Inqiroz - iqtisodiy siklning asosiy bosqichidir. Inqiroz turlari - Iqtisodiyot

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	263.2KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	03 Iyun 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Nurali Axmedov

Ro'yxatga olish sanasi 24 Oktyabr 2024

2 Sotish

Inqiroz - iqtisodiy siklning asosiy bosqichidir. Inqiroz turlari

Sotib olish

$Inqiroz - iqtisodiy siklning asosiy bosqichidir. Inqiroz turlari MUNDARIJA: KIRISH ...................................................................................................................... 1 1.Iqtisodiy inqirozning kelib chiqish mohiyati .......................................................... 4 2.Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi kelib chiqish bosqichlari va uning o’ziga xos xususiyatlari ............................................................................................................. 12 3.Tarkibiy inqirozlar va ularning iqtisodiyotning alohida sohalariga ta’sir etish yo’nalishlari. iqtisodiy sikllar. ................................................................................. 18 4.O’zbekistonda inqirozga qarshi choralar dasturining amalga oshirilishi ............. 26 XULOSA ................................................................................................................ 35 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ……………………………………….. 37 PAGE \* MERGEFORMAT1$ $KIRISH Kurs ishini dolzarbligi . Iqtisodiyot aholi yashashi, yaxshi hayot kechirishi uchun kerakli sohalardan biri hisoblanib kelmoqda ekan, bu sohaga oid tushunchalarga ega bo'lish har bir insonning ijtimoiy bilishi kerak bo'lgan bilimlariga aylanib kelmoqda. Shunday asosiy masalalardan biri iqtisodiy inqiroz va uning sabablari bo'lsa, dolzarbligi inqirozga qarshi chora tadbirlar ko'rinishini aniqlashdir. Jahon iqtisodiyotida vujudga kelgan har qanday tugun, turli xil xurujlar ko’plab davlatlar qatorida bizning mamlakatni ham chetlab o’tmaydi. Bu holatni oldini olish uchun qanday choralar ko’rilgan va qanday masalalar oldimizda turganligini bilib olish har bir inson uchun daxldor. Inqiroz — taraqqiyotda orqaga ketish, tanazzul. Har qanday ob'yekt o'zining rivojlanishi mobaynida paydo bo'lish, ulg'ayish, pasayish va halok bo'lish bosqichlaridan o'tadi. Har qanday tizim (ob'yekt)ning nisbatan yuqori darajada shakllangan holatidan quyi darajadagi holatga o'tish jarayoni inqiroz davri deyiladi. Ijtimoiy tizimlardagi inqirozlarga differensial yondashish kerak. Iqtisodiy, siyosiy, ijtimoiy, ma'naviy sohalardagi inqirozlar, odatda, mustaqil ro'y beradi, ba'zan esa hammasi kompleks tarzda baravar bo'ladi. Jahon bankining ma'lumotlariga ko'ra, jahon iqtisodiyoti oxirgi 50 yilda to‘rt marotaba tashqi qarz to‘lqinini boshidan kechirdi. Shundan, dastlabki uchtasi inqirozlar bilan yakunlandi. Ularning oxirgisi sifatida 2010 yildan buyon rivojlanayotgan mamlakatlarda qarz to'lqini -o'zining eng yuqori cho‘qqisiga chiqdi. 2018 yilda jami qarz 54 foiz punktga oshdi. Joriy past foizli stavkalar yuqori qarz muammolarini bartaraf etishda asosiy vosita bo'lishi mumkin . Hozirgi kunga qadar iqtisodiy inqirozlar turli moliyaviy instirumentlarning nobarqarorligidan kelib chiqqan bo'lsa, joriy davrdagi inqirozni yuzaga kelishi tamomila o'zgacha tus olganligi bilan farqlanadi. Hozir iqtisodiy inqirozlarning kelib chiqish sabablarini o'rganar ekanmiz, 2008-yilgi jahon iqtisodiy inqiroziga to'xtalamiz. Butun bir rivojlangan davlatlar iqtisodiyotiga o'zining ta’sirini ko'rsatkan 2008- yilgi inqiroz Amerika Qo‘shma Shtatlarida ipotekali kreditlash tizimida ro'y bergan PAGE \* MERGEFORMAT1$ $tanglik holatidan boshlandi. So'ngra bu jarayonning miqyosi kengayib, yirik banklar va moliyaviy tuzilmalarning likvidlik, ya’ni to‘lov qobiliyati zaiflashib, moliyaviy inqirozga aylanib ketdi. Dunyoning yetakchi fond bozorlarida eng yirik kompaniyalar indekslari va aksiyalarning bozor qiymati halokatli darajada tushib ketishiga olib keldi. Bularning barchasi, o'z navbatida, ko'plab mamlakatlarda ishlab chiqarish va iqtisodiy o'sish sur'atlarining keskin pasayib ketishi bilan bog'liq ishsizlik va boshqa salbiy oqibatlarni keltirib chiqardi. Hozirgi vaqtda bir qator yetakchi tahlil va ekspertlik markazlari global moliyaviy inqiroz holatini va uning yuz berishi mumkin bo'lgan oqibatlariga doir materiallarni o'rganish va umumlashtirish natijasida quyidagi xulosalarga kelmoqda. Birinchidan, moliya-bank tizimidagi inqiroz jarayonlari deyarli butun dunyoni qamrab olayotgani, retsessiya va iqtisodiy pasayishning muqarrarligi, investitsiyaviy faollik ko'lamining cheklanishi, talab va xalqaro savdo hajmining kamayishi, shuningdek, jahonning ko'plab mamlakatlariga ta'sir ko'rsatadigan jiddiy ijtimoiy talafotlar sodir bo'lishi mumkinligi o'z tasdig'ini topmoqda. Ikkinchidan, avj olib borayotgan global moliyaviy inqiroz jahon moliya-bank tizimida jiddiy nuqsonlar mavjudligi va ushbu tizimni tubdan isloh qilish zarurligini ko'rsatdi. Ayni vaqtda bu inqiroz asosan o'z korporativ manfaatlarini ko'zlab ish yuritib kelgan, kredit va qimmatbaho qog'ozlar bozorlarida turli spekulyativ amaliyotlarga berilib ketgan banklar faoliyati ustidan yetarli darajada nazorat yo'qligini ham tasdiqladi. Uchinchidan, moliyaviy-iqtisodiy inqirozning har qaysi davlatdagi miqyosi, ko'lami va oqibatlari qanday bo'lishi ko'p jihatdan bir qancha omillardan kelib chiqadi. Ya'ni, bu avvalo, ana shu davlatning moliya-valyuta tizimi nechog'liq mustahkam ekaniga, milliy kredit institutlarining qay darajada kapitallashuvi va likvidligi (to' lov imkoniga), ularning chet el va korporativ bank tuzilmalariga qanchalik qaram ekaniga, shuningdek, oltin-valyuta zaxirasining hajmi, xorijiy kreditlarni qaytarish qobiliyati va pirovard natijada — mamlakat iqtisodiyotining barqarorlik, diversifikatsiya va raqobatga bardoshlik darajasiga bog'liq. PAGE \* MERGEFORMAT1$ $To'rtinchidan, jahon moliyaviy inqirozidan imkon qadar tez chiqish, uning oqibatlarini yengillashtirish ko'p jihatdan har qaysi davlat doirasida va umuman, dunyo hamjamiyati miqyosida qabul qilinayotgan chora-tadbirlarning qanchalik samaradorligiga, ularning bir-biri bilan uyg'unligiga bog'liq. Kurs ishining maqsadi . Iqtisodiy inqirozlarng kelib chiqish sabablari, xususiyatlari va iqtisodiyotga ta`sirini yumshatish yo'llarini aniqlash, shu bo'yicha ilmiy-uslubiy va amaliy tavsiyalarni ishlab chiqishdan iboratdir. Kurs ishining vazifalari. Qo'yilgan maqsadlardan kelib chiqqan holda kurs ishida qoyilgan, vazifalarni belgilab olingan va tahlil qilangan. -iqtisodiy inqiroz, uning mohiyati va turlarini aniqlash, -iqtisodiy inqirozlarni kelib chiqish sababları, namoyon bo lish shakllari vaʻ ta`siri oqibatlarini o`rganish va tahlil qilish. -jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozining O’zbekistonga ta’siri, oqibatlarini o'rganish, tahlil qilish va ularni bartaraf etish bo'yicha amaly takliflar berish, -O'zbekistonda inqirozga qarshi amalga oshirilgan chora-tadbirlar, dasturlari tahlil qilish -iqtisodiy inqirozlarga qarshi dasturlarni tahlil qilish va ularni mamlakatimizda foydalanish imkoniyatlarini aniqlash, -jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozining oldini olish, uning ta`sir oqibatlarini bartaraf etishda ilmiy-uslubiy va amaliy takliflar ishlab chiqish. Kurs ishining obyekti sifatida milliy iqtisodiyotda inqirozga qarshi dasturlarni shakllantirish va amalga oshirish tizimi tanlangan. Kurs ishining predmeti bo’lib inqirozga qarshi dasturlarni ishlab chiqish va amalga oshirish jarayonlarida yuzaga keladigan iqtisodiy munosabatlar majmuyi. Kurs ishining tuzilishi va tarkibi. Kurs ishi tarkibi kirish, 4ta savol, xulosa va fodalanilgan adabiyotlar ro'yxatidan iborat. Kurs ishning hajmi 35 sahifani tashkil etadi. PAGE \* MERGEFORMAT1$ $1.IQTISODIY INQIROZNING KELIB CHIQISH MOHIYATI Iqtisodiy inqirozning kelib chiqish mohiyati har qanday mamlakat, shu jumladan industrial rivojlanmagan mamlakatlar ham iqtisodiy o'sishga, hamda to'liq bandlilik va narxlarning barqaror darajasiga erishishga harakat qiladi, ammo uzoq muddatli iqtisodiy o'sish bir tekis va uzluksiz bormaydi, u iqtisodiy barqarorlik davrlari bilan uzulib turadi. Iqtisodiy o'sish ketidan doimo inqiroz kelib turadi. Vaqti-vaqti bilan iqtisodiy qonunlarning o'zgartirib bo'lmaydigan ta'siri ostida takror ishlab chiqarish harakatida uzilishlar paydo bo'ladi va bu uzilish iqtisodiy nomutonosibliklarning keskin shaklida nomayon bo'lishidir. Iqtisodiy sikl deganda, odatda ishlab chiqarishning bir iqtisodiy holatidan, yoki bir inqirozdan ikkinchisi boshlanguncha qadar takrorlanib turadigan to'lqinsimon harakati tushiniladi. Inqiroz ishlab chiqarishning pasayishida ifodalanadi va siklning qayd