018 424 728,7 8 011,5 10 043,5 11 292,9 9 237,9 50 176,2 2019 529 391,4 9 803,8 12 786,8 14 568,4 11 684,1 65 759,2 2020 602 193,0 11 413,0 14 086,1 16 438,3 13 694,4 79 879,3 2021 578 728,7 14 636,3 18 259,0 21 197,4 17 411,8 106 502,8 Tahlillar yakuni bo’yicha tadqiq qilinayotgan subyektlar uchun xizmatlar hajmining oshishi natijasida YaIMning o’sishiga doir ma’lumotlar shuni ko’rsatadiki, xizmatlar hajmining yillik 1% ga o’sishi natijasida Farg’ona viloyati respublika YaIM o’sishida eng katta daromad keltiradi. Andijon viloyatida, aksincha, YaIM hajmi kamayadi, bu esa xizmat ko’rsatish sohasining samaradorligi pastligidan dalolat beradi. Xizmatlarning xatarga moyil turlarini aniqlash uchun dispersion tahlil qilish usulidan foydalanish taklif qilinadi. Hisob-kitoblar natijalari (G-ilova) 2011 yildan 2020 yilgacha bo’lgan davrda o’rtacha qiymatdan chetlanishlar qancha foizga sodir 25 bo’lganligini ko’rsatadi. 6-rasmda keltirilgan ma’lumotlar shuni ko’rsatadiki, moliyaviy xizmatlarning xatarga moyillik darajasi yuqori bo’lib, bu ko’rsatkich 87,8% ni, yashash va ovqatlanish bo’yicha xizmatlarining xatarga moyillik darajasi – 81,98% ni, me’morchilik, muhandislik izlanishlari, texnik sinovlar va tahlil sohasidagi xizmatlarning xatarga moyillik darajasi – 87,86% ni tashkil qiladi, bu o’z navbatida mazkur xizmatlarni rivojlantirish borasida qo’shimcha tezkor choralar ko’rishni taqozo qiladi. 6-rasm. O’zbekistonda xizmat turlarining dispersion tahlili natijalari 11 Dissertatsiyaning “Xizmat ko’rsatish sohasi rivojlanishining ijtimoiy- iqtisodiy samaradorligini oshirishning konseptual yo’nalishlari” deb nomlangan to’rtinchi bobi xizmat ko’rsatish korxonalarining ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishiga tizimli yondashuv, xizmat ko’rsatish korxonalari innovatsion rivojlanishining iqtisodiy mexanizmini takomillashtirish, xizmat ko’rsatish sohasi rivojlanishining ijtimoiy-iqtisodiy samaradorligini oshirish konsepsiyasi masalalariga bag’ishlangan. 7-jadval. O’zbekistonda biznesni yuritish jarayoniga ta’sir ko’rsatuvchi omillar 12 Omil 2013 y. 2021 y. Ro’yxatdan o’tmagan firmalar bilan raqobatlashadigan firmalar (firmalar %) 21,1 21,5 Soliq idoralari xodimlari bilan uchrashuvlarda sovg’alar berishi kutiladigan firmalar (firmalar %) 3,2 6,7 Pora berish darajasi (kamida bir marta pora so’ralgan firmalar foizi) 6 5,9 Soliq organlariga tashrif buyurgan yoki ular bilan uchrashishni talab qilgan firmalar (firmalar %) 34,2 29,1 Davlat xizmatchilariga norasmiy to’lovlar (firmalar %) 4,1 7,3 11 Muallif ishlanmasi 12 Jahon banki ma’lumotlari 26 Kompyuterlar, shaxsiy foydalanish buyumlari va maishiy tovarlarni… Me’morchilik, muhandislik izlanishlari, texnik… Axborot va aloqa sohasidagi xizmatlar Moliyaviy xizmatlar Transport xizmatlari Yashash va ovqatlanish bo’yicha xizmatlar Savdo xizmatlari Ko’chmas mulk bilan bog’liq xizmatlar Ta’lim sohasidagi xizmatlar Sog’liqni saqlash sohasidagi xizmatlar Ijara va lizing bo’yicha xizmatlar Shaxsiy xizmatlar Boshqa xizmatlar Soliq