Dokument ma'lumotlari

Narxi 21000UZS
Hajmi 110.9KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 03 Iyun 2025
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Texnika va texnologiya

Sotuvchi

Nurali Axmedov

Ro'yxatga olish sanasi 24 Oktyabr 2024

2 Sotish

Internet tarmog'ining voyaga yetmagan yoshlar tarbiyasiga salbiy ta'siri va ularni bartaraf etish

Sotib olish
Intirnet tarmog'ining voyaga yetmagan yoshlar tarbiyasiga salbiy ta'siri va ularni bartaraf etish MUNDARIJA: Kirish:…………………………………………………………………………. I-BOB. INTERNET TARMOG’I VA UNI TASHKIL ETILISHI. INTERNET TARMOG‘INING TEZKORLIGI…………………………….. 1.1 . Internet tarmog’i va uni tashkil etilishi…………………………… 1.2 . Int е rn е tda ma'lumotlarning ruxsatsiz tarqalishi va ularni bartaraf etish usullari …………………………………………………………………… II-BOB . IJTIMOIY TARMOQLARNING YOSHLAR TARBIYASIGA SALBIY TA’SIRI VA ULARNI BARTARAF QILISH……………………. 2.1. Ijtimoiy tarmoqlar yoshlar tarbiyasiga salbiy ta’siri……………. 2.2 . Internetning Yoshlar tarbiyasidagi salbiy tasirlarini bartaraf etish………………………………………………………………… . Xulosa………………………………………………………………….. Foydalanilgan adabiyotlar…………………………………………… Kirish Internet bu XX asrda kashf etilgan telekommunision va kompyuter tarmoqlar majmuidir. Uning tarixi 1960 yillaridagi AQShning ilmiy markazlaridan biri bo‘lgan RAND CORPARATION korxonasi birinchi marta butun mamlakatni qamrab oladigan markazlashmagan kompyuter tarmog‘ini yaratishni taklif qilgandan boshlanadi. Bu loyixani amalaga oshirishdan maksad harbiy muassasalar, ilmiy va o‘quv markazlari kompyuterlarni bir tarmoqqa birlashtirib, boshqarishni markazlashtirish edi. Maqsad yadro quroli hujumiga xam, tarmoqning bir necha qismi ishdan chiqqan holda xam ishlash faoliyatini saklab qoladigan sistemani yaratish edi. Bunday sistemani tarmoqlar soni kup bo‘lgandagina amalga oshirish bular edi. Shunday qilib Internetga asos solindi. 1964- yili 4 tarmoqdan iborat AQSh ning eng nufuzli tekshirish institutlarida joylashgan ARPANET tarmog‘i yaratildi. Boshida olimlarning tadqiqot ishlarida foydalanilgan tarmoq, keyinchalik ularning safsata sotishning sotishning kompyuterlashgan zanjiriga aylanadi. Ammo shunday tarmoq yaratishning o‘zi katta muvaffakiyat edi. 70-yillarda tarmoq ancha usdi. Endi tarmoqning tuzilishi unga xoxlagan kompyuterlarni ulash imkoniyatini berdi. Keyinchalik 1974-yilda tarmoqlarni birlashtiruvchi TCP/IP protokoli tuzildi va tarmoqning rivojlanishiga turtki bo‘ldi. Chunki tarmoqka ixtiyoriy kompyuterni ulash imkoniyati paydo bo‘ldi. 1983-yilda ARPANET-INTERNET deb atala boshlandi va juda kuchli, bir-biri bilan bog‘langan kompyuterlar va trmoqlar tuplamidan iborat sistemasiga aylandi. 1980-yillar INTERNETning keskin usish davri bo‘ldi. Kompyuterlarning markazlashmagan boshqarish tarmog‘i bilan bog‘lanish sxemasi butun dunyoga tarkaldi va chet el tarmoqlari tashkilotchilari AKSh tarmog‘iga ulanishga rozi bulishdi. INTERNET ning butun dunyoni kamrab olishi quyidagi tarmoqlarning kushilishi xisobiga bo‘ldi. NSFNET - AKShning ilmiy-tadqiqot institutlarini, korporasiya va xukumat idoralarini birlashtiruvchi tarmog. (1980 yil) EUNET (Europe Union Network) - Yevropaning UNIX operatsion sitemasida va UUCP xamda TCP/IP da ishlaydigan mashinalari tarmog‘i. Markazi Amsterdam shaxrida. (1982 yil) EARN (European Academic Research Network) - Yevropaning o‘quv, ilmiy-tekshirish va tadqiqot muassasalarining tarmog‘i (1983 yil) JUNET - Yaponiyaning UNIX mashinalari tarmog‘i (1984 yil) JANET - Buyuk Britaniyaning birlashgan akademik tarmog‘i (1984 yil) 1.1.INTERNET TARMOG’I VA UNI TASHKIL ETILISHI Hozirgi kunda Internet dunyoning 200 ga yaqin mamlakatlarida milliardlab abonentlarga ega. Har oyda tarmoq miqdori 5-7% ga ortib bormoqda. Internet dunyodagi turli xil ma’lumotlarga oid axborot tarmoqlari o‘rtasidagi o‘zaro aloqani amalga oshiruvchi yadroni tashkil qiladi. Internet qachonlardir faqat tadqiqot va o‘quv guruhlarigagina xizmat qilgan bo‘lsa, hozirgi kunga kelib, u ishlab chiqarish doiralari orasida keng tarqalmoqda. Kompaniyalarni Internet tarmog‘ining tezkorligi, arzon, keng qamrovdagi aloqa, hamkorlik ishlaridagi qulaylik, hammaning ishlashi uchun imkon beruvchi dastur hamda ma’lumotlarning noyob bazasi ekanligi o‘ziga tortmoqda. Arzon xizmat narxi evaziga foydalanuvchilar AQSh, Kanada, Avstraliya va boshqa ko‘pgina Yevropa mamlakatlarining tijorat yoki notijorat axborot xizmatlariga yo‘l topadilar. Ayniqsa, kundalik kommunikatsiyaga muxtoj shaxslar, tashkilot , muassasalar uchun ko‘pincha telefon orqali to‘g‘ridan to‘g‘ri aloqa nisbatan Internet infrastrukturasidan foydalanish anchagina arzon tushadi. Bu narsa, ayniqsa, chet ellarda filiallari mavjud bo‘lgan firmalar uchun qulaydir, chunki Internet ning konfidensial noyob aloqalari butun dunyo bo‘yicha imkoniyatga ega. Shu bilan birga yana bir narsani ta’kidlash lozimki internetga gipermatn tushunchasi kirib keldi. 1965 yil Nelson gipermatn so‘zini qo‘lladi. Van Dam va boshqalar 1967 yilda gipermatn tahrirlovchisini tuzib chiqdi. Nelson 1987 yil ma’lumotlarning gipermatn tahrirlovchisini tuzib chiqdi. Jeneva SERN (CERN) da ishlovchi fizik Tim Bernes Li 1990 yil gipermatnli loyihani taklif etdi. Bu loyiha fizik olimlarga Internet orqali tadqiqot natijalarini o‘zaro almashish imkonini berar edi. Shunday qilib xalqaro axborot tarmog‘i – World Wide Web (WWW)ga poydevor qo‘yildi. 1993 yil Mark Anderson rahbarligida birinchi gipermatnli Mosaic grafik brauzeri ishlab chiqildi va u Netscape korporasiyasiga o‘tib Netscape brauzerini ishlab chiqdi. Shunday qilib biz sevgan gazeta va jurnallarimizning oxirgi ma’lumotlarini WWW so‘zlaridan boshlangan manzilda ko‘rish va uni shu manzildan nusxasini ko‘chirib olish mumkin, degan so‘zlar ko‘prok uchrab turibdi. Shu bilan birga elektron nashrlar tushunchalarining kamrovi oyma-oy kengayib bormoqda. Elektron usulda chop etilgan yangi-yangi jurnallar paydo bo‘lmoqda. 1983 yilda - Internet tashkil etildi. Internet-axborotlar bilan mustaqil almashish imkonini yaratdi. Internet (International Network – xalqaro kompyuter TARMOQ) butun dunyoni qamrab olgan global kompyuter tarmog‘idir. 1990 yillar o‘rtalarida Internet biznes-ishlovlar bilan ishlash uchun qo‘llanila boshladi. Biroq, bu borada turli muammolar mavjud edi. Internetning statistik ma’lumotlari quyidagicha: 1981 y. - Internet ga 213 ta kompyuter ulangan. 1983 y. - Internet ga 562 ta kompyuter ulangan. 1986 y. - Internet ga 5089 ta kompyuter ulangan. 1989 y. - Internet ga 100000 dan ortiq kompyuter ulangan. 1992 y. - Internet ga 727000 ta kompyuter ulangan. 1995 y. - Internet ga 20-40 million kompyuter ulangan. 2000 y. - Internet ga 100-379 million kompyuter ulangan. 2005 y. - Internet ga 1 mlrd ga yaqin kompyuter ulangan. 2008 y. - Internet ga 1,5 mlrd ga yaqin kompyuter ulandi. 2010 y. - Internet ga 2,095 mlrd dan ortiq kompyuter (The Royal Pingdom kompaniyasi izlanishlari bo‘yicha internetdan foydalanuvchilar soni 2 095 006 005 tani tashkil etgan) ulandi. 2012 y. - Internet ga 2,405 mlrd dan ortiq kompyuter (2 405 510 175 foydalanuvchi) ulandi. Internet dan asosan 7 yo‘nalishda foydalaniladi: 1) E-mail – elektron aloqa (pochta) 2) Chat - intraktiv suxbatlar (IRC tarmok yoki E-mail) 3) Ma’lumotlarni WWW (World Wide Web) yoki GOPHER yordamida izlash. 4) Ma’lumotlar bilan almashish USENET 5) Dasturlarni uzokdan boshkarish 6) Interaktiv uyinlar. 90- yillar INTERNET da xizmat tarmoqlari tashkil qilingan davr bo‘ldi. 1990 yili Bill Xilan, Elan Emtidj va Piter Deych ARCHIE programmasini ishlab chiqishdi. 1991 yili Bryuster Kaale WAIS programmasini tuzdi, Minnesota universitetida Pol Lindner va Mark Mak-Kayl tomonidan Gopher programmasi tuzildi. 1992 yilda Nevada shtati universitetida yaratilgan Veronica sistemasi ishga tushirildi va shu sababli tarmoqdagi kompyuterlar soni milliondan oshib ketadi. Ammo Internet ning 90-yillardagi rivojlanishiga asosiy sabab World Wide Web (Butun Dunyo Tarmog‘i) ning tuzilishi bo‘ldi. Uni birinchi nusxasini 1990 yilining noyabrida CERN (Yevropa atomni tekshirish markazi) xodimi Tim Berns-Li yaratdi, lekin 1992 yilgachi ishga tushi-rilmadi. 