etuvchi ifodasidir. U bir siklni nihoyasiga yetkazib, yana muqarrar ravishda inqiroz bilan tugaydigan yangisining boshlanishiga asos soladi, inqiroz vaziyatda asosiy kapitalning ortiqcha jamg'arilishi uning hamma funksional shakillarida nomoyon bo'ladi. Inqirozdan keyin turg'unlik keladi, uning davomida iqtisodiy faol lik jonlanishi uchun sharoit vujudga kelishi nihoyasiga yetadi. Jonlanish fazosining boshlanishi ozmi-ko'pmi darajada barqaror ishlab chiqarishning kengayishiga o'tishni bildiradi. Bu bilan yangi inqiroz muqarrar bo'lib qoladi. Inqiroz fazasida ishlab chiqarish va bandlik qisqaradi, ammo narxlar pasayish tamoiliga berilmaydi. Inqirozning qo'yi nuqtasida ishlab chiqarish va bandlilik o'zining eng past darajasiga erishishi bilan harakterlanadi. Iqtisodiy inqiroz deb ishlab chiqarish hajmining keskin tushib ketishiga aytiladi. Inqirozning asosiy sababi takror ishlab chiqarishdagi beqarorlik va nomutanosibliklardir. Bu avvalo ishlab chiqarish uning natijalarini o'zlashtirish o'rtasidagi nomutanosiblik bo'lib, u turli ishlab chiqarish usullari va iqtisodiy tizimning har xil nusxalarida turli shakillarda nomayon bo'ladi. Ishlab chiqarish bilan iste'mol talab va taklif o'rtasidagi vaqti-vaqti bilan yuzaga kelib turadigan nomutonosibliklar ham iqtisodiy inqirozlarning yuzaga chiqishi imkoniyatini saqlaydi. PAGE \* MERGEFORMAT1$ $Hozirgi kunda ba'zi rivojlanayotgan mamlakatlar dollarning oltin-valuta zahirasidagi ulushini kamaytira boshladilar va tovarlarni eksport va import qilish hisob-kitoblarini milliy valutada yoki yevroda amalga oshirmoqda. AQSH tashqi siyosatiga itoat qilmaydigan har qanday "istalmagan" davlatga iqtisodiy sanksiyalar qo'yishi, jumladan, "istalmagan" davlatlar uchun dollar bilan operatsiyalarni taqiqlashi mumkin. Shuningdek, ko'plab mamlakatlar markaziy banklarining davlat raqamli valutalarini yaratish uchun loyihalari tufayli ularning aylanmasi 2021 yil boshida 2 trln.dollarga yetdi va kriptovalyuta bozorining tez o'sishi oqibatida allaqachon jamg'arma sifatida dollarning ishonliligiga putur yetmoqda. Pul muomalasidagi tektonik siljishlar butun dunyo markaziy banklarini kriptovalyutalarning rivojlanish tendensiyasini kuzatishga va blokcheyn texnologiyasidan foydalangan holda davlat raqamli valyutalarini chiqarishga majbur qilmoqda. Bunday valyutalar to'lov va hisob -kitob qilish texnologiyalarini ancha soddalashtiradi va agar kriptovalyutalarning joriy etilishi tufayli boshqa davlatlar dollar bilan to'lovlardan ommaviy ravishda voz kecha boshlasa, dollar qulashi, bu esa katta ehtimol bilan jahon iqtisodiyotidagi o'ta og'ir "Tepki" ga aylanishi mumkin. Bizning davlatda iqtisodiy inqirozga qarshi fundamental choralar ko'rib kelinmoqda. 2008-2012 yilga mo'ljallangan iqtisodiy chora tadbirlarni ko'ramizmi yoki taraqqiyotning "O'zbek moduli" haqida so'z yuritamizmi,balki "Harakatlar strategiyasi" tamoyillarini taxlil qilamizmi iqtisodiyotimizdagi munosabatlarni sezilarli darajada uzoq o'ylangan reja asosida talofatlarsiz kelayotganini ko'rishimiz mumkin. Mustaqillik davrlaridagi "Shok terapiyasi" kabi bizga taklif etilgan yo'llar o'rniga biz o'zimizning o'ziga xos yo'limizni belgilab oldik va shu rejalar asosida harakat olib bormoqdamiz. Iqtisodiyotning bir maromda o'zgarishi o'z navbatida yagona islohotchi qarashlarini talab qiladi. Bizning belgilab olgan yo'limizda ham davlat bosh islohotchi vazifasini bajaradi. Bozor iqtisodiyotiga bosqichma-bosqich o'tish bu davlatning imkoniyatlari cheklanganligi, yoxud iqtisodiyotni yaxshi bilmasligidan emas, balki uzoqqa mo'ljallangan iqtisodiy, strategik yo'li borligidandir. Davlatimizda tadbirkorlikni rivojlantirish shu orqali aholi PAGE \* MERGEFORMAT1$ $qatlamlarining ko'p qismini yaxshi hayot kechirish tarziga o'tishini ta'minlash keskin inqirozlarning oldini oluvchi vosita bo'lib kelmoqda deb o'ylashimiz mumkin. Bugungi kunda turli xil imkoniyatlar yetarli bo'lganligi davlat ruxsatlarining berilishi tashqi investitsiyalar soni va miqdorini keng ko'lamda oshirib kelmoqda. Iqtisodiy o'sish va prognozlash o'z navbatida iqtisodiy bilimlarni talab etar ekan yaxshi kadrlar masalasi ham iqtisodiy inqiroz kutilayotgan davrda uning oldini olishning zarur choralaridan biri ekanligini bilishimiz mumkin. Dunyo milliarderlarining fikricha pul topish va uni ko'paytirish insonning keng salohiyati va dunyo qarashi bilan birgalikda teran va kreativ g'oyalariga bog'liq ekan. Agarda shu insonlardagi mablag'ni oddiy qatlam aholisiga tenglashtirilganda ham bu mablag'lar ularning hayotini yaxshilatib qo'ymas edi. Toki ularning iqtisodiyot, inqiroz, jamg'arish, budjet, daromad va xarajat kabi masalalarda bilimlari yetmas ekan ular bu mablag'larni shunchaki sarflab yuborishadi. Aslida ayni qo'rqinchili inqiroz va iqtisodiyotning o'sish mushkulligi ham ana shunda. Aholi orasida iqtisodiy bilimlarni oshirish va iqtisodiy savodxonligini yaxshilash, daromaddan ko'p qismini foydaga aylantirish masalalarini bilish iqtisodiyotda vujudga keladigan har qanday holatga qarshi turishning fundamental himoyasi hisoblanadi. Inqirozga avvalo ko'p hollarda pulning qadrsizlanishi va narxlarning keskin oshishi, valutadagi o'zgarishlar asosiy sabablardan biri bo'lib kelmoqda. Davlat statistika qo'mitasi ma'lumotlariga ko'ra, 2020-yilning yanvar-oktyabr oylarida O'zbekiston Respublikasining iqtisodiy holati: Sanoat ishlab chiqarish fizik hajmi indeksi - 98,4 % Chakana savdo tovar aylanmasi o'sish sur'ati - 1g1,2 % Tashqi savdo aylanmasi o'sish sur'ati - 87,6 % Shundan: Eksportning o'sish sur'ati - 92,6 % Importning o'sish sur'ati - 84,0 % Qurilish ishlari hajmining o'sish sur'ati - 109,1 % Xizmatlar hajmining o'sish sur'ati - 102,2 % Ro'yxatdan o'tgan kichik tadbirkorlik subyektlari soni - 424395 ta PAGE \* MERGEFORMAT1$ $Faoliyat ko'rsatayotgan kichik tadbirkorlik subyektlari soni - 398771 ta Ro'yxatdan o'tgan korxona va tashkilotlar soni - 490 718 ta Faoliyat ko'rsatayotgan korxona va tashkilotlar soni - 462 584 ta. 2023-yil yanvar-iyul oylarida asosiy valyutalarning so‘mga nisbatan o‘zgarishi (nominal valyuta kursi)(1.1-jadval ) Yuqoridagi ma'lumotlardan ko'rinib turibdiki, iqtisodiyot sohasida kichik xususiy tadbirkorlikga va ularga investitsiya kiritib kengaytirishga e'tibor qaratilmoqda. Bu sohada qonun hujjatlarida bir qancha imtiyozlar va erkinliklar belgilab berilgan. Xalqni shu tariqa boy qilish va ularning yashash sharoitlarini yaxshilash, shu bilan birgalikda kuchli iqtisodiy asoslarga ega bôlish maqsadida ko'plab ishlar amalga oshirilmoqda. O'zbekiston tabiiy boyliklarga boy mamlakat, shu o'rinda ulardan keng tarmoqli foydalanish asoslari bo'yicha ham bir qancha ishlar qilinmoqda. Iqtisodiy mustaqillik eng muhimi shunday ekan iqtisodiy imkoniyatlarni kengaytirish asosiy o'rinda turadi. Yirik mashinali ishlab chiqarishga o’tilgan davrdan keyingi vaqti-vaqti bilan iqtisodiyotni ma’ruza salbiy turuvchi iqtisodiy inqirozlar ijtimoiy takror ishlab chiqarishga siklik harakterni kasb etadi. Bu tashqi omillar ichidan qo’yidagilarni ajratib ko’rsatish mumkin. PAGE \* MERGEFORMAT1$ $-Urushlar, inqilobiy o’zgarishlar va boshqa siyosiy larzalar. -Oltin, uran, neft, va boshqa qimmatli resurslar, yirik konlarning ochilishi. -Yangi hududlarning ochilishi va bu bilan bog’liq ravishda aholi migrasiyasi, yer shari aholi migrasiyasi, yer shari aholisi sonining o’zgarib turishi. Malumki, zamonaviy jamiyat barqaror iqtisodiy o'sish bilan ta'minlanishi mumkin bo'lgan turmush darajasi va turmush sharoitlarini doimiy ravishda yaxshilashga intiladi. Biroq, kuzatuvlar shuni ko'rsatadiki, uzoq muddatli iqtisodiy o`sish bir xil emas, balki doimiy ravishda davrlar bilan uzilib turadi va iqtisodiy beqarorlik va xatto inqirozlar deb ham yuritiladi. Iqtisodiy siklning dastlabki va asosiy fazasi inqiroz hisoblanadi. Shunga ko'ra ushbu fazaning mazmuni va uning turlarini ko`rib chiqish maqsadga muvofiq bo'ladi. Iqtisodiy inqiroz tushunchasining tarixiga qaraydigan bo'lsak, u juda ko'p daraja va talqinlarga ega. "Inqiroz" iborasi yunoncha "inqiroz" so'zidan olingan bo’lib, "hukm, har qanday masala bo yicha qaror yoki shubhali vaziyatda" degan ma’noniʻ anglatadi. Shuningdek, u "chiqish, nizoni hal qilish (masalan, "harbiy" degan ma’noni anglatishi mumkin. Ammo bu so’zning zamonaviy ma’nosi ko’pincha Gippokrat va shifokorlar tomonidan qo'llaniladi va inqiroz kasallik ivojlanishining hal qiluvchi bosqichini anglatadi. Shu ma'noda, kasallik kuchayganda yoki boshqa kasalliklar o'tganda yoki xatto o'lim bilan tugaganda inqiroz haqida gapiramiz. Masalan, lakonik formulalar Kosellesk tomonidan berilgan inqiroz bu “o'lim yoki hayotning yechimi bo'lgan zo’rg’a o’lchanadigan nuqtasi’’ XVII-XVIII asrlarda inqiroz tushunchasi jamiyatda sodir bo'layotgan harbiy, siyosiy inqiroz