xodimlari bilan zarur bo’lgan tashriflar yoki uchrashuvlar soni (tegishli firmalar uchun o’rtacha) 1,7 2,9 O’g’rilik va vandalizm natijasida zarar ko’rgan firmalar (firmalar %) 1 3,2 Elektr uzilishlarini boshdan kechirayotgan firmalar (firmalar %) 43,6 35,8 Odatda bir oy ichida firmalarda elektr quvvati uzilishlari (marta) 6,8 1,9 Elektrga ulanish vaqti (kun) 6 9,3 ITTKIga investitsiyalar xizmat ko’rsatish sohasida innovatsiyalarni rag’batlantirishda hal qiluvchi omil hisoblanadi. IHTT ma’lumotlariga ko’ra, mazkur tashki- lotga a’zo bo’lgan mamlakatlarda ITTKI xarajatlarining uchdan ikki qismidan ko’proq qismi xizmatlar sohasiga to’g’ri keladi. Masalan, AQShda xizmatlar sohasiga yo’naltirilgan ITTKI xarajatlari 2000 yildagi 70 mlrd. dollardan 2018 yilda 125 mlrd. dollargacha o’sganligini ko’rishimiz mumkin. Xuddi shu kabi, Buyuk Britaniyada ham xizmatlar sohasida ITTKI xarajatlari 2000 yildagi 8,7 mlrd. funt sterlingdan 2018 yilda 25,9 mlrd. funt sterlinggacha o’sgan. Shimoliy Amerika va Yevropa Ittifoqida ITTKI xarajatlari va ilmiy faoliyat bilan shug’ullanuvchi tadqiqotchilar soni barqaror o’sib bormoqda. Shuni alohida ta’kidlash lozimki, Sharqiy Yevropa va Markaziy Osiyo mamlakatlari uchun bunday tendensiya xos emas. O’zbekiston bu ko’rsatkich bo’yicha keltirib o’tilgan barcha guruhlardan ancha orqada. Bundan tashqari, mamlakatimizda ilm-fan va ta’lim rivojiga xos ko’rsatkichlar, ayniqsa, tadqiqotchilar soni muttasil kamayib bormoqda. Bu jarayonni rag’batlantirishning muhim yo’nalishlaridan biri ta’lim tizimini rivojlantirishdir. 27 XIZMATLAR SOHASINI INNOVATSION RIVOJLANTIRISH 7-rasm. Xizmatlar sohasini rivojlantirishning tashkiliy-iqtisodiy mexanizmi 13 7-jadvaldan ko’rinib turibdiki, O’zbekistonda biznes yuritish uchun eng katta to’siq bu infratuzilma muammolaridir. 2013 va 2021-yillarda elektr energiyasi bilan ta’minlash muammosiga duch kelgan korxonalar ulushi mos ravishda 43,6 va 35,8% ni tashkil etdi. Biroq, bu ko’rsatkich, keyingi ko’rsatkich – oy davomida uzilishlar soni bilan bir qatorda kuzatilayotgan davrda sezilarli darajada kamaydi. Bu mamlakatimizda mazkur sohani rivojlantirish bo’yicha muayyan dasturlar amalga oshirilayotganidan dalolatdir. Yuqoridagilarga va rivojlangan mamlakatlar tajribasiga asoslanib, biz rivojlanayotgan mamlakatlar xizmat ko’rsatish sohasining innovatsion rivojlanishini rag’batlantirish borasida amalga oshirishi mumkin bo’lgan bir qator tashkiliyiqtisodiy mexanizmlarni taklif qilishimiz mumkin (7-rasmga qarang). Ichki omillar Kuchli tomonlar: Zaif tomonlar: − O’sib borayotgan iqtisodiyot − Zamonaviy infratuzilmaning yo’qligi − Keng ko’lamli bozor − Byurokratiya − Ishchi kuchi − Moliyalashtirish imkoniyatlarining − Turistik salohiyat chegaralanganligi 13 Muallif ishlanmasi 28 ITTKIga i nvestitsi yalar - korxonalarga soliq imtiyozlari yoki grantlar kabi ilmiy - tadqiqot ishlariga sarmoya kiritish uchun imtiyozlar berish . - davlat - xususiy sherikchiligini yo‘lga qo‘yish . Omillar Tashkiliy - iqtisodiy mexanizmlar Moliyalashtirish - venchur fondlarini yaratish ; - kreditlar bo‘yicha kafolatlar berish . Intellektual mulk huquqi - patent va savdo belgilari kabi intellektual mulkni himoya qilish uchun qonun va qoidalarni yaratish. Normativ - huquqiy baza - qoidalarni soddalashtirish ; - byurokratik to‘siqlarni kamaytirish ; - mulk huquqlarini himoya qilishni takomillashtirish. - eksportni rivojlantirish agentliklarini yaratish ; - eksportni moliyalashtirish va sug‘urtalashni ta’minlash; - eksport qiluvchi korxonalar ga soliq imtiyozlari taqdim etish. Davlat tomonidan qo‘llab - quvvatlash Infra tuzilma - klasterli rivojlanish ; - ochiq innovatsiyalar . − Tabiiy resurslarga bog’liqlik Tashqi omillar Imkoniyatlar: SO (Maxi-Maxi strategiyasi) WO (Mini-Maxi strategiyasi) − Raqamlashtirish − Raqamlashtirish siyosati va ishchi − Xizmatlar sohasining yuqori − Iqtisodiyotni kuchi potensialidan foydalanish samara- salohiyatli tarmoqlaridagi diver- dorligini oshirish uchun IT va texnolo- imkoniyatlardan foydalanish uchun sifikatsiyalash gik sohaga investitsiyalarni oshirish; kichik va o’rta ko’lamdagi − Mintaqaviy − Boy madaniy meros va tabiiy diqqatga korxonalarga moliyalashtirish integratsiya sazovor joylardan foydalanib turizm va manbalarini kengaytirish; − Turizmni mehmonxona xizmatlarini rivojlantirish; − Infratuzilmani rivojlantirish, rivojlantirish − Tabiiy resurslarga qaramlik darajasini transport va energetika tarmoqlarini kamaytirib, xizmat ko’rsatish sohasining yaxshilash uchun yuqori malakali yuqori o’sish salohiyatiga ega ishchi kuchidan foydalanish; yo’nalishlari – ta’lim va sog’liqni − Infratuzilma muammolarini yechish saqlashga investitsiyalarni jalb qilish va yuqori salohiyatli xizmat ko’rsatish hisobiga iqtisodiyotni sohalariga investitsiyalarni oshirish diversifikatsiyalash. uchun mintaqaviy hamkorlar bilan munosabatlarni mustahkamlash. Tahdidlar: ST (Maxi-Mini strategiyasi) WT (Mini-Mini strategiyasi) − Siyosiy − Xorijiy investitsiyalarni jalb qilish − Bozor tebranishlari va narxlarning beqarorlik uchun qulay biznes-muhitni yaratish va o’zgarishiga nisbatan chidamli hamda − Mintaqa byurokratiyani yo’qotish yo’nalishida yuqori o’sish potensialiga ega bo’lgan mamlakatlari davlat siyosatini kuchaytirish; xizmat ko’rsatish sohalari e’tiborni tomonidan − Tabiiy resurslarga qaramlikni kuchaytirish orqali tabiiy resurslarga raqobat kamaytiradigan, bozor tebranishlari va qaramlikni kamaytirish; − Ekologik narxlarning o’zgarishiga nisbatan − Xorijiy investitsiyalarni ko’proq jalb muammolar chidamli diversifikatsiyalangan qilish va xavfsizlik xatarlari hamda − Tashqi iqtisodiyotni rivojlantirish; geosiyosiy tahdidlarni bartaraf etish omillarga − Geosiyosiy xavflarni yumshatish uchun moliyalashtirishni osonlashtirish bog’liqlik uchun mintaqa davlatlari bilan va byurokratiyani kamaytirish; mustahkam aloqalarni rivojlantirish va − Xavfsizlik xatarlari va geosiyosiy mintaqaviy integratsiyaga erishish. tahdidlarni yengish hamda qulay biznes-muhitini yaratish uchun infratuzilma va transportga e’tiborni kuchaytirish. 