1993 yilda NCSA (National Center for Supercomputer Applications, Superkompyuterli Xisoblash Milliy Markazi) tomonidan Mosaic programmasi ishlab chiqarildi va shu yil oxiriga 200 ta WWW server ishga tushirilib WWW bo‘yicha axborot oqimi 1% ni tashkil qilgan. Internet va WWW bir xil emas. Internet butun dunyo kompyuterlar tarmoqlarining tuplamini belgilaydi va turli xil kompyuter xizmatlarini ko‘rsatadi. Bu - E-mail elektron pochta, Usenet telekonfirensiyalari, FTP ma’lumot fayillarini uzatish sistemasi, Telenet uzoqdan terminalga kirish sistemasi, Gopher sistemasi va Butun Dunyo Tarmog‘i - WWW. Demak WWW Internetning faqatgina bir qismidir. Lekin u juda tez rivojlanmoqda. WWW - Internet ning ommabop xizmat turidir. Unga ulanish uchun kompyuter bilan modem yetarlidir. Shuning uchun Butun dunyo tarmog‘i butun olam axborotlar ombori-kutubxonaga aylanib qoladi va u dunyoga yoyiladi. WWW da ma’lumotlar sahifalarda joylashadi. Bu sahifalarning egasi kim? Ular yirik korporasiyalar yoki kichik korxonalar , universitet va maktablar, tashkilotlar, jurnal va ruznomalar yoki oddiy shaxslardir. Bu sahifalarda turli-tuman ma’lumotlar joylanadi. Gipermantn bu matnni giperko‘rsatmalar yordamida tushuntirishdir. Ya’ni matndagi biror so‘z yoki atamani izoxlashda boshqa matn yoki sahifadan foylanish. Har bir Internet sahifasi o‘z tarmoq adresiga ega va AQShning Virdjiniya shtatida shu adreslar takrorlanmasligi uchun maxsus kompaniya mavjud. Bu URL (Universal Resorce Locators) adresi. URL adresi giperhujjatning nomi va joylanish katalogi, serveri, domeni va server turini ko‘rsatadi. URL adresi bir necha qismdan iborat. Har bir qismi nuqta bilan ajratiladi. URL adresning umumiy ko‘rinishi: sistema :// kompyuter(bo‘lim)_nomi . tarmoq(provayder yoki server)_nomi . yuqori_domen/faylgacha_to‘liq_yul(papkalar va fayl) Masalan: http://informatika.freenet.uz/bonus/music.html music.html –fayl nomi bonus - katalog freenet.uz – yuserver nomini ko‘rsatadi http: - ma’lumotlarni almashish koidalar sistemasini ko‘rsatadi (http –bu WWW, ftp – bu FTP, gopther –bu GOPHER sistemalari). FTP protokol yordamida biz Internet tarmoq orqali boshqa serverlardan ma’lumotlarni o‘zimiz kompyuterimizga ko‘chiramiz. FTP serverda faqat fayllar, Web serverda esa faqat giperhujjatlar saqlanadi. Giperhujjatlar bilan ishlash uchun bizga “Internet provodnik” dasturlar yoki brouzer dasturlar turi yordam beradi. Bularga Internet Explorer, Netscape Navigator boshqa dasturlar kiradi. Eng so‘nggi qismi - yuqori domen (birinchi darajali domen) deb nomlanadi va asosan mamlakatni ko‘rsatadi. U ikki harfdan iborat bo‘ladi, Internet tarmog‘ida mavjud bo‘lgan barcha elektron hujjat va ma’lumotlar ba’zasini giper bog‘lanishlar yordamida o‘zaro bog‘lab yagona informasion mu-xit kurish unga qulay informasion qidiruv tizimlarini tashkil qiladi. O‘zaro muloqat qilayotgan mijozlar o‘rtasidagi masofa qancha uzoq bo‘lsa shuncha ko‘p aloqa vositasi ishtirok etadi va aloqa narxi ham oshib ketadi. Internet da muloqat amalga oshirilsa , aloqa kanali ham unda ishtirok etuvchi birop bir texnik vosita ham manopol egallamaydi. Buning sababi Internet tarmog‘ida o‘rnatilgan uzatilayotgan so‘rov, xabar va ma’lumotlar bir necha mayda bo‘laklarga ajratilgan "paketlar" ko‘rinishida amalga oshiriladi. Bu paketlar TCP (Transfer Control Protocol) paketlari deb ataladi. IP (Internet Protocol) sistemalararo ma’lumotlar uzatish usuli mijoz kompyuterga yetib kelgan TCP paketlar yagona bir hujjatga yig‘iladi. 2. Provayder. Brouvzer. Internet Explorer brouvzeri. Internet provayderi haqida ma’lumot Internet xizmati "Internet provayderlari" yordamida aloqa kanallari orqali amalga oshiriladi. Aloqa kanallari sifatida telefon tarmog‘i, kabel ka nallari, radio va kosmos aloqa tizimlaridan foydalaniladi. Provayder - bu xizmat ko‘rsatish tashkiloti. Agar biron bir mahalliy tarmoq bevosita tarmoqka ulangan bulsa u holda mazkur tarmoqning xar-bir ishchi stansiyasi Internet ga ulanishi mumkin. Internet ga mustaqil ravishda ulangan kompyuter xam mavjud. Ularni xost-host kompyuter (raxbar) deb ata-shadi. Tarmoqqa ulangan xar bir kompyuter uz adresiga ega va uning yordamida jahonning istalgan nuqtasi bilan istalgan mijoz uni topa oladi. Uz domeni 1995 yil internet tarmog‘ida ro‘yxatga olindi. 1997 yildan boshlab O‘zbekistonda internet provayderlari xizmat ko‘rsata boshladi. Hozirgi kunda O‘zbekistonda 900 dan ziyod internet provayderlari, internet xizmatlari, rasmiy operatorlar ishlamoqda. Ba’zi provayderlarning nomi va sahifa manzilini keltiramiz. UzPAK - www.uzpak.uz , Sarkor-telecom – www.sarkortelecom.uz , UzNet - www.uznet.uz , Buzton - www.buzton.com , www.tps.uz, www.intal.uz, www.rol.uz, www.uzscinet.uz, www.dostlink.uz. 2001 yilda O‘zbekistonda dastlabki internet sahifasi ishga tushdi. O‘zbekistondagi internetdan foydalanuvchilar sonining oshib borishini Prezidentimizning ma’ruzalarida keltirilgan quyidagi ma’lumotlar bo‘yicha aniqlash mumkin. “Ma’lumki, hozirgi vaqtda qishloqlarimizda an’anaviy maishiy xizmatlar bilan bir qatorda zamonaviy telekommunikatsiya tizimlari, xususan, internet, uyali aloqa, ya’ni mobil telefon aloqasi, kompyuterda turli xizmatlar ko‘rsatishni o‘z ichiga oladigan yangi servis shoxobchalari jadal rivojlanmoqda. Bugungi kunda qishloq joylarda uyali aloqa xizmati abonentlari soni 5 millionga yetgani, bu esa mamlakatimiz bo‘yicha umumiy ko‘rsatkichning 30 foizini tashkil etayotgani va ushbu raqam tez sur’atlar bilan o‘sib borayotgani ham shundan dalolat beradi. Shu bilan birga , qishloq hududlarida yangi texnologiyalar asosida kommunal xizmatlar uchun ekspress to‘lovlarni qabul qiladigan 3 mingta shoxobcha tashkil etildi. Ayniqsa, joriy yilda 4 ming 200 ta qishloq maktabi, takror aytaman, faqatgina qishloqda joylashgan maktablar internet tarmog‘iga ulangani bu sohada amalga oshirgan jiddiy ishlarimiz qatoriga kiradi.” (2009 yil, 5 dekabr) “Yurtimizda Internet tizimidan foydalanuvchilar safi jadal sur’atlar bilan kengayib bormoqda. Bugungi kunda ularning soni 6 milliondan ortib ketgani ham buni tasdiqlab turibdi” (2010 yil, 12 noyabr) “Shu bilan birga, zamonaviy axborot va kompyuter texnologiyalari, raqamli va keng formatli telekommunikatsiyalar, internetni nafaqat maktab, litsey, kollej va oliy o‘quv yurtlariga, balki har bir oilaga joriy qilish harakatlari bugungi kunda tobora kuchayib bormoqda. Aynan zamonaviy aloqa va axborot texnologiyalari tizimini keng ko‘lamda rivojlantirish mamlakatimiz va jamiyatimizning taraqqiyot darajasini ko‘rsatadigan mezonlardan biri bo‘lib xizmat qiladi. Joriy yilda bu borada amalga oshirilgan ishlar natijasida bugungi kunda yurtimizda 6 million kishi internetdan foydalanmoqda, ularning yarmini mobil aloqa orqali internetdan foydalanuvchilar tashkil etadi.” (2010 yil, 7 dekabr) “Aholining internet tarmog‘idan foydalanish imkoniyati kengayib borayotganini albatta ijobiy baholash lozim. 2010 yilda internet xizmatidan foydalanuvchilar soni 1,4 barobar ko‘paydi va 6,6 million kishidan oshdi.” (2011 yil, 21 yanvar) “Yil davomida aloqa va axborotlashtirish xizmatlari hajmining 41,6 foizga o‘sganini bugungi kun talablariga javob beradigan ijobiy tendensiya sifatida baholash lozim. Bu ko‘rsatkich, avvalo, mobil aloqa va Internet tarmog‘i xizmatlaridan foydalanadigan abonentlar sonining o‘sishi hisobidan ta’minlandi. Bunda hisobot yilida aholi uchun Internet xizmatlaridan foydalanish tariflarini 22 foizga kamaytirish bo‘yicha ko‘rilgan chora-tadbirlar muhim ahamiyat kasb etdi. Hozirgi kunda mamlakatimiz aholisining 8 millionga yaqini Internet tarmog‘idan faol foydalanmoqda.” (2012 yil, 19 yanvar) Internet tezligi va sifati Provayderga bog‘liq. Provayderni tanlashda quydagilarni xisobga olamiz:  Provayder kanday tarmoqdan foydalanadi.  Domen ochish imkoniyati.  Bog‘lanish va ma’lumotlarni uzatish tezligi.  