kabi jarayonlarga nisbatan qo'llanila boshlandi, tibbbiyotda olingan inqirozning deyarli o'zgarmagan ma'nosidan foydalanaldi. Nihoyat. XIX asrda ma’no iqtisodiyotga o'tdi "Klassik" iqtisodiy tushuncha o'sha paytda shakllangan inqiroz kapitalistik iqtisodiy tizimda tebranishlar va salbiy hodisalar, to’siqlar bilan tavsiflangan istalmagan và dramatik bosqichni anglatadi. Shu ma’noda, inqiroz tushunchasi uzoq vaqtdan beri iqtisodiy rivojlanishda konyunktura nazariyalari, sxemasida mustahkam o'rin egallab kelgan. PAGE \* MERGEFORMAT1$ $Korxonalarda inqirozga qarshi boshqaruvni samarali ishlab chiqilishi va natijasi bevosita uning turini, tavsifini va xususiyatini qay darajada aniqlab olinishiga bog‘liq. Sababi inqirozning turi va xususiyatini to‘g‘ri aniqlash, korxonaning xo‘jalik foaliyatiga qo‘yilgan tashxisni aniqlashtiradi va muammoning manbaasini topishga yordam beradi. Muammoni to‘g‘ri aniqlanishi keyinchalik uni bartarf etish ishlarini samaradorligini oshiradi. Masalan, shifokor xuzuriga kelgan bemorni kasalligi nima ekanligini aniq topa bilish shifokordan tajriba va bilim talab qiladi, shu bilan birgalikda uni davolash jrayonida kasallikni tezroq davolashga zamin tayyorlaydi. Agar shifokor tashxisni noto‘g‘ri qo‘yadigan bo‘lsa, kasallik jarayoni uzoq davom etadi va yanada og‘irlashishi mumkin. Zamonaviy adabiyotlarda inqirozni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish jarayonidagi holati bo‘yicha hali ham bitta tan olingan xulosaga kelinmagan. Iniqrozlar bozor iqtisodiyoti sharoitida amal qiladi, lekin ma’muriy tizimda mavjud emas degan tushunchalar mavjud. Ba’zilar inqirozlar faqat davlat miqyosida amal qilib mikrodarajada bo‘lmaydi, uni faqatgina boshqaruvdagi muammo, hato va kamchiliklardan iborat deb tushuntiradilar. Bunday tushunishlar hato fikr hisoblanadi. Agar ularni fikrini to‘g‘ri hisoblab shu pozitsiyadan turib holatga baho beradigan bo‘lsak, firma boshqaruvida inqirozni rivojlanishini, strategiyasini oldindan ko‘ra bilishning ilojisi yo‘q va hisobga olib ham bo‘lmaydi.Inqiroz tushunchasi boshqaruv qarorlarini ishlab chiqish uslubiga ko‘p tomonlama ta’sir qiladigan risk tushunchasi bilan o‘zaro bog‘liq. Inqiroz tushunchasida inqiroz faqatgina sabablar emas, balki oqibatlari ham katta ahamiyatga ega. Inqiroz oqibatlari ikki ko‘rinishdagi omillar bilan bog‘liq: sababalari va inqiroznining rivojlanish jarayonlarini boshqarish imkoniyatlari. Inqirozning turli xil oqibatlari faqatgina uning xarakterini emas, balki inqirozni yumshatishi yoki qattiqlab yuborishi mumkin bo‘lgan inqirozga qarshi boshqaruvning tavsifini ham aniqlaydi. Bu munosabatlardagi boshqaruv imkoniyatlari professionalizm, boshqaruv san’ati, motivatsiya tavsifi, sabablarni va oqibatlarni tushuna olish va mas’uliyatning maqsadlariga bog‘liqdir. PAGE \* MERGEFORMAT1$ $Inqirozlarni ham turini to‘g‘ri ajrata bilish va xususiyatlarini turiga qarab bir- biridan farqlay olish inqirozga qarshi boshqaruv jarayonini soddalashtiradi va to‘lovga noqobillikni tiklanishini tezlashtiradi. Amaliyot va nazariyada inqirozni juda ko‘p turlarini ajratib ko‘rsatish mumkin. Inqirozning bu turlari ularni muayyan guruhlarga ajratish imkonini beradi va xususiyatlarini aniqlashtiradi. Lekin shuni ta’kidlab o‘tish lozimki, inqirozlarni guruhlarga ajratishda bu soha vakillari tomonidan ba’zi chalkashliklarga yo‘l qo‘yilgan. Ya’ni, inqiroz turlarini bir-biridan ajratishda sabablari va oqibatlari yuzasidan vujudga kelishiga qaramasdan aralashtirib yuborganlar.Amaliyot inqirozlar nafaqat maqsad va oqibatlaridan kelib chiqib, balki o‘z mohiyatiga ko‘ra ham bir xil emasligini ko‘rsatadi. Agarda inqirozni xarakteri to‘g‘risida aniq ma’lumot bo‘lsa, u holda uni kuchsizlantirish, havfsizligini ta’minlash uchun sarflanadigan vaqtni va xarajatni qisqartirish imkoniyati ortadi. Oylik umumiy va oziq-ovqat mahsulotlari inflyatsiyasi(1.2-jadval) PAGE \* MERGEFORMAT1$ $2.JAHON MOLIYAVIY-IQTISODIY INQIROZI KELIB CHIQISH BOSQICHLARI VA UNING O’ZIGA XOS XUSUSIYATLARI Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi - 2008-yilda bo'lib o'tgan bo'lib, AQSHda banklarning ipoteka kreditlarini qarzni qaytarish qobiliyati bo'lmaganlarga berishi oqibatida boshlanadi. Hozirgi davrda dunyo mamlakatlari ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotidagi muhim jihat – milliy iqtisodiyotlarning tobora integratsiyalashuvi va global-lashuvining kuchayib borishidir . Jahon hamjamiyatida yaqin o‘tmishda boshlangan va hozirda ham o‘z o’rniga ega bo’lgan moliyaviy-iqtisodiy inqiroz aynan shu ma’noda globallashuv jarayonlarining salbiy oqibati sifatida namoyon bo‘ladi 1 . Inqirozning sabablari Dastlab AQSh ipoteka bozorlarida namoyon bo‘lgan mazkur inqiroz yetarlicha to‘lov layoqatiga ega bo‘lmagan, qarzlarni qaytarish qobiliyati shubhali bo‘lganlarga ipoteka kreditlari berish amaliyotining jadallashuvi natijasida ro‘y bergan. Ipoteka krediti o‘zining mohiyati bo‘yicha ko‘chmas mulk garovi hisobiga beriladigan kreditlar bo‘lsa-da, AQSh bozorlari bunday likvidli ko‘chmas mulklarga yetarlicha «to‘yingani» oqibatida ularning narxlari keskin tusha boshlagan. Kreditlarning qimmatlashuvi aholining ipoteka kreditiga talabining pasayishiga va kreditlarni qaytarish bo‘yicha qarzdorlar to‘lovining kamayishiga olib keldi. Boshqa tomondan, oziq-ovqat mahsulotlari va energiya resurslari narx-larining o‘sishi aholining kreditni qaytarish bo‘yicha moliyaviy imkoniyatlarining cheklanishiga sabab bo‘ladi. 2000-2007 yillar mobaynida jahon bozoridagi oziq- ovqat mahsulotlarining narxi o‘rtacha ikki barobarga, benzin narxi esa 3,5 barobarga oshgan. Neft narxi rekord darajada ko‘tarilgan, ya‘ni bir barelli 147 dollardan ortdi . 1 Jo'rayev.T.T . Iqtisodiyot nazariyasi (o'zbekcha). Toshkent: Fan va Texnologiyalar, 2018-yil — 352-357 bet. PAGE \* MERGEFORMAT1$ $Pirovard natijada 2007 yil boshida AQShda aholining ipoteka kreditlarini qaytarishi bilan bog‘liq muammo kuchaygan. Banklarning to‘lov qobiliyatiga ega bo‘lmagan mijozlarning ko‘chmas mulklarini qayta sotuvga qo‘yishi natijasida ipoteka bozoridagi taklif ko‘payib, bozordagi narxlarning keskin pasayishiga olib kelgan. 2 Ko‘pchilik mutaxassislar vujudga kelgan moliyaviy inqirozning haqiqiy sabablaridan biri rivojlangan mamlakatlarda iqtisodiyotning haddan ziyod ortiqcha erkinlashtirish siyosati ekanligini, ya‘ni «o‘z-o‘zini boshqaruvchi bozor» g‘oyasini ilgari surish orqali davlatning milliy iqtisodiyotga va xususan moliyaviy bozorlarga aralashuvining cheklanganligi bilan ham izohlaydilar. Jahon moliyaviy inqirozining yuzaga kelishining asosiy sabablaridan biri – moliyaviy resurslar bilan real ishlab chiqarish hajmi o‘rtasidagi mutanosiblikning keskin buzilishi hisoblanishini qayd qilish lozim. Ma‘lumotlarga ko‘ra, AQShda muomaladagi pul massasi (naqd, kredit pullar va turli to‘lov vositalari)ning tovar va xizmatlar ishlab chiqarish real hajmidan deyarli 10 baravar, agar pulning aylanish tezligi ham hisobga olinsa, uning miqdori pulga bo‘lgan talabdan bir necha o‘n baravar ko‘payib ketganligini anglatadi. Rivojlangan mamlakatlardagi inqirozga sabab bo'lgan holatlar Shu bilan bir qatorda, asosan etakchi rivojlangan mamlakatlarda kuzatilgan quyidagi salbiy holatlar ham moliyaviy inqirozning vujudga kelishining asosiy sabablaridan hisoblanadi. 3 Noratsional pul-kredit siyosati hamda qayta moliyalash stavkasining surunkali ravishda past darajada ushlab turilishi natijasida qarzga yashashning odatga va kundalik holatga aylanishi; 2 Brian Duignan „financial crisis of 2007–08“ (inglizcha). Britannica . com . Qaraldi : 7- aprel 2023- yil . 3 Karimov , Islom . JAHON MOLIYAVIY - IQTISODIY INQIROZI , O ‘ ZBEKISTON SHAROITIDA UNI BARTARAF ETISHNING YO ‘ LLARI VA CHORALARI , o ' zbekiston , Toshkent : o ' zbekiston , 2009. PAGE \* MERGEFORMAT1$ $ moliyaviy institutlarning majburiyatlari bilan ustav mablag‘lari o‘rtasidagi mutanosiblikning keskin buzilishi;  qimmatli qog‘ozlar bo‘yicha reyting tashkilotlari tomonidan soxta xulosalar berilishi;  moliyaviy audit va professional etika tamoyillarining buzilishi va soxta audit xulosalari taqdim etilishi;  moliyaviy rag‘batlantirish uslubi sifat ko‘rsatkichlariga emas, balki miqdoriy ko‘rsatkichlarga asoslanganligi;  yuqori riskli va murakkab hosilaviy qimmatli qog‘ozlarning vujudga kelishi va hokazo. Keyingi yillarda rivojlanayotgan mamlakatlar tashqi savdo balansida ijobiy qoldiq o‘sayotgan sharoitda ayrim rivojlangan mamlakatlarda surunkali byudjet taqchilligi va salbiy tashqi savdo saldosining kuzatilayotganligi jahon moliyaviy inqirozining vujudga kelishining asosiy omillaridan biri hisoblangan. Rivojlangan mamlakatlar ayniqsa, AQSh davlat tashqi qarzi miqdorining o‘sib borganligi va uning YaIMga nisbatan salmog‘i ortganligi inqiroz kuchayishining asosiy omillaridan biri bo‘lgan Inqiroz boshlangan davrda AQSh va ayrim M ustaqil hamdo‘stlik davlatlari tashqi qarzlarining yalpi ichki mahsulotlariga nisbatan salmog‘i ortib borgan. Xususan, 2008 yilda AQSh tashqi qarzlarining yalpi ichki mahsulotga nisbatan salmog‘i qariyb 90% ni tashkil qilgan. Bu ko‘rsatkich Rossiyada 37% ni, Qozog‘istonda 102% ni, Ukrainada 64% ni va Qirg‘izistonda 81% ni tashkil etgan. 