Investitsiya faoliyatini rag’batlantirish va davlat siyosati - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	14000UZS
Hajmi	174.0KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	31 Mart 2025
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

eldor

Ro'yxatga olish sanasi 31 Mart 2025

1 Sotish

Investitsiya faoliyatini rag’batlantirish va davlat siyosati

Sotib olish

INVESTITSIYA FAOLIYAT INI RAG BATLANTIRISH VA DAVLATʻ
SIYOSATI
MUNDARIJA:
KIRISH…………………………………………………………………………….2
I BOB. INVESTITSIYA FAOLIYATI TUSHUNCHASI. O’ZBEKISTONDA
INVESTITSIYA FAOLIYATINI MUVOFIQLASHTIRISHDA
DAVLATNING ROLI.
1.1. Investitsiya faoliyatiga ta’sir etish omillari va usullari… ………………..4
1.2. O’zbekistonda investitsiya faoliyatining me’yoriy-qonuniy bazasi va davlat
siyosati ……………………………………………………………………………15
II BOB. XO’JALIK YURITUVCHI SUB’EKTLARNING INVESTITSIYA
FAOLIYATINI TASHKIL ETISH. XO’JALIK YURITUVCHI
SUB’EKTLARNING INVESTITSIYA RAG BATLANTIRISH VA DAVLAT
ʻ
SIYOSATI
2.1. Investitsiya siyosati: uning mazmuni, roli, asosiy yo’nalishlari va amalga
oshirish bosqichlari… ……………………………………………………………18
2.2. Globallashuv va chet el kapital migratsiyasining kuchayishi. Zamonaviy
investitsiya siyosatini amalga oshirishda Investitsiyalar va investitsiya faoliyati
to‘g‘risidagi qonunning ahmaiyati………………………….…………………….24
XULOSA……………………………………………………………………….37
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR………………………………………39
1

KIRISH
Kurs ishining dolzarbligi : Investitsiya faoliyati — „Investitsiya faoliyati
to g risida“gi O zbekiston Respublikasi Qonunining 2-moddasida nazardaʻ ʻ ʻ
tutilganidek, investitsiya faoliyati sub’yektlarining investitsiyalarini amalga
oshirish bilan bog liq harakatlari majmui hisoblanadi.
ʻ
Investitsiya (lotincha: investio —„o rash“) — iqtisodiyotni rivojlantirish
ʻ
maqsadida o z mamlakatida yoki chet ellarda turli tarmoqlarga, ijtimoiy-iqtisodiy
ʻ
dasturlarga, innovatsiya, tadbirkorlik loyihalariga uzoq, muddatli kapital kiritish
(qo yish). Pulning vaqt (zamon)ga bog liq qiymati nazariyasiga ko ra, investitsiya
ʻ ʻ ʻ
kelajakda naf olish maqsadida mablag lar qo yishdir. Investitsiya kapitalni
ʻ ʻ
muayyan muddatga bog lashni yoki band qilishni bildiradi. Bundan asosiy maqsad
ʻ
kapital qiymatini saqlab qolish yoki bo lmasa kapital qiymatini vaqtda o stirib
ʻ ʻ
borishdir. Iqtisodiy mazmuni jihatdan investitsiya turli faoliyatlarga safarbar
etilgan moddiy, nomoddiy boyliklar va ularga bo lgan huquqlarni aks ettiradi.
ʻ
Investitsiya sifatida pul, qimmatli qog ozlar (aksiya, obligatsiya, sertifikat, veksel),
ʻ
yer, bino, inshoot kabi boyliklar, intellektual mulk bo lgan ilmiy kashfiyotlar,
ʻ
ixtirolar va b. ishlatiladi. Investitsiya loyihalariga mablag qo yuvchilar —
ʻ ʻ
investorlar davlat, kompaniya, korxona, chet ellik fuqarolar, aholi va boshqalar
bo lishi mumkin. Uning quyidagi turlari mavjud: davlat
ʻ
investitsiyasi — davlat byudjeti va moliya manbalari hisobidan kiritiladi; chet el
investitsiyasi — xorijiy davlatlar , banklar, kompaniyalar, tadbirkorlar tomonidan
kiritiladi; xususiy investitsiya — xususiy, korporativ xo jalik va tashkilotlar,
ʻ
fuqarolar mablag lari, shu jumladan, shaxsiy va jalb qilingan mablag lar hisobidan
ʻ ʻ
qo yiladi. Investitsiya qo yilish shakliga qarab moliyaviy (portfel) va real (ishlab
ʻ ʻ
chiqarish) investitsiyaga bo linadi. Moliyaviy (portfel) investitsiya
ʻ — aksiya,
obligatsiya va b. qimmatli qog ozlarni sotib olishga qo yiladigan investitsiya,
ʻ ʻ ; real
investitsiya — moddiy ishlab chiqarish (sanoat, qishloq xo jaligi, qurilish va b.)
ʻ
sohasiga, moddiy-ashyoviy faoliyat turlariga uzoq, muddatli mablag lar qo yish
ʻ ʻ
shakllarida amalga oshiriladi. Jahon tajribasida investitsiyani moliyalashtirish turli
2