Kushimcha xizmatlar ruyxati va ularning baxosi. Agar biron-bir mahalliy tarmoq bevosita Internet ga ulangan bulsa, u holda maskur tarmoqning xar-bir ishchi stansiyasi Internet ga ulanishi mumkin. Internet ga mustaqil ulangan kompyuter xam mavjud. Server - bu boshqa kompyuter va dasturlarga xizmat ko‘rsatadigan kompyu ter yoki dasturdir. Kompyuterlarga uzining fayllaridan ruxsat beruvchi kom pyuter server hisoblanadi. Bitta kompyuterda bir nechta server ishlashi mumkin. Hozirgi kunda Internet ning WWW xizmati kundan kunga rivojlanib mukammal ma’lumotlar manbasiga aylanib bormoqda. Internet ning bu xizmat turlaridan foydalanish uchun avvalo mijoz kompyuterlarida shunday imkoniyatlarni yaratib beruvchi maxsus dastur ta’minoti bo‘lishi zarur. Bunday dastur ta’minoti brauzerlar deb ataladi. Eng birinchi Brauzer CERN (Yevropa fizika tadqiqotlari markazi) xodimi Tim Berner tomonidan kashf qilingan Mosaic brauzeridir. Dunyoda eng ko‘p foydalaniladigan Brauzerlar Netscape Communication va Internet Exploler hisoblanadi. Brauzerlarni asosiy talablardan biri, bu web sahifalarini qaysi texno - logiya yordamida ishlatishidan hamda qaysi dasturlash tilida yozilganidan qat’iy nazar undan to‘liq foydalanish imkoniyatini berish. Netscape Navigator bu Web Brauzerlari bo‘lib, uning yordamida World Wide Web da butun dunyo bo‘ylab sayoxat qilish, butun dunyo bo‘yicha tarkalgan va yaxlit holda ishlayotgan o‘zida turli hujjatlar, audio va vedio kliplar, grafikalar tijoratlarning malumotlar mujassamlashtirilgan va Internet ulangan kompyuterlar - Web serverlardan foydalanish imkoni bor. 1.2.Int е rn е tda ma'lumotlarning ruxsatsiz tarqalishi va ularni bartaraf etish usullari Hozirgi vaqtlarda mavjud axborot tizimlarida juda katta hajmda maxfiy axborotlar saqlanadi va ularni himoyalash eng dolzarb muammolardan xisoblanadi. Masalan, birgana AQSh Mudofaa vazirligida ayni chog’da 10000 kompyut е r tarmoqpari va 1,5 mln kom-pyut е rlarga qarashli axborotlarning aksariyat qismi maxfiy ekanligi hammaga ayon. Bu kompyut е rlarga 1999 yili 22144 marta turlicha hujumlar uyushtirilgan, ular-ning 600 tasida P е ntagon tizimlarining vaqgincha-lik ishdan chiqishiga olib k е lgan, 200 tasida esa maxfiy bo’lmagan ma'lumotlar bazalariga ruxsatsiz kirilgan, va natijada P е ntagon 25 milliard AQSh dollari miqdorida iqtisodiy zarar ko’rgan. Bunaqa hujumlar 2000 yili 25000 marta amalga oshirilgan. Ularga qarshi kurashish uchun P е ntagon tomonidan yangi t е xnologiyalar yaratishga 2002 yili Carnegie Mellon univ е rsit е tiga 35,5 mln. AQSh dollari mikdorida grant ajratilgan. Ma'lumotlarga qaraganda, har yili AQSh hukumati kompyut е rlariga o’rtacha hisobda 250—300 ming xujum uyushtiriladi va ulardan 65 %i muvaffaqiyatli amalga oshiriladi. Zamonaviy avtomatlashtirilgan axborot tizimla-ri — bu taraqqiyot dasturiy-t е xnik majmuasidir va ular axborot almashuvini talab etadigan masalalarni е chishni ta'minlaydi. K е yingi yillarda foydalanuv-chilarning ishini е ngillashtirish maqsadida yangiliklarni tarqatish xizmati USENET-NNTP, multim е dia ma'lumotlarini INTERNET-NTTR tarmog’i orqali uzatish kabi protokollar k е ng tarqaldi. Bu protokollar bir qancha ijobiy imkoniyatlari bilan birga anchagina kamchiliklarga ham ega va bu kamchiliklar tizimning zaxiralariga ruxsatsiz kirish-ga yo’l qo’yib b е rmoqtsa. Masalan, AQSh Axborotni himoyalash milliy assotsiatsiyasi a'zosi Devid K е nn е di (David Kennedy)ning ma'lumotiga ko’ra, Buenos-Ayr е sda yashovchi 21 yoshli Julio S е zar Ardita qo’lga olingan. Buning sababi esa Ardi- taning AQSh harbiy d е ngiz kuchlari , NASA hamda AQSh, Braziliya, Chili, Kor е ya, M е ksika, Tayvan univ е rsi-t е tlari kompyut е r tizimlariga hujumlar uyushtirgan-ligi va ularga ruxsatsiz kirganligidir. Axborot tizimlarining asosiy ta'sirchan qismlari quyidagilar: INTERNET tarmog’idagi s е rv е rlar. Bu s е rv е rlar: dasturlar yoki ma'lumotlar fayllarini yo’q qilish or-qali; s е rv е rlarni haddan tashqari ko’p tugallanmagan jarayonlar bilan yuklash orqali; tizim jurnalining k е skin to’ldirib yuborilishi orqali; brouz е r — dasturlarini ishlamay qolishiga olib k е luvchi fayllar-ni nusxalash orqali ishdan chiqariladi ; ma'lumotlarni uzatish kanallari — biror-bir port orqali axborot olish maqsadida yashirin kanalni tashkil etuvchi dasturlar yuboriladi; ma'lumotlarni t е zkor uzatish kanallari — bu kanallar juda ko’p miqdorda h е ch kimga k е rak bo’lmagan fayllar bilan yuklanadi va ularning ma'lumot uza-tish t е zligi susayib k е tadi; yangiliklarni uzatish kanallari — bu kanallar eskirgan axborot bilan to’ldirib tashlanadi yoki bu kanallar umuman yo’q qilib tashlanadi; axborotlarni uzatish yo’li — Internet tarmog’ida yangiliklar pak е tining marshruti buziladi; JAVA brouz е rlari — SUN firmasi yaratgan Java tili imkoniyatlaridan foydalanib, appl е tlar (app1 е tz ) tashkil etish orqali ma'lumotlarga ruxsatsiz kirish mumkin bo’ladi. JAVA — appl е tlari tarmoqtsa avtomatik ravishda ishga tushib k е tadi va buning natijasida foydalanuvchi biror-bir hujjatni ishlatayotgan payt-da haqiqatda nima sodir etilishini h е ch qachon ko’ra bilmaydi , masalan, tarmoq viruslarini tashkil etish va JAVA-appl е tlari orqali viruslarni jo’natish mum-kin bo’ladi yoki foydalanuvchining kr е dit kartalari raqamlariga egalik qilish imkoniyati vujudga k е ladi. AQSh sanoat shpionajiga qarshi kurash assotsia-tsiyasining t е kshirishlariga asosan kompyut е r tarmoq-lari va axborot tizimlariga hujumlar quyidagicha tas-niflanadi: 20% — aralash hujumlar; 40% — ichki hujumlar va 40% — tashqi hujumlar. Juda ko’p hollarda bunaqa hujumlar muvaffaqiyat-li tashkil etiladi. Masalan, Buyuk Britaniya sanoati, kompyut е r jinoyatlari sababli, har yili 1 mlrd funt st е rling zarar ko’radi. D е mak, yuqorida olib borilgan taxlildan shu narsa ko’rinadiki, hozirgi paytda kompyut е r tarmoqpari juda ko’p ta'sirchan qismlarga ega bo’lib, ular orqali axborotlarga ruxsatsiz kirishlar amalga oshirilmoqda yoki ma'lumotlar bazalari yo’q qilib yuborilmoqtsa va buning natijasida insoniyat mlrd-mlrd AQSh dollari miqtsorida iqgisodiy zarar ko’rmoqtsa. El е ktron pochtaga ruxsatsiz kirish. Internet tizimidagi el е ktron pochta juda ko’p ishlatilayotgan axborot almashish kanallaridan biri hisob-lanadi. El е ktron pochta yordamida axborot almashuvi tarmoqtsagi axborot almashuvining 30%ini tashkil eta-di. Bunda axborot almashuvi bor-yo’g’i ikkita protokol: S МТР (Simple Mail Transfer Рго t осо 1) va ва РОР -3 ( Ро st О ffice Рго t осо 1)larni ishlatish yordamida amalga oshiriladi. РОР -3 multim е dia t е xnologayalarining rivojini aks etgiradi, SMTP esa Arrganet pro е kti darajasida tashkil etilgan edi. Shuning uchun ham bu protokollarning hammaga ochikligi sababli, el е ktron pochta r е surslariga ruxsatsiz kirishga imkoniyatlar yaratilib b е rilmoqtsa: SMTP s е rv е r — dasturlarining nokorr е kt o’rnatilishi tufayli bu s е rv е rlardan ruxsatsiz foydalanilmoqtsa va bu t е xnologiya «spama» t е xnologayasi nomi bilan ma'lum; - el е ktron pochta xabarlariga ruxsatsiz egalik qilish uchun oddiygana va samarali usullardan foydalanilmoqtsa , ya'ni quyi qatlamlarda vinch е st е rdagi ma'lumotlarni o’qish, pochta r е surslariga kirish pa-rolini o’qib olish va hokazolar. Spam bilan kurashish usullari. Informatsion va kommunikatsion tеxnologiyalari jadal rivojlanishi, yaxshi natijalar bеribgina qolmay, balki, yomon ham bеrayapti, ulardan biri SPAMdir. Spam – bu rеklama xaraktеriga ega bo’lib, axborotlarni ommaviy jo’natma yo’li bilan qonunsiz tarqatiladi. Spamning aniq b е lgilarini aniqlovchilarni ichida quyidagilarni ko’rsatish mumkin. 1. Jo’natma ommaviy xaraktеrga egaligi. 2. Sizning manzilingizni olingan manba ko’rsatilmaganligi. 3. Rеklamaning aniq, to’la-to’kisligi. 4. Kеchirimning yo’qligi. 5. Qaytadan manzilning noto’g’riligi va yo’qligi. Qanday maqsad bo’lishdan qat'iy nazar, jo’natuvchining maqsadi axborotlarni maksimal (ko’p) manzilgoxlarga е tkazishdan iboratdir. Bunday vaziyatlarda spam е r (jo’natma uchun pul olganidan) va uning buyurtmachisi (o’zining tovarlarini qandaydir qismini sotganidan( foyda qiladi (yutadi) Qolganlarning barchasi yutqazish holatiga tushadi. Bunda moliya tomoni emas, balki, uning ruxiy tomoni ahamiyatga ega bo’ladi. Yuz va minglab xatlar yoki kata fayllar bilan k е ladigan spamlar Int е rn е t- provayd е r xizmatlari uchun s е zilarli chiqimlarni talab etadi. Bundan tashqari, to’xtovsiz oqim bilan ch е tdan k е layotgan xatlarning ko’pligi noxush holatlarni k е ltirib chiqaradi. (asab buzilishi). Spam faqat oluvchilarga yomon bo’lib qolmaydi: balki inson yoki tashkilotga bo’lgan hurmat yo’qoladi va uzoq vaqt yomon fikr saqlanib qoladi. Shuning uchun spam bilan bir kunlik kompaniyalar foydalanadilar , chunki ularning maqsadlari qisqa vaqt davomida kam chiqimlar bilan o’z tovarlarini sotib zimdan yo’qolishidir. Provayd е rlarning kommunikatsion uskunalar va tarmoqni yualash muammosini ham hisobga olish k е rak. Pochta qutilarining to’lib k е tish extimoli bo’lishi mumkin. Е vropa komissiyalarining tadqiqot o’tkazish bo’yicha Int е rn е t foydalanuvchilariga yiliga 10 mlrd. е vro to’g’ri k е ladi. Spama – t е xnologiyasi sodda va samaradorlidir. Buyurtmachilarni variantlarni tanlash imkoniyatlari quyida ko’rsatilgan. (6.12 – расм ) Tashkilot