2008 yilda jahon miqyosida bevosita xorijiy investitsiyalar oqimining 20% gacha pasayishi jahon yalpi ichki mahsulotining sezilarli kamayishi hamda xalqaro savdo hajmining pasayishi kuzatilgan. Bu dunyoning rivojlangan mamlakatlarida ishsizlik darajasining ortishi bilan birga borgan. Xalqaro ekspertlarning qayd qilishlaricha, AQSh ipoteka bozorlarida boshlangan inqirozning avj olib, uning jahon moliyaviy va keyin iqtisodiy inqiroziga aylanib borishining sabablardan biri bu AQShning jahon yalpi ichki mahsulotining asosiy PAGE \* MERGEFORMAT1$ $iste‘mol qiluvchisi hisoblanganidir. AQShning jahon yalpi ichki mahsulotini ishlab chiqishdagi hissasi 20% ni, uning iste‘moldagi ulushi qariyb 40% ni tashkil qilgan. AQSh Federal zaxira tizimi tomonidan olib borilgan noratsional pul-kredit siyosati hamda qayta moliyalashtirish stavkasining surunkali ravishda past darajada ushlab turilishi natijasida banklar tomonidan kredit berish ko‘lami keskin o‘sgan. Natijada bozorda ko‘chmas mulklarga talab ortgan va uy-joy narxlarining qisqa muddat ichida keskin o‘sishi kuzatilgan. Milliy bozorlarning globallashuvi, kapitallar xalqaro harakatining erkinlashtirilishi natijasida AQShda vujudga kelgan inqiroz jahonning asosiy moliyaviy markazlari hisoblangan yirik fond bozorlarini o‘z ichiga oluvchi mamla-katlar iqtisodiyotiga jiddiy ta‘sir ko‘rsatgan. Natijada, rivojlangan mamlakatlar YaIMning o‘sish sur‘atlari bu davrda sezilarli darajada pasayib ketgan. Jahon moliyaviy inqirozi MDH mamlakatlarini ham chetda qoldirmadi. Inqiroz Rossiya, Ukraina va Qozog‘iston iqtisodiyotida o‘zining jiddiy salbiy oqibatlarini namoyon qildi. Rossiyada asosan iqtisodiyotning real sektorida faoliyat yurituvchi etakchi kompaniyalar aktsiyalarining narxlari keskin tushib ketdi. Bu holat birinchi navbatda jahon energetika resurslari bozoridagi nobarqaror konyunkturaning vujudga kelishi natijasida sodir bo‘ldi. Jahon moliyaviy inqirozining o‘ziga xos xususiyati – bu uning iqtisodiyot moliyaviy sektoridan boshlanib, real sektoriga o‘tganligidir. Inqirozga qarshi choralar AQSh va Evropa Ittifoqiini inqirozdan qutqarish uchun yirik tijorat banklarining aktsiyalarini sotib olib, ularni byudjet mablag‘lari hisobiga likvidli aktivlar bilan ta‘minlay boshladi yoki tijorat banklari kreditlari uchun davlat kafolatlari tizimidan foydalanish joriy qilinadi. Masalan, AQShda Federal zaxira tizimi qimmatli qog‘ozlarni sotib olish orqali xususiy sektorni to‘g‘ridan-to‘g‘ri moliyalashtirgan bo‘lsa, Buyuk Britaniya hukumati banklar va moliyaviy muassasalar aktsiyalariga 37 mlrd. funt sterling mablag‘larini investitsiya qilgan. Germaniya hukumati esa, bank tizimini qo‘llab-quvvatlash uchun investitsiya va kreditlar shaklida 500 mlrd. evro ajratgan. Bu davrda Evropaning ko‘pchilik yirik banklari milliylashtirildi, ya‘ni davlat tomonidan sotib olindi. PAGE \* MERGEFORMAT1$ $Inqiroz oqibatlarini yumshatish uchun iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish usullaridan keng foydalanish yo‘lga quyilgan. Dunyoning ko‘pchilik rivojlangan mamlakatlari inqirozni bartaraf qilish uchun yirik miqdorda moliyaviy resurslar ajrata boshladi. Jumladan, AQSh hukumati sarflagan mablag‘larining hajmi 3539 mlrd. dollar bo‘lib, bu mamlakat yalpi ichki mahsulotining 25% ni tashkil etadi. O‘zbekiston ham xalqaro hamjamiyatning va global moliyaviy- iqtisodiy bozorning ajralmas tarkibiy qismi hisoblanishi sababli inqiroz oqibatlarining ma‘lum darajada iqtisodiyotimizga o‘z ta‘sirini ko‘rsatishi muqarrar bo‘lgan. Inqirozning O'zbekiston iqtisodiyotiga ta'siri Agar boshqa mamlakatlarda bu jarayonlar bevosita moliya tizimining izdan chiqishi va ishlab chiqarish hajmlarining keskin qisqarib ketishi, ko‘plab yirik korxonalarning yopilishi orqali namoyon bo‘lsa, bizda jahon xomashyo bozorlarida talabning susayishi tufayli narxlarning keskin pasayishi hamda buning oqibatida eksport tushumlarining sezilarli kamayishi, asosiy savdo hamkorlarimiz xarid qobiliyatining pasayishi natijasida tashqi savdo aylanmasining qisqarishi orqali namoyon bo‘lgan. Jahon moliyaviy inqirozining O‘zbekistonga ta‘sirining jiddiy bo‘lmaganligini qo‘yidagi omillar bilan izohlash mumkin:  Mamlakatimiz iqtisodiyotining jahon ho‘jaligiga inqiroz oqibatlariga ahamiyatli ta‘sir ko‘rsatadigan darajada integratsiyalashmaganligi, Respublikamizda katta hajmdagi xorijiy kapitalni ushlab turuvchi kompaniya va moliyaviy institutlarning yo‘qligi;  Xususiylashtirish mexanizmi va shart-sharoitlari natijasida deyarli barcha ustav fondlarining korxonalarning real xususiy aktivlari bilan ta‘minlanganligi;  ma‘muriy-buyruqbozlik tizimidan bozor iqtisodiyotiga o‘tishning bosqichma-bosqich amalga oshirish yo‘li tanlanganligi;  davlat bosh islohotchi sifatida mas‘uliyatni o‘z zimmasiga olishi zarurligining aniq belgilab olinganligi; PAGE \* MERGEFORMAT1$ $ O‘zbekistonda moliyaviy-iqtisodiy, byudjet, bank-kredit tizimi, shuningdek, iqtisodiyotning real sektori korxonalari va tarmoqlarining barqaror hamda uzluksiz ishlashini ta‘minlash uchun yetarli darajada mustahkam zaxiralar yaratilganligi va zarur resurslar bazasining mavjudligi;  oqilona tashqi qarz siyosati olib borilganligi;  aholining ish haqi va daromadlarini izchil va oldindan oshirib borish hamda iste‘mol bozorida narxlar indeksining asossiz tarzda o‘sishining oldini olishga doir chora-tadbirlarning izchillik bilan amalga oshirilganligi;  davlatning moliyaviy-iqtisodiy va bank tizimlarining barqaror va ishonchli ekani, ularning himoya mexanizmlari kuchliligi. O‘zbekistonning jami umumiy tashqi qarzi inqiroz davrida ham, yalpi ichki mahsulotga nisbatan 16,0 foizdan oshmagan, bu ko‘rsatkich esa xalqaro mezonlar bo‘yicha ―o‘rtachadan ham kam baholangan. Bu o‘z navbatida mamlakatimizning xalqaro darajadagi to‘lov qobiliyatga egaligini ko‘rsatadi. Respublikamizda doimo qisqa muddatli spekulyativ kreditlardan voz kechib, chet el investitsiyalari uzoq muddatlarga, imtiyozli foiz stavkalari bo‘yicha jalb etildi. Natijada milliy iqtisodiyotimizning halqaro kreditlar bozoridagi konyunkturaga keskin bog‘liqligi va moliyaviy inqiroz salbiy oqibatlarining oldi olindi. PAGE \* MERGEFORMAT1$ $PAGE \* MERGEFORMAT1$ $3.TARKIBIY INQIROZLAR VA ULARNING IQTISODIYOTNING ALOHIDA SOHALARIGA TA’SIR ETISH YO’NALISHLARI. IQTISODIY SIKLLAR. Iqtisodiyotdagi inqirozlardan bir kurinishi yoki uning bir turi tarkibiy inqirozlardir. Bu inqirozlarni ishlab chiqarishlarning ayrim sohalari bilan tarmoqlar rivojlanishi o’rtasidagi chuqur nomutanosibliklar keltirib chiqaradi. Tarkibiy inqirozlar bilan iqtisodiy tebranishlar va shu jumladan iqtisodiy faolikning mavsumiy tebranishlar ham mavjud bo’ladi. Masalan bayramlar arafasidagi harid qilish, istemolchilik tovarlarning faollik suratida, asosan chakana savdoda sezilarli har yillik tebranishlarga olib keladi. Qishloq ho’jaligi, avtomobil sanoati, qurilish ham qandaydir darajada mavsumiy tebranishlarga duchor bo’ladi. Iqtisodiy faolik iqtisodiyotdagi uzoq muddatli tamoillarga, yani uzoq muddatli davr, masalan 25, 50 yoki 100 yil davomida iqtisodiy faollikni ortishi yoki pasayishiga bog’liq. Bu yerdashuni takidlash lozimki, ayrim mamlakatlarda (masalan AQSh) o’zoq muddatli tamoil sezilarli iqtisodiy o’sish bilan xarakterlansa, boshqalari uchun iqtisodiy o’sishning sekinlashuvi xos iqtisodiy faolikning tebranishni tushuntiruvchi ko’plab qarashlar mavjud bo’lishiga qaramasdan ko’pchilik iqtisodchilar, ishlab chiqarishlar va bandlik darajasini bevosita aniqlovchi omil umumiy yoki yalpi sarflar darajasi hisoblanadi, deb tasdiqlaydi. Qishloq xo’jaligidagi iqtisodiy inqirozlar agrar inqirozlar deb ataladi. Agar inqirozlar qo’yidagi shakillarda nomoyon bo’ladi. Qishloq ho’jalik mahsulotlarining nisbiy ortiqcha ishlab chiqarishni, uning sotilmay qolgan juda katta zahiralarining to’planishi. Narxlarning pasayishi, daromodlar va foydalarning kamayishi. Fermerlarning ommoviy ravishda xonavoyron bo’lishi ularning qarzlarining ortishi. Qishloq aholisi o’rtasida ishsizlarning ko’payishi. Qishloq ho’jaligida takror ishlab chiqarish o’ziga xos xususiyatlarga ega bo’lganligi sababli, agrar inqirozlar o’ziga xos xususiyatlarga o’ziga xos xarakter kasb etadi. Agar inqirozlar sanaot sikllariga qaraganda odatda ancha uzoqroqqa cho’zilib boradi. Birinchi agrar inqiroz o’tgan asrning 70- yillarida 90-yillar o’rtasigacha davom qilgan edi. Birinchi