8-rasm. O’zbekistonda xizmatlar sohasi rivojlanishining TOWS-matritsasi 14 Ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarning jadal o’zgarib borishi sharoitida SWOTtahlilga bo’lgan talab ham kuchayib bormoqda. Buning natijasida uning turli xil takomillashgan ko’rinishlari vujudga kelmoqda. Masalan, dinamik SWOT- tahlil yoki TOWS-tahlil. Bulardan TOWS-tahlilga alohida e’tibor qaratishni joiz deb topdik. Sohaning rivojlanishiga ta’sir qiluvchi tashqi va ichki omillarni o’rganish natijasida ularning umumiy nuqtalarini aniqlash va yagona strategiyani ishlab chiqish maqsadida omillarning guruhlararo integratsiyasini amalga oshirish zarur bo’ladi. Bunda TOWS-matritsasini shakllantirish taklif etiladi (8-rasmga qarang). 14 Muallif ishlanmasi 29 Umuman olganda, TOWS-tahlili shuni ko’rsatadiki, O’zbekiston o’z iqtisodiyotini diversifikatsiya qilishga e’tibor qaratishi va tabiiy resurslarga qaramlikdan voz kechishi, infratuzilma va transportga sarmoya kiritishi, xorijiy investitsiyalarni jalb qiluvchi qulay biznes-muhitni yaratishi kerak. Yuqori malakali ishchi kuchidan foydalangan holda va mintaqaviy hamkorlar bilan mustahkam aloqalarni rivojlantirish orqali O’zbekiston xavfsizlikka oid xatarlar va geosiyosiy tahdidlarni yengib o’tishi hamda o’sib borayotgan iqtisodiyoti va boy madaniy merosi bilan bog’liq imkoniyatlardan foydalanishi mumkin. 30 XULOSA Dissertatsiya ishi doirasida amalga oshirilgan tadqiqotlar natijalari asosida quyidagi ilmiy xulosa va takliflar hamda amaliy tavsiyalar ishlab chiqildi: 1. Dissertatsion tadqiqot doirasida tovarlardan farqli o’laroq, moddiy- buyum shakliga ega bo’lmagan, xizmat ko’rsatuvchi subyektdan ajralmas bo’lgan, uni saqlash va zahira qilishning imkoni yo’q bo’lgan “xizmat” tushunchasini aniqlashtirish borasida mualliflik yondashuvlarini atroflicha tahlil qilish asosida mualliflik ta’rifi shakllantirildi. Xizmat faqat jarayonda kamida ikkita subyektning ishtiroki va uning taqdim etilishi natijasida, subyektlardan birining foyda va boshqa samaralarni olishga intilishi natijasida amalga oshirilishi mumkin. 2. Mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotida xizmatlarning ahamiyati va o’rni aniqlashtirildi. Shu maqsadda dastlabki bosqichda mualliflarning ilmiy muhitda “ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish” tushunchasini aniqlashtirishga bo’lgan yondashuvlari tahlil qilindi. Natijada hududlarning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi asosiy ko’rsatkichlar dinamikasi aniqlashtirildi va u aniqlangan mavjud resurslardan oqilona foydalanishni ko’zda tutadi, degan xulosaga kelindi. 3. Iqtisodiyotda xizmatlar turlarini tasniflashga tizimli yondashuv tahlili amalga oshirildi, natijada hozirgi kunda xizmat turlarini tasniflash holatni yetarlicha ochib bera olmasligi ko’zga tashlandi. Xizmatlarning tasniflagichlari asosan xizmat turlarini ifodalashi, bunda ularning muayyan bir noaniq funksiyalari va belgilari e’tibordan chetda qolishini e’tiborga olib, amaldagi tasniflagichdan kelib chiqqan holda, xizmat turlarining tipologiyasi taklif qilindi. 