tarmoqda r е klama aktsiyasini o’tkazishni qaror qabul qiladi 6.12 - расм . Spam tehnologiyasi El е ktron pochta qutilari egalaridan baza ma'lumotlarni sotib oladi Int е rn е tda va pochta s е rv е rllari bilan shaxsiy kirish bilan foydalanish Eng muhimi el е ktron adr е slar orqali baza ma'lumotlarni yuborishdir. Adr е slarni to’plash Int е rn е t bo’ylab sayoxat qilayotgan maxsus dasturlar yordamida bajariladi va istalgan ma'lumotlar E-mail shabloni bo’yicha yig’iladi. Jo’natmalar qoida bo’yicha anonim yoki shaxsiy pochta s е rv е rlaridan yuboriladi, qayta adr е slar b е gona yoki yolg’on bo’ladi, l е kin to’g’ri adr е slar ham bo’lishi mumkin.Informatsion xavfsizlik bo’yicha normativ qonuniy yoki yuridik , tashkiliy yoki administrativ, shuningd е k dasturiy-t е xnik usullari bilan spamga qarshi kurashish yo’lga qo’yildi.Yuridik usul spamga qarshi samaradorligi bilan eng yaxshi usul hisoblanadi - spam qarshi xarakt е rli bo’lib, qonun tomonidan kuzatiladi. Qonun faqat qog’ozda qolib k е tmasligi va o’z ta'sirini ko’rsatish uchun t е rminalogiya bo’yicha bajaruvchi xokimiyat m е xanizmning javobgarligi ostida qonun bazasini ishlab chiqish k е rak. Bajaruvchi xokimiyat m е xanizmi rivojlangan, va qayta ishlangan, shuningd е k ch е t el nazorat xizmatlari bilan koordinatsion xarakatda.Tashkiliy usullar eng soda usul hisoblash, el е ktron manzillarning spamali bazalariga tushmaslik uchun quyidagi el е m е ntlar, qoidalarga rioya qilishi k е rak: Asosiy el е ktron manzilingizni saqlash ingiz , u to’g’risida faqat ishonchli partn е rlar bilish k е rak. 1. Pulsiz pochta s е rv е rlarida ikkilamchi masalalar uchun qo’shimcha adr е slarni o’zingiz ochishingiz k е rak. 2. Pochta qutisining nomini tanlashda qat'iy parolni barpo etishda quyidagi birn е chta alfavitlarning b е lgilaridan foydalanish (raqamlar, lotin alifbosi, b е lgilar) 3. Konf е r е ntsiyalarda, forumlarda, e'lon taxtalarida faqat ikkinchi darajali adr е sni qo’llash. 4. Turli yutuqlarga, lotor е yalarga va prizlarga extiyotlik bilan qarash. 5. Int е rn е t r е surs egalari saytning b е tida o’z manzilini qoldirish mumkin emas. K е luvchilar (uchun muloqot qilishga alohida sayt b е tini ajratish k е rak. Dasturiy t е xnik usullaridan filtr, el е ktron markalar va spamalarni yo’qotish bo’yicha bozor xizmati ajratilgan. Filtr bu pochta dasturini sozlash hisobiga qabul qilingan xatlarning krit е priyalari bo’yicha ajratish imkoniyatidir. Bir vaqtning o’zida bir n е chta qutilar bilan ishlaydigan va ularning har biriga o’zining antispam filtrlarini tuzish mumkin bo’lgan The Bat filtr dasturi tarqatilgan. Uni o’rnatish, standartli ( m е nyu yahik- sortirovhik soobh е niy – knopka Sozdat – Ustanovka)(M е nyu Quti – xabarlar guruxlovchisi- tugma Barpo etish – o’rnatish). The Bat v е rsiyasiga tashqi filtrlarni (masalan , Bayes It) ulash imkoniyati tug’ildi. Pochta qutilarni sozlash bo’yicha k е ng sp е ktrda pulli (to’lovli) va pulsiz (to’lovsiz) pochta s е rv е rlari tashkil etadi. Filtrlar, quyidagi sx е ma bo’yicha ishlaydilar. Barcha pochtani tanish (aniq) tashkilot va aniq oluvchi odamlardan o’tkazadilar, ammo barcha pochtaning aniq bo’lmagan manzillarini alohida papkaga filtrlaydilar. Birinchi marta xat yuboruvchilar xat matniga yoki xat mavzusiga ma'lum kombinatsiyani kiritishlari lozim. Bu pochta dasturi uchun alohida paroli bo’lib xizmat qiladi. Bunday xatlarni filtrlash k е rak emas. Agar xat spam е rdan k е lsa, u holda u xat spam bilan papkaga tushadi va qaytadigan manzil bo’yicha avtomiatik tarzda javob b е riladi. Bu usul doimiy muloqot doirasidagi odamlar uchun to’g’ri k е ladi, chunki ularga notanish odamlardan kamdan-kam xat k е ladi. El е ktron - spamni muammosini е chish tamoyili juda oson bo’lishi mumkin. Uni “pochta markalarini el е ktron qaytarish” usuli kabi talqin etish mumkin. Har bir E- mail noaniq adr е sat xabariga qimmat bo’lmagan el е ktron «pochta markasi” b е riladi. Bu marka b е lgi bo’lib hisoblanadi. Agar xat oluvchi , olingan xabarni spama d е b hisoblamasa bu marka jo’natuvchiga yuboriladi. “El е ktron markalar “Qaytariluvchi” bo’lishi yoki ko’p marta ishlatilishi mumkin. Bu holda spam foyda oluvchi forma kabi qulay emas bo’lib qoladi. Spamni yo’qotish bo’yicha bozor xizmatining g’oyasi Int е rn е t-provayd е r darajasida antispam, xizmatini samarali etishdir. Provayd е rlar bilan antispam o’rtasidagi o’zaro hisob kliringli palatalarga o’xshash tuziladi. Har bir provayd е r oldin zalog summasini kiritadi, k е yin oddiy moliya asboblarini ko’plab yig’ish (to’plash) usulida hisob qiladi. Shuni xulosa qilib aytish mumkinki, SPAM, global tarmoqni nihoyatda rivojlanishi va nazorat qilaolmaslik natijasidir. Spamning samarali vositasi – uni iqtisodiy yaroqsiz qilib qo’yish. Ammo bu spamni bartaraf etish, muammosini xayotga tadbiq etish imkoni yo’q, chtsnki tarmoqlarni nazorat qilib bo’lmaydigan bo’lib qoldi. Shu jumladan, bu muammo global tarmoqlarni nazorat qilish natijasida е chimini topish mumkin. II-BOB . IJTIMOIY TARMOQLARNING YOSHLAR TARBIYASIGA SALBIY TA’SIRI VA ULARNI BARTARAF QILISH 2.1."Ijtimoiy tarmoqlar yoshlar tarbiyasiga salbiy ta’siri "Ijtimoiy tarmoqlar yoshlar tarbiyasiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi" Bugungi kunda internetdagi ijtimoiy tarmoqlar ayniqsa yoshlar orasida ommalashib bormoqda. Yurtimizda internetdan foydalnuvchilarning aksariyati "Odnoklassniki.ru", "Feysbuk", "V.kontakte", "Moymir" kabi tarmoqlarda o‘z profillariga ega. Biroq keyingi yillarda mazkur tarmoqlarning yoshlar tarbiyasiga salbiy ta’sir ko‘rsatayotgan jihatlari ham ko‘zga tashlanayotgani ko‘pchilikni tashvishga solmoqda. So‘rovnomani o‘tkazishdan maqsad ham mazkur masala yuzasidan o‘quvchilarimizning fikrlarini o‘rganish edi. Bir hafta davomida 110dan ortiq ishtirokchi "Internetdagi ijtimoiy tarmoqlar yoshlar hayotida qanday o‘rin tutadi?" so‘rovnomasiga o‘z munosabatlarini bildirishdi. Qizig‘i shundaki, o‘quvchilarning 32 foizi ushbu tarmoqlar do‘stlar orttirish, manfaatli tanishuvlar uchun kerak degan fikrni ma’qullagan bo‘lsa, yana shuncha foydalanuvchi tarmoqlarning yoshlar tarbiyasi va odob-axloqiga salbiy ta’sir ko‘rsatayotganini tan olgan. Demak, bugun ijtimoiy tarmoqlar qanchalik ommalashmasin, uning salbiy oqibatlarini ko‘ra bilayotganlar safi ham oshib bormoqda. So‘rovnomaning to‘liq natijasi bilan tanishing: Savol: Internetdagi ijtimoiy tarmoqlarning yoshlar hayotida qanday o‘rin tutadi? 1. Do‘stlar orttirish va manfaatli tanishuvlarga yordam beradi - 32 (26.9%); 2. O‘z fikrini erkin bildirish imkoniyatini beradi - 24 (20.2%); 3. Yoshlar tarbiyasi va odob- axloqiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi - 32 (26.9%); 4.G‘araz niyatli shaxslarning o‘z manfaati yo‘lida foydalanishi uchun bir vosita - 10 (8.4%); 5. Bekorchilikdan boshqa narsa emas - 21 (17.6%). Eslatib o‘tamiz, "Darakchi" gazetasining shu hafta nashrdan chiqadigan 16- sonida jurnalist Gulnoza Alimovaning "Sotsial tarmoqlar virtual narkotikmi yoki ommaviy madaniyatning yangi bosqichi?" deb nomlangan maqolasi chop etiladi. Muallif mazkur maqolada ijtimoiy tarmoqlarning bugungi kunda yoshlar hayotida tutgan o‘rni haqida keng mushohada yuritadi. O‘tkazib yubormang. Ijtimoiy tarmoqlar va jamiyat Изо Hozirgi globallashuv jarayonida va jahonda olamshumul o‘zgarishlar sodir bo‘layotgan bir paytda biz nafaqat aniq bir inson, balki butun jamiyat hayotiga o‘z ta’sirini o‘tkazib kelayotgan axborot texnologiyalarining ajoyib ixtirolaridan biri bo‘lmish sotsial tarmoqlarni chetlab o‘tolmaymiz. Joriy vaqtda sotsial tarmoqlar deyarli butun dunyoni qamrab olgan. Ayniqsa, yosh avlod juda ham sotsial tarmoqlarni yaxshi ko‘radi. Kimga internetda o‘z rasmlarini qo‘yish, olis masofadagi do‘stlar va qarindoshlar bilan gaplashish, o‘yinlar o‘ynash, musiqa tinglash va so‘nggi yangiliklardan xabardor bo‘lish, statuslarni tinmay o‘zgartirish yoqmaydi deysiz? Agar biz sotsial tarmoqlar soniga va ularning turlariga e’tibor qaratadigan bo‘lsak, ularning hammasini yoritishda bu maqola ojizlik qiladi. Keling biz eng mashhur sotsial tarmoqlar va ularga qancha foydalanuvchi a’zo bo‘lganligiga bir nazar tashlaylik: Facebook –750 million, Twitter – 200 million, Qzone – 480 million, Odnoklassniki.ru – 100 million, V kontakte – 135 million va hokazo. Mana ko‘rib turganingizdek, shu raqamlar insoniyatning qanchalik sotsial tarmoqlar ichiga kirib ketayotganligidan dalolat