jahon PAGE \* MERGEFORMAT1$ $urushidan keyin, aholining harid qobilyati juda pasayib ketgan sharoitda, 1920 yil bahorida keskin agrar inqiroz boshlanib ketdi va ikkinchi jahon urushining boshlanishiga qadar davom etdi. Uchunchi agrar inqiroz 1948 yildan boshlanib, 80 yillargacha davom etdi. Agrar inqirozning cho’zilib ketishining asosiy sabablari qo’yidagilar. Yerga xususiy mulk manopoliyasi sharoitida u qishloq xo’jalik ishlab chiqarishning rivojlanishida sanoatga nisbatan orqada qolishni taqozo etadi. Yer rentasining mavjud bo’lishi va uning uzluksiz suratda o’sib borishi. Yer rentasining avvolo absalyut rentaning ko’payishi qishloq xo’jalik mahsulotlarini qimmatlashtirib yuboradi, buning natijasida uni sotish qiyinlashadi. Ko’plab mayda dehqon xo’jaliklarining mavjud bo’lishi. Mayda ishlab chiqaruvchilar xo’jalikni asosan o’zi va oilasi uchun zarur tirikchilik vositalarini topish maqsadida yuritadi. Inqiroz sharoitida ham ular ishlab chiqarishni qisqartira olmaydilar. Tirikchiliklarni o’tkazish va ijara haqini to’lash uchun ishlab chiqarishni ilgargi miqdorda olib boraveradi. Bu hol qishloq xo’jaligi mahsulotlarini ortiqcha ishlab chiqarishni yana ham ko’paytirib beradi. Agrar inqirozlar siklli harakterga ega bo’lmaydi. Qishloq ho’jalik mahsulotlarini ortiqcha ishlab chiqarish absalyut harakterga ega bo’lmaydi. Qishloq ho’jalik mahsulotlarini ortiqcha ishlab chiqarish absalyut harakterga emas, balki nisbiy xarakterga ega. Chunki, inqiroz ro’y bergan mamlakatda million – million kishilar doimiy suratda ochlikda yashaydi. Hozirgi zamon iqtisodiy fanida iqtisodiy sikl va siklli rivojlanishga mingdan ortiq qarashlar mavjudligi ta’kidlanadi. Biz ularning ko’pchilik iqtisodchilar tomonidan tan olingan asosiylariga tavsif beramiz. Odatda iqtisodiy inqirozlardan sanoatning ishlab chiqarish vositalari va uzoq muddatli foydalaniladigan iste’molchilik tovarlari ishlab chiqaradigan tarmoqlari ko’proq yo’qotishga uchraydi. Uy – joy va sanoat binolari qurilishi, og’ir mashinasozlik hamda investision tovarlar, avtomobillar, maishiy xo’jalik buyumlari va shunga o’xshash tovarlar ishlab chiqarish bilan bog’liq sanoat tarmoqlari va ularda band bo’lgan ishchilar siklning inqiroz fazasida og’ir oqibatiga uchraydi. Biroq, bu tarmoqlar siklning yuksalish fazasida o’zining rivojlanish uchun yuqori darajada raqobat oladi. PAGE \* MERGEFORMAT1$ $Iqtisodiyot qiyinchilikni boshdan kechira boshlaganda, ishlab chiqaruvchilar ko’pincha zamonaviy uskunalarni sotib olishni va yangi zavodlar qurishni to’xtatadi yoki qandaydir muddatga kechiktirishi mumkin. Bunday kon’yunktura sharoitda investision tovarlar zahiralarini ko’paytirish hyech qanday iqtisodiy mazmunga ega emas, aksincha korxonalar mavjud ishlab chiqarish quvvatlaridan ancha to’laroq foydalanishlari mumkin bo’ladi. Iqtisodiy jihatdan qo’lay davrlarda yani sikilning jonlanishi va yuksalish fozalarida ishlab chiqarish vositalari odatda ular to’liq eskirganiga almashtiriladi. Ammo inqiroz davri kelganda korxonalar o’zining eskirgan uskunalarini ta’mirlab, ularni ishga tushiradi. Shu sababli bu davrda ishlab chiqarish vositalariga investitsiyalar keskin qisqaradi. Ortiqcha ishlab chiqarish quvatlari mavjud bo’lgan ayrim korxonalar, xatto istemol qilingan asosiy kapitalning o’rnini asosiy kapitalining o’rnini qoplashga ham harakat qilmaydi. Qisqa muddatli foydalanadigan istemolchilik tovarlari ishlab chiqaruvchi sanoat tarmoqlari siklining oqibatlarini nisbatan kamroq darajada sezadi. Aholi yoki keng istemolchilar qatlamiga iqtisodiy sikil turlicha ta’sir ko’rsatadi. Inqiroz davri boshlanganda, doimiy doromad oluvchi istemolchilar oila byudjetini qisqartirishga to’g’ri keladi, maishiy texnika va avtomashina kabi uzoq muddat foydalaniladigan tovarlarni harid qilishni to’xtatadi. Har qanday sharoitda ham oila a’zolarini yeb-ichishi va keyinishi zarurligi tufayli oziq-ovqat mahsulotlari va keyim kechaklar, yani qisqa muddatda foydalanadigan istemolchilik tovarlarini harid qilishni to’xtatish mumkin emas. Faqat bunday tovarlarini harid qilish miqdori qandaydir darajada kamayishi mumkin. Investision tovarlar va uzoq muddat foydalaniladigan istemolchilik tovarlari ishlab chiqaruvchi ko’pchilik sanoat tarmoqlari yuqori darajada manopol mavqiyega egaligi bilan farqlanadi va natijada bozorda nisbatan ko’p bo’lmagan yirik firmalar ma’lum davr davomida narxning pasayishiga qarshi turishi, talabning kamayishi sababli mahsulot chiqarish hajmini cheklash uchun yetarlicha manopol xukumdorlikka ega bo’lishi mumkin. Shu sababli talabaning kamayishi birinchi PAGE \* MERGEFORMAT1$ $navbatda ishlab chiqarish va bandlilik darajasiga ta’sir ko’rsatadi. Bunga teskor bo’lgan holatni qisqa muddatli foydaniladigan istemolchilik tovarlari ishlab chiqaruvchi sanoat tarmoqlarida kuzatish mumkin. Bu tarmoqlarning ko’pchiligi o’zlarining raqobatga layoqatsizligi va ishlab chiqarish markazlashuvi darajasining pastligi bilan harakterlanadi. Shu sababli ular siklining salbiy oqibatlariga qarshi tura olmasligi mumkin va mahsulotlarga talabning pasayishi ishlab chiqarish darajasiga qaraganda narxlarda ko’proq aks etadi. Ijtimoiy ishlab chiqarish tarkibini tubdan o’zgartirishga o’zgartirishga qodir bo’lgan texnologiya, tadqiqotlar va inovatsiyalardagi qudratli o’zgarishlar. Iqtisodiy sikllarni tashqi omillarning mavjudligi bilan tushuntiruvchi nazariyani eksternal nazariya deb atash qabul qilingan. Internal nazariya iqtisodiy sikllarni iqtisodiy tizimning o’ziga xos ichki omillar tug’diradi deb hisoblaydi. Asosiy kapitalning jismoniy xizmat muddati, ko’pchilik iqtisodchilar tamonidan (iqtisodiy tizimning o’ziga xos ichki omillar to’g’risida deb hisoblaydi). Iqtisodiy siklni tug’diruvchi muxim omillardan biri sifatida qaraladi. Agar bir yoki bir necha tarmoqda mashina uskunalarga talabning keskin ortishi keltirib chiqaradigan iqtisodiy o’sish boshlansa to’liq tabiyki bu xol mashina va uskunalar to’liq eskiradigan har 10-15 yildan keyin takrorlanadi. Boshqa ichki omillardan qo’yidagilar ajratib ko’rsatiladi. -Shaxsiy istemolning o’zgarishi (qisqarish yoki kengayish); -Investisiyalar, yani ishlab chiqarishni kengaytirish, uni yangilash va yangi ish joylarni vujudga keltirishga yo’naltiriladigan mablag’lar hajmi. -Ishlab chiqarish talab va takliflar hajmiga ta’sir ko’rsatishga qaratilgan davlatning iqtisodiy siyosatining o’zgarishi iqtisodiy sikilning kelib chiqishini faqat eksternal yoki internal nazariya orqali tushuntirish ko’lami tug’ri emas. Iqtisodiy sikl va umuman iqtisodiy tizimdagi miqdoriy va sifat o’zgarishlar tashqi va ichki omillar oqibatida kelib chiqish mumkin emas. Demak kapitalning to’planishi yuqori darajada bo’lgan tarmoqlarda ishlab chiqarish hajmining keskin pasayishi va narxlarning nisbatan sekin tushishi, to’planish darajasi past bo’lgan tarmoqlarda PAGE \* MERGEFORMAT1$ $narxlarning sezilarli tushishi va mahsulot ishlab chiqarish hajmining nisbatan kam qisqarishi kuzatiladi. Iqtisodiy sikllar Iqtisodiy sikl deganda, odatda iqtisodiyot rivojlanishining bir holatidan boshlanib, birin-ketin bir necha fazalarni bosib o tib, o zining dastlabkiʻ ʻ holatiga qaytib kelgunga qadat o tgan davr tushuniladi. ʻ Ko‘pchilik iqtisodchilar iqtisodiy sikllar nazariyasi iqtisodiy o‘sish nazariyasibilan bir qatorda iqtisodiy dinamika nazariyalari tarkibiga kirishi, iqtisodiy sikltabiatining o‘ziesa munozarali va kam o‘rganilgan muammolardan biri ekanligini ta kidlaydi.² Iqtisodiy sikl milliy iqtisodiyotningbir inqiroz ʼ boshlangandan keyingi inqiroz boshlangunchadavrdagi harakat shaklidir. Iqtisodiyotning rivojlanishidagi harakati bir sikl bilan to‘xtab qolmaydi, balki u to‘xtovsiz to‘lqinsimon harakat sifatida davom etadi. Siklli harakat milliy xo‘jalik turli tarkibiy qismlarining amal qilishidagi notekislikni, uning rivojlanishidagi inqilobiy vatadrijiy bosqichlarni iqtisodiy taraqqiyot jarayonidagi chuqur o‘zgarishlarni aks ettiradi. Iqtisodiy sikl fazalari. Iqtisodiy sikl to rtta fazadan iborat. ʻ  Inqiroz.  Turg unlik. ʻ  Jonlanish.  