usul va shakllarda, shu jumladan, korxonalarni aksiyadorlashtirish va aksiyalarni
joylashtirish, byudjet mablag lari,ʻ bank kreditlari , lizing, bevosita chet el
investitsiyalari, ipoteka, byudjetdan tashqari maxsus fondlar, amortizatsiya va
xo jalik yuritish sub yektlarining boshqa mablag lari hisobiga amalga oshiriladi.
ʻ ʼ ʻ
Kurs ishining maqsadi: Investitsiya faoliyat ini rag batlantirish va davlat
ʻ
siyosati ning ahamiyatini o’rganish metodikasi.
Kurs ishining vazifasi:
- Investitsiya faoliyatiga ta’sir etish omillari va usullari ni o’rganish
metodikasi;
- O’zbekistonda investitsiya faoliyatining me’yoriy-qonuniy bazasi va davlat
siyosati ning roli;
- Investitsiya siyosati: uning mazmuni, roli, asosiy yo’nalishlari va amalga
oshirish bosqichlari ning ahamiyati;
- Globallashuv va chet el kapital migratsiyasining kuchayishi. Zamonaviy
investitsiya siyosatini amalga oshirishda Investitsiyalar va investitsiya faoliyati
to‘g‘risidagi qonunning ahmaiyati.
Kurs ishining obyekti : Investitsiyaning ob’ekti bo’lib, mablag’lar ya’ni
boyliklarni safarbar etayotgan ob’ektlar tushuniladi. Ular yangi korxonalar yoki
amaldagi korxonalar, qimmatli qog’ozlar, bank depozitlari bo’lishi mumkin.
Kurs ishining predmeti : Investitsiya faoliyati investitsiya faoliyati
sub’ektlarining investitsiyalarni amalga oshirish bilan bog’lik bo’lgan harakatlari
majmuasi tushuniladi. Investitsiya faoliyatini yo’lga qo’yishda har bir mulk egasi
birinchi navbatda o’z manfoatini ko’zlab yagona bir maqsadga, ya’ni foyda olishga
yoki ijtimoiy samara olishga intiladi.
Kurs ishining tarkibi: kirish asosiy qismi, ikkita bob, to’rtta paragraf,
xulosa va foydalanilgan adabiyotlar qismidan iborat
3

I BOB. INVESTITSIYA FAOLIYATI TUSHUNCHASI. O’ZBEKISTONDA
INVESTITSIYA FAOLIYATINI MUVOFIQLASHTIRISHDA
DAVLATNING ROLI.
1.1. Investitsiya faoliyatiga ta’sir etish omillari va usullari.
Investitsiya faoliyati investitsiya faoliyati sub’ektlarining investitsiyalarni
amalga oshirish bilan bog’lik bo’lgan harakatlari majmuasi tushuniladi.
Investitsiya faoliyatini yo’lga qo’yishda har bir mulk egasi birinchi navbatda
o’z manfoatini ko’zlab yagona bir maqsadga, ya’ni foyda olishga yoki ijtimoiy
samara olishga intiladi.
Investitsiya faoliyatida investitsiya sub’ekti, investitsiya ob’ekti, investor,
emitent, investitsiya resurslari kabi tushunchalar mavjud.
Investitsiyaning ob’ekti bo’lib, mablag’lar ya’ni boyliklarni safarbar
etayotgan ob’ektlar tushuniladi. Ular yangi korxonalar yoki amaldagi korxonalar,
qimmatli qog’ozlar, bank depozitlari bo’lishi mumkin.
Investitsiya sub’ekti bo’lib, investitsiyani amalga oshiruvchi yuridik va
jismoniy shaxslar tushuniladi. Ular: xorijiy davlatlar, halqaro tashkilotalar,
mahalliy davlat hokimiyati organlari, davlat boshqaruv organlari, turli mulkchilik
shaklidagi korxona va tashkilotlar, mulk egasi bo’lgan fuqorolar bo’lishi mumkin. 1
Investorlar - o’z kapitalini investitsiya faoliyati ob’ektlariga
investitsiyalashni amlga oshiruvchi investitsiya faoliyati sub’ektidir.
Emitent – qimmatli qog’ozlarni muammalaga bosib chiqaruvchi yuridik va
to’lovga qobiyatli jismoniy shaxslar.
Reinvestitsiyalar – investorlar tomonidan korxonalar faoliyatidan olingan
foydani ishlab chiqarishni rivojlantirish maqsadida uni shu korxonaga qayta
kiritishdir.
Investitsiya resurslari – bu investitsion faoliyati amalga oshirishda ishtirok
etadigan har xil ko’rinishdagi mablag’lardir. Bular jumlasiga quyidagilar kiradi:
1
Vaxobov A.V., Xojibakiev Sh.X., Mo’minov N.G. “Xorijiy investitsiyalar”. O’quv qo’llanma.- T.: Moliya,
2017.-328 b.
4