bermoqda. Tabiiyki, sizda savol paydo bo‘lishi mumkin: bu yaxshimi yoki aksinchami? Albatta, ko‘pchilik bu tarmoqlarni ma’qullaydi va unga ijobiy baho beradi. Chunki, hozir sotsial tarmoqlar bo‘sh vaqtni o‘tkazishning eng yaxshi vositasi hisoblanadi. Endi esa, keling, sotsial tarmoqlarnig bizning hayotimizga, dunyoqarashimizga, ongimizga, aql-u shuurimizga va sog‘lig‘imizga qanday ta’sir etishi haqida fikr yuritaylik. Internetning zo‘r berib rivojlanishi bilan odamzod borgan sari me’yorni unutib, uning girdobiga bexosdan tortilmoqda. Axir biz bir muhim narsani esdan chiqarmasligimiz darkor: real hayot boshqa, virtual hayot boshqa. Biz kundalik hayotda odamlar bilan jonli muloqotda bo‘lamiz, jonli fikr almashinamiz va o‘zimizga kerakli bo‘lgan xulosalarni chiqaramiz. Virtual hayot esa insonni tamomila dunyoqarashi va ongini o‘zgartirib yuborishi mumkin. Keling, aynan shuni sotsial tarmoqlar misolida ko‘raylik. Hozirda sotsial tarmoqlarning PR faoliyati va reklamasi juda rivojlanmoqda. Hatto 2010 yili amerikalik rejisser Devid Fincherning Facebook sotsial tarmog‘i asoschisi Mark Tsukerberg haqidagi “Sotsial tarmoq” nomli badiiy filmi suratga olindi. Hozirgi zamonda ko‘p yoshlar o‘z vaqtlarini sotsial tarmoqlarda o‘tkazishadi. Ular hatto darslarini, uy yumushlarini va o‘z rejalarini ham yodidan chiqarib yuborishadi. Bu esa, sotsial tarmoqlarga qaram bo‘lishdan boshqa hyech gap emas. Yoxud boshqacha so‘z bilan aytadigan bo‘lsak, bu – psixologik qaramlikdir. Internet olamida sayyohat qilar ekansiz, ba’zilarning erta-yu kech “Online”, “V seti”, “Gotov k ob щ yeniyu” kabi statuslarini ko‘rasiz. Ushbu odamlar bamisoli sotsial tarmoqlarda “yashashadi”. Ular uchun virtual hayot muammolari va tashvishlari har narsadan, jumladan real hayotdan ustun turadi. Bizning fikrimizcha, bu tendentsiya salbiy oqibatlarga olib kelishi mumkin. Chunki inson sotsial tarmoqlarda bo‘lar ekan, u o‘z hayotini faqat shu tarmoqlar orqali ko‘radi, xulosalarni tarmoq nuqtai nazaridan va ulardagi a’zolar fikrlaridan chiqaradi, uning dunyoqarashi shu tarmoq doirasida shakllanadi, xullas bunday insonlaring ongi faqat bir olamda yashaydi. Inson real hayotidagi kamchiliklarini, siqilishlarini va muvaffaqiyatsizliklarini tarmoqda qoplashga intiladi. Rasmlar va ularga berilgan sharhlar, yangi do‘stlar, yorqin lavhalar va tarmoqlararo uyushmalar odamni to‘lqinlantiradi. Internet ularning fikrlashini butunlay o‘zgartirib yuboradi. Undan tashqari sotsial tarmoqlar g‘arazgo‘y odamlarning yovuz maqsadlariga xizmat qilishlari mumkin. Masalan, tarmoqqa qo‘yilgan axborot va xabarlar boshqalar tomonidan o‘g‘irlanishi, buzilishi va boshqa tarmoq a’zolariga yuborilishi mumkin. Yoki firibgarlar qalbaki rasmlar va yolg‘on ma’lumotlar bilan o‘z maqsadlariga erishishlari mumkin. Hatto sotsial tarmoqlar butun boshli qotilliklar, isyonlar, urushlarga sabab bo‘lishi mumkin. Masalan, zamonaviy fanda “informatsion urush” degan atama mavjud. Informatsion urush sotsial tarmoqlarda juda qo‘l kelishi mumkin. Ana endi hozirgi vaqtdagi voqyealar bilan sotsial tarmoqlarin bog‘laylik. Ma’lumki, 2011 – yilning boshi butun jahonning diqqat – e’tiboriga sazovor bo‘lgan “arab inqiloblari” yoki “arab bahori” nomli voqyealar bilan boshlandi. Tunisda boshlangan davlat to‘ntarishi zanjirli reaktsiya bo‘ylab Misr, Liviya, Suriya, Iordaniya, Yaman va boshqa arab davlatlariga tarqaldi. Bu to‘ntarishlarga ahamiyat beradigan bo‘lsak, harakatlarni boshlaganlar 18 – 35 yoshlardagi fuqarolar edi. Ya’ni, ular ham sotsial tarmoqlar ta’siri ostida bo‘lib qolib, ularning boshqa o‘lkalardagi do‘stlari qanday yashayotganligini ko‘rib o‘z hayotlarini tubdan o‘zgartirishga ahd qilishdi. Masalan, Misrdagi tartibsizliklar “Tvitter inqilobi” degan nomni oldi. Qarangki, sotsial tarmoq qanchalik jamiyat hayotiga va davlat siyosatiga o‘z ta’sirini o‘tkaza oldi. O‘ylashimizcha, bu dalil sotsial tarmoq ta’siriga tushgan yangi fuqarolik jamiyati shakllanishinig boshlanishidir. Yaqindagina ommaviy axborot vositalarida biz bir xabarga duch keldik. Ma’lumki, Saudiya Arabistonida ayollarga transport vositasini haydash taqiqlanadi. Arab dunyosida bo‘layotgan voqyealarni kuzatib borgan Saudiya Arabistonidagi ba’zi ayol fuqarolar Facebook tarmog‘ida o‘z sotsial uyushmasini tuzishdi. Bu uyushmada ularni bir g‘oya birlashtirib turdi, ya’ni ular ayollarni avtomobil haydashga va barcha taqiqlarni yo‘q qilishga chaqirishgan. Yana bir misol. Shu yilning iyul oyida tinch Norvegiya aholisini larzaga solgan qo‘poruvchilik xarakati ham tarmoqda o‘z aksini topgan. 77 kishining shafqatsiz tarzda olamdan ko‘z yumishiga sababchi bo‘lgan Anders Breyvik ham o‘z rejalarini Facebook tarmog‘ida doimiy yoritib kelgan. Avgust oyining boshida, Angliya premyer – ligasi navbatdagi mavsumining ochilishini London shahrida yuz bergan o‘smirlarning to‘ntarishlari va tartibsizliklari kechiktirib qo‘yishiga ozgina qoldi. Ularning vandalistik harakatlari poytaxtni butkul xonavayron qilib tashlashi mumkin edi. Bunda ham sotsial tarmoqlar yoshlarga juda qulay vosita bo‘lib xizmat qildi. Ular o‘zlarining barcha ishlarini va rejalarini Facebook orqali amalga oshirishdi, bu esa ommaviy tartibsizliklarni markazlashtirilgan holda boshqaruv texnik vositasi sifatida tushuniladi. Ushbu isyonlarning tashkilotchilari tarmoqdagi ishtirokchilarga ko‘rsatmalar berib turishdi va yo‘l – yo‘riqlarni ko‘rsatishdi. Mana biz sotsial tarmoqlarning xususiyatlari haqida yorqin dalillar asosida mulohaza yuritdik. Biz sotsial tarmoqlarga qarshi emasmiz, biz faqatgina ularni real hayotimiz bilan farqi, ularni o‘zaro chalkashtirmaslik lozimligini aytib o‘tdik. Albatta, ulg‘ayib kelayotgan yosh avlod fan – texnika yutuqlaridan va axborot texnologiyalarining muvaffaqiyatlaridan foydalanishi kerak. Lekin dunyoda har narsa bilan foydalanishning o‘ziga yarasha me’yori mavjud va ularni suiste’mol qilmaslik lozim. O‘ylashimizcha, yoshlar bo‘sh vaqtini faqat sotsial tarmoqlarda o‘tirish bilan o‘tkazishlari noto‘g‘ri. Chunki, jonli, haqiqiy va real muloqot o‘rnini hyech narsa bosa olmaydi. Yoshlar kitob o‘qishlari, o‘z ustilarida ishlashlari hamda ijtimoiy faollikni oshirishlari lozim. Tarmoqdagi faollik hyech narsani belgilamaydi va inson to‘g‘risida haqqoniy bo‘lmagan ma’lumotlarni saqlashi mumkin. Maqolamizga yakun yasar ekanmiz, biz sotsial tarmoqlarning hayotimizga bo‘lgan ta’sirini rad etolmaymiz. Biz ongli ravishda sotsial tarmoq a’zosi bo‘la turib, real hayot va virtual hayotni farqlay bilishimiz lozim. Kun sayin jadal rivojlanib borayotgan axborot asrida zamonaviy texnika vositalaridan foydalanmaslikning yoki ularga murojaat etmaslikning hech bir iloji yo’q. Chunki, inson dunyoqarashining shakllanishida, ma’naviy olamining yanada kengayishida, ayniqsa kampyuter texnologiyasi asosiy vosita rolini bajarmoqda. Bu — bir tomondan quvonarli holat. Bugungi kunda, biz yoshlar, mana shunday katta imkoniyatlardan xohlagancha foydalanib, o’qish yoki ish davomida vaqtimizdan ancha unumli foydalanmoqdamiz. Hozirgi kun nuqtai nazar bilan qaraydigan bo’lsak, allaqachon global tarmoqqa aylanib ulgurgan internet o’zining tezkorligi chegara bilmasligi bilan ommaviy axborot vositalari orasida eng muhim sohaga aylanib ulgurdi. Unda faoliyat yuritayotgan ijtimoiy tarmoqlar: Kun.uz, Daryo.uz kabi saytlar orqali har soatda yurtimiz va jahonga oid eng so’ngi yangiliklardan boxabar bo’lib turamiz. Ammo… Shiddat bilan yuksalib borayotgan fan-texnika asrida,internet va ijtimoiy tarmoqlarining ijobiy jihatlari bilan bir qatorda uning yoshlar ma’naviyatiga, ularning yangiliklarga chanqoq ongiga salbiy ta’sirining ham guvohi bo’lyapmiz. Zimdan e’tibor bersak, internet kafelariga serqatnov yoshlar (ayniqsa o’smirlar) u yerga borishib, har xil buzg’unchi g’oyalar ruhidagi ur-sur, o’ldir-yondir komp’yuter o’yinlarini tomosha qilayotganligini, tuturuqsiz narsalar bilan vaqtlarini besamar o’tkazayotganligiga guvoh bo’lapmiz. Bunday yoshlarni biz internet imkoniyatlaridan to’laqonli, faqat bilim olish bilan mashg’ul deya ayta olamizmi? Eng achinarlisi, ayrim befarq ota-onalar farzandim internetda o’tirib, bilim olyapti, deb o’ylashadi. Shu o’rinda talabalarning ba’zi dars paytlarida qo’l telefonlari orqali internet saytlariga kirib, bemalol foydalanib o’tirishlariga munosabat bildirmoqchiman. To’g’ri talaba mustaqil izlanuvchi shaxs sifatida, bilimini ko’proq boyitishi, turli xil manbaalarga murojaat etishi yaxshi. Lekin dars hisobidan emas… chunki, harnarsaning ham o’z vaqt-soati bor, shu jumladan internetdan foydalanishning ham. Yaqinda yana bir atama tilimizda ishlatila boshlandi. Bu igromaniya tushunchasi. Hash-pash deguncha ommalashib ham ketmoqda. Qisqacha ta’rif beradigan bo’lsam, “Igromaniya” — bu komp’yuterdan o’rin olgan turli xil o’yinlarga mukkasidan ketishdir. Ruhshunoslarning ma’lumotlariga qaraganda, yoshlar buzg’unchi, destruktiv g’oyalarga qarshi mafkuraviy immunitet hali to’la shakllanmagani uchun o’qigan yoki ko’rgan ma’lumotlariga tez ishonishadi. Bunday hollarda yoshlarning ma’naviyatiga, ruhiyatiga salbiy ta’sirko’rsatadigan igromaniyani hech bir jihatdan oqlab bo’lmaydi. Kundalik hayotimizda har narsaning salbiy va ijobiy tomoni bo’lgani kabi zamonaviy texnika vositalaridan foydalanishda ham me’yorga amal qilmog’imiz zarur! 