Yuksalish. Inqiroz-Iqtisodiy faollikning keskin pasayib ketishini anglatadi. Turg unlik-Iqtisodiy faollik o zining eng pastki darajasida turg un bo lib qoladi. ʻ ʻ ʻ ʻ Jonlanish-Iqtisodiy faollik turg unlik holatidan chiqib, asta sekin o sish tamoyiliga ʻ ʻ ega bo ladi. Yuksalish-Iqtisodiy faollik inqirozdan oldingi darajadan ham yuqoriga ʻ ko tariladi. ʻ Siklni keltirib chiqaruvchi sabablar. -Takror ishlab chiqarishdagi nomutanosibliklar; -Talab va taklif o rtasidagi nomutanosibliklar; ʻ -Yalpi sarflar darajasining o zgarishi (o z navbatida bu sarflar xajmini ishlab ʻ ʻ chiqarish va bandlik darajasi belgilab beradi); PAGE \* MERGEFORMAT1$ $-Investitsiyalar hajmining davriy kamayishi; -Pul massasi hajmining tebranishi; -Asosiy kapitalning yangilanishi; -Multiplikator samarsining kuchsizlanishi va boshqalar. Iqtisodiy siklning kelib chiqishini faqat tashqi yoki ichki omillarga bog lovchiʻ qarashlar mavjud bo lib, ular fanda eksternal va internal nazariyalar deb nomlanadi. ʻ Eksternal nazariyada tashqi omillarga iqtisodiy tizimdan tashqarida yotuvchi va iqtisodiy hodisalarning davriy takrorlanishini keltirib chiqaradigan omillar kiritiladi. Ularning asosiylari quyidagilar; Urushlar, inqilobiy o zgarishlar va boshqa siyosiy ʻ larzalar; Oltin, uran, neft va boshqa qimmatli resurslar hamda yirik konlarning ochilishi; Yangi hududlarning ochilishi va u bilan bog liq ravishda aholi migratsiya ʻ hamda yer shari aholisi soning o zgarib turishi; Ishlab chiqarish tarkibini tubdan ʻ o zgartirishga qodir bo lgan texnologiya, tadqiqotlar va innovatsiyalardagi ʻ ʻ o zgarishlar. Internal nazariya siklni iqtisodiy tizimning o ziga xos ichki omillari ʻ ʻ tug diradi - deb hisoblaydi. Bu omillar quyidagilar; ʻ -asosiy kapitalning jismoniy xizmzt muddati; -shaxsiy iste molning o zgarishi; ʼ ʻ -ishlab chiqarishni kengaytirish, uni yangilash va yangi ish o rinlarini vujudga ʻ keltirishga yo naltiriladigan investitsion mablag lar hajmi; ʻ ʻ -ishlab chiqarish hamda talab hajmiga ta sir ko rsatishga qaratilgan davlatning ʼ ʻ iqtisodiy siyosati. Siklarning asosiy turlari.  Kitchen sikli.  Jyuglar sikli.  Kuznes sikli.  Kondratev sikli.  Forrester sikli.  Toffler sikli. Kitchen sikli -zaxiralar sikli deb nomlanadi. Moliyaviy va tovar zaxiralari harakatida sotish narxlarini tahlil qilib qisqa to lqinlar tadqiq qilinadi. . Bunda ʻ PAGE \* MERGEFORMAT1$ $Kitchin (1926 y) moliyaviy hisoblar va tovar zahiralari harakatida sotish narhlarini tahlil qilish asosida 2 yildan 4 yilgacha davr davomidagi qisqa to’lqinlarni tadqiq qilishga o’zining e’tiborini qaratadi. Jyuglar sikli - investitsion sikl, biznes sikli, sanoat sikli, o rtacha sikl va kattaʻ sikl deb ham nomlanadi. Oldingi davrlarda iqtisodiy fan 7 – 12 yillik sikllarni ajratib ko’rsatganligi tufayli, aynan shu sikl Fransuz, Angliya va AQShda foiz stavkalari va narhdan tebranishlarni asosiy tahlil qilish asosida sanoat siklining tabiatini o’rganishga katta hissa qo’shgan. K. Juglar (1819 – 1905 y) nomi bilan ataladi. Kuznes sikli -(„qurilish sikli“ deb ham nomlanadi). S.Kuznes milliy daromad, iste mol sarflari va ishlab chiqarish maqsadidagi yalpi investitsiyalarda 20 yillik ʼ davrda o zaro bog liq tebranishlar mavjud bo lishini aniqlaydi. ʻ ʻ ʻ Kondratev sikli -(„Uzoq to lqinlar“ sikli deb nomlanadi). Siklning asosiy ʻ hususiyati- texnika taraqqiyoti va tarkibiy o zgarishlardir. Sikl davomiyligi 40-60 ʻ yil. Forrester sikli asosiy hususiyati; energiya va materiallar. Sikl davomiyligi: 200 yil. Toffler sikli- asosiy hususiyatlari: sivilizatsiyalarning rivojlanishi. Sikl davomiyligi; 1000-2000 yil. PAGE \* MERGEFORMAT1$ $4.O’ZBEKISTONDA INQIROZGA QARSHI CHORALAR DASTURINING AMALGA OSHIRILISHI O'zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimov tomonidan Vazirlar Mahkamasining 2010 yil 29 yanvardagi majlisida belgilab berilgan 2010 yilda mamlakatimizni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish dasturining eng muhim ustuvor yo'nalishlarini amalga oshirish joriy yilning yanvar-sentabr oylarida iqtisodiyot va jamiyatimiz ijtimoiy hayotini barqaror va muvozanatli rivojlantirish, iqtisodiy o'sishning barqaror yuqori sur'atlarini ta'minlash imkonini berdi. O'zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot vazirligiva O'zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo'mitasining qo'shma bayonotiga ko'ra, ushbu dastur, jumladan Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozining salbiy oqibatlarini bartaraf etish bo'yicha qabul qilingan Inqirozga qarshi choralar dasturi va bu boradagi kompleks dasturlarni ko'zda tutadi. 2010 yilning to'qqiz oyida iqtisodiy o'sish 8,3 foizni tashkil qildi. Iqtisodiyotning barcha asosiy tarmoqlari yuqori sur'atda rivojlanishi ta'minlandi: sanoat mahsulotlari ishlab chiqarish hajmi 8,3 foiz, iste'mol tovarlari 12 foiz, qishloq xo'jaligi mahsulotlari 7,8 foiz, qurilish ishlari 9 foiz, chakana savdo 12,2 foiz, pullik xizmat ko'rsatish 10,3 foiz o'sdi. Davlat budjeti yalpi ichki mahsulotga nisbatan 0,2 foiz profitsit bilan bajarildi. Inflatsiya darajasi 4,2 foizni tashkil qildi va prognoz ko'rsatkichlaridan oshmadi. Iqtisodiyotning asosiy tarmoqlarini modernizatsiya qilish va texnik qayta jihozlash jarayonlarini jadallashtirishga qaratilgan faol investitsiya siyosati samarasida o'zlashtirilgan investitsiyalar hajmi 8,1 foiz, shu jumladan, to'g'ridan- to'g'ri xorijiy investitsiyalar va kreditlar hajmi 15,1 foiz o'sishi ta'minlandi. Mamlakatimizning eksportchi korxonalarini qo'llab-quvvatlash, eksportni diversifikatsiya qilish va yangi tashqi bozorlarni o'zlashtirishga oid ko'rilgan chora- tadbirlar mahsulotlar eksporti hajmini 10,9 foiz oshirish, tashqi savdo aylanmasi ijobiy saldosini 3,6 milliard dollardan ortiq hajmda ta'minlash imkonini berdi. PAGE \* MERGEFORMAT1$ $Banklarning kapitallashuv darajasini yanada oshirish va ularning resurs bazasini mustahkamlashga doir amalga oshirilgan chora-tadbirlar tijorat banklari jami kapitalining joriy yil boshiga nisbatan 18,2 foiz o'sishini ta'minladi. Aholining banklar va kredit uyushmalaridagi depozitlari 41,9 foiz oshdi. Kredit tashkilotlarida aholi depozitlari umumiy miqdoridagi muddatli va jamg'arma omonatlari ulushi 86,9 foizni tashkil qildi. Kapitallashuv darajasi va resurs bazasini yanada oshirish bank tizimining jami aktivlarini joriy yil boshidan buyon 28,1 foiz o'sishini ta'minladi, shuningdek, kredit qo'yilmalari qoldiqlarini 32,8 foiz oshishiga yordam berdi. Joriy yilning to'qqiz oyida tijorat banklari tomonidan ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish, texnik qayta jihozlash uchun qiymati 2,4 trillion so'mdan ortiq kreditlar ajratildi. Bu 2009 yilning shu davriga nisbatan 1,5 baravar ko'pdir. Naqd pulsiz hisob-kitoblar tizimini yanada rivojlantirish va bankdan tashqari pul aylanmasini kamaytirish maqsadida muomalaga chiqarilgan plastik kartochkalar 2009 yilning shu davriga qaraganda 2,5 million donaga ko'paydi va 7,5 milliontaga yetdi, o'rnatilgan terminallar esa 23,4 mingtaga ko'payib, 65 mingtani tashkil qildi. Natijada plastik kartochkalar orqali naqd pulsiz to'lovlar hajmi 2009 yilning yanvar- sentabr oylaridagiga nisbatan 2,5 baravar oshdi. Joriy yilning to'qqiz oyida tijorat banklari tomonidan mamlakatimizning eksportchi korxonalarini qo'llab-quvvatlash maqsadida ularning aylanma kapitalini to'ldirish uchun 275,5 milliard so'm hajmida yoki 2009 yilning shu davriga nisbatan 1,7 baravar ko'p kredit mablag'lari ajratildi. "Mudis" xalqaro reyting agentligi 2010 yilning 30 avgustidagi sharhida O'zbekiston Respublikasi bank tizimining rivojlanish prognozini "barqaror", deb baholadi. Mazkur baho global iqtisodiy inqiroz sharoitida mamlakatimiz tijorat banklarining barqarorligini, ularning aktivlari sifati mustahkamligini va kapitallashuv darajasi oshganini ko'rsatadi. "Mudis" agentligi tahlilchilarining fikriga ko'ra, O'zbekiston hukumati tartibga solish va monitoring qilish, shuningdek, bevosita moliyaviy qo'yilmalar orqali moliya sohasini samarali boshqarmoqda. Hukumat banklar kapitalini ko'paytirish PAGE \* MERGEFORMAT1$ $bilan bir qatorda, ular orqali industrial va ijtimoiy ahamiyatga ega loyihalarni moliyalashtirmoqda va bu, o'z navbatida, banklar likvidligini oshirishga xizmat qilmoqda. Bundan tashqari, jahon moliya bozorlaridagi jarayonlar O'zbekiston banklari uchun jiddiy xavfni yuzaga keltira olmasligi, likvidlikning asosiy ko'rsatkichlari kelgusida ham o'zgarmasligi va har qanday kutilmagan sarf-xarajatlar likvid mablag'lar yoki tartibga soluvchi hokimiyat organlarini qo'llab-quvvatlashi hisobidan oson qoplanishi mumkinligi ta'kidlangan. Qayd etish joizki, "Mudis" agentligining O'zbekiston Respublikasi bank tizimining barqarorligi haqidagi fikrini yana bir nufuzli xalqaro reyting agentligi – "Standart end Purs" ham ma'qullaydi. Ushbu agentlik O'zbekiston banklarining xalqaro moliya bozorlariga unchalik qattiq bog'lanmaganligi va ularning MDHning boshqa yirik mamlakatlariga qaraganda tashqi qarzi kamligi O'zbekiston bank tizimini global bozorlardagi salbiy jarayonlardan himoya qilganini qayd etdi. Masalan, joriy yilning o'tgan davrida "Standart end Purs" reyting agentligi tomonidan mamlakatimizning to'rtta tijorat bankining kredit reytingi tasdiqlandi. Joriy yilning to'qqiz oyi mobaynida sanoat mahsulotlari ishlab chiqarish borasida yengil sanoat (118,4 foiz), mashinasozlik va metallni qayta ishlash sanoati (114,1 foiz), kimyo (113,7 foiz) va oziq-ovqat sanoati (109,9 foiz) yuqori sur'atda rivojlandi. Elektr energetika sohasi, qora va rangli metallurgiya sanoatining barqaror ishlashi ta'minlandi. 