Respublikada investitsiya faoliyatini yuritish uchun qulay shart-sharoitlar
yaratilishi bilan birga uni davlat tomonidan muvofiqlashtirish uchun ham
hukumatimiz tomonidan bir qancha qonun va qoidalar qabul qilingan. Ushbu
qonunlar investitsion faoliyatning tartibga solinishi va muvofiqlashtirilishi
bo’yicha huquqiy tizimning shakllanishiga asos bo’lib xizmat qiladi. Bundan
tashqari davlatning investitsion faoliyatga qanday vositalar va richaglar orqali
ta’sir ko’rsatishi ham muhim masaladir. Har qanday jamiyatdagi investitsion
faoliyat o’z-o’zidan rivojlana olmaydi, unga albatta, muayyan ta’sir ko’rsatuvchi
sub’ektlarning aralashuvi talab qiladi. Bunday aralashuvning samarali natijasini
faqat davlat qo’li bilangina ta’minlash mumkin bo’ladi. Biroq bunday vaziyatda
davlat investitsion faoliyatining rivojlanishini bo’g’ib qo’ymasligi kerakki, aks
holda uning amal qilishi sub’ektivlik ta’sir kuchiga bo’ysundirilib qoladi.
Odatda, investitsion faoliyatni muvofiqlashtirish uning muhim
yo’nalishlarida qulay sharoitlar yaratishga qaratilgan, avvalom bor, ijtimoiy
rivojlantirish, ishlab chiqarishni texnik jihatdan takomillashtirish, yangilik va
ixtirolarni tadbiq etish asosida ijtimoiy talablarni qondirishga qaratiladi.
Har bir davlat investitsion faoliyatni quyidagi maqsadlarda muvofiqlashtirib
turadi: bozor iqtisodiyoti sharoitiga kirib berish jarayonida davlatning iqtisodiy
siyosati amalga oshirilishi; davlatning fan-texnika siyosatini o’tkazish va buning
asosida xo’jalik tabaqalarini mustahkamlash hamda jahon bozoriga chiqish.
Mamlakat ijtimoiy siyosatini yuritish.
Davlat tomonidan investitsion faoliyatini boshqarish bir qator chora-
tadbirlarni qo’llash, ularni hayotga tadbiq etish asosida amalga oshiriladi. Bu
chora-tadbirlar qo’yidagilardan iborat.
1. Soliq tizimini qulaylashtirish, ya’ni soliq sub’ektlarini, ob’ektlari va
stavkalarini tabaqalashtirish va soliq imtiyozlarini berish.
2. Amortizatsiya siyosatini amalga oshirish, shu jumladan tezlashtirilgan
amortizatsiya siyosatini qo’llash hamda amortizatsiya imtiyozlarini berish.
3. Ayrim hududlarni, tarmoqlarni rivojlantirish maqsadga dotatsiyalar,
5

subsidiyalar, subventsiyalar orqali yordam ko’rsatish.
4. Kredit siyosatini, davlatning norma va standartlarining antimonopol
tadbirlarini ishlab chiqarish, davlat mulkini xususiylashtirish va narx-navo
siyosatini o’tkazish.
5. Yer hamda boshqa tabiiy boyliklardan foydalanish shart-sharoitlarini
aniqlash.
6. Investitsiya loyihalarini ekspertizadan o’tkazish davlat dasturlariga
kiritish.
7. Investitsiya loyihalarining monitoringini o’tkazish va mexanizmini ishlab
chiqish.
8. Zarur hollarda yoki qonunga muvofiq investitsiya faoliyatini to’xtatib
turish, cheklash yoki tugatish. Investitsiya sub’ekti bo’lib, investitsiyani amalga
oshiruvchi yuridik va jismoniy shaxslar tushuniladi. Ular: xorijiy davlatlar, halqaro
tashkilotalar, mahalliy davlat hokimiyati organlari, davlat boshqaruv organlari,
turli mulkchilik shaklidagi korxona va tashkilotlar, mulk egasi bo’lgan fuqorolar
bo’lishi mumkin. 2
Investtsiyalarni qabul qiluvchi mamlakatda ko’p ukladli iqtisodiyotni barpo
etishda investitsiya faoliyatini davlat tomonidan tartibga solishning asosiy vazifasi
– ularning maqbul nisbatlarini muvofiqlashtirish, hammasiga teng huquqiy
sharoitlar va hayotda amalga oshirish uchun kafolatlar yaratib berishdan iboratdir.
Shuni ta’kidlash joizki, investitsiya faoliyatining amalga oshirilishi zaruriy
barcha shart-sharoitlarning, qulayliklarning yaratilishiga bog’liqdir. Bu investitsion
iqlim iqtisodiy, ijtimoiy va siyosiy omillarga bog’liq bo’lgan muhit sifatida
qaraladi. Bunda investitsion muhitning ahvoli iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy, huquqiy
shart-sharoitlarning mavjud xolatidan kelib chiqadi. Shuning uchun iqtisodiy
siyosatni olib borish, davlat boshqarish organlarining investitson jarayonlarni
tartibga solish, iqtisodiyotda davlatning aralashuvi, xalqaro bitimlarda ishtirok
2
Vaxobov A.V., Xojibakiev Sh.X., Mo’minov N.G. “Xorijiy investitsiyalar”. O’quv qo’llanma.- T.: Moliya,
2017.-328 b.
6

etishi va chet el investitsilarini jalb qilishi investitsion muhitga katta ta’sir
ko’rsatadi.
1-jadval
O’zbekiston Respublikasida chet el investitsiyalarini tartibga solish va
jalb etish bilan shug’ullanadigan rasmiy muassasalar 3
Vazirlar
Mahkamasining tashqi
iqtisodiy faoliyatni
muvofiqlashtirish
departamenti Quyidagi joriy jarayonlarni
muvofiqlashtiradi:
-investitsiya faoliyatini, birinchi navbatda
chet el investitsiyalari bilan amalga oshiriladigan
loyihalarni davlat tomonidan qo’llab-quvvatlash
bo’yicha zarur hukumat qarorlarini ishlab chiqish;
-davlat boshqaruvi idoralari, vazirliklar va
idoralar ishini tashkil etish.
1. Iqtisodiyot
vazirligi, Moliya
vazirligi va boshqa
tegishli vazirliklar Investitsiya siyosatini va dasturlarini ishlab
chiqish
2. Davlat mulki
Qo’mitasi Davlatga tegishli mulkni xususiylashtirish
va tasarruf etish jarayonlarida chet el
investitsiyalarini tartibga solish.
3. Moliya Vazirligi Qarz siyosati va hukumat kafolatlarini
berish.
4. Adliya Vazirligi Chet el investitsiyalari ishtirokidagi
korxonalarni ro’yxatga olish.
5. Tashqi ishlar
vazirligi Xorijiy investorlarga va O’zbekistonda
ishlayotgan ajnabiy fuqarolarga vizalar berish.
6. Ichki ishlar
vazirligi Xorijiy investorlarni va O’zbekistonda
ishlayotgan ajnabiy fuqarolarni turar joyi bo’yicha
3
Kayumov R.I., Xojimatov R.X. Investitsiyalarni tashkil etish va moliyalashtirish: Darslik. - T.: TDIU,
20121. - 496 b.
7

