Innovatsion ta’limda xususiy maktablarning rivojlanishi - Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	14999UZS
Hajmi	1.3MB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	04 Iyun 2025
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim

Sotuvchi

Baxtiyor

Ro'yxatga olish sanasi 03 May 2024

15 Sotish

Innovatsion ta’limda xususiy maktablarning rivojlanishi

Sotib olish

« BOSHLANG‘ICH TA'LIM VA GUMANITAR FANLAR» KAFEDRASI
"Boshlang'ich ta’lim'yo'nalishi sirtqi bo'lim " 2" - kurs talabasi
____________________________________________ NING
“Boshlang'ich ta’lim pedagogikasi" fanidan
KURS ISHI
MAVZU: “INNOVATSION TA’LIMDA XUSUSIY MAKTABLARNING
RIVOJLANISHI”
Tayyorlagan: ________________________
Qabul qildi: _____________________
Nukus - 2024 yil

MUNDAREJA :
Kirish ..............................................................................................................3
I. bob. MAKTAB RIVOJIDA INNOVATSIYALARNING O‘RNI
1.1.Pedagogik innovatsiya tushunchasi. Talim sohasidagi innovasion jarayonlarning
mazmuni va mohiyati..........................................................6
1.2.O’quv jarayonlarida innovatsion jarayonlarni boshqarish..................14
1.3.Maktab talimda innovatsion uslublarni ishlab chiqish va joriy etish………..21
II. bob. BOB. TA’LIMDA INNOVATSION USLUBLARNI ISHLAB CHIQISH VA
JORIY ETISHNING O‘ZIGA XOS XUSUSIYATLARI
2.1.Innovatsiyalarni ta’lim jarayoniga tatbiq etishning tashkiliv pedagogik asoslari.
Maktabni innovatsion boshqaruv modeli. Maktabni rivojlantirish
dasturi .........................................................................................................37
2.2.Innovatsion uslublarni ishlab chiqish asosida talimda oqitishni jadallashtirish,
individuallashtirish va tabaqalashtirishga erishish.........43
Xulosa ...................................................................................................... ....51
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati ..............................................................53

2

KIRISH
Ta'lim-tarbiya – bu bizning kelajagimiz, hayot-mamot masalasi. Shu bois, bu sohadagi
islohotlarni kechiktirishga haqqimiz yo'q. Qanchalik murakkab bo'lmasin, maktab ta'limida
poydevorni bugundan mustahkam qo'yishimiz kerak. Chunki biz ko'p vaqt yo'qotganmiz.
Agar kimda-kim maktab bu faqat Xalq ta'limi vazirligining ishi, deb o'ylasa, mutlaqo
yanglishadi. Maktab ta'limi sohasidagi islohotlar vazirlik va idoralar, tarmoq rahbarlari,
barcha darajadagi hokimlar, ilmiy tashkilotlar, ziyolilar, keng jamoatchilikning vazifasi
bo'lishi shart va zarur. Shundagina kutilgan natijaga erishish mumkin", - dedi davlatimiz
rahbari yig'ilish avvalida.
"Besh yillik yangi Taraqqiyot strategiyamizni e'lon qildik. Oldimizga yalpi ichki
mahsulot va eksportni karra-karra oshirish, sanoatni va axborot texnologiyalarini keskin
rivojlantirish, kambag'allikni qisqartirish bo'yicha ulkan marralarni oldik. Bu vazifalarni
kim uddalaydi? Albatta, maktabda zamonaviy bilimlarni egallagan, raqobatbardosh
yoshlar.Umuman, respublika bo'yicha 10 ming 130 ta maktabni isloh qilish 6 milliondan
ziyod o'quvchi, 500 mingdan ortiq muallim, umuman, jamiyatimizning barcha qatlamlari,
har bir oilaning kelajagi bilan chambarchas bog'liq.Shu bois, bizga sifatli ta'lim tizimi,
zamon talablariga javob beradigan va barcha shart-sharoitlarga ega maktablar, ularda
malakali pedagog-kadrlar, boshqaruvchilik va liderlik qobiliyatiga ega maktab direktorlari
kerak.Taraqqiyot strategiyasida to'rtinchi ustuvor yo'nalish ham, “Inson qadri uchun – 100
ta maqsad”ning 5 ta maqsadi hamda undagi 18 ta vazifalar ham bevosita maktab ta'limi
bilan bog'liq" [ 1 ]
SH.N.MIRZIYOYEV
1
O‘zbekiston Respublikasining «Talim togrisida» gi Qonuni. Barkamol avlod O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori. T., «Sharq»,
1997 yil.

3

Mavzuning dolzarbligi: O‘zbekiston Respublikasida uzluksiz ta’lim tizimini isloh qilish
kelajakda yosh avlodni yuqori kasbiy madaniyat, ijodiy va ijtimoiy faollik, ijtimoiy-siyosiy
hayotda mustaqil qatnasha olish, erkin fikr yuritish qobiliyatlarini shakllantirishga
yo‘naltirilgan. Bu esa o‘z navbatida talabalarning ilmiy bilim darajasini va faolligini
kengaytirishni talab qiladi. Oliy ta’lim muassasalarida fanlarni o‘qitish jarayonida
talabalarning darsga nisbatan qiziqishlarini orttirishga, mustaqilligi va faolligini
rivojlantirishga, mantiqiy tafakkurini o‘stirishga qaratilgan interfaol ta’lim olishlariga
ko‘mak beruvchi innovatsion usullardan keng foydalanish maqsadga muvofiqdir. Zero,
innovatsion texnologiyalar asosida mantiqiy fikrlash uzluksiz ta’lim tizimini
rivojlantirishning eng muhim omillaridan hisoblanadi. Ular ta’lim jarayonida ma’lum
o‘zgarishlarga, ta’lim mazmuni, sifati boyishiga va samarali tashkil etilishiga sabab
bo‘ladigan turli tashabbus va yangiliklarning yaxlit tizimida namoyon bo‘ladi. Ilm, fan va
texnikaning jadal rivojlanishi, yangi texnika va tex-nologiyalarning jamiyatning barcha
qatlamlariga kirib borishi, axborot texnologiyasi vositalarining barcha davlat va nodavlat
muassasalarida qo‘llanilishi o‘qituvchilardan uzluksiz bilim olishni talab qilmoqda.
O‘qituvchilarning faoliyati ko‘p qirrali bo‘lib, ular boshqa-ruvchi, muloqot qiluvchi,
yo‘naltiruvchi, tashkil etuvchi va baholovchi rollarini amalga oshirishlari kerak bo‘ladi. [ 2 ,2,3]
Kurs ishining maqsad i: talimda innovatsion uslublarni ishlab chiqish va joriy etishni
nazariy jihatdan asoslash hamda ilmiy-metodik tavsiyalar ishlab chiqish.
Kurs ishining ob’ekti : talimda innovatsion uslublarni ishlab chiqish va joriy etish jarayoni.
Kurs ishining predmeti : talimda innovatsion uslublarni ishlab chiqish va joriy etishning
shakli va vositalari.
2
Kadrlar tayyorlash milliy dasturi. Barkamol avlod Ozbekiston taraqqiyotining poydevori. T., «Sharq», 1997 yil.

4

Kurs ishining vazifalari:
1. Mavzuga oid ilmiy-nazariy, falsafiy, pedagogik adabiyotlarni organish va tahlil
qilish.
2. Innovatsion texnologiyalarni talimni rivojlantirishdagi ornini aniqlash.
3. Talimda innovatsion uslublarni ishlab chiqish va joriy etishni pedagogik jihatdan
asoslash.
4. Mavzu yuzasidan ilmiy-metodik tavsiyalar ishlab chiqish.
Kurs ishining tarkibiy qismlari: Kirish, 2 bob, 5 bo‘lim, umumiy xulosalar va
tavsiyalar, foydalanilgan adabiyotlar royhatidan iborat bolib, jami 54 sahifani tashkil
qiladi.

5

1.1.Pedagogik innovatsiya tushunchasi. Talim sohasidagi innovasion jarayonlarning
mazmuni va mohiyati.
Ilm-fan, texnika, ishlab chiqariah va texnologiyaning jadal rivojlanishi jamiyat
hayotining barcha sohalarida taraqqiyotining yangi istiqbollarini ochib berdi. Insoniyatning
davlat va jamiyat qurilishiga doir asriy tajribalari ijtimoiy munosabatlarni yangicha
yondashuvlar asosida tartibga solish borasidagi ilgor yondashuvlarning qaror toptirilishiga
olib keldi. Ikkinchi avlod standartlari joriy etish Mamlakatimizda ta'lim taraqqiyotning
dolzarb bosqichi yangi federal standartlari (ikkinchi) avlod amalga oshirish asoslanadi.
takomillashtirish va ta'lim optimallashtirish kiritsin maktablar va oqituvchilar guruhlar
oldin. maktablarining barcha darajadagi tashqari, bu standartlar maktabgacha joriy etildi.
Talim innovatsion jarayonlar bolalar boochalari, maktablar, litsey va sport maktablarida
mavjud muammolar kop hal qaratilgan. Avvalo e’tibor ta'limi vazirligi texnik kadrlar
tayyorlash tizimini takomillashtirish berildi.
Bu talabalar va ularning ustoz ortasida axborot almashinuvini samaradorligini oshirish
imkonini beradi. ta'lim va maktabgacha ta'lim muassasalari devorlari paydo innovatsion
axborot texnologiyalari, isloh qilish va oquv jarayonini takomillashtirish uchun yangi ta'lim
muhiti yaratish imkonini berdi.Innovatsiya ta'rifi. Shunday qilib, pedagogik nima yangilik?
Ingliz tilida soz kerakli natijaga ishlab chiqarish uchun minimal vaqt, moddiy va
intellektual resurslarni jalb yangi konikmalar, texnik, shakllari, foydalanish kabi tovushlar.
‘Pedagogik innovatsiyalar’ tushunchasi bir shunga oxshash ma'noga, biroq ilovalar tor
doiradagi ega. Yaqinda ozgartirish aloqa nafaqat mamlakatimiz iqtisodiy hayoti, balki
intellektual faoliyat (universitetlar, maktablar, maktab oldin). Pedagogik innovatsiyalar
xususiyatlari. Pedagogik innovatsion nima? ning batafsil muddatini korib chiqaylik.
Avvalo, biz turli qismlarida, shuningdek, butun tizimini individual komponentlarini
xususiyatlarini oshirish, ta'lim, atrof-muhit ozgartirish hissa mumkin maqsadli harakatlar
ba'zi turdagi haqida bormoqda.ta'lim sohasidagi innovatsion jarayonlar uchun qidiruv va

6

yangi texnik, texnologiyalar, fondlari, dasturlari ishlab chiqish bilan booliq.Yangi dasturlar
uchun bunday faoliyat qonoiroqlar, oquv jarayoniga ularning joriy oz ahamiyatini va
ahamiyatini qayta oylab.A maxsus joy oqituvchilar va talabalar, sotib olingan bilim tasnifi
mezonlarini ozgarishi ortasidagi ozaro tashkil beriladi.ta'lim jarayonida pedagogik
innovatsiyalar yangilangan texnologiyasi ta'lim va yosh avlodni tarbiyalash foydalanishni
oz ichiga oladi. Ular siz amaliyotga yangi ta'lim tizimini yolga qoyish mumkin orqali bir
vositasi bolib xizmat qiladi. Bunday ta'lim, uning psixologik va fiziologik xususiyatlari,
vazifalarni keyingi amalga oshirish korinishida mumkin bola ta'lim va oquv jarayonining
yonalishini hisoblanadi. [ 3 ,4,5]
Bu zamonaviy pedagogik innovatsiyalar murakkab muammolarni hal qilish uchun
ijodiy metodlarni topish, ishlash innovatsion mexanizmlarini rivojlantirishga hissa kerak,
normal ijodiy jarayonning ozgartirish. Innovatsion maqsad. Barcha uning birinchi an'anaviy
ta'lim tizimi bilan solishtirganda shaxs xususiyatlari sifatini ozgarishlarni qabul qilinadi.
Xuddi shunday ozgarishlar, ularning tabiiy mayl bir ochilish bor maksimal darajada, bolalar
noan'anaviy ijodiy fikrlash hosil ta'lim va tarbiya dasturlari oqituvchilarning amaliy
faoliyatni amalga oshirish mumkin boladi. ta'lim barcha yangiliklar mustaqillik yosh avlod,
ta'lim faoliyati davomida shakllangan kundalik hayot tajribamiz, foydalanish uchun ilm-fan,
ularning innovatsion yutuqlarini tushunish istagi rivojlantirish bilan booliq.Innovatsiya
navlari. Pedagogik innovatsiyalar tasniflash quyidagi variantlardan ajratish oz ichiga oladi:
 sinf-dars tizimi foydalanish bilan treninglar tashkil etish;
 ixtisoslashtirilgan sinflar shakllantirish;
 oquv jarayoni oyin texnikasi dastur.
Innovatsiya ilmiy-tadqiqot faoliyati bilan uning jalb qilish orqali zarur bilim oxshatmoq
uchun talaba beruvchi, klassik va dars tizimidan tark va dizayn texnik ariza beradi. Alohida
e'tibor oqituvchi va talaba, ota-onalar va oquvchilar ortasidagi uzoq hamkorlikning
mikrosxemalar yaratishga alohida e'tibor qaratilmoqda.
3
Azizxojaeva N.N. Oqituvchi mutaxassisligiga tayyorlash texnologiyasi. T.: TDPU, 2000. 52 b.