4. Xizmat ko’rsatish sohasini rivojlantirishning innovatsion omillari va tendensiyalari tahlil qilindi, natijada innovatsion rivojlanish siyosatini tanlagan korxonalar, shu jumladan xizmat ko’rsatish sohasini kengaytirish orqali mehnat unumdorligi, moliyaviy barqarorlik ko’rsatkichlarini sezilarli darajada yaxshilash imkoniga ega bo’lishlari aniqlandi. Faoliyatning barcha sohalarini raqamlashtirishning global tendensiyasi ham xizmat ko’rsatish sohasini rivojlantirishning asosiy omillaridan biri sifatida namoyon bo’lishi asoslandi. 5. Tadqiqot doirasida samaradorlikning integral ko’rsatkichlari, samaradorlikni muvozanatlashgan tizimli baholash yo’nalishlari, integratsiyalashgan vertikal tizimning samarali faoliyat yuritishini yo’lga qo’yish, integratsiyaning turli darajalari va miqyoslarida baholashni amalga oshirish, sinergetik samarani ta’minlash, resurslardan samarali foydalanish, faoliyatni miqdor va sifat jihatdan baholash tamoyillarini o’z ichiga olgan xizmatlar sohasini rivojlantirishni baholash ko’rsatkichlarini tasniflash taklif qilindi. 6. O’zbekistonda xizmat ko’rsatish sohasini sohaviy rivojlantirishning ijtimoiy-iqtisodiy samaradorligini kompleks baholash amalga oshirildi. Tadqiqotlar mamlakatimizning deyarli barcha hududlarida xizmatlarning o’sish sur’ati bir xil ekanligini ko’rsatdi. O’zbekistonda asosiy faoliyat turlari bo’yicha xizmatlar ulushining tahlili shuni ko’rsatdiki, eng katta ulush transport, savdo va moliyaviy xizmatlar hissasiga to’g’ri keladi. 7. Xizmat ko’rsatish sohasidagi innovatsiyalarning samaradorligini baholash borasida klasterli va regression tahlil usullari taklif qilindi, bu o’z 31 navbatida xizmat ko’rsatish sohasining rivojlanishiga katta ta’sir ko’rsatuvchi ishlab chiqarilgan innovatsion mahsulotlar (tovarlar, ishlar va xizmatlar) hajmi, joriy qilingan innovatsiyalar soni kabi yo’nalishlarni aniqlashtirish imkonini beradi. 8. Xizmat ko’rsatish sohasi holati va uni rivojlantirish omillarini tahlil qilish omilli tahlil, diskriminant, dispersion tahlil, klaster va regression tahlil usullari yordamida amalga oshirildi. 9. Omilli tahlilni o’tkazish uchun algoritm taklif qilindi, mazkur algoritm yordamida O’zbekistonda xizmatlarning rivojlanishiga ta’sir qiluvchi: infratuzilmaviy, resurs salohiyati, davlat tomonidan qo’llab-quvvatlash, xizmatlarga talab va axborot ta’minoti omillari guruhlari aniqlashtirildi. 10. Xizmat ko’rsatish sohasini rivojlantirish bo’yicha respublika maqsadli dasturlarining bajarilishini tahlil qilish aloqa va axborotlashtirish, moliyaviy xizmatlar, ta’lim va sog’liqni saqlash xizmatlari istiqbolli ekanligini ko’rsatdi, ya’ni tahlil qilingan davr oralig’ida mazkur xizmat turlari bo’yicha reja ko’rsatkichlari ortig’i bilan bajarilganligini ko’rishimiz mumkin. 11. Dispersion tahlil qilish usulidan foydalangan holda xatarga moyillik darajasi yuqori bo’lgan moliyaviy, yashash va ovqatlanish, me’morchilik, muhandislik izlanishlari, texnik sinovlar va tahlil sohasidagi xizmatlar aniqlashtirildi. 