ro’yxatga olish.
7. Davlat soliq
qo’mitasi Chet el investitsiyalari ishtirokidagi
korxonalarni soliqqa tortish va ularning bojxona
bilan bog’liq faoliyatini tartibga solish
8. Markaziy bank Konvertatsiya tartib-qoidalarini,
shuningdek, uning o’tkazilishini, valyuta
mablag’laridan foydalanishni tartibga solish, qarz
siyosati.
9. Tashqi iqtisodiy
faoliyat milliy bank Tashqi iqtisodiy faoliyatga bank xizmati
ko’rsatish va loyihani moliyalashni amalga
oshirish.
10. Tashqi iqtisodiy
aloqalar, investitsiyalar
va savdo vazirligi -Mamlakat va xorij investorlarining
investitsiya takliflari to’g’risida ma’lumotlar
bankini shakllantirish;
-investitsiya muhitini o’rganish;
-xorijiy investorlarga axborot va boshqa
xizmatlar ko’rsatish;
-investitsiya loyihalarini amalga oshirishda
mamlakat va xorij investorlariga yordam
ko’rsatish;
-chet el kapitali ishtirokida amalga
oshiriladigan investitsiya loyihalarining
bajarilishini kuzatish (monitoring);
-xorijiy investorlarga davlat ro’yxatidan
o’tilganidan keyin yuridik shaxs sifatida faoliyat
ko’rsatishida yordam berish (tovar ishla
chiqaruvchilar palatasi bilan hamkorlikda).
11. O’zbekinvest
eksport-import milliy Chet el investitsiyalarini investitsiya
tavakkalchiligidan sug’urtalash
8

sug’urta kompaniyasi
12. «O’zbekinvestloy
iha» milliy injiniring
kompaniyasi Dastlabki texnik-iqtisodiy asoslamani va
investitsiya loyihalari texnik-iqtisodiy
asoslamalarini tayyorlash
13. Davlat mulki
qo’mitasi huzuridagi
qimmatli qog’ozlar
bozori faoliyatini
muvofiqlashtirish va
nazorat qilish markazi Qimmatli qog’ozlar bozorini shakllantirish,
rivojlantirish, nazorat qilish va tartibga solish
sohalarida davlat siyosatini amalga oshirish.
Mamlakat va xorijiy emitentlarning qimmatli
qog’ozlarini sotib olish orqali majmua
investitsiyalarini amalga oshirish.
Ushbu tizim sub’ektlari alohida holda faoliyat yurita olmasliklarini jadval
ma’lumotlaridan ko’rishimiz mumkin. Ular bir-birining faoliyatini to’ldirgan holda
investitsion faoliyatni samarali muvofiqlashtirish imkonini beradi.
O’zbekistonda investitsiya faoliyatini muvofiqlashtirish mexanizmlari,
birinchi navbatda, barcha xo’jalik yuritish bosqichlarida jamg’armalar o’sishi
sur’atlarini rag’batlantirish va iste’mol darajasini pasaytirishga yo’naltirilgan
bo’lishi kerak. Bunga, bizning nazarimizda, iqtisodiyotdagi yuridik va jismoniy
shaxslardan, chet ellik investorlardan undiriladigan soliqlarni tartibga soluvchilik
funktsiyasini amal qilishini kuchaytirish orqali erishish mumkin.
Investitsiya faoliyatiga ta’sir etish omillari va usullari.
O’zbekistonda olib borilayotgan investitsiya siyosati natijasining qanday
samara berishi mamlakatdagi investitsion faoliyatning rivojlanish holati bilan
belgilanadi. Shu sababli, odatda, har qanday investitsiya siyosatining maqsadi
mavjud investitsiya faoliyatining rivojlanish istiqboliga qaratiladi. Bu maqsad
o’zida davlatning investitsiya faoliyatini muntazam ravishda tartibga solish
vazifasini ham mujassam etadi.
Davlat tomonidan investitsiya faoliyatini tartibga solish, odatda, quyidagi
maqsadlarda amalga oshiriladi:
9

- investorlarni rag’batlantirish;
- milliy iqtisodiyotga xorijiy investitsiyalarni jalb etish;
- mamlakat hu d udida investorlarning huquq va manfaatlarini himoya qilish;
- lozim bo’lsa, ichki investorlar manfaatlarini, birinchi navbatda, yuzaga
chiqarish va ularni himoyalash.
Mamlakatda investitsiya faoliyatini tartibga solishning zaruriy asosi bo’lib,
davlat qonunchiligi, huquqiy asosni shakllantirish hisoblanadi va uni quyidagi
rasm orqali ifodalash mumkin .
1-rasm. O’zbekiston Respublikasida investitsiya faoliyatini tartibga
solishning huquqiy asoslari. 4
Davlat investitsiya faoliyatini tartibga solish bilan birga bevosita o’zi ham
unda ishtirok etadi. Bunda u:
- davlat investitsiya dasturlarini qabul qilish va ularni respublika byudjetidan
4
Vaxobov A.V., Xojibakiev Sh.X., Mo’minov N.G. “Xorijiy investitsiyalar”. O’quv qo’llanma.- T.: Moliya,
2017.-328 b.
10Investitsiya faoliyatini tartibga solish
O’ zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi asosida
O’ zbekiston
Respublikasining tegishli
q onunlari yo rdamida O’ zbekiston Respublikasi
Prezidenti Farmonlari,
Қ arorlari yo rdamida
O’ zbekiston Respublikasining tegishli
davlat muassasalari yo ki organlari
tomonidan chi q arilgan me’ yo riy- h u q u q iy
h ujjatlar yo rdamida