7

Bu mumtoz vazifa tizimida saqlab qolish yoki baland bolishi mumkin. Yana bir
qiziqarli trend maxsus (individual) ta'lim usullari va dasturlarini yaratish kabi pedagogik bir
yangilik.Barcha Moderatorlar rejalari muvaffaqiyatli oqituvchilari tayyorlash boyicha
qaratib, amaliyotga tadbiq etildi. Songgi bir necha yil davomida biz variant ‘professional
standart’ oqituvchisi muhokama qilindi. Barcha oquv jamoa yaqin kelajakda u toliq barcha
ta'lim yangiliklarni amalga oshirish uchun bolishi kerak oqituvchilar uchun vakolatlar
minimal majmuini rivojlantirish, bu ish bilan shuoullanuvchi. Oqituvchilar bu innovatsion
texnika va ta'lim usullarini egalik qaysi, haqiqiy professional haqida gapirish mumkin
boladi, unga muvofiq oz qoshimcha mezonlarini taklif etamiz.Shunday qilib, pedagogik
innovatsiyalar nima? birinchi maktab oquvchilari ortasida mustaqilligini qurishga qaratilgan
yangi texnika va oquv usullari hisoblanadi. ularning faoliyatida oqituvchilar uchun alohida
e'tibor dizayn tartib berishni boshladi. an'anaviy tizimi talabasi ijodiy qobiliyatlarini
rivojlantirish uchun hech vaqt berilgan bolsa, ikkinchi avlod yangi federal ta'lim standartlari
joriy keyin, har bir bola barkamol rivojlanishi va oz-ozini takomillashtirish uchun haqiqiy
imkoniyat oladi.Avgust uchrashuvlar Har yili oqituvchilar yangi pedagogik usullar bilan
tanishish pedagogik innovatsiyalar, yarmarkasi bolib otdi. Har bir batafsil korib keyin
amalda sinov ketadi. natijalar ijobiy bolsa, boshqa ta'lim muassasalarida radioeshittirish
tajribasi bor.
Ilmiy-tadqiqot faoliyati ta'lim innovatsiyalarni amalga oshirish yoli sifatida muhim
qismlaridan biri sifatida har bir intizom mazmuni muhandislik yoki tadqiqot xizmat qiladi.
yangi federal ta'lim standartlari doirasida, barcha bolalar ijodiy va individual qobiliyatini
rivojlantirish, ularni imkon beradi, bu ibora ozlashtirish kerak. Ular tayyor loyihalar bor
maktab yilning oxirida oquv yili mobaynida amalga oshirilgan ishlar, tasdiqlash uchun oz
ilmiy ishlari natijalari bilan oqituvchilari va sinf dostlari joriy etish.
Bunday faoliyat toori, ta'lim yangiliklarni e'tirof chunki bu yerda, orniga an'anaviy
rolini oqituvchi, oqituvchi , ustoz, assistent, bir katta dost sifatida oquvchilar korinadi.
Birgalikda bolangiz bilan, u bir texnologiya tadqiqot karta ustida ish olib bormoqda,

8

faoliyat yonalishi tajribalar oladi belgilaydi. oqituvchining vazifasi muayyan kimyoviy
ozgarishlarni, fikri sorovlari ijrosini amalga oshirishda qiyinchiliklar taqdirda shogirdlari
murakkab nazariy masalalarni tushuntirish, yordam kiradi.Loyihaning asosiy ish uning
tadqiqot predmeti boyicha yangi bilim olishda imkon beradi oquvchi, bilan shuoullanadi.
asta-sekin bola va ularning kelajakda professional faoliyati tanlash bilan aniqlanadi,
masalan, innovatsion usullari rahmat.yangi pedagogik usullarini sinov natijalari, ularning
yuqori samaradorligi va samaradorligini dalolat beradi. An'anaviy avtoritar ta'lim tizimidan
ajralishiga ijtimoiy moslashuvi jarayonini osonlashtiradi, totuvlik bolaning shaxsini
rivojlantirishga imkon beradi.Texnologiya (yuon. techne mmahorat, sanat, logos
tushuncha, talimot) muayyan (ishlab chiqarish, ijtimoiy, iqtisodiy va b.) jarayonlarning
yuksak mahorat, sanat darajasida tashkil etilishi.
Innovatson pedagogika atamasi va unga xos bolgan tadqiqotlar Garbiy Yevropa va
AQShda (60 yil) paydo boldi. Innovatsion faoliyat O.N Gonobolin, B.A Slastenin, N.V
Kuzmina, A.I Shervanov va boshqalar ishlarida tadqiq etilgan.“Ozbekiston Milliy
entsiklopediyasida korsatilishicha, innovatsiya quyidagicha mazmun va tushunchalarga ega:
Innovatsiya (ingl. innovationas kiritilgan yangilik, ixtiro) 1) texnika va texnologiya
avlodlarini almashtirishni taminlash uchun iqtisodiyotga sarflangan mablaolar; 2) ilmiy-
texnika yutuqlari va iloor tajribalarga asoslangaan texnika, texnologiya, boshqarish va
mehnatni tashkil etish kabi sohalardagi yangiliklar, shuningdek, ularning turli sohalar va
faoliyat doiralarida qollanishi.
A.I.Prigojinning fikriga kora, innovatsiya maqsadga muvofiq ravishda muayyan
ijtimoiy birlik tashkilot, aholi, jamiyat, guruhga nisbatan munosabatga yangicha
yondashish, bu munosabatni bir qadar turoun elementlar bilan boyitib borish tushunilishi
lozim. Bu orinda anglanadiki, muallifning qarashlari bevosita ijtimoiy munosabatlar, ularga
nisbatan innovatsion yondashish mohiyatini ifodalaydi. Shundan kelib chiqqan holda har bir
shaxs fuqaro, mutaxassis, rahbar, xodim, qolaversa, turli ijtimoiy munosabatlar jarayonining
ishtirokchisi sifatida oziga xos innovator faoliyatni tashkil etadi.

9

Lug‘aviy jihatdan innovatsiya tushunchasi ingliz tilidan tarjima qilinganda
(innovation) yangilik kiritish degan manoni anglatadi. Innovatsiya tushunchasi mazmunan
aniq holatni ifodalaydi. Innovatsiya muayyan tizimning ichki tuzilishini ozgartirishga
qaratilgan faoliyat hisoblanadi. Innovatsion talim jarayonida qollaniladigan texnologiyalar
innovatsion talim texnologiyalari yoki talim innovatsiyalari deb nomlanadi.
Talim innovatsiyalari talim sohasi yoki oquv jarayonida mavjud muammoni yangicha
yondashuv asosida yechish maqsadida qollanilib, avvalgidan ancha samarali natijani
kafolatlay oladigan shakl, metod va texnologiyalar hisoblanadi.Talim innovatsiyalari
innovatsion talim deb ham nomlanadi. Innovatsion talim tushunchasi birinchi bor 1979
yilda Rim klubida qollanilgan.
Talim innovatsiyalarini qollanilishiga kora bir necha turga ajratishimiz mumkin. Yani
faoliyat yonalishiga kora, kiritilgan ozgarishlarning tavsifiga kora, ozgarishlarning kora
ajratishimiz mumkin. Yuqoridagi innovatsiya turlarini atroflicha quyida berilgan chizma
orqali kengroq yoritilgan. Innovatsiyalar turli korinishga ega. Quyidagilar
innovatsiyalarning asosiy korinishlari sanaladi:
 - yangi ooyalar;
 - tizim yoki faoliyat yonalishini ozgartirishga qaratilgan aniq maqsadlar
Talim tizimida yoki oquv faoliyatida innovatsiyalarni qollashda sarflangan mablao va
kuchdan imkon qadar eng yuqori natijani olish maqsadi kozlanadi. Innovatsiyalarning har
qanday yangilikdan farqi shundaki, u boshqarish va nazorat qilishga imkon beradigan
ozgaruvchan mexanizmga ega bolishi zarur.Barcha sohalarda bolgani kabi talimda ham
novatsiya, innovatsiya hamda ularning mohiyatini ifodalovchi faoliyat toorisida soz
yuritiladi.
Agar faoliyat qisqa muddatli, yaxlit tizim xususiyatiga ega bolib,faqatgina tizimdagi
ayrim elementlarni ozgartirishga xizmat qilsa u novatsiya (yangilanish) deb yuritiladi
Bordi-yu, faoliyat malum kontseptual yondashuv asosida amalga oshirilib, uning natijasi

10

muayyan tizimning rivojlanishiga yoki uni tubdan ozgartirishga xizmat qilsa, innovatsiya
(yangilik kiritish) deb ataladi.
V.A.Slastenin innovatsiyani yangilik yaratish, keng yoyish va foydalanishga qaratilgan
maqsadga muvofiq, yonaltirilgan jarayon majmui deb biladi. Muallifning fikriga kora har
qanday innovatsiya yangi vositalar yordamida ijtimoiy subektlarning ehtiyojini qondirish va
intilishlarini raobatlantirish maqsadini kozlaydi.
Har qanday innovatsiyada yangi,
yangilik tushunchalari muhim
ahamiyatga ega. Turli munosabat va jarayonlarga
kiritilayotgan yangilik mazmunan
xususiy, subyektiv, mahalliy va shartli ooyalar
tarzida namoyon boladi.
Pedagogik innovatsiyalar pedagogik faoliyatga yangiliklarning izchil olib kirilishini
tavsiflaydi. Pedagogik innovatsiyalarning didaktik imkoniyatlariga kora talim tizimi va
jarayoni rivojlanib boradi. O‘qituvchining innovatsion faoliyati pedagogik jamoani
harakatga keltiruvchi, oloa undovchi, bunyodkorlikka raobatlantiruvchi kuch sifatida
namoyon bolib, talim jarayonining sifatini kafolatlaydi.
Shu sababli har bir oqituvchi innovatsiyalarning mohiyatini tola tushungan holda oz
faoliyatiga izchil tatbiq eta olishi zarur. 1-ilova: dars tushunchasi tariflari

11

2-ilova: dars shakllari
Oquv yurtlarimiz bosib otgan tarixiy davr ichida ta'limni tashkil qilish shakllari ozgardi,
rivojlandi. Hozir oquv yurtlarimizda qollanilayotgan sinf - dars tizimi quyidagi tashkiliy
shakllarda olib boriladi:
1). Har qaysi sinf yoshi va bilimiga kora bir xil darajadagi bolalarning doimiy
guruhiga ega boladi.
2). Dars mashguloti asosan 45 minutga moljallangan bolib, qat'iy jadval orqali olib
boriladi.
3). Dars bevosita oqituvchining rahbarligida jamoa va yakka shaklda olib boriladi.
4). Dars otilayotgan materialning mazmuniga qarab xilma-xil usul bilan olib boriladi,
ta'lim tizimining bir qismi sifatida, albatta, tugallangan bilim beradi va navbatdagi
bilimlarni ozlashtirish uchun zamin yaratadigan qilib uyushtiriladi.
Ayni paytda, oquv yurtlarimizda ta'limni tashkil qilish shakllari ikki turda olib borilmoqda:
1). Sinf - dars shaklida olib boriladigan mashgulotlar.
2). Sinfdan tashqari ishlar shaklida olib boriladigan mashgulotla r.
Sinf-dars shaklida olib boriladigan mashgulot oqituvchining kundalik oquv materialini
tizimli bayon qilib berishni, xilma-xil usullardan foydalanishini, oquvchilarning bilim,
konikma va malakalarini izchillik bilan hisobga olib borishni, oquvchilarni mustaqil
ishlashga orgatishni oz ichiga oladi.
Sinfdan tashqari ishlari shaklida olib boriladigan mashgulotlar sinf sharoitidan tashqarida,
oquv ustaxonasi, tajriba yer uchastkalari va ekin maydonlarida ishlash, ekskursiyalar
otkazish yoli bilan olib boriladi.
3-ilova:Ta'lim tizimida eng kop qollaniladigan dars turlari

12

Ma'lum bir dars turi bilan olib boriladigan mashgulotlarda ikkinchi, hatto uchinchi bir dars
turining elementlari bolishi mumkin. Masalan, oquv yurtlarimizda eng kop qollaniladigan
dars turlaridan biri - yangi bilimlarni bayon qilish darsidir.
Bu dars turi quyidagicha tuziladi:
a) yangi mavzularni bayon qilish;
b) yangi mavzularni
mustahkamlash;
v) yangi mavzular ustida mashq
qilish;
g) yangi mavzularga bogliq
holda uy vazifalari
topshirish.
Dars tuzilishini biridan ikkinchisiga otishi va shu orqali-darsning shakli hamda usullarining
ozgarishi dars bosqichi deb yuritiladi. [ 4 ,
4
Yoldoshev J. Yangi pedagogik texnologiya: yunalishlari, muammolari, yechimlari. «Xalq talimi», 1999 yil, 4-son, 4-11 b

13

6,7]
1.2. O‘quv jarayonlarida innovatsion jarayonlarni boshqarish
Bugungi kunda innovatsion jarayonlar o'quv amaliyotining ajralmas qismiga aylandi
va har bir maktab hayotida faol ishtirok etmoqda. Ushbu jarayonlarni tartibga solish va
malakali boshqarish zarurati bilan o'qituvchilar va menejerlar o'rtasida pedagogik
yangiliklarni aniq tushunishning yo'qligi, shuningdek, ushbu faoliyatni kuzatish va
boshqarish qobiliyati o'rtasida ziddiyat mavjud.
Ushbu muammo axborot-resurs markaz (keyingi o'rinlarda ARM) faoliyatining asosiy
maqsadlaridan birini belgilab qo'ydi: innovatsiya jarayonini soddalashtirish va menejerlarni
ushbu jarayonni boshqarishga o'rgatish. Ushbu maqsadga erishish uchun maqsadli dastur
ishlab chiqilgan va harakatlar rejasi tuzilgan. Ta'limni rivojlantirish dasturiga muvofiq eng
ustuvor yo'nalishlar quyidagilardan iborat:
 bolalarning sog'lig'i va jismoniy rivojlanishini ta'minlash;
 yangi avlod o'quv dasturlari va ta'lim texnologiyalariga o'tish;
 iqtisodiy va ekologik ta'lim, shuningdek kompyuter savodxonligi bo'yicha kurslarni
joriy
etish;
 aholining ehtiyojlarini qondirish uchun ta'lim xizmatlarining tarmog'i va tarkibini
kengaytirish;
 ta'limning mintaqaviy tarkibiy qismini joriy etish.

14

Rejalashtirish funktsiyasini maqbul amalga oshirish uzoq muddatli rejalashtirishga
imkon beradigan prognozisiz mumkin emas.Boshqaruv quyi tizimini muvaffaqiyatli qayta
tashkil etish uchun asosiy ketma-ket harakatlar ro'yxati:
 -missiya, strategiya, siyosat, "maqsad daraxti", innovatsion o'zgarishlarni amalga
oshirish uchun eng yaxshi imkoniyatlarni ta'minlaydigan tashkiliy tuzilish modelini
aniqlash yoki tuzatish;
 -rahbar va o'rinbosarlar o'rtasida vazifalarni taqsimlash, mutaxassislar bilan
hamkorlik va o'zaro almashish usullari, buni tegishli me'yoriy hujjatlarda qayd etish;
 -boshqaruvning standart protseduralarining yangi tarkibini ishlab chiqish;
 -boshqaruv organlari va uning ob'ektlari o'rtasidagi munosabatlarni o'zgartirish
bo'yicha chora-tadbirlar majmuini aniqlash: ularni maktabning innovatsion
rivojlanish dasturi shaklida tuzish;
 -yangi maqom, yangilangan tuzilmalar, tarkibiy uslublar, uslublar, texnologiyalar
asosida ishchilarni qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirishni tashkil etish.
Albatta, bir joyga kelish uchun, qayerga borishingizni bilishingiz kerak va shunga
asoslanib, to'g'ri yo'lni tanlashingiz kerak. Ammo ko'plab rejissyorlar bitta eng yaxshi xato
qilishadi, chunki ish rejasi eng maqbul natijalarga kafolat berishiga ishonishadi. Ha,
rejalashtirish, maqsadlarni belgilash zanjirning muhim bo'g'ini, ammo u bitta
emas.Harakatni oldinga, to'g'ri yo'naltirish uchun, rahbar maktab faoliyatini qanday
o'zgartirish kerakligi haqida aniq tasavvurga ega bo'lishi kerak. [ 5 ]
Konsepsiyani ishlab chiqish uchun birinchi va eng muhim manba mamlakat, viloyat,
shahar (tuman) ehtiyojlari - bitiruvchi uchun ijtimoiy buyurtma.Keyingi manba o'zgarishni
tezlashtiradigan ko'rsatma va normativ hujjatlardir.G'oyalarning uchinchi manbai - bu
tashkilotning ichki imkoniyatlari.To'rtinchi manba - davriy nashrlar, ilmiy maqolalar,
rivojlanayotgan o'quv yurtlarini boshqarish nazariyasi bo'yicha kitoblar, chunki ular hozir
juda ko'p.Ta'lim muassasasini tarkibiy qayta qurish va maktabning ichki salohiyatini tahlil
5
Mahmudov M. Oquv materialini didaktik loyihalash tizimi. «Pedagogik mahorat», 2002 yil, 3-son, 3-11 b