12. Xizmat ko’rsatish sohasining innovatsion rivojlanishiga ta’sir etuvchi omillarni umumjahon va mintaqalarga oid statistik ma’lumotlarni qiyosiy tahlil qilish asosida o’rganish natijasida sohani innovatsion rivojlantirishning tashkiliy- iqtisodiy mexanizmlari taklif etildi. Ularni ITTKIga investitsiyalar, moliyalashtirish, intellektual mulk huquqi, normativ-huquqiy baza, davlat tomonidan qo’llabquvvatlash va infratuzilma kabi omillar bo’yicha guruhlash amalga oshirildi. 13. Xizmat ko’rsatish sohasini barqaror rivojlantirishda strategik rejalashtirishning ahamiyati ochib berildi. O’zbekistonda xizmatlar sohasini rivojlanishining SWOT-tahlili amalga oshirildi. Zamonaviy ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy, siyosiy munosabatlar va jarayonlarning rivojlanish tendensiyalarining jadalligini hisobga olgan holda SWOT-tahlilning dinamik va maqsad yo’naltirilganlik mezoni bo’yicha takomillashtirilgan turi – TOWS-tahlil amalga oshirildi. Natijada omillarning umumiy nuqtalarini aniqlash va yagona strategiyani ishlab chiqish maqsadida ularning guruhlararo integratsiyasini amalga oshirish zarurati asoslandi. 32 LIST OF PUBLISHED WORKS I bo’lim (I часть ; I part) 1. Сафаров Ф.А. Инновации в сфере услуг: ключ к эффективности и конкурентоспособности. Монография / Самаркандский институт экономики и сервиса.: Самарканд, Издательство ООО «STAP- SEL», 2023 – 218 стр. 2. Safarov F.A. Xizmat ko’rsatish korxonalari samaradorligini oshirishda innovatsiyalarni qo’llash imkoniyatlari // Servis. – Samarqand. – 2019. - №3- maxsus son. – B. 37-42. (08.00.00; №20) 3. Safarov F.A. Raqamli iqtisodiyot sharoitida zamonaviy axborot texnologiyalarining o’rni // Servis. – Samarqand. – 2019. - №4. – B. 31-35. (08.00.00; №20) 4. Safarov F.A. O’zbekistonda pandemiya sharoitida xizmat ko’rsatish korxonalari raqobatbardoshligini ta’minlashda ijtimoiy tarmoqlarning o’rni // Servis. – Samarqand. – 2020. – Maxsus son. – B. 62-66. (08.00.00; №20) 5. Safarov F.A. Xizmat ko’rsatish sohasida ijtimoiy-iqtisodiy samaradorlikni oshirishning o’ziga xos xususiyatlari // Servis. – Samarqand. – 2021. – Maxsus son, 2-qism. – B. 68-71. (08.00.00; №20) 6. Safarov F.A. Xizmatlar sohasi rivojlanishining ijtimoiy-iqtisodiy xususiyatlari // Servis. – Samarqand. – 2021. - №3. – B. 77-82. (08.00.00; №20) 7. Сафаров Ф.А. Факторный анализ эффективности инноваций в сфере услуг на примере Республики Узбекистан // Экономика и предпринимательство. – 2022. – №11(148). – с. 458-465. (08.00.00; Mustaqil davlatlar hamdo’stligi mamlakatlari nashrlari, №29) 8. Safarov F.A. Iqtisodiyotda xizmatlar turlari va shakllarini tasniflashda tizimli yondashuv // Servis. – Samarqand. – 2022. - №3. – B. 48-52. (08.00.00; №20) 9. Сафаров Ф.А. Методы оценки социально-экономической эффективности развития сферы услуг // Сервис. – Самарқанд. – 2022. - №4/2. – Б. 79-83. (08.00.00; №20) 10. Safarov Farhod. Improving the Economic Mechanism of Innovative Development of the Service Sector. // Journal of Management Value & Ethics. – ISSN: 2249-9512. January-March 2023, Vol. 13, No. 01. – P. 53-62. (08.00.00; Osiyo mamlakatlari nashrlari, №6) 11. Сафаров Ф.