moliyalashtirish;
- yirik investitsiya loyihalarini moliyalashtirish uchun to’lovlilik,
muddatlilik va qaytarib berish asosida respublika byudjetining markazlashgan
investitsiya resurslarini taqdim etish;
- investitsiya loyihalarini amalga oshirish uchun jalb etilgan kreditlar uchun
davlat kafolatini taqdim etish;
- investitsiya loyihalarining davlat kompleks ekspertizasini olib borish;
- mahalliy va xorijiy investorlar uchun kontsessiyalar taqdim etish kabilar
bilan investitsiya faoliyatida qatnashadi.
Odatda, investitsiya faoliyatini muvofiqlashtirish uning muhim
yo’nalishlarida qulay sharoitlar yaratishga qaratilgan, avvalom bor, ijtimoiy
rivojlantirish, ishlab chiqarishni texnik jihatdan takomillashtirish, yangilik va
ixtirolarni tatbiq etish asosida ijtimoiy talablarni qondirishga qaratiladi.
Investitsiya faoliyatini tartibga solish, huquqiy nuqtai nazaridan, turli
mulkdorlar o’rtasida moddiy va nomoddiy aktivlarni takror ishlab chiqarish
xususidagi o’ziga xos, murakkab, ijtimoiy zarur iqtisodiy (investitsiya)
munosabatlarini shakllantirish me’yorlarni nazarda tutadi. Investitsiya jarayonining
barcha sub’ektlari – chet ellik investitsiyalardan boshlab, davlat, yuridik va
jismoniy, shu jumladan chet ellik shaxslar (rezidenilar va norezidentlar)gacha bu
munosabatlarning ishtirokchilariga aylanadilar. Huquqiy nuqtai nazardan chet el
investitsiyalari boshqa davlat hududida kapitalga egalik qilish, undan foydalanish
va tasarruf etish bilan bog’liq. Iqtisodiy nutqtai nazadan esa ularning hududiy,
zamon va makondagi harakat shakllari foyda olish maqsadida ko’pdan-ko’p
qo’shimcha risklar bilan to’qnashish ehtimoliga ega bo’ladi.
Investitsiya munosabatlarining mohiyati bu faoliyat ishtirokchilari doirasida
va darajasida o’z ifodasini topadi. Investitsiya faoliyati rivojlanishining ob’ektiv
sharoitlarini aks ettiradigan alohida investitsiya munosabatlarining mavjudligi
tartibga solishning mustaqil predmeti bo’lishini taqazo qiladi. Huquqiy nuqtai
nazaridan investitsiya faoliyatini tartibga solish umumiy huquqiy va xususiy
11

huquqiy tartibga solish me’yorlarini qamrab oladi. Bu me’yorlarning birligi
ijtimoiy va alohida investitsiya munosabatlarini xarakteri va mohiyatini ifoda etadi
hamda ularni tartibga solish usuliga aylanadi. Tartibga solish usullari huquq
me’yorlarini ham alohida, ham ijtimoiy zarur investitsiya munosabatlari
xarakteriga o’ziga xos tarzda ta’sir ko’rsatish yo’llaridan iborat.
Investitsiya faoliyati predmetining ko’p ukladli iqtisodiyotini barpo etish
davridagi ahamiyati bu faoliyatni huquqiy jihatdan tartibga solish to’g’risidagi
qonunlar qabul qilinishini talab qiladi.
Respublikada investitsiya faoliyatini davlat tomonidan tartibga solish,
birinchi navbatda, davlatning iqtisodiy, ilmiy-texnikaviy va ijtimoiy siyosatini
amalga oshirish maqsadlarini ko’zlaydi.
Investitsiya munosabatlarining davlat tomonidan tartibga solinishi huquqiy
sharoitlar yaratish, ushbu faoliyatni yuritish uchun kafolatlar berish, u faoliyat
sub’ektlarini sug’urtalash va boshqa vositalar orqali ijtimoiy yoki davlat
manfaatlarini amalga oshirish yo’lida tashkil etiladi.
Respublikada ko’p ukladli iqtisodiyotni shakllantirish sharoitlarida
investitsiya faoliyatini davlat tomonidan tartibga solishda asosiy vazifalar
quyidagilardan iborat: ijtimoiy va xususiy manfaatlarni; ayrim mamlakatlar,
korporatsiyalar, xalqaro moliya institutlari, yakka investorlar manfaatlarini to’g’ri
aniqlash; ularning o’zaro maqbul nisbatlarini kelishib olish; ularni hayotda
ro’yobga chiqarishning teng huquqiy sharoitlari va kafolatlarini belgilash.
Ma’lumki, investitsiya faoliyati kapital, tadbirkorlik, moliya, innovatsiya,
ijtimoiy, iste’mol va boshqa investitsiyalarning hamma turlari bilan bog’liq bo’lib,
odatda, soliqlarning fiskal (xazinani to’ldirish) va tartibga solish funktsiyalaridan
foydalanish yo’li bilan amalga oshiriladi.
Investitsiya faoliyatini davlat tomonidan tartibga solishda quyidagi
usullardan foydalaniladi:
- investorlarning erkin faoliyat yuritishlari uchun huquqiy asoslarni yaratish,
mustahkamlash, takomillashtirib borish;
12