15

qilish bo'yicha olingan takliflar asosida rivojlanish strategiyasi quyidagicha
belgilanadi:mahalliy o'zgarish strategiyasi - parallel takomillashtirish. Maktab hayotidagi
ba'zi individual ishtirokchilarning faoliyatini yangilash.
Ushbu o'zgarishlar mustaqil bo'lib, muayyan natijalarga erishishni anglatadi, bu
birgalikda maktabga oldinga qadam tashlashga imkon beradi;modulli o'zgarish strategiyasi -
bitta modul ichida o'zaro bog'liq bo'lgan bir nechta murakkab yangiliklar (boshlang'ich
ta’lim yoki aniq fanlarni o'rgatish), ammo bu o'zgarishlar har doim ham boshqa funktsional
sohalar bilan bog'liq emas;tizimni o'zgartirish strategiyasi - maktabni to'liq qayta
qurish.Masalan, "Bolalar bog'chasi - Maktab" yoki "Maktab - Universitet" majmuasini
yaratish. Albatta, maktablardagi o'zgarishlar, asosan, mahalliy xususiyatga ega. Kamroq -
modulli o'zgarishlar. Faqat oz sonli maktablar tizimli o'zgarish yo'lidan borishga jur'at
etadilar.Tizimni o'zgartirishning uchta variantini ham qayd etmoqchiman:innovatsiyalar
maktabning ilmiy va uslubiy mavzudagi faoliyati vositasi va natijasi sifatida tajriba atrofida
jamlanadi va shu bilan innovatsiyalarga yaqinlashadi;eksperimental ishlarni rivojlantirish
metodik ishlarga qaratilgan.
Ushbu yondashuv bilan maktabning qisqartirilgan davr uchun moslashuvchan modeli
o'tadi, ammo rivojlanishning boshqa darajasi;aralash - maktabning eksperiment va ilmiy-
uslubiy mavzudagi ishi o'rtasidagi pedagogik fan yutuqlari va ilg'or tajribalarni joriy etish
o'rtasidagi tizimli aloqa.Shunday qilib, rejalashtirish jarayonida quyidagi qarama-
qarshiliklar paydo bo'lishi mumkin:maktab ishini rejalashtirishga kompleks yondashuv
zarurati va maktab sharoitiga nisbatan umumiy maqsadlarni belgilash zarurati o'rtasida;reja
elementlari va amaliyotda amalga oshirilgan pedagogik vazifalarni bosqichma-bosqich hal
etish o'rtasidagi munosabatni amalga oshirish zarurati o'rtasida;maktab ishlarida oqilona
taqsimlash zarurati va ushbu o'ziga xos sharoitlarda bunday taqsimlash imkoniyati
o'rtasida.Zamonaviy maktab rahbarlarining maqbul natijalarga erishishiga to'sqinlik
qiladigan yana bir qarama-qarshilik - bu yakuniy natija va uzoq muddatli boshqaruv
natijalari mezonlarini ishlab chiqmasdan ishni boshlash odati, ammo ularning ishini jarayon

16

ko'rsatkichlari bo'yicha baholash. Reja tuzilgandan so'ng uni ishlata olish kerak.Innovatsion
loyihaning tarkibiy tuzilishi bu mahsulotga yo'naltirilgan tarkibiy qismlar daraxti (xodimlar,
ishlar, xizmatlar, ma'lumotlar), shuningdek barcha elementlar o'rtasidagi aloqalarni va
aloqalarni tashkil etishdir. Axir, o'zgarishlar loyihasi tashqi muhit deb ataladigan ma'lum bir
muhitda paydo bo'ladi va rivojlanadi. Ta'lim muassasasining konseptsiyasi yoki rivojlanish
dasturini amalga oshirish va ishlab chiqish jarayonida elementlarning tarkibi o'zgarishsiz
qolmaydi, unda yangi elementlar paydo bo'lishi yoki keraksiz bo'lib qolgan narsalar uning
tarkibidan olib tashlanishi mumkin.
Loyiha va tashqi muhit o'rtasida, uni amalga oshirish ishlariga jalb qilingan elementlarning
aloqasi va harakati amalga oshiriladi.
Bir-birlari va atrof-muhit bilan o'zaro bog'liq bo'lgan bir nechta quyi tizimlardan tashkil
topgan maktab tizimi.
Tashqi muhit quyidagi omillar guruhlari tomonidan shakllantiriladi:
 ijtimoiy;
 ilmiy-texnik;
 iqtisodiy;
 siyosiy.
Ushbu sohaning (ta'limning) o'ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqqan holda,
innovatsion loyiha ilmiy-texnik qo'llab-quvvatlash, xususan, loyiha mavzusidagi yutuqlarni
joriy etish bilan chambarchas bog'liqdir. Innovatsion dastur ma'lum bir g'oyalarni amalga
oshirishda bilim va tajribani o'zida mujassamlashtirgan holda, loyihani boshqarish bo'yicha
qarorlar qabul qilinadigan va o'zlarining dasturlarini amalga oshirishga hissa qo'shadigan,
o'z yutuqlari zonasini shakllantiradi.Loyiha asosida loyihaning huquqiy sohasini tashkil
etuvchi, uning asosida shartnomalar va boshqa huquqiy hujjatlar tuziladigan qonuniy asos
qo'llaniladi.Innovatsion o'quv yurtida boshqaruv funktsiyasi sifatida motivatsiyani ko'rib
chiqaylik.Umuman olganda, mehnatni rag'batlantirish - bu har qanday ijrochini yoki

17

ishchilar guruhini tashkilotning maqsadlari yo'lida ishlashga, qabul qilingan yoki
rejalashtirilgan ishlarni samarali bajarishga rag'batlantirish jarayoni.
Ushbu ta'rifga asoslanib, innovatsiyalarni o'zlashtirish va joriy etish uchun sust
motivatsiyaga ega odamlar ishontirilishi mumkin. Bu yerda ijobiy natijalarga erishish eng
samarali bo'ladi. Ta'lim texnologiyalari va dasturlari o'quvchilarga, ularning ota-onalariga
va o'qituvchilariga ta'sir qiladi. Natijada. yuqori ta'lim qobiliyatiga ega rivojlanayotgan
shaxsni shakllantirish; o'z kasbiy muvaffaqiyatlarini doimiy ravishda yaxshilay oladigan
psixologik aks ettirish bilan o'qituvchini shakllantirish; pedagogik jihatdan muvaffaqiyatli
ota-onani shakllantirish. [ 6 ]
Maktabning o'quv vazifalarini amalga oshirishda hozirda tashkil etilgan maktab
psixologik, pedagogik xizmati katta yordam berishi mumkin.Umuman olganda, jamoaning
psixologik birligi emotsional va motivatsiyani ham o'z ichiga oladi; maktabni boshqarish
tizimli ishi bilan ta'minlanadi. Bu nima uchun? Agar jamoaning har bir a'zosi o'z-o'zidan
harakat qilsa yoki innovatsion dasturni amalga oshirish uchun to'liq kuch bilan ishlamasa,
unda maktab ushbu kampaniyada biron bir muvaffaqiyatga erishmaydi.Qotib qolgan
ijrochilar ko'pincha innovatsion o'zgarishlarni o'z pozitsiyalariga tahdid deb bilishadi va
amalda ularning qarshiliklarida namoyon bo'ladigan "kelajak" o'zgarishlarini ma'lum bir
tarzda to'sib qo'yishga harakat qilishadi. Ta'limda bunday qarshilik shakllari kuzatiladi:har
qanday "maqbul" bahonada jarayon boshlanishini keyinga qoldirish; innovatsiyalar uchun
"kutilmagan to'siqlar"va turli qiyinchiliklar;o'zgarishlarni sabotaj qilish yoki boshqa ustuvor
holatlar paytida ularni "cho'ktirish" ga urinish.Shuning uchun innovatsion jarayonni
boshqarishda rahbarning birinchi vazifasi innovatsiyaga munosabatni
aniqlashdir.Innovatsiyalarning tug'ilishi va rivojlanishi jarayoni har doim unga nisbatan
murakkab munosabat tizimining mavjudligi bilan tavsiflanadi.
Turli manbalarga ko'ra, yangi g'oyaning paydo bo'lishi bosqichida guruh a'zolari
motivatsiya darajasiga qarab quyidagicha taqsimlanadi:
6
Mahmudov M. Talim natijasini loyihalash. // «Pejagogik mahorat», 2003 yil, 1-son, 8-10 b

18

 1 guruh - yetakchilar (1 - 3%);
 2-guruh - pozitivistlar (50 - 60%);
 3-guruh - neytrallar (30%);
 4-guruh - negativistlar (10 - 20%).
Vakolatlar boshqaruvning quyi darajalariga berilishining ijobiy tabiati, rahbarlar va
davlat hokimiyati organlari, ijrochilar o'rtasida hokimiyatni qayta taqsimlash, boshqaruvni
demokratlashtiradi, boshqaruv quyi tizimining dinamikasi va moslashuvchanligini oshiradi,
jamoa boshqaruv tizimining mustaqilligi, tashabbuskorligi, ijodkorligini rivojlantiradi,
boshqaruvda ishtirok etish istagi va ongli mehnat intizomini shakllantiradi. va h.k.Yuqorida
ta'kidlab o'tilganidek, samarali boshqaruv har bir o'qituvchiga hurmat va g'amxo'rlikni o'z
ichiga olgan to'g'ri motivatsiya tizimini talab qiladi.Innovatsion rivojlanish bilan bog'liq
menejmentni yangilash axborot-tahlil faoliyati tizimini shakllantirishni talab
qiladi.Axborot-tahlil faoliyati boshqaruvning boshqarish funktsiyasi bilan uzviy bog'liqdir.
Ijtimoiy tizimni (har qanday boshqa murakkab tizim kabi) ob'ektning hozirgi holatini
bilmasdan turib boshqarish mumkin emas.Nazorat shakllari quyidagilar: shaxsiy, tematik,
klassik umumlashtiruvchi, keng qamrovli. Maktabda quyidagi maqsadlarga erishish uchun
nazorat mavjud:
1. maktabda o'quv jarayonini takomillashtirish;
2. maktab jamoasida qulay psixologik muhitni yaratish;
3. ta’lim sohasidagi qonun hujjatlari ijrosini nazorat qilish;
4. qonunlarni va boshqa normativ-huquqiy hujjatlarni buzish va ularga rioya qilmaslik
holatlarini aniqlash;
5. qoidabuzarliklarning kelib chiqish sabablarini tahlil qilish, ularning oldini olish
choralarini ko'rish;
6. amaldagi xodimlarga ta'limda qo'llaniladigan norma va qoidalarni qo'llash to'g'risida
ma'lumot berish;
7. o'qituvchilarga uslubiy yordam ko'rsatish;

19

8. innovatsiya natijalarining tahlili va samaradorligini baholash;
9. innovatsion jarayonni tashkil etishning ijobiy va salbiy tomonlarini aniqlash;
10. buyruq va ko'rsatmalarni bajarish natijalarini tahlil qilish.
Nazorat yo'naltirilmasligi uchun, maktabda axborot-tahliliy faoliyatning yaxlit tizimini
yaratish uchun, birinchi navbatda, uning mazmunini, ob'ekti, manbalarini (kim hisobot
berayotganini) aniqlash, axborot oqimini shakllantirish va tegishli darajaga yetkazish kerak.
Keyinchalik, ushbu ma'lumot qaysi shaklda saqlanishi va ishlatilishini aniqlang.Axborot
birinchidan, imkon qadar to'liq hajmda, ikkinchidan, ob'ektiv va uchinchidan, juda aniq
bo'lishi kerak. [ 7 ]
7
Nishonova Z.T. Oliy maktab psixologiyasi. Toshkent, 2003y

20

1.3.Boshlangich talimda innovatsion uslublarni ishlab chiqish va joriy etish.
Jamiyatimizda iqtisodiy-ijtimoiy, siyosiy, madaniy sohalarda bolayotgan ozgarishlar
kelajakda mamlakatimizning intellektual imkoniyatlarini belgilab beruvchi va uni
rivojlantirishning asosiy sharti hisoblangan talim tizimiga ham booliq ekanligini hisobga
olish kerak.
Shu bilan birga intellektual salohiyatning osishi, sifat darajasida rivojlantirish nafaqat
talim samaradorligining oshishiga, shu sohadagi tizim takomillashuviga oz tasirini
otkazibgina qolmay, balki mazkur ijtimoiy tizimning barcha sohalarini osishiga ham
sezilarli darajada tasir etadi. Shuning uchun ham bugungi kunda talimdagi strategik
yonalishlardan biri talim muassasalarining innovatsion faoliyati asosiy omil sifatida
belgilab berilayapti.
Talim tizimini isloh qilishning zarurligini tushunib yetish, amaliyotda talim
muassasalarini innovatsion jarayonlarga qoshilishini taqozo etmoqda, ozini yaratish imkoni
mavjud innovatsion maydonda korish va eng muhimi aniq yangiliklarni ozlashtirishdan
iborat. Bu holat bugungi kunda ota dolzarbligi bilan muhimdir, chunki, ushbu jarayon
(innovatsion jarayon) talim muassasalarini yashash sharti (bevosita va kochma manoda
ham), kelajak avlodlar va pedagoglar jamoasining aloqalarini ijtimoiy himoyalash sharti
bolib ham xizmat qiladi. Hayot talim muassasalari oldiga yangi, mumkin bolmagandek
tuyulgan vazifalarni, yani eskichasiga ishlab turib, aniq yangiliklarni ishlab chiqish va
ularni amaliyotga joriy etishni oldimizga qoymoqda.
Barcha yangiliklarga ota ehtiyotkorlik bilan yondashadigan, otmish boyliklarga,
tajribalarga etiqod ruhida tarbiyalangan, stabillikni yoqtiradigan keksa avlodni, shuningdek
hech qanday ozgarishlarni xohlamaydigan pedagoglarni ham tushunish mumkin. Bunday
holatda innovatsion jarayonlar orqasidan quvish bugungi kun hayotimizning ajralmas qismi
ekanligini ham tushunish zarur. Xohlaymizmi yoki yoq bizning talim muassasalari
devorining orqasida bozor va bozor munosabatlari jarayoni ketayapti. Bu jarayon tooridan-
toori bizga tegishlidir, chunki talim muassasalari ortasidagi raqobat tushunchasi ularni

21

raqobat qobiliyati, talim sifati, ijtimoiy buyurtmalar bularning hammasi turmushimizga
kirib kelayapti.
Bu jarayon biz yashayotgan muhit, hayot tarzi ekanligini har doim xis etib turishimiz
kerak. Bu jarayonga qarshi turish befoyda va havflidir. Biz tanlash imkoniyatiga ega
emasmiz va ushbu tezkor jarayon (quvish jarayoni) da ishtirok etishga majburmiz. Mazkur
jarayonda eng muhimi aql bilan, foydali tarzda, oz tashkilotimiz uchun ishtirok etishdan
iborat. Kopchilik 7 mutaxassislar fikricha, ozgarishlarga qobiliyat, bugungi kunda
rivojlanishning hal qiluvchi omili, u yoki bu talim muassasalarining raqobat qobiliyatini
taminlovchi asosiy omil deb hisoblaydilar.
Bugungi kunda maktab va oliy talim tizimidagi ananaviy va ommaviy korinishdagi
talim va tarbiya jarayonlari orniga talim muassasalari rivojlanishida oziga xos yangilik
bolib innovatsion jarayonlar kirib kelmoqda. Innovatsiya (in-lik, novus-yangi) yangilik
kiritish, yangilik degan manoni anglatadi. Innovatsion talim deganda odatda oquv
jarayoniga yangi (foydali) elementlar olib kirish tushuniladi.
Shuning uchun talim tizimida innovatsiya ozgartirish bilan bevosita booliq. Bunday
ozgartirishlar talim tizimining: - maqsadiga, mazmuniga, metod, texnologiyasiga, tashkil
etish shakli va boshqaruv tizimiga; - pedagogik faoliyatdagi oziga xoslik va oquv-bilish
jarayonini tashkil etishga; - talim darajalarini nazorat qilish va baholash tizimiga; - oquv-
metodik taminotiga; - tarbiyaviy ishlar tizimiga; - oquv reja va oquv dasturlariga; - oquvchi
va oqituvchi faoliyatiga booliq. Yangilik tarixiy aspektda nisbiylik ahamiyat kasb etadi. [ 8
]
Yangilik aniq tarixiy xarakterga ega, yani oz vaqtidan oldin paydo bolishi mumkin, oz
vaqtida meyor bolishi yoki eskirishi ham mumkin.
Maktab yoki oliy tizimning rivojlanish jarayonida, ehtimol talim tizimi butunicha: -
absolyut yangiligi (oxshashi, prototipning yoqligi); - nisbatan yangiligi; - oziga xos,
ixtirochiligi korinishidagilar hisobga olinadi. Yangilik xillari (tiplar) maktab va oliy tizimda
8
Oliy pedagogik oquv yurtlarining oquv jarayoniga pedagogik texnologiyalarni tatbiqetishning ilmiy asoslari. Respublika
ilmiy-metodik konferentsiyasining materiallari. T.:Nizomiy nomidagi TDPU, 2000. 111 b