2010 yilning o'tgan davrida kaliy o'g'iti, bikarbonat natriy, kaliy nitrati, energiya tejovchi lampochkalar, "Spark" rusumidagi yengil avtomobil, "CLAAS" traktorlari va kombaynlari, turli dorivor preparatlar va boshqa turdagi mahsulotlar ishlab chiqarish o'zlashtirildi. Sanoat kooperatsiyasi asosida tayyor mahsulotlar, butlovchi buyumlar va materiallar ishlab chiqarishni mahalliylashtirish dasturi doirasida joriy yilning to'qqiz oyida 990 loyiha bo'yicha qiymati 4,2 trillion so'mlik yoki 2009 yilning shu davriga nisbatan 1,4 baravar ko'p mahsulot ishlab chiqarildi. Mahalliylashtirilgan 47 turdagi yangi mahsulot eksport qilindi, mahalliylashtirilgan mahsulotlar eksportining umumiy hajmi esa o'tgan yilning shu davriga nisbatan 2 baravar oshdi. PAGE \* MERGEFORMAT1$ $Natijada respublika sanoat ishlab chiqarishi umumiy hajmida mahalliylashtirilgan mahsulotlar ulushi o'tgan yilning shu davridagi 14,9 foiz o'rniga 17,6 foizni tashkil qildi. Import o'rnini bosishning hisob-kitob qilingan samarasi 2,7 milliard dollarni tashkil etdi yoki o'tgan yilning shu davridagi ko'rsatkichga nisbatan 1,3 baravar oshdi. Iste'mol tovarlarini ishlab chiqarishni kengaytirish maqsadida tijorat banklari tomonidan ishlab chiqaruvchi korxonalarga oziq-ovqat va nooziq-ovqat mahsulotlari ishlab chiqarish maqsadida texnologik uskunalar, xomashyo hamda materiallar xarid qilish uchun 775,8 milliard so'm miqdorida kreditlar ajratildi. Natijada joriy yilning to'qqiz oyida iste'mol tovarlarini ishlab chiqarish hajmi o'tgan yilning shu davriga nisbatan 12 foiz, jumladan, oziq-ovqat mahsulotlari 8,3 foiz va nooziq-ovqat mahsulotlari 14,8 foiz o'sdi. Gazlamalar, trikotaj buyumlari, gilam va gilam mahsulotlari, galantereya va xo'jalik tovarlari ishlab chiqarish hajmi ko'paydi, yassi ekranli televizorlar, yangi turdagi maishiy kimyo vositalari va boshqa mahsulotlar ishlab chiqarish o'zlashtirildi. Eksportni rag'batlantirish, tayyor mahsulotlarni yangi tashqi bozorlarga chiqarish va mamlakatimizda ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarning raqobatbardoshliligini oshirishga doir qo'shimcha chora-tadbirlar amalga oshirilishi samarasida joriy yilning to'qqiz oyida mashina va uskunalar (2 baravar), oziq-ovqat tovarlari (1,9 baravar), qora va rangli metallar (1,5 baravar), xizmatlar (1,2 baravar) eksporti hajmining yuqori sur'atda o'sishi ta'minlandi. Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirishni yanada qo'llab- quvvatlashga doir amalga oshirilgan samarali choralar joriy yil boshidan buyon ro'yxatga olingan kichik korxonalar sonining 3,1 foiz ko'payishiga xizmat qildi. Banklar tomonidan kichik biznes va xususiy tadbirkorlik subyektlariga berilgan kreditlar hajmi 2134,5 milliard so'mni tashkil qildi yoki bu 2009 yilning shu davriga nisbatan 1,5 baravar ko'pdir, jumladan, 418,2 milliard so'mlik mikrokreditlar berildi va bu ko'rsatkich 1,6 baravar oshdi. PAGE \* MERGEFORMAT1$ $Natijada 2010 yilning to'qqiz oyida kichik biznesning yalpi ichki mahsulotdagi ulushi 48,5, sanoatda 18,7, bandlik sohasida 74,4 foizni tashkil qildi. Kichik biznesda sanoat ishlab chiqarish hajmining o'sish sur'atlari 124,1 foizni tashkil etdi. Xizmat ko'rsatish va servis sohasini rivojlantirish dasturini izchil amalga oshirish natijasida joriy yilning to'qqiz oyida xizmatlar hajmi o'tgan yilning shu davriga qaraganda 11,2 foiz, shu jumladan, moliyaviy xizmatlar 22,6, savdo va umumiy ovqatlanish xizmatlari 14,8, avtomobillar va boshqa texnikani ta'mirlash xizmatlari 27,8 foiz o'sdi. Natijada yalpi ichki mahsulotda xizmat ko'rsatish sohasining ulushi 48,6 foizga yetdi. 1295 chakana savdo obyekti, 296 umumiy ovqatlanish obyekti va maishiy xizmat ko'rsatish bo'yicha 2,1 mingdan ortiq obyektning ishga tushirilishi hisobidan shu yilning o'tgan davrida qishloq joylarda 93,6 ming ish o'rni tashkil qilindi. Joriy yilning to'qqiz oyida o'zlashtirilgan kapital qo'yilmalar umumiy hajmi 10,8 trillion so'mni tashkil qildi va o'tgan yilning shu davriga nisbatan qiyosiy narxlarda 8,1 foiz o'sdi. Bunda to'g'ridan-to'g'ri xorijiy investitsiyalar va kreditlar hajmi 15,1 foiz ko'paydi va 1,8 milliard dollarni tashkil etdi. Umuman, mamlakatimiz bo'yicha joriy yil boshidan buyon 867 ishlab chiqarish obyekti, jumladan, oziq-ovqat sanoatida 293, qurilish materiallari ishlab chiqarish sohasida 237, yengil sanoatda 126, yog'ochni qayta ishlash sanoatida 39 va mashinasozlikda 10 obyekt foydalanishga topshirildi. Texnik modernizatsiya qilish dasturi doirasida 156 yirik investitsiya loyihasi, jumladan, 50 mingta "Spark" M300 yengil avtomobili ishlab chiqarish, Yevro-4 standartiga javob beradigan "Neksiya" va "Matiz" avtomobillari ishlab chiqarishni o'zlashtirish, kapsulalangan avtomobil oynalarini, Dehqonobod kaliy o'g'itlari zavodida 200 ming tonna kaliy o'g'iti ishlab chiqarish, "Navoiyazot" ochiq aksiyadorlik jamiyatida fosforit xomashyosi qo'shilgan ammiak selitrasini granulalashtirish jarayonini joriy etish, yangi turdagi zamonaviy elektr texnika mahsulotlari ishlab chiqarishni yo'lga qo'yish bo'yicha loyihalar amalga oshirildi. Toshkent shahrida asfalt zavodi va zamonaviy qurilish-yo'l uskunalari, Namangan viloyatida ip-gazlama polotnosi ishlab chiqarish, Qashqadaryo viloyatida tabiiy PAGE \* MERGEFORMAT1$ $charmni qayta ishlash bo'yicha yangi quvvatlar ishga tushirildi, 9 paxta tozalash zavodi modernizatsiya va rekonstruksiya qilindi. 2010 yilning to'qqiz oyida zamonaviy transport-kommunikatsiya tizimini tashkil qilish maqsadida xalqaro va davlat ahamiyatiga ega umumfoydalanish avtomobil yo'llarini qurish va rekonstruksiya qilish hamda O'zbekiston milliy avtomagistrali uchastkalarini qurish bo'yicha 305,5 milliard so'mlik yoki 2009 yilning shu davriga nisbatan 1,5 baravar ko'p hajmda ishlar bajarildi. 191 kilometrlik xalqaro va davlat ahamiyatiga ega umumfoydalanish avtomobil yo'llarini qurish va rekonstruksiya qilish ishlari nihoyasiga yetkazildi. O'zbekiston milliy avtomagistrali bo'ylab yo'l yoqasida 41 infratuzilma va xizmat ko'rsatish obyekti, jumladan, tibbiy va avariya yordami ko'rsatish, avtomobil texnikasini ta'mirlash, sanitariya va gigiyena punktlari, kempinglar, motellar, mehmonxonalar va ko'p tarmoqli yoqilg'i quyish stansiyalari qurilishi yakunlandi. Joriy yilning to'qqiz oyida 2009-2013 yillarga mo'ljallangan temir yo'l tarmog'ini rivojlantirish va modernizatsiya qilish kompleks dasturlari loyihalari bo'yicha 232 million dollar ekvivalentidagi kapital qo'yilmalar o'zlashtirildi. "Navoiy" xalqaro aeroporti orqali 5 yangi yo'nalish bo'yicha Yevropa va Osiyoning yirik logistika markazlariga "O'zbekiston havo yo'llari" milliy aviakompaniyasining A-300 samolyotlarida yuk tashish bo'yicha muntazam xalqaro aviaqatnovlar yo'lga qo'yildi. Joriy yilning 9 oyi mobaynida "Navoiy" xalqaro aeroporti orqali 18,5 ming tonna yuk tashildi va yuk tashish bo'yicha 674 reys amalga oshirildi hamda o'tgan yilning shu davriga qaraganda 3 baravar ortdi. Angren shahrida yangi tashkil qilingan Logistika markazi orqali shu yilning to'qqiz oyida 3,1 million tonnadan ortiq yuk tashildi. Elektr energiyasini nazorat qilish va hisobga olish bo'yicha avtomatlashtirilgan tizim (ASKUE)ni joriy etish dasturini amalga oshirish doirasida joriy yilning to'qqiz oyida iste'molchilarga elektr energiyasini hisobga oladigan 400 mingta zamonaviy maishiy pribor o'rnatildi. Qo'qon va Andijon shaharlarida abonentlarga kartochka orqali oldindan haq to'lash tizimiga ega elektr energiyasini hisobga oladigan maishiy priborlarni o'rnatish bo'yicha tajriba loyihalari joriy qilindi, 380 xo'jalik subyektida PAGE \* MERGEFORMAT1$ $elektr energiyasini nazorat qilish va hisobga olish bo'yicha avtomatlashtirilgan tizimning lokal tarmog'i ishga tushirildi. Joriy yilning to'qqiz oyida 107 melioratsiya obyektida qurilish va rekonstruksiya ishlari bajarildi. Sug'oriladigan yerlarning meliorativ holatini yaxshilash jamg'armasi mablag'lari hisobidan 401,2 kilometrlik kollektor-drenaj tarmoqlari, 109,5 kilometrlik yopiq drenaj tarmoqlari, 4 melioratsiya nasos stansiyasi, 144 melioratsiya va 200 kuzatuv quduqlari, bitta gidrotexnik inshootni qurish va rekonstruksiya qilish ishlari yakunlandi. Uzunligi 11,3 ming kilometrdan ortiq kollektor-drenaj tarmog'i tozalandi va bu 240 ming gektar sug'oriladigan yerning meliorativ holatini yaxshilash imkonini berdi. Joriy yilning to'qqiz oyida mamlakatimiz bo'yicha qishloq joylarda uy-joy qurish doirasida "Qishloq qurilish bank" aksiyadorlik tijorat banki mablag'lari hisobidan namunaviy loyihalar asosida 3597 uy-joy foydalanishga topshirildi, qiymati 366,5 milliard so'mlik kapital qo'yilmalar o'zlashtirildi. O'tgan davrda zamonaviy qurilish va pardozlash materiallari, jumladan, tom yopish materiallari, gipsokarton buyumlari, quruq pardozlash aralashmalari, yig'iladigan konstruksiyalar ishlab chiqaradigan 198 yangi korxona, shuningdek, yiliga 232 million dona g'isht ishlab chiqarish quvvatiga ega 42 g'isht zavodi ishga tushirildi. Aholining uy-joy qurishga jalb qilingan mablag'lari 1,7 baravar oshdi. Umuman, mamlakatimizda 7150,1 ming kvadrat metr uy-joy, jumladan, qishloq joylarda 5079,1 ming kvadrat metr turar-joy, shuningdek, 1965,8 kilometrlik, qishloq joylarda 1298,1 kilometrlik suv tarmoqlari foydalanishga topshirildi. Aholini asosiy oziq-ovqat turlari bilan barqaror ta'minlash maqsadida shu yilning to'qqiz oyida 288,5 gektar maydonda muqobil issiqlik manbalaridan foydalangan holda yengil konstruksiyali 645 issiqxona, shuningdek, zamonaviy mini-texnologiyalar bilan jihozlangan 135 qayta ishlash, jumladan, meva- sabzavotlarni qayta ishlaydigan 29, go'sht mahsulotlarini qayta ishlaydigan 41 va sut mahsulotlarini qayta ishlaydigan 65 korxona qurildi. 