А. Сфера услуг как фактор социально-экономического развития региона // Инновации и инвестиции. – 2023. – №2. – с. 220-225. (08.00.00; Mustaqil davlatlar hamdo’stligi mamlakatlari nashrlari, №11) 12. Сафаров Ф.А. Методы оценки эффективности инноваций в сфере услуг // Ўзбекистон Республикаси Фанлар Академияси Қорақалпоғистон бўлимининг Ахборотномаси. – Нукус. – 2023. – №1. – Б. 82-89. (08.00.00; №14) 13. Safarov F.A. O’zbekistonda xizmat ko’rsatish sohasining ijtimoiy-iqtisodiy samaradorligini hududlar kesimida baholash yo’llari // Xorazm Ma’mun 33 akademiyasi axborotnomasi. – Xiva. – 2023. – №3/2. – B. 145-149. (08.00.00; №21) 14. Safarov F.A. Xizmat ko’rsatish sohasi korxonalarida innovatsiyalarni joriy etish holati va istiqbollari // Servis. – Samarqand. – 2023. - №1. – B. 85-91. (08.00.00; №20) 15. Safarov F.A. Xizmatlarning turlari va shakllari bo’yicha tasnifi va uni takomillashtirish yo’nalishlari // Iqtisodiyot va turizm. – Buxoro. – 2023. - №2. – B. 105-112. (08.00.00; OAK Rayosatining 2022 yil 30 apreldagi 315/5-son qarori) 16. Safarov F.A. Xizmat ko’rsatish korxonalari faoliyatini takomillashtirishda innovatsion jarayonlarning ahamiyati // Servis. – Samarqand. – 2023. - №2. – B. 92- 96. (08.00.00; №20) 17. Сафаров Ф.А. Социально-экономические условия внедрения инновационных методов управления на предприятиях сферы услуг Узбекистана / O’zbekistonda turizm sohasini rivojlantirishda tabiiy va etnografik resurslardan samarali foydalanish muammolari. Xalqaro ilmiy-amaliy konferensiyasi materiallari. 2-qism. Samarqand, 2019. 63-66 b. 18. Safarov F.A. Iqtisodiyotni rivojlantirishning Shvesiya tajribasi / Innovatsion va raqamli iqtisodiyot sharoitida xizmat ko’rsatish sohasini rivojlantirish muammolari. Xalqaro ilmiy-amaliy anjuman materiallari. VI qism. Samarqand, 2020. 15-20 b. 19. Safarov Farhod. Особенности применения кластерного подхода при повышении эффективности сферы услуг / Academic Research in Modern Science. International scientific-online conference. April 20, 2023. pp. 46-52. 20. Safarov F.A. Xizmat ko’rsatish sohasini rivojlantirishda tizimli tahlil usullarini qo’llash imkoniyatlari / Xizmat ko’rsatish sohasini rivojlantirish va kambag’allikni qisqartirishda raqamli hamda innovatsion texnologiyalardan foydalanish imkoniyatlari. Xalqaro ilmiy-amaliy konferensiyasi materiallari. II qism. Samarqand, 2023. 229-235 b. 21. Safarov F.A. Xizmatlar sohasi ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishining omilli tahlili jarayonini takomillashtirish yo’nalishlari / Xizmat ko’rsatish sohasini rivojlantirish va kambag’allikni qisqartirishda raqamli hamda innovatsion texnologiyalardan foydalanish imkoniyatlari. Xalqaro ilmiy-amaliy konferensiyasi materiallari. III qism. Samarqand, 2023. 227-230 b. 34

Innovatsion iqtisodiyot sharoitida xizmat ko’rsatish sohasining ijtimoiy-iqtisodiy samaradorligini oshirish

Купить