21 asr – axborot texnologiyalari taraqqiyoti asri. Bugungi kun taraqqiyotini jahon axborot tarmog‘i-internetsiz tasavvur qilish mushkul. Ma’lumki, internet-axborot va hujjatlarning o‘zaro almashinishini ta’minlaydigan kompyuter tarmoqlarini birlashtirgan xalqaro tizimdir. Internet keng imkoniyatlar eshigini ochdi. Uydan ko‘chaga chiqmay turib global tarmoq orqali dunyo kutubxonalari bo‘ylab sayr qilib, kurrai zaminning narigi chekkasida joylashgan oliy ta’lim muassasasining masofaviy (virtual) talabasi bo‘lish, hatto elektron xizmatlarni (matnlarni tarjima qilish, video va audiomahsulotlarni tayyorlab berish, kitob va risolalarni sahifalash va hokazo) shartnoma orqali bajarish, pul ishlab topish mumkin. Xullas, internetning ijobiy jihatlari bisyor. Ijtimoiy tarmoqlar yoki messennjerlarning qulayligi-chi? Onlayn konferensiyalar o‘tkazish, onlayn malaka oshirish, yaqinlar va tanish-bilishlar bilan tez, arzon video yoki audiomuloqot qilish. Mana shu jihatlari bilan internet keyingi paytlarda jozibadorlikda televideniye, radio va boshqa axborot vositalarini ortda qoldirmoqda. Lekin internet ko‘plab foydali jihatlari bilan birga salbiy oqibatlarini ham namoyon qilmoqda. Aholida ayniqsa yoshlarda   axborot iste’moli madaniyatining sustligi, turli xabarlar oqimidan kerakligini ajratib olishda bilim, malaka va ko‘nikmaning yetishmasligi ba’zilarning g‘arazli kimsa va oqimlar ta’siriga tushib qolishlariga, internet qaramligi kasalligiga yo‘liqishlariga sabab bo‘lmoqda. Xitoy Xalq Repspublikasida internetga qaramlik kasallik sifatida e’tirof etilib, uni davolovchi maxsus shifoxonalar tashkil etilgani so‘zimizning isbotidir. Global tarmoq natijasida yuzaga kelgan eng katta muammo, bu, albatta, qaramlik, tobelik kasalligidir. Yoshlarning ko‘p vaqtini inernetda o‘tkazishlari global muammoga aylanib ulgurgan. Bugun internet ayrim yoshlar uchun mashhur yozuvchi Xudoyberdi To‘xtaboyevning “Sariq devni minib” asari qahramoni Hoshimjon topib olgan sehrli qalpoqchadir. Umuman, internetga qaramlikning eng og‘ir jihati real olamni, insoniylik burchi va vazifalarini unutishdir. Inson haqiqiy hayotda yashashi, halol mehnat qilishi, ilm olishi, zimmasidagi vazifalarini sidqidildan bajarishi, elu yurtiga fidoyilik bilan xizmat qilishi, atrofdagilarga foyda keltirishi zarur. Internetda ko‘p vaqtini o‘tkazadigan insonning ruhiyatida mavhumlik va o‘z qobig‘iga o‘ralib olish holati kuzatiladi. Bu esa uni kelajakda “uchinchi kuchlar” tomonidan manqurtlashishi, zombilashtirilishi uchun zamiin yaratadi. Bugungi kunda buzg‘unchi guruhlar yoshlar ongiga ta’sir qilishda asosan internetdan foydalanayotganlari bejiz emas. Internetning yana bir salbiy jihati-kishilardagi xudbinlik, manmanlik, zamonaviy tilda ifoda etganda, egosentrizm illatining kuchayishiga sabab bo‘lishidir. Bugungi dunyo yoshlari-son jihatidan butun insoniyat tarixidagi eng yirik avloddir, chunki ular 2 milliard kishini tashkil etmoqda. Bugun internet madaniyati, virtual madaniyat, axborot madaniyati, ma’lumotlardan to‘g‘ri foydalanish madaniyati kabi tushunchalar hayotimizdan o‘rin egalladi. Yoshlarda internet olamida o‘z o‘rnini to‘g‘ri belgilash va foydalanuvchilar bilan to‘g‘ri muomala qilish, virtual olamdagi axborotlarni to‘g‘ri tahlil qilish malakasini shakllantirish davr talabidir. Hozirgi davrda Internet tarmog‘iga ulangan kompyuter, mobil telefonlari deyarli ko‘plab xonadonlarda mavjud. Bundan tashqari, yoshlar internet kafelarda ham tarmoqdan foydalana oladilar. Bugungi kunda axborot texnologiyalari jadal taraqqiy etishi va ijtimoiy-iqtisodiy hayotning barcha jabhalariga joriy etilishi sababli barcha uchun kompyuter savodxonligi dolzarb masalalardan biridir. Yoshlar ijtimoiy tarmoqlar kengayib borayotgan davrda o‘sib ulg‘aymoqda. Bu quvonarli hol albatta. Biroq har narsaning me’yori bo‘lmog‘i zarur. Yoshlar virtual olamning haqiqiy olam emasligini bilib borishlari shart. Ba’zan bolalar kattalar tomonidan nazoratsiz va ularning ruxsatisiz tarmoqqa tashrif buyurish imkoniga ega bo‘lib qoladilar. Bolalar va o‘smirlar Internet tarmog‘ida sayr qilarkan, ularga umuman kirish mumkin bo‘lmagan saytlarga duch kelishlari mumkin. Tabiiyki, bunday axborotlar qiziquvchan yoshlarni o‘ziga ko‘proq jalb etadi. Biror harakatni amalga oshirishda bolalarga qanchalik ruxsat etilmasa, ularda shunchalik yuqori darajada qiziqish uyg‘onishi barchaga ma’lum. Yoshlar tarmoqdagi nosog‘lom turmush tarzidan axborot beruvchi ayrim manbalarga duch kelsalar, yanada qiziqib, mazkur axborotlarga alohida e’tibor qaratishlari ehtimoldan xoli emas. Shu sababdan kattalar farzand tug‘ilgan kundan boshlab ulariga issiq choynak, qozonlarga yaqinlashish, pichoq, qaychi kabi o‘tkir uchli narsalarga tegish mumkin emasligini onglariga singdirganlari kabi, tarmoqdagi axborotlar ham xavfli ekanligini tushuntirishlari, ularda axborotlardan to‘g‘ri foydalanish salohiyatlarini shakllantirishlari zarur. Albatta, Internet tarmog‘i manbalari zamonamiz o‘smirlari bilim doirasini, dunyoqarashini kengaytirishi bilan ayrim jihatlariga ko‘ra ularning tarbiyasiga nafaqat salbiy, balki xavfli ta’sir ko‘rsatishi ham mumkinligini unutmasligimiz zarur. Yaqindagina ota-onalar yoshlarning kompyuter o‘yinlariga berilib, ularga bog‘lanib qolishlari xavfidan cho‘chib, oldini olishga harakat qilgan bo‘lsalar, hozirgi vaqtda esa bu xavfga yana ijtimoiy tarmoqlar xavfi ham qo‘shildi. Internet — bu deyarli barcha qiziqishlarni qondirish makonidir. Ba’zan tarmoqda ayrim axborotlarni izlab o‘tirishning ham hojati bo‘lmaydi, ular har yerda o‘zlari taqdim etilaverishi sababli osongina erishish mumkin. Shunday ekan undagi ba'zi bir xavflarning oldini olish maqsadida quyidagi tavsiyalarga e'tibor qaratish zarur: 1. Farzandingiz tarmoqdan foydalanmoqchi bo‘lganida uni nazoratdan chetda qoldirmang; 2. Farzandingizning tarmoqqa birinchi qadamlaridanoq, Internetda faqatgina "yaxshi" emas, balki "yomon" axborotlarni ham uchratishi mumkinligini tushuntiring; 3. Internetdan biror manbani saqlab olishda e’tibor qaratish zarur bo‘lgan qoidalarni tushuntiring; 4. Farzandingizga tarmoqda ham haqiqiy hayotdagi kabi tartib-intizom qoidalarini unutmaslik zarurligini ta’kidlang; 5. Farzandingizning Internetdan foydalanishida ba'zi hollarda cheklovlarni o‘rnating; 6. Har kuni farzandingiz muloqotlarini kuzatib borishni o‘zingizga odat qiling; 7. Farzandingiz va o‘zingizning kompyuter savodxonligingizni muntazam rivojlantirib boring. O‘z bilimlaringiz bilan o‘rtoqlashing. Internet xavfsizligi sizning bu boradagi bilim va malakangizga ham bog‘liq ekanligini unutmang. 2.2 Internetning Yoshlar tarbiyasidagi salbiy tasirlarini bartaraf etish Internetning asosiy afzalliklari Internet - bu yaratishga imkon beradigan vosita bir-birimizga va dunyoga bo'lgan munosabatimizdagi ko'plab yangiliklar va o'zgarishlar va bu hatto narsalarni idrok etish uslubimizga ta'sir qilganga o'xshaydi. Uning yaratilishi, kengayishi va mashhurligi shundaki, undan foydalanish bizning hayotimizni osonlashtiradigan bir qator afzalliklarni nazarda tutadi. Uning ko'plab afzalliklari orasida biz quyidagi elementlarni topishimiz mumkin. 1. Axborotdan foydalanish Bizning hayotimizda Internet mavjudligining eng katta afzalliklaridan biri shundaki, uning yordamida biz undan foydalanishimiz mumkin juda ko'p sonli manbalardan olingan ma'lumotlarning boyligi oddiy va deyarli tezkor usulda. 2. Aloqa Internetning asosiy va taniqli afzalliklaridan yana biri shu erda butun dunyodagi odamlar bilan aloqada bo'lishimizga imkon beradi masofadan qat'i nazar, ular tarmoqqa kirish imkoniga ega bo'lishlari sharti bilan. Bu juda chekka joylarda yashovchi yoki chet elga ishlash yoki ishlashga borishi kerak bo'lgan odamlarning yaqinlari bilan tez-tez aloqada bo'lishlarini osonlashtiradi. 