22

turlicha asoslarga kora guruhlanadi: Birinchi klassifikatsiya (guruh) yangiliklarni kiritish,
maktab va oliy tizimda sodir boladigan pedagogik jarayonga aloqadorligi bilan asoslanadi.
Ushbu jarayonni tushunishga tayanib, quyidagi korinishdagi yangilik xillarini ajratish
mumkin: - talim maqsadi va mazmuniga; - pedagogik jarayon metodikasi, vazifalari,
usullari, texnologiyalarga; - talim va tarbiyani tashkil etish shakllari va vositalari; -
rahbariyat, pedagog va oquvchilar faoliyatiga. Talim tizimiga ikkinchi klassifikatsiya
(guruh) yangilikni kiritish masshtabi (hajmi) belgisiga asoslanadi. Bu yerda quyidagi
ozgarishlarni ajratish mumkin: 8 - bir-birlari bilan booliq bolmagan lokal va alohida (bir
tomonlamalilik); - kompleks, ozaro bir-biri bilan booliq; - butun maktab va oliy tizimni
qamrab oluvchi, tizimli. Uchinchi klassifikatsiya (guruh) innovatsion imkoniyatlarga qarab
amalga oshiriladi.
Bu holatda etiborga olinadi: - talim dasturlari, oquv rejalar, tuzilmalarni
takomillashtirish, ixtirochilik, korinishlarni ozgartirish bilan booliq malum va qabul
qilinganlarni modifikatsiyalash; - kombinatorlikka (ozgartirishlar) xos yangilik kiritish; -
radikal ozgartirishlar. Yangilik kiritishning tortinchi klassifikatsiyasi (guruh) oldingilariga
nisbatan belgilariga asoslanib, guruhlanadi. Bunday yondashuvda yangilik orin
almashuvchi, bekor qilinuvchi yoki ochib beruvchilarga qarab belgilanadi.
Bu holatda maktab va oliy tizimda yangilanish manbai sifatida: - mamlakat, region,
shahar, tumanning ehtiyoji sifatidagi ijtimoiy buyurtmasi; - ijtimoiy buyurtmani region va
viloyat ahamiyatiga molik qonun va hujjatlarda aks etishi; - inson toorisidagi kompleks
fanga erishish, iloor pedagogik tajriba; - xato va kamchiliklarni sinashda rahbar va
pedagoglarning intuitsiyasi va ijodkorligi; - tajrib-sinov ishlari; - chet el tajribalari.
Mamlakatimizda rivojlanib borayotgan innovatsion siyosat talim oldiga muhim va
masuliyatli vazifalarni qoymoqda. 2006 yil iyul oyida Sankt-Peterburg shahrida Sakkizlik
guruhi tomonidan Sammitda qabul qilingan XXI asrda innovatsion jamiyat uchun talim
toorisidagi hujjat ooyalarini yiriklashtirishni hisobga olishni va muammoning yechimini
talab etadi. Fanni va innovatsiyani kelajakda rivojlantirish strategiyasida innovatsion

23

insonni yaratish, yani ishlashidan qatiy nazar u innovatsiya va yangi bilimlarga moyil
bolishi kerak. Bugungi kunda zamonaviy innovatsion yaroqlilik yuzaga kelmoqda.
Hozirgi milliy loyihalar saytida innovatsion talim iborasi paydo bolmoqda va unda
aytilishicha innovatsion talim oqitishni yangi bilimlarni yaratish jarayonida amalga
oshirishni taqozo etmoqda. Bu esa bugungi kunda mavjud Innovatsion talim texnologiyalari
tushunchasi bilan yangi innovatsion talim tushunchalarini bir-biridan ajratishni talab
etmoqda. Talim sohasi mamlakatimizda birinchilardan bo‘lib faol innovatsion harakatni
boshladi. Ma’lum bosqichda XX asr oxirlarida bunday harakatlar yo‘lga qo‘yilgan edi.
Masalan, 9 A.G.Rivin va V.K.Dyachenko tomonidan o‘qitishni jamoaviy o‘qitish,
D.B.Elkonin, V.V.Davыdov, L.V.Zankovlar tomonidan ilgari surilgan rivojlantiruvchi
innovatsion talim toorisidagi qarashlar oz vaqtida malum ahamiyat kasb etdi. Shu bilan
birga boshqa innovatsion talim texnologiyalari: dialektik oqitish usullari (A.I.Goncharuk,
V.L.Zarina), oqitishning individual yonalishli usuli (A.A.Yarulov), Ekologiya va dialektika
(L.V.Tarasov), evristik oqitish (A.V.Xutorskoy) dialog madaniyati (V.S.Bibler,
S.Yu.Kurganov), loyihali oz-ozini refleksiya (G.P.Shedrovitskaya) va b.q.larni keltirish
mumkin.
Yuqoridagi keltirilgan texnologiyalar oqitishda ozlashtirishni yuqori kotarish, oquv
jarayonida qiziqtirishni, oquv materialini tushunishni yaxshilashni, funksional
savodxonlikni shakllantirishni, loyihali savodxonlikni, nazariy tafakkurni, ekologik va
iqtisodiy tafakkurni, kommunikativlikni, ijtimoiy faollikni, fuqarolik ongini, oz-ozini
anglash va boshqa vazifalarni hal etishga yonaltirilgan edi. Hozirda boshqa faoliyat
sohalari, jumladan, ishlab chiqarish rivojlanishining innovatsion yoliga otgach, talim sohasi
ularga faqat yetakchilarni tayyorlash funksiyasini bajardi.
Lekin aslida esa boshqacha korinish kozga tashlanadi. Ilgari jamiyat uchun uncha kop
bolmagan va mustaqil shakllangan innovatorlar yetarli edi. Yuqorida sanab otilgan talim
texnologiyalari uchun innovatorlar faqat pedagoglar edi va ularning innovatsiyalari
oquvchilarda zaruriy sifatlarni shakllanishiga yonaltirilgan bolib, innovatsion tafakkur va

24

qobiliyatni innovatsion faoliyatiga yonaltirishga etibor qaratilmagan. Bildirilgan fikrlar
innovatsion talim texnologiyalari va innovatsion talim tushunchalarini quyidagi tarzda
ajratib, alohida qarab chiqishni talab etadi:
- innovatsion talim texnologiyalari va dasturlari ;
bu barcha talim texnologiyalari, yaratuvchi va ularni rivojlantiruvchi pedagog innovatsion
faoliyatining natijasi hisoblanadi.
Innovatsion talim bu shunday innovatsion talim texnologiyalari va dasturlariki, unda
pedagog innovsion faoliyati natijasi bolib, oqitilayotganlar innovatsion ooyalarini
yaratuvchisi (generatsiya) hisoblanadi; ishlab chiqarishning monoinnovatsionligi
(mutaxassislar innovatsiyasi) talimning monoinnovatsion - (pedagog innovatsiyasi)
emasligiga toori keladi, uning innovatsiyaligi, pedagog innovatsiyaligi, ularning oqibati,
oqitilayotganlarning innovatsiyasidir. Bu orinda masalaning dolzarbligi mavjud
monoinnovatsion talim texnologiyalarini bi-innovatsion xolatigacha rivojlantirishdan iborat.
Bular bir qator chet el oquvchilari misolida ular tomonidan yaratilgan tajribalar, ixtirolar
misolida oz amaliy isboti bilan tasdiqlangan.
Bu orinda zamonaviy fan yutuqlari asosida kuchli, talantli tafakkur orqali amalga 10
oshirilishini, yani ixtiroli masalalarni hal etish nazariyasi IMEN yoli bilan hal etish
mumkinligi isbotlangan. Bir qator rivojlangan mamlakatlar ilmiy labaratoriyalarida (IMEN)
IMENpedagogikaga bilimlarni ixtiro qilish deb nomlangan yangi metod yaratildi. IMEN
ning integratsiya asoslari eng kop tarqalgan barcha innovatsion pedagogik texnologiyalar
bilan birgalikda ishlab chiqildi. Buning qoshimcha samarasi turli pedagogik
texnologiyalarni amaliy dialektika tilida yozib chiqish imkonini beradi. Dunyodagi global
ozgarishlar jarayoni, mamlakatimizdagi iqtisodiy va ijtimoiy madaniy sohalardagi
ozgarishlar, talim tizimida tayyorlanayotgan mutaxassislarga jiddiy etibor qaratishni taqozo
etadi. Pedagogik talim sohasida 80-90 yillarda kadrlarni tayyorlash, qayta tayyorlash va
malaka oshirish tizimi yagona va yaxlit tizim sifatida innovatsion xarakter kasb etib,
quyidagi jarayonlarga etiborni qaratganini koramiz:

25

- talim alohidaligi (detsentralizatsiya) malum regionlarda ushbu sohani mustaqil
rivojlantirish va malum mutaxassislarga buyurtma portfeli ni shakllantirish imkonini berdi;
- oliy oquv yurtlarini demokratlashtirish, pedagogik jarayonni tashkil etishning shakl, vosita
va shartlarini belgilashda mustaqillikni taminlovchi imkoniyatni berdi;
- umumtalim muassasalarini tiplariga muvofiq tarzda pedagog uchun ozining pedagogik
faoliyatini loyihalash va oquvchilarni rivojlantirish vositasi sifatida ozi oqitadigan oquv
fanidan foydalanishda erkinlik berish va bu borada umumtalim maktablarining ehtiyojini
hisobga olish uchun imkoniyatlar berdi;
- olinayotgan pedagogik talim mazmuni va darajasini tanlash imkonini oz ichiga oluvchi
individual talim dasturlarini ishlab chiqishga moljallangan oquvchining shaxsiy
qiziqishlarini qoniqtirish zaruratini kozda tutadi;
- uning turli darajadagi imkoniyatlar asosida qisqa muddat ichida professional talim
beruvchi mutaxassislarni tayyorlash imkonini beradi. Yuqorida aytib otilgan jarayonlar
malum davrlarda kuchli tasir etilgan bolsada, bu orinda ananaviy tarzda kadrlar
tayyorlashga nisbatan innovatsion jarayonlar ortasida malum dialektik ozaro booliqlik
mavjudligini etirof etgan holda, ananaviy va innovatsion talimning har birini oziga xos
jihatlariga etiborni qaratmasdan bolmaydi.
Ananaviy pedagogik talim mazmuni va tashkil etishi jixatidan aniq oquv fani boyicha
mutaxassis oqituvchilarni tayyorlashga qaratilgan. Kasbiy-pedagogik tayyorgarlikdagi
ananaviy tizimda, faoliyatli yondashuv asosida oquv-tarbiyaviy jarayon yotadi va bu
jarayonda ishtirokchilar ortasidagi munosabatlar subekt-obekt tarzida yolga qoyilgan. Bu
yerda subekt-oqituvchi malum chegaralangan sharoitda bolib, uning faoliyatini oquv reja va
oquv dasturi boshqaradi va hamda munosabatlar qatiy belgilab qoyilgan. Obekt-talaba
malum darajadagi bilim hajmi bilan chegaralangan.
Ananaviy talim mazmun jihatidan ozaro booliq avtonom faoliyat bilan belgilangan:
oqituvchini oqitish faoliyati va talabani oquv bilish faoliyati; oqiyotgan talaba oqituvchi
rejasining ijrochisi va boshqaruv obekti bolib faoliyat korsatadi. Ananaviylikdagi oquv

26

jarayonida ozaro faoliyat taqlid qilish, imitatsiya, namuna boyicha faoliyat korsatish,
ijtimoiy va shaxslararo ozaro tasirning bir xildaligi, tashqi nazorat va natijani baholash,
bularning barchasi bilish motivlarini qisqartirish, bilish motivlarini kengayishiga imkon
bermaydi.
1990-2000 yillar davomida nazariya va amaliyotda pedagogik talimga yangicha
yondashuvlar ishlab chiqildi. Amaliy jarayonlar yuqoridan va quyidan boshlandi.
Yuqoridan harakat oliy talimga yangi oquv rejalarini joriy qilinishi bilan boshlanadi. Yangi
oquv rejalariga kora oliy talim oquv fanlarini kurslar boyicha mustaqil otish imkoniyatiga
ega boldi.
Bunday demokratik erkinlik kafedralar va fakultetlar tomonidan ozgacha ijodkorlik
bilan qabul qilindi va bu quyidan bolayotgan ozgarishlar koplab pedagog-novatorlar
harakatini yuzaga keltirdi. Innovatsion harakatlarni bir nechta jumladan, tashkiliy,
mazmunli, metodik korsatkichlari yuzaga keldi va amaliyotga joriy qilindi. Ushbu xolatlar
koplab pedagogika va psixologiya kefedralar yioilishlarining asosiy masalasi sifatida
muhokamaga qoyildi hamda davlat oquv rejasi, dasturlari asosida har bir oliy oquv yurti
ozlarining ishchi oquv reja va ishchi oquv dasturlarini ishlab chiqishga kirishildi.
Bu esa joylarda har bir fan oqitilishining innovatsion texnologiyalarini joriy etish va
qollash uchun imkoniyatlarni berdi. Mazkur ozgarishlar respublikadagi barcha oliy oquv
yurtlari oquv rejalariga pedagogik-psixologik fanlar hajmini 20-25% gacha ortishiga
sababchi boldi.
Innovatsion faoliyatning muhim komponentlari Hozirgi davr talim taraqqiyoti yangi
yonalish innovatsion pedagogikani maydonga olib chiqdi. ‘Innovatsion pedagogika’
termini va unga xos bolgan tadqiqotlar Oarbiy Yevropa va AQShda 60-yillarda paydo
boldi. Yangilik kiritishning sotsial-psixologik aspekti amerikalik innovatik E.Rodjers
tomonidan ishlab chiqilgan.
U yangilik kiritish jarayoni qatnashchilarining toifa(tip)lari tasnifini, uning yangilikka
bolgan munosabatini, uni idrok qilishga shayligini tadqiq etadi.