- pul-kredit siyosati orqali;
- vayulta siyosati orqali;
- amortizatsiya siyosati orqali;
- narx siyosati orqali;
- dotatsiyalar, subsidiyalar tizimi orqali;
- byudjet-soliq siyosati, jumladan, fiksal siyosat, turli soliqlardan imtiyozlar
berish, soliq kreditlari orqali;
- davlat kafolatlari tizimi orqali;
- chet ellik va mahalliy investorlarning huquqlarini himoya qilish orqali;
- ayrim tarmoq, soha, hududlar va ulardagi ob’ektlarni davlat o’z nazoratida
saqlab qolish, investitsiyalash orqali va shu kabilar.
Har bir davlat investitsi ya faoliyat i ni quyidagi maqsadlarda muvofiqlashtirib
turadi:
- bozor iqtisodiyoti sharoitiga kirib berish jarayonida davlatning iqtisodiy
siyosati amalga oshirilishi;
- davlatning fan-texnika siyosatini o’tkazish va buning asosida xo’jalik
tabaqalarini mustahkamlash hamda jahon bozoriga chiqish;
- mamlakat ijtimoiy siyosatini yuritish.
Davlat tomonidan investitsion faoliyatini boshqarish bir qator chora-
tadbirlarni qo’llash, ularni hayotga tadbiq etish asosida amalga oshiriladi. Bu
chora-tadbirlar qo’yidagilar usullar orqali amalga oshiriladi :
- soliq tizimini qulaylashtirish, ya’ni soliq sub’ektlarini, ob’ektlari va
stavkalarini tabaqalashtirish va soliq imtiyozlarini berish;
- amortizatsiya siyosatini amalga oshirish, shu jumladan tezlashtirilgan
amortizatsiya siyosatini qo’llash hamda amortizatsiya imtiyozlarini berish;
- ayrim hududlarni, tarmoqlarni rivojlantirish maqsadga dotatsiyalar,
subsidiyalar, subventsiyalar orqali yordam ko’rsatish;
- kredit siyosatini, davlatning norma va standartlarining antimonopol
tadbirlarini ishlab chiqarish, davlat mulkini xususiylashtirish va narx-navo
13

siyosatini o’tkazish;
- yer hamda boshqa tabiiy boyliklardan foydalanish shart-sharoitlarini
aniqlash;
- investitsiya loyihalarini ekspertizadan o’tkazish va davlat dasturlariga
kiritish.
- investitsiya loyihalarining monitoringini o’tkazish va mexanizmini ishlab
chiqish.
- zarur hollarda yoki qonunga muvofiq investitsiya faoliyatini to’xtatib
turish, cheklash yoki tugatish.
Umuman, investitsiya faoliyatini ng davlat tomonidan tartibga solinishi
huquqiy sharoitlar yaratish, ushbu faoliyatni yuritish uchun kafolatlar berish, u
faoliyat sub’ektlarini sug’urtalash va boshqa vositalar orqali ijtimoiy yoki davlat
manfaatlarini amalga oshirish yo’lida tashkil etiladi, shuningdek , investitsiya
faoliyatini davlat tomonidan tartibga solish, birinchi navbatda, davlatning
iqtisodiy, ilmiy-texnikaviy va ijtimoiy siyosatini amalga oshirish maqsadlarini
ko’zlaydi.
14

1.2. O’zbekistonda investitsiya faoliyatining me’yoriy-qonuniy bazasi va
davlat siyosati
Mamlakatda investitsion munosabatlarni amalga oshirish va uning huquqiy
tizmini tashkil etuvchi muayyan huquqiy asoslar yaratilgan. Jumladan, O’zbekiston
Respublikasi ning “Investitsi ya faoliyat i to’g’risida ” gi, “Chet el investitsiyalari
to’g’risida”gi 5
yangi tahrirda, “Chet ellik invest or lar huquqlarning kafolatlari va
ularni himoya qilish choralari to’g’risida” gi q onun lar qabul qilindi.
Bu qonunlarda investitsion munosabatlarga taal l uqli barcha jarayonlarga va
tushunchalarga aniqliklar kiritilgan. Investitsiya faoliyatining sub’ektlar i va
ob’ektlari, investitsi on faoliyatning davlat tomonidan tartibga soli ni sh masalalari,
xorijiy investorlarning huquq va burchlari, mol-mulk kafolatlari va imtiyozlari
kabilar aniq belgilab berilgan.
Biroq, bu kabi mamlakatda investitsion faoliyatni rag’batlantiruvchi
qonuniy-xuquqiy bazaning mavjudligi bozor munosabatlarining rivojlanganligini
belgilamaydi. Bugungi kunda mamalakatda investitsion muhitni tubdan yaxshilash
chora-tadbirlarini amalga oshirmoq zarur. Davlat mazkur qonunlar doirasida
investitsi on faoliyatning turli sub’ektlari o’rtasida yuzaga keladigan
munosabatlarni tartibga solib turadi. Boshqacha qilib aytganda, bu tartibning
qanday o’rnatilganligiga qarab u yoki bu mamlakat xorijiy investitsiyalarni jalb
etish uchun qanday huquqiy muhit yaratilganligini aniqlab olish mumkin.
O’zbekistonda investitsion munosabatlarni tartibga solishining yaratilgan
qonuniy asoslari mos ravishda tadbirkorlik to’g’risida O’zbekiston
Respublikasining “Tadbirkorlik to’g’risida”gi Q onun va O’zbekiston Respublikasi
Prezidentining f armonlari 6
bilan to’ldirilib borilmoqda.
“Tadbirkorlik to’g’risida”gi Qonun O’zbekistonda tadbirkorlikni faoliyat
ko’rsatishning va rivojlantirishning huquqiy asoslari hamda tadbirkorlarning
iqtisodiy va huquqiy erkinliklarini kafolatlashni aniqlab berdi. Shuningdek,
5
O’zbekistonning yangi qonunlari. 19-son. T.: “Adolat”. 201 8 yil. 532 b
6
O’zbekitston Respublikasi Prezidenti Farmonlari. 1995y.. 5 yanvardan 20 21 y 1 yanvargacha. T. ::“Adolat”20 21 .
80-b.
15