2010 yilning to'qqiz oyida chorvachilikni rivojlantirish dasturi doirasida kimoshdi savdolari orqali shaxsiy yordamchi, dehqon va fermer xo'jaliklariga 21 PAGE \* MERGEFORMAT1$ $ming bosh nasldor qoramol sotildi, kam ta'minlangan oilalarga 8055 bosh qoramol bepul berildi. 131 zooveterinariya va sigirlarni sun'iy urchitish bo'yicha 128 shoxobcha tashkil qilindi. Tijorat banklari hamda Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligining Bandlikka ko'maklashish jamg'armasi tomonidan qoramol sotib olish uchun 34,7 milliard so'm ajratildi. Ko'rilgan chora-tadbirlar natijasida qoramollar umumiy soni 8893,4 ming boshga yetdi va 2009 yilning shu davriga qaraganda 6,9 foiz, parrandalar soni esa 18,2 foiz o'sdi. Joriy yilning to'qqiz oyida qishloq xo'jaligi ishlab chiqarishi samaradorligining oshishi natijasida o'tgan yilning shu davriga qaraganda sabzavotlar yetishtirish hajmi 7,8 foiz, kartoshka yetishtirish 10,3 foiz, poliz ekinlari yetishtirish 11,6 foiz, mevalar yetishtirish 10,8 foiz, uzum yetishtirish 9,1 foiz, go'sht yetishtirish 6,8 foiz, sut yetishtirish 6,7 foiz va tuxum yetishtirish 13,2 foiz ko'paydi. 418,1 ming tonna meva-sabzavot, jumladan, 204,4 ming tonna sabzavot, 62,3 ming tonna poliz ekinlari, 90,5 ming tonna meva va 61 ming tonna uzum eksport qilindi. Joriy yilning to'qqiz oyida mamlakatimiz bo'yicha 784,9 ming yangi ish o'rni yaratildi. Uning 502,4 mingdan ortig'i qishloq joylarda tashkil etildi. Ish o'rinlarining katta qismi – 503 mingtasi (64,1 foiz) kichik biznes va xususiy tadbirkorlik, jumladan, 253 mingtasi (32,2 foiz) xizmat ko'rsatish va servis sohasida tashkil qilindi. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2010 yil 28 iyulda qabul qilingan "Ta'lim muassasalarining bitiruvchilarini tadbirkorlik faoliyatiga jalb etish borasidagi qo'shimcha chora-tadbirlar to'g'risida"gi farmoni kichik biznesda bandlik darajasining oshishida muhim omil bo'lmoqda. Ushbu hujjatda respublikaning kasb- hunar kollejlari, akademik litseylari va oliy ta'lim muassasalari bitiruvchilari bilan mehnat shartnomalari tuzilganda, band xodimlarning o'rtacha yillik soni qonun hujjatlarida belgilangan cheklangan normativdan ko'pi bilan 20 foiz oshirilgan hollarda, mikrofirmalar va kichik korxonalar uchun nazarda tutilgan imtiyozlar, kafolatlar va huquqlar ularda saqlanib qolinishi belgilangan. Pazanachilikning turli shakllarini kengaytirishga oid chora-tadbirlarni amalga oshirish hisobidan 186,8 ming, jumladan, korxonalar bilan kooperatsiya asosida PAGE \* MERGEFORMAT1$ $63,1 ming, pudrat shartnomasi va oilaviy biznes asosida 123,7 ming ish o'rni yaratildi. Mehnat bozorida amalga oshirilgan faol chora-tadbirlar samarasida iqtisodiyot tarmoqlarida band bo'lganlar soni qo'shimcha 2,7 foizga oshdi va 11,6 million nafardan ortiq kishini tashkil qildi. Ish bilan band aholi sonining o'sishi asosan qurilish (106,5 foiz), uy-joy kommunal va maishiy xizmat ko'rsatish (105,4 foiz), transport va aloqa (104,8 foiz), savdo va umumiy ovqatlanish (104,8 foiz) sohalarida kuzatilmoqda. 2010 yilning yanvar-sentabr oylarida o'rtacha ish haqining barqaror o'sishi saqlandi va hisobot davrining oxirgi oyida ushbu ko'rsatkich 553,8 ming so'mni tashkil qildi. Bu 2009 yilning shu davriga nisbatan 32,1 foiz ko'pdir. O'tgan davr mobaynida "Barkamol avlod yili" Davlat dasturi doirasida bolalar va yoshlarning huquq va manfaatlarini himoya qilish, ularning barkamol rivojlanishi uchun huquqiy asoslarni mustahkamlashga qaratilgan me'yoriy-huquqiy bazani takomillashtirishga doir izchil ishlar amalga oshirildi. Bu borada ko'rilgan choralar natijasida ta'lim muassasalarining 453,4 ming nafar bitiruvchisi va yoshlar tadbirkorlik faoliyatiga jalb etildi. Yoshlarning ijtimoiy ahvolini mustahkamlash borasida yosh oilalarga uy-joy qurish, rekonstruksiya qilish va sotib olish uchun 90 milliard so'mlik imtiyozli ipoteka kreditlari ajratildi, 2320 kam ta'minlangan oilaga to'y hamda oilaviy tantanalarni o'tkazishda yordam ko'rsatildi. Mamlakatimizda Prezident Islom Karimov rahnamoligida iqtisodiyotni rivojlantirish bo'yicha ishlab chiqilgan "o'zbek modeli" va 2009-2012 yillarga mo'ljallangan Inqirozga qarshi choralar dasturi doirasidagi chora-tadbirlarning izchil amalga oshirilishi 2010 yilning to'qqiz oyi yakunlari bo'yicha iqtisodiyotning barqaror o'sish sur'atlarini ta'minlash imkonini berdi. Islohotlarni izchil davom ettirish va chuqurlashtirish, mamlakatni modernizatsiya qilish, shu asosda O'zbekistonning rivojlangan davlatlar qatoriga qo'shilishi yo'lida muhim va istiqbolli yo'nalishlarni amalga oshirish yaqin yillarda PAGE \* MERGEFORMAT1$ $iqtisodiyotning barqaror yuqori o'sish sur'atlarini saqlashga qaratilgan iqtisodiy siyosatning asosiy vazifasi hisoblanadi. PAGE \* MERGEFORMAT1$ $XULOSA Kurs ishi davomida iqtisodiy sikllar xarakati, inqirozlar, ularning turlari va ko'rinishlari va yo'nalishlari, kelib chiqish sabablari, jahonda amalga oshirilgan inqirozlarga qarshi chora tadbirlar shuningdek, inqirozlarga qarshi milliy dasturlar va ularni amalga oshirish mexanizmlari hamda inqirozlarga qarshi kurashish yo`nalishlari xususida olib borilgan izlanishlar, tahlillar natijasida quyidagi xulosalarni olishga muvaffaq bo'lindi. Iqtisodiy inqiroz barcha iqtisodiy tizimlarga xos hodisa bo'lib, unga mualliflik tar’ifi shakllantirilganda inqirozning kelib chiqish sabablari va ijtimoiy oqibatlari xisobga olindi hamda quyidagicha tar`if berildi. Iqtisodiy inqiroz - barcha iqtisodiy tizimlarga xos bo'lib, asosiy makroiqtisodiy ko'rsatkichlarning yomonlashuvi bilan sodir bo’ladigan ma’lum, davriy oraliqda takrorlanib turadigan, texnologik yangilanishi natijasida milliy insodiyotning tarkibiy siljishiga olib keladigan jarayondir. Inqirozlarga qarshi dastlabki yaxlit dastur AQSHning 32-prezidenti F.Ruzvelt tomondan ishlab chiqilib, amalga oshirilgan "Yangi kurs" (New Deal) iqtisodiy dasturi bo’lib, ushbu dasturning asosiy mazmuni umum ishlab chiqarish jarayonini davlat tomonidan tartibga solishdan iborat bo'lgan. Dastur dollar devalvatsiyasi amalga oshirish, daromadlar qayta taqsimlash, mehnat bozorini tartibga solish, kasaba uyushmalari rasman tan olish va faoliyat yuritishiga imkoniyat yaratib berish kabi tadbirlardan tashkil topgan. Rivojlangan mamlakatlarda 2008-yilda ro’y bergan jahon moliyaviy-iqtisodiy inqiroziga qarshi dastur doirasida “miqdoriy yumshatish” pul-kredit siyosatining amalga oshirilishi natijasida global iqtisodiyotdagi pul mablag’lari real tovar va xizmatlar ko’lamidan ancha ko’payib, 2012-yil yakuniga ko’ra mamlakatlarning yalpi tashqi qarzi 59,4 trln AQSH dollariga yetgan. Bu 2012. yildagı jahon YAIMning 70.3% ini tashkil qiladi. PAGE \* MERGEFORMAT1$ $FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1.Davlat sitatistika qo’mitasi 2.I.Karimovning Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O’zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo’llari va choralari. – T NMIU.2009 3.A.V.Vahobov,N.X.Jumayev, E.A.Xoshimov Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi: sabablari, xususiyatlari va iqtisodiyotga ta’sirini yumshatish yo’llari Darslik – T “Akademnashr nashriyoti”, 2009 4. Jo'rayev.T.T . Iqtisodiyot nazariyasi (o'zbekcha). Toshkent: Fan va Texnologiyalar, 2018-yil — 352-357 bet. 5. Brian Duignan „financial crisis of 2007–08“ (inglizcha). britannica . com . Qaraldi : 7- aprel 2023- yil . 6. Jabborov Kamoliddin Yo ’ ldoshevich Iqtisodiy inqirozlar va ularga qarshi dastur samaradorligini oshirish yo ’ llari . Dissertatsiyasi. Internet saytlari: 1.www.lex.uz 2.www.ziyonet.uz PAGE \* MERGEFORMAT1$

Inqiroz - iqtisodiy siklning asosiy bosqichidir. Inqiroz turlari

Sotib olish

Dokument ma'lumotlari

Sotuvchi

Inqiroz - iqtisodiy siklning asosiy bosqichidir. Inqiroz turlari

O'xshash dokumentlar