27

Innovatsiya (inglizcha innovation) - yangilik kiritish, yangilikdir. A.I.Prigojin innovatsiya
deganda muayyan ijtimoiy birlikka - tashkilot, aholi, jamiyat, guruhga yangi, nisbatan
turoun unsurlarni kiritib boruvchi maqsadga muvofiq ozgarishlarni tushunadi. Bu 12
innovator faoliyatidir. Tadqiqotchilar innovatsion jarayonlar tarkibiy qismlarini
organishning ikki yondashuvini ajratadilar: yangilikning individual mikrosathi va alohida-
alohida kiritilgan yangiliklarni ozaro tasiri mikrosathi.
Birinchi yondashuvda hayotga joriy etilgan qandaydir yangi goya yoritiladi.
Ikkinchi yondashuvda alohida-alohida kiritilgan yangiliklarning ozaro tasiri, ularning
birligi, raqobati va oqibat natijada birining ornini ikkinchisi egallashdir. Olimlar
innovatsion jarayon mikrotuzilmasini tahlil qilishda hayotning davriyligi konsepsiyasini
farqlaydilar. Bu konsepsiya yangilik kiritishga nisbatan olchanadigan jarayon ekanligidan
kelib chiqadi. Pedagogikaga oid adabiyotlarda innovatsiya jarayoni sxemasi beriladi. U
quyidagi bosqichlarni qamrab oladi:
1. Yangi ooya tugilishi yoki yangilik konsepsiyasini paydo qilish bosqichi, u kashfiyot
bosqichi deb ham yuritiladi.
2. Ixtiro qilish, yani yangilik yaratish bosqichi.
3. Yaratilgan yangilikni amalda qollay bilish bosqichi.
4. Yangilikni yoyish, uni keng tadbiq etish bosqichi.
5. Muayyan sohada yangilikning hukmronlik qilish bosqichi. Bu bosqichda yangilik ozining
yangiligini yoqotadi, uning samara beradigan muqobili paydo boladi.
6. Yangi muqobillik asosida, almashtirish orqali yangilikning qollanish doirasini
qisqartirish bosqichi.
Yangilik kiritishning tizimli konsepsiyasi mualliflari innovatsion jarayonlarning ikki
muhim shaklini farqlaydilar. Birinchi shaklga yangilik kiritishni oddiy ishlab chiqish
kiritiladi. Bu ilk bor mahsulot ozlashtirgan tashkilotlarga taalluqlidir. Ikkinchi shaklga
yangilikni keng kolamda ishlab chiqish taalluqlidir. Yangilik kiritish ham ichki mantiq, ham

28

vaqtga nisbatan qonuniy rivojlangan va uning atrof-muhitga ozaro tasirini ifodalaydigan
dinamik tizimdir.
Pedagogik innovatsiyada ‘yangi’ tushunchasi markaziy orin tutadi. Shuningdek,
pedagogik fanda xususiy, shartli, mahalliy va subektiv yangilikka qiziqish uyootadi.
Xususiy yangilik joriy zamonaviylashtirishda muayyan tizim mahsuloti unsurlaridan birini
yangilashni kozda tutadi. Murakkab va progressiv yangilanishga olib keluvchi malum
unsurlarning yioindisi shartli yangilik hisoblanadi. Mahalliy yangilik konkret obektda
yangilikning foydalanishi bilan belgilanadi. Subektiv yangilik malum obekt uchun
obektning ozi yangi bolishi bilan belgilanadi. Ilmiy yonalishlarda yangilik va innovatsiya
tushunchalari farqlanadi. Yangilik - bu vositadir: yangi metod, metodika, texnologiya va
boshqalar. Innovatsiya jarayoni tarkibiy tuzilmalar va qonuniyatlarni qamrab olgan
tizimdan iboratdir.
Pedagogikaga oid adabiyotlarda innovatsion jarayoni kechishining 4 ta asosiy
qonuniyati farqlanadi: − pedagogik innovatsiya muhitining ayovsiz bemaromlik qonuni; −
nihoyat amalga oshish qonuni; − qoliplashtirish (stereotiplashtirish) qonuni; − pedagogik
innovatsiyaning davriy takrorlanishi va qaytishi qonuni. Ayovsiz bemaromlik qonunida
pedagogik jarayon va hodisalar to‘o‘risidagi yaxlit tasavvurlar buziladi, pedagogik ong
bolinadi, pedagogik yangilik baholanadi va u yangilikning ahamiyati va qimmatini keng
yoyadi.
Nihoyat amalga oshish qonuni yangilikning hayotiyligi bolib, u erta yo kech, stixiyali
yoki ongli ravishda amalga oshadi. Qoliplashtirish (stereotiplashtirish) qonuni shundan
iboratki, unda pedagogik innovatsiya fikrlashni bir qolipga tushirish va amaliy harakatga
otish tendensiyasiga ega boladi. Bunday holatda pedagogik qolip (stereotip) qoloqlikka,
boshqa yangiliklarning amalga oshish yoliga tosiq bolishga majbur boladi. Pedagogik
innovatsiyaning davriy takrorlanishi va qaytishi qonunining mohiyati shundaki, unda
yangilik yangi sharoitlarda qayta tiklanadi.
Pedagogik innovatsiya tadqiqotchilari innovatsiya jarayonining ikki tipini farqlaydilar:

29

1. Innovatsiyaning birinchi tipi stixiyali otadi, yani innovatsion jarayonda unga bolgan
ehtiyoj hisobga olinmaydi, uni amalga oshirishning barcha shart sharoitlari tizimi, usullari
va yollariga ongli munosabat bolmaydi.
2. Innovatsiyaning ikkinchi tipi ongli, maqsadga muvofiq, ilmiy asoslangan faoliyat
mahsulidir. Oliy maktab innovatsion jarayonlari negizida quyidagi yondashuvlarni belgilash
mumkin:
− madaniyatshunoslik jihatidan (insonni bilishning ustuvor rivojlanishi) yondashuv;
− shaxsiy faoliyat jihatidan (ta’limdagi yangi texnologiyalar) yondashuv;
− ko‘p sub’ektli (dialogik) yondashuv, kasbiy tayyorgarlikni insonparvarlashtirish;
− individual-ijodiy (o‘qituvchi va talabalarning o‘zaro munosabatlari) yondashuv.
O‘qituvchi va talaba ortasidagi muloqot namunasining ozgarishi innovatsion faoliyat
shartlaridan biridir. Yangi munosabatlar ananalarda bolganidek, qistovlar, hukmga
boysunish kabi unsurlardan holi bolishi lozim. Ular tenglarning hamkorligi, ozaro
boshqarilishi, ozaro yordam shaklida qurilgan bolishi darkor. Ular munosabatlaridagi eng
muhim xususiyati bu oqituvchi va talabaning ijoddagi hamkorligidir. Innovatsion faoliyat
quyidagi asosiy funksiyalar bilan izohlanadi:
− kasbiy faoliyatning ongli tahlili;
− me’yorlarga nisbatan tanqidiy yondashuv;
− kasbiy yangiliklarga nisbatan shaylik;
− dunyoga ijodiy yaratuvchilik munosabatida bo‘lish;
− o‘z imkoniyatlarini ro‘yobga chiqarish, o‘z turmush tarzi va intilishlarini kasbiy
faoliyatida mujassam qilish. Demak, oqituvchi yangi pedagogik texnologiyalar, nazariyalar,
konsepsiyalarning muallifi, ishlab chiqaruvchisi, tadqiqotchisi, foydalanuvchisi va
targibotchisi sifatida namoyon boladi. Hozirgi jamiyat, madaniyat va talim taraqqiyoti
sharoitida oqituvchi innovatsiya faoliyatiga bolgan zaruriyat quyidagilar bilan olchanadi:
ijtimoiy-iqtisodiy yangilanish talim tizimi, metodologiya va oquv jarayoni
texnologiyasining tubdan yangilashni talab qiladi. Bunday sharoitda oqituvchining

30

innovatsiya faoliyati pedagogik yangiliklarni yaratish, ozlashtirish va foydalanishdan iborat
boladi;
talim mazmunini insonparvarlashtirish doimo oqitishning yangi tashkiliy shakllarini,
texnologiyalarini qidirishni taqozo qiladi;
pedagogik yangilikni ozlashtirish va uni tatbiq etishga nisbatan oqituvchining munosabati
harakteri ozgarishi. Oqituvchining innovatsion faoliyati tahlili yangilik kiritishning
samardorligini belgilovchi muayyan meyorlardan foydalanishni talab qiladi. Bunday
meyorlarga - yangilik, maqbullik (optimalnost), yuqori natijalilik, ommaviy tajribalarda
innovatsiyani ijodiy qollash imkoniyatlari kiradi Yangilik pedagogik yangilik meyori
sifatida ozida taklif qilinadigan yangini, yangilik darajasi mohiyatini aks ettiradi. Pedagog
olimlar yangilikning qollanish mashhurligi darajasi va sohasiga kora farqlanadigan mutlaq,
chegaralangan mutlaq, shartli, subektiv darajalarini farqlaydilar. Maqbullik meyori
oqituvchi va talabaning natijaga erishish uchun sarflangan kuch va vositalarini bildiradi.
Natijalilik, pedagogik yangilik oz mohiyatiga kora ommaviy tajribalar mulki bolib qolishi
lozim.
Pedagogik yangilik dastlab ayrim oqituvchilarning faoliyatiga olib kiriladi. Keyingi
bosqichda - sinalgandan va obektiv baho olgandan song pedagogik yangilik ommaviy tatbiq
etishga tavsiya etiladi. V.A.Slastenin otkazgan tadqiqotlar oqituvchining innovatsion
faoliyatga kasbiy tayyorgarligini aniqlash imkoniyatlarini beradi. Ular quyidagi tavsiflardan
iborat:
moljallangan yangilikni yalpi va uning alohida bosqichlari muvaffaqiyatini bashorat qilish;
kelgusida qayta ishlash maqsadida yangilikning ozidagi va uni tatbiq qilishdagi
kamchiliklarni aniqlash;
yangilikni boshqa innovatsiyalar bilan qiyoslash, ulardan samaradorlarini tanlab olish,
ularning eng ahamiyatli va pishiqlik darajasini aniqlash;
yangilikni tatbiq etishning muvaffaqiyatlilik darajasini tekshirish;
yangilikni tatbiq etadigan tashkilotning innovatsiya qobiliyatiga baho berish.

31

O‘qituvchining innovatsion faoliyati oz ichiga yangilikni tahlil qilish va unga baho berish,
kelgusidagi harakatlarning maqsadi va konsepsiyasini shakllantirish, ushbu rejani amalga
oshirish va tahrir qilish, samaradorlikka baho berishni qamrab oladi. Innovatsion
faoliyatning samaradorligi pedagog shaxsiyati bilan belgilanadi. Oqituvchini innovatsion
faoliyatga tayyorlash ikki yonalishda amalga oshirilishi lozim:
− yangilikni idrok qilishga innovatsion shaylikni shakllantirish;
− yangicha harakat qila olishga o‘rgatish. Oliy maktab o‘qituvchisining innovatsion
faoliyati oliy maktab pedagogikasining bosh muammolaridan biridir.
O‘qituvchi innovatsion faoliyatining eng muhim komponentlaridan biri yuksak
professionalizm akmeologiya, yunoncha eng oliy nuqta, eng gullagan davr, yuksak
professionalizm manolarini beradi. Kasbiy intelletual yetuklik va mahoratni bildiradi.
Yuksak professionalizmga erishishning omillari sifatida quyidagilar korsatiladi:
istedod nishonalari; uquvlilik; qobiliyat; istedod; oila tarbiyasi sharoiti; oquv yurti;
oz xatti-harakati.
Akmeologiya ilmiy nuqtai nazardan professionalizm va ijod munosabatida olib qaraladi.
Bunda quyidagi kategoriyalar farqlanadi:
ijodiy individuallik;
ozining osish va takomillashish jarayoni;
oz imkoniyatlarini amalga oshirish sifatidagi kreativ tajribasi. Oqituvchining ijodiy
individualligi quyidagilardan iborat:
intellektual - ijodiy tashabbus;
bilimlar kengligi va chuqurligi intellektual qobiliyati;
ziddiyatlarga nisbatan xushyorlik, ijodga tanqidiy yondashuv, vujudan yaratuvchilikka
kurashchanlik qobiliyati;
axborotlarga tashnalik, muammolardagi gayri odatiylikka va yangilikka bolgan histuyou,
professionalizm, bilishga bolgan chanqoqlik. O‘qituvchi innovatsion faoliyatining eng
muhim komponentlaridan biri kreativlikdir. 16 Kreativlik termini angliya-amerika

32

psixologiyasida 60-yillarda paydo boldi. U individning yangi tushuncha yaratishi va yangi
konikmalar hosil qilish qobiliyati, xislatini bildiradi.
Talim tizimida innovatsion uslublarni ishlab chiqishning zaruriyati Hozirgi sharoitda
innovatsion faollik oliy talimning ham mazmun hamda tashkiliy tuzilmaviy jihatdan qayta
ishlab chiqish bilan bevosita booliq. Bu jarayonlarning asosi bolib oxirgi uch, on yillikda
pedagogik talim nazariyasini tezkor ishlab chiqilishi boldi. (A.A.Abdulina,
Ye.V.Bondarevskaya, V.I.Zagvyazinskiy, V.S.Ilin, N.M.Kan-Kalik, V.A.Slastenin va b.q)
Pedagogik talim rivojlanishining zamonaviy innovatsion yonalishlarini ichida xususiy
innovatsion nazariyani shaxsiy (xususiy) yonalishli talim sohasidagi ishlanmalarni, talimni
tashkiliy-tuzilmaviy modelini, talimni kop darajali tizimini rivojlantirishni ajratib ko‘rsatish
mumkin. Oxirgi o‘n yillikda pedagogik innovatikani nazariy asoslari ishlab chiqilyapti.
Ayniqsa, K.Anglovskiy M.V. Klarin, V.Ya.Lyaudis, M.N.Potaщnik, S.D.Polyakov,
T.I.Shamova, O.T.Xomeriki, N.R.Yusupbekova, V.A.Slastenin va b.q.larning ishlarida
pedagogik professionalizmni rivojlantirishning oziga xos tomonlarini aniqlash va oliy
talimda oqitish jarayonida bolgusi oqituvchining innovatsion imkoniyatlarini rivojlantirish
olib borilayotgan ilmiy-tadqiqotlarning bahs mavzusi bolib qolmoqda.
Shaxsiy yonalishli talim konsepsiyasi madaniy-tarixiy va faoliyatli yondashuvga
asoslanadi (L.S.Vыgotskiy, A.A.Leontev, D.B.Elkonin, E.V.Ilenko, V.V.Davыdov,
G.P.Shedrovitskiy, A.G.Asmolov) va bugungi kunda umummetodologik jihatdan
V.V.Serikov, V.G.Sukerman, V.P.Zinchenko, L.N.Kulikovlarning ishlari alohida
ahamiyatga molik. Tashkiliy-boshqaruv darajasida ushbu muammo bilan M.N.Kostikov,
V.A.Boltovlar shuoullangan. Ushbu konsepsiyaning yetakchi goyalaridan biri pedagogik
talimda predmetli tayyorlashning roli va ornini anglab yetish, predmetlarni ozlashtirish
bilan asosiy etibor oquvchilarni rivojlantirish vositasi sifatida predmetni oqitishga asosiy
maqsad qaratiladi. [ 9 ]
9
Sayidahmedov N. Talimda harakatlant iruvchi kuch. «Marifat», 1998 yil, 16 yanvar.