3. To'siqlarni yiqitadi va pozitsiyalarning yaqinlashishini osonlashtiradi Tarmoqlar tarmog'ining mavjudligi deyarli har qanday mumkin bo'lgan mavzuni o'rganish, fikrlash va hayotni anglashning turli xil yo'llari va istiqbollarini o'rganish va kuzatish imkoniyatidir. Shu ma'noda ham madaniy to'siqlarimizni yanada moslashuvchan qiladi va o'z nuqtai nazariga o'xshash kontekstga ega bo'lgan odamlarning yoki o'zlarining qarashlaridan tashqari turli xil qarashlarni qabul qilishni o'rganing. Boshqacha qilib aytganda, bu yaqinroq pozitsiyalarga imkon beradi 4. Huzurga bo'lgan ehtiyojni kamaytiring Internetning mavjudligi shuni anglatadiki, endi ilgari katta vaqt sarflashni talab qiladigan protseduralarni shaxsan o'zi amalga oshirishning hojati yo'q va shu joyda harakat qilish va qolish kerak. Bu bizga imkon beradi vaqtimizni optimallashtirish va undan boshqa narsalarni qilish uchun foydalanish . Masalan, masalaning muhokamasi, chiptalarni zaxiralash, so'rov yuborish yoki shikoyat yoki da'vo arizasi berish uchun uzoq navbatda turish uchun endi har doim uchrashish shart emas. Darhaqiqat, bu uy sharoitida ishlashga yoki masofadan turib akademik mashg'ulotlar mavjud bo'lishiga imkon beradi. 5. Fikr bildirish erkinligi Mamlakat va bu borada olib borilayotgan siyosatga qarab, ozmi-ko'pmi qiyinchiliklar bo'lishiga qaramay, Internet tez-tez uchraydi juda xilma-xil odamlar ma'lum bir mavzu bo'yicha o'z pozitsiyalarini namoyish etishlari va ifoda etishlari mumkin bo'lgan makon , agar bilsangiz amalda anonim darajada. Bunga misolni diktatura va totalitar siyosiy rejimlar ostida yashaydigan davlatlar misolida ko'rish mumkin. 6. Odamlar o'rtasida hamkorlik qilishga imkon beradi Internet nafaqat ma'lumot olish yoki aloqa qilish imkoniyatini beradi, balki ma'lum bir maqsadga erishish uchun turli odamlar hamkorlik qilishi mumkin bo'lgan ramkani ham taklif qiladi. Masalan, tadqiqotlar darajasida guruh ishtirokida barcha ishtirokchilar hozirgi paytda loyihaning holatini kuzatib borishga imkon beradi. Bu ish darajasida ham qo'llaniladi , bu qandaydir harakat yoki aralashuvni birgalikda qurish uchun ishlatilishi mumkin.Bu, masalan, resurslar bo'lmagan loyihalarni yaratish va moliyalashtirishga imkon beradi, masalan, kraudfanding. 7. Ta'lim olish imkoniyatlari va yo'llarini oshiring Faqatgina ma'lumot qidirishdan tashqari, tarmoqlar ham avlodlarni yaratishga imkon berdi yangi yo'llar yoki o'rganish uchun muqobil usullar . Masalan, YouTube qo'llanmasini yoki bajarilishi kerak bo'lgan biron bir ko'proq ingl.Misolni tomosha qilish, o'qish yoki sof og'zaki tushuntirish orqali murakkablashishi mumkin bo'lgan narsani o'rganishni osonlashtirishi mumkin. Ushbu element, ayniqsa, ta'limga muhtoj bo'lgan odamlar uchun juda muhimdir. 8. Boshqaruv va tashkilotni osonlashtiradi Internet va tarmoqlarning mavjudligi qisman yuqoridagi barcha elementlarning garov ta'siriga ega, bizning vaqtimiz va faoliyatimizni yaxshiroq boshqarish va tashkil etish . Ham rejalashtirish, ham ma'lumot qidirish, shuningdek protsedura va protseduralarni bajarish tezlashadi. 9. Bo'lingan e'tiborni oshiring Internet va axborot-kommunikatsiya texnologiyalari hatto funktsional darajada ham o'z ta'sirini o'tkazmoqda. Ko'rinib turibdiki, raqamli mahalliy deb hisoblanishi mumkin bo'lgan odamlar ikkiga bo'lingan e'tibor uchun ko'proq imkoniyatga ega , ya'ni bir vaqtning o'zida turli xil stimulyatsiya turlariga e'tibor berish. Kamchiliklari va undan foydalanish xavfi Ko'rib turganimizdek, Internet bizga taqdim etadigan ko'plab afzalliklar va imkoniyatlar mavjud. Biroq, bu ushbu vositaning qorong'i tomoni yo'qligini anglatmaydi: uni ishlatishda katta xavf va kamchiliklar mavjud. 1. Kiberjinoyatchilik va firibgarlikdan foydalanish Internetning zararli tomonlaridan biri shundaki, u bizning hayotimizni engillashtirish uchun ko'plab imkoniyatlarni taqdim etsa-da, boshqa odamlarga ushbu asbobdan foydalanishga harakat qilishlariga imkon beradi. ushbu vosita orqali boshqalar hisobiga foyda yoki qoniqish olish . Bunga ba'zi bir misollar kiberhujumlar, tahdidlar, kamsitishlar, shaxsni o'g'irlash, fishing, firibgarliklar, ma'lumotlar va bankdagi hisobvaraqlarni o'g'irlash yoki hattoki voyaga etmaganlarga aldov yo'li bilan jinsiy aloqa qilish maqsadida yaqinlashishga urinish holatlarida uchraydi.  Sizni qiziqtirishi mumkin: "Kiberbul: virtual ta'qib qilish xususiyatlarini tahlil qilish" 2. Axborotning to'yinganligi Biz ilgari aytgan edikki, Internetning eng katta afzalliklaridan biri bu uning katta miqdordagi ma'lumotlarga ega bo'lishidir. Biroq, bu jihat o'z navbatida salbiy o'qishga ega, bu esa Internetning kamchiliklariga aylanadi: biz juda katta miqdordagi ma'lumotlarga murojaat qilishimiz mumkin, noto'g'ri bo'lishi mumkin bo'lgan va hatto bir-biriga qarama-qarshi ma'lumotlarni taklif qiladigan manbalar bilan . Shu tarzda, tarmoqlarda haqiqatan ham ishonchli ma'lumotlarni topish juda qiyin va haqiqatan ham ishonchli va ishonchli ma'lumotlarni qidirishga o'rgatish zarurligini anglatadi. Bundan tashqari, ushbu katta miqdordagi ma'lumot bizni nima bilan murojaat qilishni yoki nima qilishni bilmay, to'ydirishi mumkin. 3. Shaxsiy hayotga tahdid Internet bizni bir-birimiz bilan bog'lanishimiz va ko'p miqdordagi fikrlar, ma'lumotlar, fotosuratlar va ma'lumotlarni boshqalar bilan bo'lishishimizga imkon beradi. Avvaliga bu istalgan tuyulishi mumkin bo'lsa-da, u ham bu bizning shaxsiy hayotimiz buzilishi uchun tashqi ko'zlarga oyna bo'lishi mumkin . Bizning ma'lumotlarimiz boshqa maqsadlar qatorida bizga o'z mahsulotlarini iloji boricha jozibali tarzda taklif qilish yoki ba'zi jihatlar bo'yicha pozitsiyamizni bilish uchun foydalanadigan ko'plab kompaniyalar orasida sotiladi. Hatto mehnat darajasida ham ko'plab kompaniyalar o'zlarining ish joylariga nomzodlar to'g'risida (shu jumladan ijtimoiy) tarmoqlarda ma'lumot qidirishadi. Va bu manfaatdor uchinchi shaxslar va begona odamlar biz haqimizda biz biladigan hayotdan ko'ra ko'proq narsani bilishlari mumkinligiga ishonmasdan. 4. Sovuq va shaxssiz masofada bog'laning Agar biz ustunlik sifatida Internet odamlar o'rtasidagi muloqotni osonlashtirayotganini eslatib o'tgan bo'lsak, haqiqat shuki, boshqa tomondan, bu aloqa odatda yuzma-yuz bo'lib turadiganga qaraganda ancha sovuqroq va uzoqroq bo'ladi. Bu boshqalar bilan juda yuzaki aloqani qo'llab-quvvatlaydi , keyinchalik real hayotda ijtimoiy ko'nikmalarning rivojlanishiga to'sqinlik qilishi mumkin bo'lgan narsa. 5. Bu qochish usuli sifatida xizmat qilishi mumkin Internetdan foydalanishning mumkin bo'lmagan zararli tomoni shundan iboratki, chunki bu faoliyatni amalga oshirish yoki boshqalar bilan aloqani zudlik bilan va bizning uylarimiz xavfsizligi bilan ta'minlashga imkon beradi. Ushbu qulaylik odamlarni qandaydir qiyinchilik yoki muammoga duch kelishi mumkin, masalan, ijtimoiy fobiya, to'g'ridan-to'g'ri qo'rqinchli vaziyatga duchor bo'lishingiz shart emas , vaqt o'tishi bilan saqlanib qolinadigan narsa, qochish mexanizmiga aylanib, muammoni saqlab qoladi, bu ularning qo'rquvlarini engib o'tishni qiyinlashtiradi. 6. 7/24 murojaat qiling Yana bir salbiy tomoni shundaki, Internet biz o'zimizning kundalik hayotimizda doimiy ravishda foydalanadigan qurilmalarda (kompyuterlar, mobil telefonlar, televizorlar ... hattoki soat va muzlatgichlarda) ko'paymoqda. Garchi bu imkonsiz bo'lsa ham, ko'pchiligimiz doimo Internetda . Bu shuni anglatadiki, ayniqsa, ijtimoiy tarmoqlarda bizni istalgan vaqtda va joyda, 24 soat va haftaning etti kunida da'vo qilish yoki biz bilan bog'lanish mumkin. Boshqacha qilib aytganda, agar maxsus qidirilmasa, "oflayn" bo'lish imkoniyatlari juda kam. 8. Tarmoq holatiga bog'liq Yuqorida aytib o'tilganlardan tashqari, yana bir kamchilikni uning ishlatilishida topish mumkin Bu asosan tarmoq holatiga, ulanishga, ma'lumotlarni yuklash yoki yuklab olish tezligiga yoki hatto elektr mavjudligiga bog'liq. . Ushbu elementlarning birortasidagi har qanday nosozlik qulay va samarali foydalanishga to'sqinlik qilishi yoki hatto imkonsiz bo'lishi mumkin. 