ularning huquq va majburiyatlarini belgilaydi. Bu qonun tadbirkorlarning boshqa
korxonalar, tashkilotlar va davlat boshqaruvi organlari bilan o’zaro
munosabatlarini tartibga soladi va mulkchilik shakllarini erkin tanlashni, xo’jalik
yuritishni, faoliyatni teng huquqli asosda amalga oshirishni, o’zaro hamkorlik va
erkin raqobatni ta’minlashni o’z ichiga oladigan shartlarning shakllanishiga
yordam beradi.
“Tashqi iqtisodiy faoliyat to’g’risida”gi 7
Q onun Respublikada tashqi
iqtisodiy faoliyatni amalga oshirishning asosiy tamoyillari va tartiblarini belgilab
beradi hamda tashqi iqtisodiy aloqalar ishtirokchilarining mulklarini,
mulkchilikning qanday shaklida bo’lishidan qat’iy nazar, manfaatlarini va
huquqlarini xalqaro huquqning qabul qilingan umumiy me’yorlariga muvofiq
ravishda himoya qilishni ta’minlaydi. Bu qonun O’zbekiston Respublikasining
jahon iqtisodiy tizimiga uyg’unlashishi uchun huquqiy asosni yaratadi.
O’zbekiston Respublikasining “Chet el investitsiyalari to’g’risida”gi 8
va
“Chet ellik invest or lar huquqlarining kafolatlari va ularni himoya qilish choralari
to’g’risida”gi Qonunlari investitsiyalar to’g’risidagi qonunchilikning yadrosini
tashkil qiladi.
Ular O’zbekiston Respublikasi h ududida xorijiy investitsiyalarni amalga
oshirishning huquqiy, tashkiliy-iqtisodiy asoslarini yaratish, chet el sarmoyalari
soliq tartiblarini belgilab beradi, xorijiy investorlarning samarali faoliyat
ko’rsatishini kafolatlaydi va Respublika iqtisodiyotini rivojlantirishga
ko’maklashish, uni jahon xo’jalik aloqalariga kiritish maqsadida chet el moliyaviy,
moddiy, intellektual va boshqa resurslarni jalb etishga va ulardan foydalanishga
qaratilgan.
“Chet el investitsiyalari to’g’risida”gi Qonunning asosiy vazifalari –
O’zbekiston Respublikasi iqtisodi yoti ni rivojlantirishga va uning xorijiy
investitsiyalar oqimini rag’batlantirish yo’li bilan jahon xo’jalik tizimi ga
uyg’unlashuviga ko’maklashishdan, shuningdek, xorijiy moliyaviy, moddiy,
7
O’zbekistonning yangi qonunlari. 17-son. T.: “Adolat”, 201 7.
8
O’zbekistonning yangi qonunlari. 19-son. T.: “Adolat”. 201 8 . 532 b.
16

intellektual va boshqa zaxiralarni, zamonaviy texnologiyalarni va boshqaruv
tajribalarini jalb qilish hamda ulardan oqilona foydalanishni yo’lga qo’yishdan
iborat.
Xorijiy investitsiyalar va xorijiy investorlarning ma’lum kategoriyalarini
himoya qilish chora-tadbirlari va ularni kafolatlash bo’yicha kompleks chora-
tadbirlar “Chet ellik investorlar huquqlarining kafolatlari va ularni himoya qilish
chora-tadbirlari to’g’risida” 9
gi Qonunning asosi bo’lib hisoblanadi.
Mazkur qonunning 3-moddasida, davlat boshqaruv idoralari va davlat
hukumat organlari joylarda chet el investitsiyalarining O’zbekiston Respublikasi
qonunlariga muvofiq amalga oshirilgan xo’jalik faoliyatlariga aralashish huquqiga
ega emaslar, deb aytilgan.
Qulay investitsion muhitni yaratishda O’zbekiston Respublikasi
Prezidentining Farmonlari va Vazirlar Mahkamasining qarorlari ham muhim
ahamiyat kasb etadi.
Investitsiya faoliyatining huquqiy asoslari tarkibida eng muhim sifatida
O’zbekiston Respublikasining “Investitsiya faoliyati to’g’risida”gi Qonuni
hisoblanadi.
Investitsiya faoliyati to’g’risidagi qonun hujjatlarini buzganlikda aybdor
bo’lgan shaxslar belgilangan tartibda javobgar bo’ladilar. Investitsiya faoliyati
to’g’risidagi qonun hujjatlari buzilgan taqdirda, investitsiya faoliyatining sub’ekti
etkazilgan zararni, shu jumladan boy berilgan foydani, qonun hujjatlarida
belgilangan tartibda qoplanishini talab qilish huquqiga egadir. Investitsiyalar bilan
bog’liq nizolar (investitsiyaga oid nizolar) sud tomonidan hal etiladi.
9
O’zbekistonning yangi qonunlari. 19-son. T.: “Adolat”. 201 8 y. 532 b .
17