33

Ushbu konsepsiyaning boshqa bir ooyasi oquv shakllarini konstruksiyalash bilan
booliq bolib, bunda talim jarayoni yagona jarayon sifatida qaraladi, (xususiy oquv faoliyati)
unda materialni anglab yetish va tadqiqot ishi birgalikda bolgusi pedagogning shaxsiy
pedagogik pozitsiyasi bolib shakllanadi. Mazkur yondashuvda asosiy talablar quyidagi
izchillikda: shaxs ozi uchun va boshqalar uchun ham asosiy boylik bolib, bunda talim-oliy
talimdagi yaxlit pedagogik jarayon sifatida yonaltirilgan shaxsni ozgartirishga qaratilgan
jarayondir.
Bunday talimning bosh natijasi egallangan bilim, konikma va malakalar emas, balki
shaxs osishiga qobiliyat, empatik ozaro munosabatlar va shaxsiy samaradorlikka qaratilgan
yuqori ijtimoiy faollik tushuniladi. Hayotiy kelajakni amalga oshirish uchun inson ongli
tarzda qayta oz-ozini faoliyatini yolga qoyadi va buning uchun talim jarayoni
imkoniyatlaridan foydalanadi. Ayniqsa, bu jarayon talaba yoshi davri, yoshlik davri ayni
ushbu jarayonni yolga qoyish uchun muhim bosqich davri hisoblanadi. Ushbu
konsepsiyaning keyingi ooyasi pedagogik subektivlikni rivojlanishi bilan booliq: talaba
organuvchi, oquvchi, oqitadigan pozitsiya orqali otadi. Agar oliy oquv yurti oqish joyi va
vaqti emas, balki yigit va qizlarni katta bolish maydoni(D.B.Elkonin) deb qaralsa, u holda
ushbu oliy oquv yurtidagi pedagogik jarayon uni amalga oshirish orqali talim olayotgan
talabaning oz-ozini rivojlantirishini faollashtiruvchi, hech bir narsa bilan qiyoslab
bolmaydigan pedagogik jarayonni ijodiy-ozini qayta qurish subekti ham talaba, ham
pedagog uchun imkoniyatlar hisoblanadi. O‘qituvchi faoliyati ham ozgaradi: usta ishlari
orqali bilimlarini pedagogik texnologiya asosida yetkazishdan, talabalarda pedagogik
qobiliyatni shakllantirish maqsadida birgalikdagi faoliyatni tashkil etuvchi maslahatchi
pozitsiyada talabalar bilan birgalikda uning kelajak kasbiy faoliyatini loyihalovchiga
aylanadi.
Shunga kora integrativ talim texnologiyalarini yolga qoyish dolzarb bolib qoladi.
Ushbu masalada talimni loyihalash bilan shuoullanuvchi muammolar instituti bugungi
kundagi dolzarb masalada yetakchilik qilmooi zarur. Bundan tashqari oliy talimda har bir

34

fanlarni oqitish sohasida pedagogika va psixologiya fanlari bloki tezkor texnologik
izlanishlarni amalga oshirish bilan shuoullanishlari kerak. Pedagogik talim amalga
oshirishining tashkiliy-tuzilmaviy modeli haqida alohida toxtalish kerakligi etiborga loyiq.
Bular: kichik darajadagi, kop bosqichli va kop darajadagi modellarga qaratilishidan iborat.
Yuqorida korsatib otilgan har bir model mustaqil yaxlit talim sifatida qaralib, ular
ozlarining jiloalariga ega bolib, aniq ijtimoiy-madaniy va iqtisodiy xolatlar bilan bevosita
booliq. Kichik darajadagi tizim bu oliy talimdagi ananaviy tizim hisoblanib, u qatiy
hisoblanib, bunda tor mutaxassislar tayyorlanib, talim jarayonida oqitish variantlarini
tanlash imkoniyati mavjud emas.
Qabul qilingan 1998-yildagi DTS da variativ qismi kiritilgan bolsada, lekin bu tizim ham
baribir shaxs tanlash imkoniyatlarini chagaralaydi. Kop bosqichli tizimda orta maxsus talim
tizimi asosida oliy talim olish uchun imkoniyatlar mavjud bolib, ozaro boglovchi oquv
rejasi ishlab chiqilgan. Ushbu tizim ixcham hisoblanib, bitiruvchilarni uchinchi kursga
qabul qilish bilan bogliq koplab muammolar kelib chiqadi: qaysi mablag asosida oqitish,
birinchi orinda pedagogika bilim yurti va 18 pedagogika kollejlarida talabalarni egallagan
bilimlari sifati masalasi turlicha gumon uygotadi. 1997 yilda qabul qilingan Talim togrisida
gi Qonunga muvofiq oliy talimning kop bosqichli tizimi yolga qoyildi. Oliy talimning kop
bosqichli tizimini ishlab chiqish va joriy etishni kuchli innovatsion jarayon sifatida
belgilash mumkin. Ushbu masalada Garbiy Yevropa mamlakatlari tajribasi har tomonlama
tahlil etilib, baho berildi va Ozbekiston Respublikasi sharoitida ozimizning
mentalitetimizdan kelib chiqib, oliy talimning oziga xos kop bosqichli tizimi yaratildi. Oliy
pedagogik talimni kop bosqichli mazmuni bizning sharoitimizda ikki darajali model:
- umumiy (bazaviy-bakalaviriat va toliq (magistratura) korinishida amalga oshirilib, har biri
oziga avtonom hisoblanadi;
- yaxlit tizim korinishiga ega;
- bozor iqtisodiyoti talablariga tola javob beradi;
- talimni kopgina yollari orqali egallash imkonini beradi;

35

- oqiyotganlarni akademik va kasbiy yonaltirishga ragbatlantiradi;
- oz-ozini anglash, uning qimmatli yonalishlarini va hayot tarzini belgilash asosida shaxs
rivojlanishi uchun imkoniyatlar yaratib beradi. O‘qitish asosiga talimiy-kasbiy dasturlar
qoyilgan bolib, ular beshta blok-model prinsipidan tashkil topgan: ijtimoiy-iqtisodiy va
gumanitar fanlar, matematik va tabiiy-ilmiy fanlar, umumkasbiy fanlar, ixtisoslik fanlari
hamda qoshimcha fanlar tizimidan iborat. Texnologik jihatidan kasbiy talimning mazmuni,
metodlari va metodikasini tanlashga madaniy yondashuv bilan bevosita bogliq.
Ushbu dasturlarni ishlab chiqilishida har bir blokning vazifasi, bloklar ortasidagi
ozaro bogliqlik tashkiliy, didaktik-texnologik ishlar va malakali mutaxassislar bilan
hamkorlikda amalga oshirilgani kozga tashlanadi. Olib borilgan tadqiqotlar natijasi shuni
korsatadiki, fakultetlarda oliy talimdagi kop bosqichli tizim (OTKT) asosida ishlash va
ananaviy tizim bilan ishlash qiyosiy taqqoslab korilganda, talabalar (OTKT) yangicha talim
tizimida ongli, ijodiy ishlashga koproq etibor qaratgani, talabalarda talim motivatsiyasi
darajasi yuqori ekanligi kozga tashlanadi.
Oliy talimni fakultetlari va kafedralarida tuzilmaviy-funksional va mazmunli-
texnologik qayta qurish amalga oshiriladi. Umuman olganda oliy talimda individual-ijodiy
va jamoaviy-ijodiy faoliyat sohasida bugungi kunga kelib sezilarli tajribalar toplandi, oquv
pedagogik jarayoni ishtirokchilari ortasida subekt-subekt munosabatlari rivojlanishida
ozgarishlar sodir bolayotganini kuzatish mumkin. Ushbu tizim orqali talabalarni mustaqil
ishlashga ishtiyoqi ortib, reyting tizimida ularning faol ishtiroki taminlansa, ikkinchi
tomondan pedagoglar tomonidan talabalar faoliyatini 19 boshqarishda metodik madaniyat
darajasi osib borishi kuzatiladi. [ 10
]
10
SOROS xalqaro ochiq jamiyatining «Tanqidiy fikrlashni rivojlantirish asoslari» fanlararo dasturi

36

II. bob. BOB. TA’LIMDA INNOVATSION USLUBLARNI ISHLAB CHIQISH VA
JORIY ETISHNING O‘ZIGA XOS XUSUSIYATLARI
2.1. Innovatsiyalarni ta’lim jarayoniga tatbiq etishning tashkiliv pedagogik asoslari.
Maktabni innovatsion boshqaruv modeli. Maktabni rivojlantirish dasturi
Maktabni boshqarish faoliyati yo‘nalishida belgilanayotgan zamonaviy talablar
rahbarlik lavozimlariga emas, balki rahbar shaxsiga qaratilayotganligi mazkur yo‘nalishda
izlanishlar olib borish hamda rahbar shaxsini va uning bilimi, ko‘nikma va malakalarini
rivojlantirishda o‘ziga xos muhim vazifalarni belgilaydi. Direktorning kasbiy, ma’naviy va
shaxsiy sifatlari ta’lim muassasasi oldiga qo‘yilgan maqsadlarga erishish va uning
istiqbolini belgilashga xizmat qiladigan ilg‘or g‘oyalarni amalga oshirish hamda jamoa
a’zolarining hamkorlikdagi innovatsion faoliyatini tashkil etishda muhim ahamiyat kasb
etadi.
Pedagogik jamoa rahbarining kasbiy tajribalari, ko‘nikma va malakalarining shakllanib
borishi bir tomondan ularning funksional vazifalarini bajarishi jarayonida vujudga
kelayotgan vaziyatlarga bog‘liq bo‘lsa, ikkinchi tomondan, ularning shaxsiy xususiyatlari
va sifatlariga ham bevosita aloqadordir. Ta’lim muassasasi rahbarlarining shaxsiy
xususiyatlarini boshqa soha kasbiy faoliyat bilan shug‘ullanuvchi boshqaruvchilar bilan
solishtirganda, ularning xususiyatlari psixologik jihatdan maktab rahbarlaridan juda katta
farq qilishini kuzatish mumkin.
Bu ta’lim muassasasini boshqarishda e’tiborga molik masala hisoblanadi. Pedagogik
jamoa rahbari shaxsiy xususiyatlarining psixologik tasviri pedagog shaxsining empirik
tasviriga, ya’ni amaliy faoliyatiga yaqin ekanligini, o‘xshashligini ko‘rsatadi. Uning shaxsiy
xususiyatlarini o‘ziga xosligi quyidagi jihatlari bilan belgilanadi: muloqotga oson
kirishuvchanligi, ochiqligi, aloqalar o‘rnatishda faolligi, intellektual rivojlanganligi,
hissiyotga beriluvchanligi, hissiy kechinmalarga moyilligi, qo‘pollikni yoqtirmasligi,
ishonchsizlikka, tez qizishib ketishga, omadsizlikka to‘la e’tibor qaratishi, raqobatga

37

moyilligi, ko‘ngilchanligi va sezgirligi, tanbeh va tanqidga nisbatan ta’sirchanlik, shu bilan
bir qatorda, sustkashlik va ehtiyotkorlik, mas’uliyatlilik va intizomlilik, javobgarlik va
talabchanlik kabi shaxsning ichki ixtiloflarini namoyon etadigan psixologik asosni tashkil
etuvchi jihatlar ham mavjud.
Zamonaviy maktab direktori uchun kasbiy bilim, ya’ni boshqaruvning asosiy
funksiyalari (axborot-tahlil, maqsadli motivlashtirish, oldindan ko‘rish, rejalashtirish,
tashkiliy-ijrochilik, nazorat tashxis va tartibga solish muvofiqlashtirish)ni innovatsion
boshqaru texnologiyalari va metodlaridan foydalanish, ularni amaliyotga tatbiq etish orqali
ta’lim-tarbiya jarayonini boshqara oladigan mahoratli direktorga xos bo‘lgan kasbiy
pedagogik tushunchalar zarur. Ularni o‘zlashtirmasdan boshqaruv faoliyati bilan
shug‘ullanish maqsadga muvofiq emas. Shunday ekan direktor shaxsi strukturasini uch
asosiy: innovatsion faoliyat, boshqaruvda kompetentlilik va kasbiy ahamiyatga ega bo‘lgan
shaxsiy sifatlarkabi komponentlarni o‘z ichiga oladi.
Boshqaruv komponentlariningasosiy ko‘rsatkichlari sifatida boshqaruv funksiyalarini
bajarishda:
 zamonaviy metod va vositalardan foydalanish;
 tashqi muhitning o‘zgarishlarini inobatga olish;
 maktab va sotsium munosabatlarida uzluksiz aloqani
 ta’minlash;
 jamoaning hayotiy faoliyatini mavjud vaziyatlarga
 moslashtirish;
 boshqaruvda zamonaviy axborot texnologiyalari va kommunikatsiya vositalaridan
foydalanish;
 pedagogik jamoani boshqarishda ta’lim menejmenti
 asoslarini amaliyotga tatbiq etish muhim ahamiyatga ega.
 Pedagogik komponentlarning asosiy ko‘rsatkichlari sifatida esa:

38

 ta’lim-tarbiya jarayonini ilmiy asosda tashkil etish va zamonaviy ilmiymetodik
qo‘llanmalar bilan ta’minlash;
 davlat ta’lim standartlarini amaliyotda qo‘llash va uning monitoringini
 olib borish, pedagogik xodimlar va o‘quvchilar o‘rtasida anketa so‘rovlari va
 test sinovlari o‘tkazish;
 lavozimlar bo‘yicha davlat talablari asosida kadrlar tanlash va joy-joyiga
 qo‘yish, ta’lim muassasasi pedagogik xodimlarining malakasini oshirish va
 qayta tayyorlash ishlarini tashkil etishni keltirish mumkin.
Ta’lim-tarbiya jarayoniga innovatsiyalarni joriy etish orqali boshqaruv faoliyatini,
muntazam rivojlantirib borish zamonaviy maktab uchun muhim hisoblanadi. Maktab
direktori maktabning rahbari. Shuning uchun maktab direktorining innovatsion faoliyati
ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishlarga ta’lim muassasas ifaoliyatini tashqi muhitning
o‘zgarishiga mos ravishda tashkil etish, muvofiqlashtirish asosida ta’lim muassasasining
muntazam rivojlanib borishini oldindan aniqlash, rejalashtirish va shakllantirishdan iborat
bo‘lib, uch asosiy komponentlar: ijodiy,tahliliy va tadqiqotchilikni o‘z ichiga oladi.
Ta’lim muassasasi rahbarining innovatsion boshqaruv faoliyati o‘ziga xos
xususiyatlariga ko‘ra ijodiy hisoblanadi. Chunki mazkur faoliyat refleksiya va empatiya
bilan bog‘liq holda mavjud jarayonlarni muntazam tadqiq etishni, pedagogik tizimini
muvofiqlashtirishda innovatsion xususiyatlarga ega bo‘lgan qarorlar qabul qilish va
ularning bajarilishini ta’minlashni taqazo etadi. 11
Zamonaviy maktab direktorining innovatsion rahbarlik uslubida ijodiy faoliyat
motivatsion tuzilishini ifodalaydi va tizimda amaliy anglash jarayonining dinamikasini
belgilaydi. Innovatsion faoliyat ilmiy-ijodiy fikrlashga oid bo‘lib, rahbar tomonidan
inobatga olinishi va shakllantirilishi zarur bo‘lgan quyidagi xususiyatlarga ega:
hodisalarning o‘zaro bog‘liqligini tahlil qilish va unga asosan xulosa chiqarish (sintez)ga
moyillik, asosiylikni ikkinchi darajalilikdan ajrata olish, hodisalar va ularni tashkil etuvchi
11
Tulenov J. Gafurov Z. Falsafa. T. «Oqituvchi» 1997 y. 382 b.