9. Qo'shadi salohiyati Biz o'zimizga duch keladigan davrning tobora tez-tez uchraydigan muammosi, asosan Internetdan foydalanishga asoslangan yangi texnologiyalarga qaramlik yoki qaramlikning tarqalishining ko'payishi. Shu ma'noda, tarmoqlarda (ayniqsa, ijtimoiy tarmoqlarda) biron bir voqea sodir bo'lganligini, ular biz bilan suhbatlashganligini yoki biz o'zimizga ko'ngil ochishning biron bir usulini topayotganimizni tekshirish uchun foydalanish uchun patologik ehtiyoj yaratilishi mumkin. u tashvish va tushkunlik alomatlarini keltirib chiqarishi mumkin . Internet yoki undan foydalanish zararli yoki o'ziga qaramlikni keltirib chiqarishi emas, balki uni ishlatish usuli tarmoqqa bog'liqlikni kuchaytirishi mumkin. 7. Xafagarchilikka nisbatan bag'rikenglikni pasaytiradi Avvalgidek, Internet turli xil qarashlar o'rtasida tushuncha yaratishga yordam beradi va bir vaqtning o'zida bir nechta ogohlantirishlarga kirish yoki bir vaqtning o'zida ko'proq operatsiyalarni bajarish qobiliyatini oshirishi mumkin, deb ta'kidlagan edik, shuni ham ta'kidlash kerakki, Internet bizni hammasini shu erda va hozirda ishlatishga odatlantiradi .Bu shuni anglatadiki, biz kutishga odatlanmaganmiz, shuni anglatadiki, masalan, raqamli mahalliy aholida umidsizlikka toqat qilish qobiliyati va qoniqishning kechikishi oldingi avlodlarga nisbatan mavjud. 10. Jismoniy faollikni kamaytiring Va nihoyat, ta'kidlash kerak bo'lgan yana bir element shundan iboratki, Internetning hayotning barcha sohalarida ustunligi va undan foydalanish odatda talab qiladi ancha harakatsiz holat Bu bizning jismoniy faoliyatimiz darajasining pasayishiga olib keladi, bu jismoniy va ruhiy salomatlikka juda ko'p ta'sir qilishi mumkin. Hozirgi kunda insonga media texnologiyalar ta'sirining doimiy o'sib borishini kuzatish mumkin. Ular bolalarga ayniqsa kuchli ta'sir ko'rsatadi: hatto yigirma yil oldin ham bola kitob o'qishdan ko'ra film tomosha qilishni afzal ko'radi. Biroq, bugungi kunda kuchli matbuot, reklama, kompyuter texnologiyalari, elektron o'yinchoqlar, o'yin pristavkalari va boshqalar ostida bugungi yoshlar haqiqatdan tobora uzoqlashmoqda. Endi, agar talaba kitob o'qishdan qochib qutula olmasa, u endi kutubxonaga bormaydi, balki uni planshetiga yuklab oladi. Ko'pincha siz quyidagi rasmni kuzatishingiz mumkin: bir guruh yoshlar parkda, maydonda yoki savdo-ko'ngilochar majmuada o'tirishadi, ular bir-biri bilan muloqot qilishmaydi, barcha e'tiborlari smartfonlar, planshetlar, noutbuklarga qaratilgan. Agar ushbu hodisa kuzatishda davom etsa, yaqinda bolalar qanday qilib muloqot qilishni butunlay unutishadi. Shunday qilib, sayyoramizdagi ko'plab mamlakatlarning ta'lim vazirliklari maktab o'quvchilari orasida jonli muloqotga va umuman o'rganishga bo'lgan qiziqishni rivojlantirish o'rniga, eng kam qarshilik ko'rsatish yo'lini tutishga va bolalarga o'zlari xohlagan narsani berishga qaror qilishdi. Ba'zi ekspertlarning fikriga ko'ra, bolaning miyasi yangi ma'lumotlarni ko'ngilochar shaklda taqdim etilsa, yaxshiroq qabul qiladi, shu sababli ular darsda taqdim etilgan ma'lumotlarni media vositalar yordamida osonlikcha idrok etadilar (bu borada bugungi kunda ta'lim sohasida axborot-kommunikatsiya texnologiyalaridan foydalanish doimiy ravishda o'sib bormoqda). Bu bilan bahslashish qiyin, ammo, axir, bunday ta'lim jarayonining tanga tomoni shundaki, bolalar o'qituvchi bilan aloqani to'xtatadilar, ya'ni fikrlash qobiliyati pasayadi. Ta'lim jarayonini zeriktirmaydigan va har doim bolaning yangi bilimga chanqog'ini qo'llab-quvvatlaydigan qilib qayta qurish yaxshiroqdir. Ammo bu masala rasmiylarning vijdonida qoldirilishi kerak bo'ladi. XULOSA Keling biz ongimizni jazolaylik inernetdan foydalanmaylik yo'q foydalanmaslik yechim emas va u bizga kerak ham emas. Biz internet nazoratida emas u bizni nazoratimizda bo'lishini ta'minlaylik.Unga bog'lanib qolmaylik, lekin unga bo'lgan xohishimizni, talabimizni jilovlaylik. Shunday qilaylikki uni faqat bizga xizmat qilishga majbur qilaylik, biz unga emas. U juda ayyor bo'lsa biz undanda ayyor bo'laylik. Biz ham o'g'ri bo'laylik qanday o'g'ri bo'laylik deysizmi internetdan o'zimizni kerakli bo'lgan ma'lumotlarni olaylik bilimimizni oshiraylik lekin uni bizni umrimizni o'g'irlashiga yo'l qo'ymaylik va bunga qattiq va jiddiy reaksiya bildiraylikki biz unga qanchalik irodali, shijoatli ekanimizni ko'rsatib qo'yaylik. Bir inson dunyoga kelibdiki uni o'z vazifasi va maqsadi bor va bo'lishi ham kerak. Hoxish va iroda bo'lsa hamma narsa qo'lingizdan keladi faqatgina diqqat, intizom va harakat bo'lsa bas. Mana shu uchta unsur inson omili deb oladigan bo'lsak shularni birlashtira olsangiz siz dunyoni o'zgartiradigan inson bo'lishingizdan hech kim va hech narsa qaytara olmaydi va siz o'ylagan maqsadingizga erisha olasiz vaholanki, siz bu dunyoga kelishingiz shunchaki emas, siz bu kashfiyot , siz bu yaxshilik, siz bu yuksalish, siz bu adolat va qudrat uchun dunyoga kelgansiz. Har kim o'z menini topishi va uni hurmat qilishi kerak va bunga intilishi kerakki kelajakda yosh avlod sizni ko'rib ibrat olsin, sizni ko'rib adolat nimaligini tushunsin, sizni ko'rib inson qanaday yashash kerakligini tushunib yetsin. Har hil internetdagi soxta adolatparvar insonlarni ko'rib emas. Bugungi shiddat bilan rivojlanib borayotgan mamlakatimizda internet tarmoqlari insonlarga ko'plab imkoniyatlar, qulayliklar yaratib berish bilan bir qatorda, jamiyatimiz yoshlarining g'oyaviy, axloqiy me'yorlariga salbiy ta'sir ko'rsatmoqda. Ayni davrda internet tarmoqlari yoshlar hayotini izdan chiqarib yuborishga qodir kuchli qurolga aylanib ulgurdi. Bu tarmoqlar yoshlar orasida qanchalik ko'p o'z o'rniga ega bo'lgan sari, ularning xavfi ham ikki barobar oshmoqda. Yosh avlodning deyarli 70-80% global tarmoqning asiriga aylanib qolgan. Ular shu darajada internetga bog'lanishdiki, xatto tongni u bilan qarshilab kunni u bilan kuzatayotganlarini o'zlari ham sezmay qolishdi. Internet tarmog'lari yoshlaming dunyoqarashini, fikrini o'zgartirib yubordi. Bu olamga g'arq bo'lgan yoshlarning deyarli ko'pchiligida insoniylik, mehr-oqibat, tuyg'ulari, muomala ma'daniyati kamayib bormoqda. Masalan jamoat transportida telefonidan ko'zini uzmay kelayotgan bola u yerdagi axloq qoidalarini ham unutib qo'ymoqda. Yaqinlariga, ota-onasiga ham internetga ajratganchalik ko'p vaqt ajratmay qo'yayotganini o'zi ham sezmay qolmoqda. Internet bu kabi yoshlar vaqtining ham eng katta dushmani hisoblanadi. Bu "sun'iy olam" ga bog'lanib qolib hayotimizning eng muhim davrlarini o'tkazib yuborayotgan va nimanidir qo'ldan boy berayotgan bo'lishimiz mumkin. Bir kun internetdan foydalanmasak kunimiz qanchalik unumli bo'lganini sezamiz. Shunday ekan, internet asiriga aylanmasdan uning girdoblarida umrimizni zoye ketkazmasdan undan o'zimizni himoya qilishimiz lozim. Har bir irodasi mustahkam yosh avlod vaqtni o'zining eng qimmatbaho boyligi ekanligini anglaydi va uni kimga va nimaga sarflashini juda yaxshi biladi. Ularda internetning turli xurujlariga qarshi kurashish immuniteti mavjud bo'ladi. Bu bilan ijtimoiy tarmoqlardan umuman foydalanmaslik emas, balki undan me'yor bilan foydalanish kerak. Ular hayotimizda birinchi o'rinda emas, oxirgi o'rinlardan joy olsa maqsadga muvofiq bo'lar edi. Zero, bizga berilgan umrni samarali sarflash har birimizning o'z qo'limizda. Foydalanilgan adabiyotlar 1Ahmedov Sh.M. “Informatika asoslari” kitobi “SHARQ” nashrioti 212-246 betlar. 2Shoyusupov L.Y. “ Проктический курс по аснову adobe photoshop CS3” kitobining hamma betlaridan qisqacha tarjima qilindi, .3 S.Rahmonqulov “IBM PC shaxsiy kompyuterida ishlash”, Т .: “Sharq”, 1998. 4 A. Axmedov N. Taylaqov “Informatika”, Toshkent “O’zbekiston”, 2001. 5. A. Abduqodirov va boshqalar “Informatika”, Т .: “Me’ros”. 2002. 6. A. Sattorov «Informatika va axborot texnologiyalari» Toshkent «O’qituvchi», 2002. 7Internet ma’lumotlaridan foydalanildi: 8 M.Aripov, M.Muhammadiyev. Informatika, informasion texnologiyalar. Darslik. T.: TDYuI, 2004 y. 9 С . С . Ғуломов ва бошқvар . Ахботор тизимлари ва технологиялари . Дарслик . Тошкент , “ Шарқ ”, 2000 й . 10M.Mamarajabov, S.Tursunov. Kompyuter grafikasi va Web-dizayn. Darslik. T.: “Cho‘lpon”, 2013 y. 11 U.Yuldashev, M.Mamarajabov, S.Tursunov. Pedagogik Web-dizayn. O‘quv qo‘llanma. T.: “Voris”, 2013 y. 12 M.Aripov, M.Fayziyeva, S.Dottayev. Web texnologiyalar. O‘quv qo‘llanma. T.: “Faylasuflar jamiyati”, 2013 y. 13 B.Mo minov. Informatika. O‘quv qo‘llanma. T.: “Tafakkur-bo stoni”, 2014 y.ʻ ʻ

Internet tarmog'ining voyaga yetmagan yoshlar tarbiyasiga salbiy ta'siri va ularni bartaraf etish

Sotib olish