39

elementlarning o‘zaro bog‘liqligini, shuningdek, tizimni tashkil etuvchi elementlar va
integrativ omillarni anglay olish.
Maktab direktori innovatsion faoliyatining asosiy komponentlariga ijodiy guruh tuzish,
tajriba-sinov ishlarini tashkil etish uchun dastur va qo‘llanmalar yaratish, faoliyat
natijalarini tahlil qilish va baholash mezonlarini ishlab chiqish bilan bog‘liq bo‘lgan
tadqiqot ishlarini tashkil etish kabilar kiradi. Adabiyotlar tahlili va amaliy tajribalarning
ko‘rsatishicha, ta’lim muassasasi direktorining tadqiqotchilik faoliyati refleksiv
jarayonlarga asoslanadi, ya’ni ta’lim-tarbiya ishtirokchilarining faoliyatini
muvofiqlashtirish va zarur sharoitlarni yaratish, shuningdek, natijalarni baholash va qarorlar
qabul qilish, boshqaruvda qo‘llanilayotgan texnologiyalar mazmuni va o‘qitish metodlarini
muntazam ravishda tahlil qilish va baholab borishni o‘z ichiga oladi.
Tahliliy faoliyat innovatsion boshqaruvni tashkil etuvchi navbatdagi komponent
bo‘lib, unda zamonaviy maktab direktori bajarilishi zarur bo‘lgan nostandart masalalarni
tahlil qila olishi, jamoa faoliyatidagi ijodiy yondashuvlarni qo‘llab-quvvatlashi, innovatsion
g‘oyalarni rag‘batlantirishi va rivojlantirish, vaziyatli yondashuv hamda amalga oshirilgan
tahlillar asosida boshqaruv texnologiyalarini yangilab borishi muhim hisoblanadi.
Maktabda innovatsion faoliyatni tashkil etish ta’lim-tarbiya jarayoni subyektlari
o‘rtasidagi o‘zaro aloqalarni, munosabatlarni o‘zgartirish, rahbarlar va pedagogik
xodimlarning xatti-harakatlari, faoliyat uslublarin yangilash bo‘lib, bunda nimanidir
qo‘shish, o‘zgartirish, qayta tashkil etish, yangilash, yaratish jarayoni vujudga keladi.
Mazkur faoliyat zamonaviy maktabning texnik, texnologik va metodik ta’minotini qayta
tashkil etish,shuningdek, jamoada psixologik muhitni o‘zgartirish bilan bog‘liq. Zamonaviy
maktabning rivojlanish jarayonini o‘rganishda direktorning shaxs sifatidagi o‘rnini ham
hisobga olish zarur. Boshqaruv ko‘nikmalari rahbarning psixologik xususiyatlari, hissiy-
irodaviy sifatlari, ijodiy fikrlashi, intellektual qobiliyati bilan uzviy bog‘liq. Bular
shaxsning integrativexususiyatlari bo‘lib, murakkab tizim hisoblangan psixologik va amaliy
harakatlarning o‘zlashtirish tezligi, sifati va samaradorligini belgilaydi. Qoidaga ko‘ra,

40

bular ta’lim olish hamda tushunchalar asosida shaxsiy tajriba orttirish jarayonlarida
shakllanadi.Yuqoridagi fikrlarni umumlashtirgan holda zamonaviy maktab direktori
shaxsining kasbiy ahamiyatga ega bo‘lgan sifatlarini quyidagi ko‘rsatkichlarga ajratish
mumkin:
 insonning noyob va takrorlanmas ekanligi hamda ijodkorligining tan olinishi;
 tizimli fikrlashi;
 rahbarlikdagi prinsipiallik;
 tadqiqotchilik va tahliliy faoliyatni motivlashtirish, yangiliklarga moyillik;
 oldindan aniqlanayotgan vaziyatlarga nisbatan to‘g‘ri munosabatda bo‘lish;
 jamoada ijtimoiy-psixologik muhitning ijobiy xususiyatlarining barqarorligi;
 zamonaviy maktabda innovatsion jarayonlariga o‘qituvchilarning psixologik
moslashuvini tezlashtirish uchun zaruriy shart-sharoitlarning yaratilishi;
 jamoada ilg‘or tajribalarni o‘rganish, pedagogik mahoratni oshirish,
 mustaqil ta’lim olish va o‘zini-o‘zi rivojlantirishga nisbatan ehtiyojlarni
shakllanganligi;
 jamoa a’zolarini moddiy va ma’naviy rag‘batlantirishda adolatlilik.
Maktabni boshqarishda rahbarlik mas’uliyati Boshqaruvning har qanday nazariy
xulosalari ko‘p yillik tajribalar natijasida shakllanadi, undan so‘ng hayotga tatbiq etiladi.
Bu, ayniqsa, pedagogikada muhimdir. Ta’lim muassasasi rahbari tomonidan chiqarilgan
noto‘g‘ri qaror nafaqat jamoa o‘rtasidagi muhitni buzadi, balki eng asosiy maqsad, biz
uchun hayot-mamot masalasi hisoblangan yosh avlod tarbiyasiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi.
Natijada davlat hamda jamiyat taraqqiyotiga to‘g‘anoq bo‘ladi.
Shu bois ta’lim muassasasi rahbarining o‘rni, uning asosiy vazifalari, mas’uliyati
haqida doimo qayg‘urib mehnat qilgan, ilmiy izlanishlar olib borgan, hayotiy xulosalarga
kelgan fidoiypedagoglar tajribalarini o‘rganish ham bugungi maktab direktorlari uchun
foydadan xoli emas. «Maktabni boshqarish shartmi?» degan savol ko‘pdan buyon mavjud

41

va u doimo bahsga sabab bo‘lib kelgan. Zamonamizning ilg‘orpedagogi ta’lim fidoiysi
J.G‘.Yo‘ldashevning fikri bilan aytganda, boshqaruv maktab uchun kerak va zarur! Faqat
bizga bugun ma’muriy buyruqbozlik, «yuqoridan turib boshqarish» emas, maktab ichki
boshqaruvini — uning butun tashkiliy pedagogik faoliyatini meyoriy boshqarish bilan
mutlaqo yangi, ko‘p qirrali, xilma-xil faoliyatli, quvonch va shodlik keltiruvchi, yangi
yutuqlarga ilhomlantiruvchi, ijodiy jamoa mehnatiga asoslangan, sog‘lom maktab o‘rtasida
kechayotgan murosasiz kurashni tez ilg‘aydigan, taraqqiyotni tan oladigan, ijodiylik va
tashabbuskorlikka qanot baxsh etuvchi, adolat va haqiqatni ro‘yobga chiqaradigan
boshqaruv kerak», deb yozadi u o‘zining «Ta’lim menejmenti» asarida. Albatta, bunday
fikrga kelish uchun J.Yo‘ldashevning turli rahbarliklavozimlarda ishlab, muammo hamda
uning yechimlarini, yutuqlarni amalda ko‘rgan va bugun ham o‘z tadqiqotlari
aprobatsiyasini o‘tkazish chog‘ida to‘plagan tajriba va undan olgan xulosalari sabab
bo‘lgan. 12
12
Toraqulov X.A. Ilmiy ijodiyot metodologiyasi. T-2006y.

42

2.2.Innovatsion uslublarni ishlab chiqish asosida talimda oqitishni jadallashtirish,
individuallash
O‘qitishni jadallashtirish texnologiyasini Viktor Fedorovich Shatalov ishlab chiqdi va
hayotga joriy qildi. U oqitishning ananaviy sinf-dars usulining hali ochihnagan katta
imkoniyatlarini korsatib berdi.
V.F. Shatalovning maqsad-mo‘ljali:
 bilim, malaka va konikmalarni shakllantirish;
 har qanday individual xususiyatlarga ega bolgan barcha bolalarni oqitish;
 oqitishni tezlashtirish.
Tamoyillar :
 kop marta takrorlash, majburiy bosqichma-bosqich nazorat, qiyinchilikningyuqori
darajasi, katta bloklarda organish faoliyatning dinamik qolipi, xatti-harakatning
tayanchi, va lining moljaldagi asosini qollash;
 shaxsni kozda tutish asosida yondashuv;
 insonparvarlik;
 zo‘rlab o‘qitmaslik;
 o‘quv vaziyatlarining konfliksizligi, har bir oquvchining muvaffaqiyatlaridan
boxabarlik, tuzatish (yodga solish);
 V.F. Shatalov metodining o‘ziga xosligi:
 materiallar katta hajmda kiritiladi;
 materiallar bloklar bo‘yicha joylashtiriladi;
 o‘quv materiali tayanch sxema-konspekt korinishida rasmiylashtiriladi.
Jadvaldan korinib turibdiki, tayanch konspekt korgazmali sxemani tashkil yetmoqda.
V.F.Shatalov tayanch (tayanish) deganda bola harakatlarining taxminiy asosini, ichki
fikrlash faoliyatining tashqi tashkil qilinish usulini tushunadi. Tayanch signal ozaro uzviy
boglovchi ramzlar (ishora, soz, sxema, rasm va h.o) bolib, qandaydir manoli mohiyatni
almashtiradi.

43

Tayanch konspekt - oquv materiallari ozaro boglangan usullarining butun qismlari
sifatida faktlar, tushunchalar, goyalar tizimi omida qollana oladigan korgazmali
konstruksiyalardan iborat qisqacha shartli konspekt korinishidagi tayanch signallar
sistemasidir.V.F.Shatalovning xizmatlari shundaki, u mashgulotlarda yetarli darajada va
barchaning faolligini taminlovchi oquv faoliyati tizimini ishlab chiqdi.
V.F.Shatalov metodikasi 4 bosqichdan iborat bolib, ular bir qancha usul va metodik
yechimlarni oz ichiga oladi:
1. Nazariyani sinfda organish: taxtada oddiy tushuntirish (bor, korgazmali qurol, OTV
bilan) boyalgan plakat tayanch konspekt boyicha qayta tushuntirish; plakat boyicha
qisqacha bayon qilish; oquvchilarning oz konspektlari ustida individual ishlashlari,
konspekt bloklari boyicha keng mustahkamlash.
2. Uydagi mustaqil ishlar: tayanch konspekt+darslik+ota-onalar yordami. Oquvchilarga
uqtirish: konspektdan foydalangan holda oqituvchining tushuntirganlarini yesla, berilgan
materialni kitobdan oqi; oqiganlaringni konspekt bilan qiyosla; konspekt yordamida darslik
materiallarini sozlab ber (kodlashtirish-dekodlashtirish); konspektni sozlab berish uchun
tayanch sifatida yodda saqla; konspektni qayta ishlab chiqqish va namunaga qiyosla.
3 Birinchi takrorlash - konspektni ozlashtirishni har tomonlama keng nazorat qilish:
barcha oquvchilar konspektni xotirasida qayta ishlab chiqadilar, oqituvchi ularni peshma-
pesh tekshirib boradi bir vaqtning ozida «asta» va magnitafon orqali sorab boradi yozma
ishdan so‘ng og‘zaki sorash boshlanadi.
4.Tayanch konspektni ogzaki sozlab olish - ozlashtirishdagi tashqi nutq (ogzaki)
faoliyatining yeng muhim bosqichi, u turli savol-javoblar jarayonida yuz beradi.
5.Ikkinchi takrorlash-umumlashtirish va bir tizimga keltirish (tartibga tushirish): o‘zaro
nazorat darslari; oldindan sinov savollari royxatini nashr qilish; tayyorlash; barcha turdagi
nazoratlardan foydalanish (taxtada, astagina, yozma va b.) ozaro sorash va ozaro yordam;
oyinli unsurlar (jamoalar bellashuvi, rebusni topishi va b.).Nazorat, baholash. V.F.Shatilov

44

oquvchilarning bilim, malaka va konikmalarini bosqichma-bosqich nazorat qilishning bosh
muammosini hal qildi.
Doimiy tashqi nazoratni ozini-ozi nazorat qilish va oz-ozini baholash bilan boglash,
har birini bosqichma-bosqich nazorat qilish, kuchi yetadigan darajada talab qilish, doimo
tuzatishning imkoniyati mavjudligi, natijalar oshkorligi, ikki bahoning yoqligi va past
bahodan qorqishning yoqligi. Nazorat shakllari: tayanch konspekt boyicha yozma ish,
mustaqil ishlar, baland ovozda sorash, magnitafonda, juftlikda ozaro nazorat, guruhdagi
ozaro nazorat va uy nazorati, oz-ozini baholash.O‘quvchi tomonidan olingan har bir baho
bilimlar uchun maxsus ochilgan kozguga qoyib boriladi.
U goyo o‘quvchiga xizmat qiladigan royxat vazifasini bajaradi. Baholar yesa ijobiy
shifrlangan tavsifnoma ahamiyatiga yega boladi. Bunday tavsifnomani yelon qilish katta
tarbiyaviy ahamiyatga yega boladi. Bu tavsifnomaning yeng muhim tomoni shundaki, unda
oquvchi xohlagan vaqtida har qanday bahoni nisbatan yuqori bahoga ozgartirishi mumkin.
Ochiq imkoniyat tamoyilining mohiyati ham shunda. Har bir baho, - deb takidlaydi V.F.
Shatalov, awalambor, oquvchida ijobiy yetiborni qozgatadigan vosita, turtki bolib xizmat
qilishi lozim.
Ikki baho salbiy hislarga sabab boladi hamda oqituvchi va fan bilan ziddiyatni keltirib
chiqaradi. Shatalov bunday konfliktli vaziyatlarni bartaraf qiladi. V.F.Shatalov tomonidan
ishlab chiqilgan oquv faoliyati tizimi maktab oquvchilarida yeksperiment qilingan, lekin
uning metodikasi matematika oqitish doirasidan chiqib, nafaqat tabiiy fanlar, balki
gumanitar fanlar: til, tarix kabi fanlarni oqitishda ham keng tarqaldi.
G.K.Selevko pedagogik texnologiyani rejalashtiriladigan natijalar bilan birga
boshqariladigan tizim deb tariflaydi. Texnologik jarayon tuzilmasini axborotlarning uch
asosiy harakat yonalishi bilan tavsiya etiladi. Bu tuzilmada G.K.Selevko uch shahobchani
belgilaydi:
1.Asosiy shahobcha mazmunning harakati bolib, u axborotning manba (oqituvchi)dan
qabul qiluvchi (talaba)ga uzatish (oquvchilar yetiboriga uzatish, oquv-bilish faoliyatiga

45

rahbarlik qilish, oquvchilar tomonidan bilimlarni idrok yetish, ozlashtirish va
mustahkamlash). Unda axborotlarni qoshimcha boshqarish manbalari kitoblar, texnik
vositalar, kompyuterlar va oquvchi tomonidan ularni mustaqil idrok etish (oz-ozini
boshqarish jarayoni) muhim holat hisoblanadi.
2.Boshqarishga tasir otkazish shahobchasi. U oz ichiga rejalashtirishni (strategik va taktik),
talimiy axborotlarning asosiy psixologik harakati korreksiyasini qamrab oladi.
3.Jarayonlar haqidagi (qayta boglanish, nazorat, baholash, qoshimcha axborotlar
shahobchasi) axborotlar oqituvchidan oquvchiga uzatilish shahobchasi.
 O‘quv jarayonining samaradorligi:
 oquv axborotlari mazmunining yeng maqbul tuzilmasi;
 boshqarish samaradorligi va bilish faoliyatini tashkil etish;
 axborotlarni ozlashtirishda individual oz-ozini boshqarish imkoniyatlaridan
foydalanish;
 axborotlarni ozlashtirishning samarali nazoratini tashkil etishga bogliq.
Tayanch sxemalar izohidan foydalangan holda istiqbolli oqitishni
boshqarish
S.N.Lisenkova texnologiyasi. Bu texnologiya asosida quyidagilar yotadi:
 hamkorlik pedagogikasiga bolgan shaxsiy yondashuv;
 ozlashtirish (muvaffaqiyat) - oqitish jarayonida bolalar rivojlanishining eng muhim
sharti;
 sinfdagi fayz: xayrixohlik, ozaro yordam;
 xatolaridan ogoh qilish, lekin xatolar ustida ishlash emas;
 oquv materialining ketma-ketligi, izchilligi;
 vazifaning har bir oquvchiga qulayligi va ularga alohida-alohida bolib berilishi;
 asta-sekin toliq mustaqillikka otish;
 bilagon oquvchi vositasida bilmaydigan oquvchilarni oqitish.

46

S.N.Lisenkova metodikasining xususiyati shundaki, qiyin mavzular dasturda belgilangan
soatlarda emas, balki undan oldin organila boshlanadi. Bu istiqbolli tayyorgarlikdir.
Istiqbolli tayyorgarlik organilishi yaqinlashib kelayotgan qiyin mavzularni yol-yolakay
otishning boshlanishidir. Umumlashtirish bu muayyan bilimlar asosidagi mavzuni
umumlashtirishdir.
S.N.Lisenkova metodikasi asosida materialni ozlashtirish uch bosqichda kechadi:
1. Kelgusida ozlashtirilishi lozim bolgan bilimlarni oldindan kichik hajmlarda berib borish;
2.Yangi tushunchalarni aniqlashtirish, ularni wnumlashtirish va qollash;
2.Fikrlash usullari va oquv xatti-harakatlarining ravonligini rivojlantirish.
Inge Unt, A.S. Graniskaya, V.D. Shadrikov tadqiqotlarida individual oqitish oquv
jarayonini tashkil etish shakli, modeli sifatida belgilanadi.
Unda:
 pedagog faqat birgina talaba bilan ozaro munosabatda boladi;
 bir talaba faqat oqitish vositalari (kitoblar, kompyuter va b.) bilan ozaro aloqada
bo‘ladi.
Individual oqitishda faoliyatning mazmuni, metodlari va surati talabaning xususiyatlariga
moslashtiriladi.
Shaxsiy yondoshish deganda:
 pedagogikaning tamoyili bolib, unga kora pedagog oquv tarbiya ishlari jarayonida
talabalarning shaxsiy xislatlarini hisobga olgan holda ayrim talabalar bilan individual
model
 boyicha ozaro munosabatda bolish hamda individual xususiyatlarga asoslanish;
 oquv jarayonida talabalarning individual xususiyatini hisobga olish;
 barcha talabalarning rivojlanishigina emas, balki har bir talabaga alohida rivojlanish
uchun psixologik-pedagogik tadbirlaryaratish tushuniladi.
O‘qitishni individuallashtirish:

47

 o‘quv jarayonini tashkil yetish bolib, unda oqitish usullari, suratini tanlash talabaning
individual xususiyatlari bilan boglanadi;
 individual yondashuvni ta minlovchi turli oquv-metodik, psixologik-pedagogik va
tashkiliy-ma muriy tadbirlardir.
Shunday qilib, didaktika boyicha amalga oshirilgan tadqiqotlaiga kora oqitishni
individuallashtirish oquv jarayonining shunday tashkil qilinishiki, unda individual
yondashuv va individual shakl ustuvor hisoblanadi. Oqitishni individuallashtirish quyidagi
mualliflik texnalogiyalarida asoslab berildi:
 Inge Untning oqitishni individuallashtirish texnalogiyasi;
 A.S. Gransikayaning moslashuvchan oqitish texnalogiyasi;
 V.D.Shadrikovning individuallikka qaratilgan reja asosida oqitish texnalogiyasi.
Inge Untning o‘qitishni individuallashtirish texnalogiyasidagi asosiy konsepsiya hozirgi
sharoitda oqitishni individuallashtirishning muhim shakli oquvchilarning maktabdagi va
uydagi mustaqil ishlari deb qoidalashtirilgan. Inge Unt uning mazmuni va metodikasi deb
mustaqil ishlar uchun individual oquv vazifalari, joriy oquv adabiyotiga moslashtirilgan,
individuallashtirilgan mustaqil ishlar qollanmasi asosida nashr yetilgan ish daftarlarini
tushunadi.A.S.Graniskaya ozining moslashuvchan oqitish tizimini sinf-dars tizimida tashkil
yetish va unda oqituvchi 60-80% vaqtini oquvchilar bilan individual ishlashga ajratish
mumkinligini qayd qiladi. A.S.Graniskaya metodikasining oziga xosligi uning darsni
muayyan gayriodatiy qurilma asosida tashkil yetishidir:
 Birinchi qism barchani oqitish;
 Ikkinchi qism ikki parallel jarayon: oquvchilarning mustaqil ishlari va oqituvchining
ayrim oquvchilar bilan individual ishlashi, yani umumlashtirilgan
sxemalardanfoydalanish, almashinib turuvchijufi oqituvchi bolib ishlash,
moslashuvchan kop qirrali vazifalar va b. 13
13
Farberman B.L., Musina R.G., Jumaboeva F.A. Oliy oquv yurtlarida oqitishning zamonaviy usullari. T., 2002 yil.

48

Murakkablikning olti darajasi amalda barcha bolalarga yetibor berishga, barchaning
kuchi yetadigan hamda oquvchining qobiliyatiga, uning rivojlanishiga moslangan, oquv
jarayonini tashkil yetishga imkon beradi.
Bu oqitishni individuallashtirish mualliflik texnologiyasi negizida umumiy tamoyillar
mavjud:
 individuallashtirish oqitish jarayoni strategiyasidir;
 individuallashtirish individuallikni shakllantirishning zaruriy omili;
 barcha organiladigan fanlarda individuallashtirilgan oqitishdan foydalanishning
mumkinligi;
 individual ishlarni oquv faoliyatining boshqa shakllari bilan integratsiyalash;
 individual suratda, uslubda organish.
 Individuallashtirish texnologiyasining umumiyxususiyatlariga quyidagilar kiradi;
 ozlashtira olmaslikka olib keluvchi omillarni qayd qilish;
 fikrlash jarayonida bilim, malaka, konikmalarni yegallash asnosida individual
 kamchiliklarni tuzata olish usullari;
 oila tarbiyasidagi motivatsiyaning bolinmasligi hamda iroda sustligi kamchiliklarini
qayd qilish va yenga olish;
 qobiliyatli va istedodli oquvchilarga nisbatan oquv jarayonini optimallashtirish
(ijodiy faoliyat, sinfva sinfdan tashqari ishlarni hisobga olish);
 oqitish jarayonini tanlash yerkinligini berish;
 umumiy oquv malakalari va konikmalarini shakllantirish;
 oquvchilarning oz-oziga mos baho bera olishini shakllantirish;
 (oqitishning texnik vositalaridan, shuningdek, EHMdan foydalanish.
Oqitishni individuallashtirish texnologiyasiga quyidagilar kiradi:
Batov tizimi. AQShda ishlab chiqilgan bu tizimda oquv jarayoni ikki qismga bolinadi:
 Birinchi qism- butunicha sinf ishi.
 Ikkinchi qism- individual mashgulotlar.

49

Bunday mashgulotlar unga zaruriyat sezgan oquvchilar bilan yo umum tomonidan
qabul qilingan meyorlardan orqada qolmaslik yoki nisbatan rivojlangan qobiliyatlari bilan
ajralib turganlar bilan bir qatorda bolishini taminlash maqsadida otkaziladi.
Yuqori qobiliyatli kategoriya oquvchilar bilan oqituvchi, nisbatan kamroq qobiliyatli va
qoloq oquvchilar bilan oqituvchi yordamchisi shugullanadi.
Tramp rejasi - bu texnologiya AQShda juda mashhur. Bu oqitish shakllarimng shunday
tizimiki, unda katta auditoriyadagi mashgulotlar kichik guruhlardagi individual
mashgulotlar bilan qoshib olib boriladi.
Zamonaviy texnik vositalar yordamida 100-150 kishidan iborat katta guruhlarda yuksak
malakali oqituvchilar, proffcssorlar leksiya oqiydilar. 10-15 kishidan iborat kichik guruhlar
esa leksiya materiallarini muhokama qiladilar, bahs yuritadilar.
Individual ishlar esa maktab kabinetlarida, laboratoriyalarida otkaziladi. Leksiya
mashgulotlariga 40%, kichik guruhlardagi mashgulotlarga 20%, kabinet va
laboratoriyalardagi individual ishlarga yesa 40% ajratiladi. Odatdagi sinf tushunchasi yoq,
kichik guruhlar ham doimiy emas.Dasturlashtirilgan oqitish XX asrning 50-yillari boshida
paydo boldi. U amerikalik psixolog B.Skinner nomi bilan bogliq. U materiallarning
ozlashtirilishini boshqarishning samaradorligini oshirishda, axborotlarni qismma-qism
uzatishning muntazam programmasi asosiga qurish va uni nazorat qilishni tavsiya etdi. 14
14
Hasanboev J., Hasanboeva O.,.Toraqulov X.A, Haydarov M.. Pedagogika fanidan izzohli lugat. T-2008y.

50

Xulosa
Ta’lim tizimini isloh qilishning zarurligini tushunib yetish, amaliyotda ta’lim
muassasalarini innovatsion jarayonlarga qo‘shilishini taqozo etmoqda, o‘zini yaratish
imkoni mavjud innovatsion maydonda ko‘rish va eng muhimi aniq yangiliklarni
o‘zlashtirishdan iborat.Bugungi kunda maktab va oliy ta’lim tizimidagi an’anaviy va
ommaviy ko‘rinishdagi ta’lim va tarbiya jarayonlari o‘rniga ta’lim muassasalari
rivojlanishida o‘ziga xos yangilik bo‘lib innovatsion jarayonlar kirib kelmoqda.
Fanni va innovatsiyani kelajakda rivojlantirish strategiyasida “innovatsion insonni”
yaratish, ya’ni ishlashidan qat’iy nazar u innovatsiya va yangi bilimlarga moyil bo‘lishi
kerak. Bugungi kunda zamonaviy innovatsion yaroqlilik yuzaga kelmoqda.Hozirda boshqa
faoliyat sohalari, jumladan, ishlab chiqarish rivojlanishining innovatsion yo‘liga o‘tgach,
ta’lim sohasi ularga faqat yetakchilarni tayyorlash funksiyasini bajardi. Lekin aslida esa
boshqacha ko‘rinish ko‘zga tashlanadi. Ilgari jamiyat uchun uncha ko‘p bo‘lmagan va
mustaqil shakllangan innovatorlar yetarli edi.An’anaviy pedagogik ta’lim mazmuni va
tashkil etishi jixatidan aniq o‘quv fani bo‘yicha mutaxassis o‘qituvchilarni tayyorlashga
qaratilgan.
Kasbiy-pedagogik tayyorgarlikdagi an’anaviy tizimda, faoliyatli yondashuv asosida
o‘quv-tarbiyaviy jarayon yotadi va bu jarayonda ishtirokchilar o‘rtasidagi munosabatlar
sub’ekt-ob’ekt tarzida yo‘lga qo‘yilgan. Bu yerda sub’ekt-o‘qituvchi ma’lum chegaralangan
sharoitda bo‘lib, uning faoliyatini o‘quv reja va o‘quv dasturi boshqaradi va hamda
munosabatlar qat’iy belgilab qo‘yilgan.
Ob’ekt-talaba ma’lum darajadagi bilim hajmi bilan chegaralangan.O‘qituvchi va talaba
o‘rtasidagi muloqot namunasining o‘zgarishi innovatsion faoliyat shartlaridan biridir. Yangi
munosabatlar an’analarda bo‘lganidek, qistovlar, hukmga bo‘ysunish kabi unsurlardan holi
bo‘lishi lozim. Ular tenglarning hamkorligi, o‘zaro boshqarilishi, o‘zaro yordam shaklida
qurilgan bo‘lishi darkor. Ular munosabatlaridagi eng muhim xususiyati bu o‘qituvchi va
talabaning ijoddagi hamkorligidir.O‘qituvchining innovatsion faoliyati o‘z ichiga yangilikni

51

tahlil qilish va unga baho berish, kelgusidagi harakatlarning maqsadi va konsepsiyasini
shakllantirish, ushbu rejani amalga oshirish va tahrir qilish, samaradorlikka baho berishni
qamrab oladi. Innovatsion faoliyatning samaradorligi pedagog shaxsiyati bilan belgilanadi.
Pedagogik ta’lim rivojlanishining zamonaviy innovatsion yo‘nalishlarini ichida
xususiy innovatsion nazariyani shaxsiy (xususiy) yo‘nalishli ta’lim sohasidagi
ishlanmalarni, ta’limni tashkiliy-tuzilmaviy modelini, ta’limni ko‘p darajali tizimini
rivojlantirishni ajratib ko‘rsatish mumkin. Umuman olganda ta’limda individual-ijodiy va
jamoaviy-ijodiy faoliyat sohasida bugungi kunga kelib sezilarli tajribalar to‘plandi, o‘quv
pedagogik jarayoni ishtirokchilari o‘rtasida sub’ekt-sub’ekt munosabatlari rivojlanishida
o‘zgarishlar sodir bo‘layotganini kuzatish mumkin. Ushbu tizim orqali talabalarni mustaqil
ishlashga ishtiyoqi ortib, reyting tizimida ularning faol ishtiroki ta’minlansa, ikkinchi
tomondan pedagoglar tomonidan talabalar faoliyatini boshqarishda metodik madaniyat
darajasi o‘sib borishi kuzatiladi.

52

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:
1. O‘zbekiston Respublikasining «Talim togrisida» gi Qonuni. Barkamol avlod
O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori. T., «Sharq», 1997 yil.
2. Kadrlar tayyorlash milliy dasturi. Barkamol avlod Ozbekiston taraqqiyotining
poydevori. T., «Sharq», 1997 yil.
3. Karimov I.A. «Ozbekiston XXI asrga intilmoqda» T., «Ozbekiston» 1999 yil.
4. Karimov I.A. Yuksak manaviyat yengilmas kuch. T.: Manaviyat, 2008. -176 b.
5. Karimov I.A. Ozbekiston mustaqillikka erishish ostonasida. T.: Ozbekiston, 2011.
440 b.
6. Prezident I.A.Karimovning Yuksak bilimli va intellektual rivojlangan avlodni
tarbiyalash mamlakatni barqaror taraqqiy ettirish va modernizatsiya qilishning eng
muhim sharti mavzusidagi Halqaro konferensiyada sozlagan nutqidan. Toshkent,
2012 yil, 17 fevral.
7. Azizxojaeva N.N. Oqituvchi mutaxassisligiga tayyorlash texnologiyasi. T.: TDPU,
2000. 52 b.
8. Goziev Yo.Yo. «Umumiy psixologiya» 1-2-tom.Toshkent-2002y.
9. YOldoshev J. Yangi pedagogik texnologiya: yunalishlari, muammolari, yechimlari.
«Xalq talimi», 1999 yil, 4-son, 4-11 betlar.
10. Mahmudov M. Oquv materialini didaktik loyihalash tizimi. «Pedagogik mahorat»,
2002 yil, 3-son, 3-11 betlar.
11. Mahmudov M. Talim natijasini loyihalash. // «Pejagogik mahorat», 2003 yil, 1-son,
8-10 betlar.
12. Nishonova Z.T. Oliy maktab psixologiyasi. Toshkent, 2003y.
13. Oliy pedagogik oquv yurtlarining oquv jarayoniga pedagogik texnologiyalarni
tatbiqetishning ilmiy asoslari. Respublika ilmiy-metodik konferentsiyasining
materiallari. T.:Nizomiy nomidagi TDPU, 2000. 111 b.
14. Sayidahmedov N. Talimda harakatlant iruvchi kuch. «Marifat», 1998 yil, 16 yanvar.

53

15. SOROS xalqaro ochiq jamiyatining «Tanqidiy fikrlashni rivojlantirish asoslari»
fanlararo dasturi.
16. Tulenov J. Gafurov Z. Falsafa. T. «Oqituvchi» 1997 y. 382 b.
17. Toraqulov X.A. Ilmiy ijodiyot metodologiyasi. T-2006y.
18. Farberman B.L., Musina R.G., Jumaboeva F.A. Oliy oquv yurtlarida oqitishning
zamonaviy usullari. T., 2002 yil.
19. Falsafa. T., «Sharq» 1999 y. 495 b.
20. Hasanboev J., Hasanboeva O.,.Toraqulov X.A, Haydarov M.. Pedagogika fanidan
izzohli lugat. T-2008y.
21. "O`zbek tili va adabiyoti" 1981 y. 1-sоn. «O`ZBEK MUMTOZ
22. ADABIYOTI» fanidan muammоli ma`ruza matni
23. Mavlonova R., Turayeva O., Xolikberdiyev K. Pedagogika. T.
24. 2001. Asqar Zununov. Pedagogika nazariyasi. T. 2006-y.
25. Asqar Zununov. Pedagogika tarixi. T. 2004-y.
26. K.Hoshimov. Pedagogika tarixi. T. 2005-y.
27. Asqar Zununov, M.Xayrullayeva, B.to`xtayeva, N.Xotamova
28. www.tdpu.uz

54

BOSHLANG‘ICH TA'LIM PEDAGOGIKA

Sotib olish