II BOB. XO’JALIK YURITUVCHI SUB’EKTLARNING INVESTITSIYA
FAOLIYATINI TASHKIL ETISH. XO’JALIK YURITUVCHI
SUB’EKTLARNING INVESTITSIYA RAG BATLANTIRISH VA DAVLATʻ
SIYOSATI
2.1. Investitsiya siyosati: uning mazmuni, roli, asosiy yo’nalishlari va amalga
oshirish bosqichlari.
Investitsiya faoliyatini yo’lga qo’yishda har bir mulk egasi, birinchi
navbatda o’z manfaatini ko’zlab yagona maqsadga, ya’ni foyda olish va samaraga
erishishni rejalashtiradi.
Investitsiya faoliyatini tashkil etishda har bir mulk egasi ishbilarmonlikni,
tadbirkorlikni mohiyatini chuqur anglagan holda ish yuritishi lozim. Investitsiya
faoliyati bilan shug’ullanuvchi mulk egasi tez o’zgaruvchan bozor iqtisodiyoti va
uning ko’pqirrali munosabatlarini har tomonlama anglay bilishi lozim. Investitsiya
faoliyatini yuritishda iqtisodiy axborotga tayangan soha bir butun iqtisodiyot va
mamlakat miqyosida marketing bililariga ega bo’lishi alohida ahamiyatga ega.
Chunki barqarorlashmagan iqtisodiyotda investor pul muomalasi, moliya kredit va
banklar, soliq siyosati mohiyatini chuqur bilmay turib, investitsiya faoliyatini
tashkil etish tavakkalchilik bilan bog’liq bo’lib, qisqa davr ichidagi inqirozga
uchrashi mumkin. Bozor munosabatlari rivojlangan etuk jamiyatda investitsiya
faoliyati quyidagi yo’nalishlarda olib boriladi: 10
fuqarolar, davlatga qarashli bo’lmagan korxonalar, xo’jalik assotsiatsiyalari,
jamoa va o’rtoqlik xo’jaliklari hamda jamoa mulkchiligi asosida tashkil etilgan
tashkilotlar, nodavlat korxonalari va muassasalari tomonidan;
davlatni ma’muriy va boshqaruv bo’linmalari, tashkilotlari hamda davlat
korxonalari va muassasalari tomonidan;
chet el fuqarolari, xususiy firmalar, assotsiatsiyalar, kompaniyalar va
huquqiy shaxslari hamda boshqa xorijiy davlatlar va halqaro moliya – kredit
muassasalari tomonidan;
10
Kayumov R.I., Xojimatov R.X. Investitsiyalarni tashkil etish va moliyalashtirish: Darslik. - T.: TDIU,
20121. - 496 b
18

qo’shma korxona ko’rinishida mahalliy va chet el fuqarolari, huquqiy
shaxslar va davlatlar bilan hamkorlikda.
Mulkchilikni turli shakllarini rivojlanishi, tadbirkorlik va ishbilarmonlikni
yo’lga qo’yilishi, jahon iqtisodiy aloqalarini taraqqiy etishi, qo’shma korxonalarni
iqtisodiyotni barqarorlashtirishda rolini ortishi investitsiya faoliyatini to’la tashkil
etish uchun zarur bo’lgan imkoniyatlarni yaratadi.
Mulkchilikning turli shakllarini vujudga kelishi, o’z navbatida
tadbirkorlikning rivojlanishi, chet el kapitalining kirib kelishi investitsiya
faoliyatini tashkil etish yo’nalishlarini ham aniqlab beradi.
Bozor sharoitida investitsiya faoliyatini kengaytirish va rivojlantirish
jismoniy, huquqiy shaxslarni va davlatni, foyda olish maqsadida tadbirkorlik,
ishbilarmonlik va boshqa faoliyatlarini qaytadan tiklashga qaratilgan. Bu boradagi
asosiy maqsad investitsiya faoliyatini tashkil etib iqtisodiyotni inqirozdan olib
chiqish, uni barqarorlashtirish, dunyo bozoriga kirib borish, jahon xo’jalik
aloqalarini mustahkamlash va aholi turmush darajasini yaxshilashdir.
Bozor iqtisodiyotida investitsiya faoliyatini moliyalashtirish investorlar
tomonidan moliyaviy resurslarni jalb qilish yo’li bilan kreditlar evaziga,
muomalaga, qonunchilikda belgilangan holda, qimmatli qog’ozlar va zayomlar
chiqarish hisobiga olib boriladi. Davlat mulkini xususiylashtirish tufayli mamlakat
miqyosidagi manbalar hisobiga, turli mulk egalarining mablag’lari, yangidan
tashkil etilayotgan fondlarni ulushi, chet el investitsiyalari orqali olib boriladi.
Albatta, bu borada har bir mamlakatning investitsiya siyosati hal qiluvchi rolni
o’ynaydi. Investitsiya manbalarini tashkil etishda mamlakat iqtisodiyotini
barqarorligi, milliy valyuta birligini konvertatsiyalanishi, tashqi iqtisodiy
munosabatlarning rivojlanishi, aholi ehtiyojini ishlab chiqarish hisobiga
qondirilishi va boshqalar muhim rol o’ynaydi.
Bozor munosabatlarini rivojlantirish davlat tomonidan olib boriladigan ichki
moliya siyosatiga chambarchas bog’liqdir. Moliyaviy resurslarni taqsimlash va
qayta taqsimlash hamda u yoki bu yo’nalishda sarflash va jamg’arish mamlakatda
19

qabul qilingan va amaliyotda faoliyat ko’rsatayotgan taqsimot tizimiga bog’liqdir.
Qonunchilikni rivojlanishi, adolatli qonunlar qabul qilinishi va ularni hayotga
tatbiq etilishi bozor munosabatlarining rivojlantirishga, tadbirkorlik,
ishbilarmonlikni keng ko’lamda tarqalishiga qaratilsa investitsiya manbalari
tarkibida davlat mablag’lari kamayishi hisobiga boshqa mulkdorlar mablag’lari
o’sib boradi. Ishlab chiqarish munosabatlarini to’g’ri yo’lga qo’yish va davlatning
samarali moliya siyosatini yuritish alohida ahamiyatga egadir. Xorijiy kapitalni
kirib kelish darajasi ustun darajada mamlakatni olib borayotgan moliya siyosatiga
(fiskal siyosati) bog’liqdir.
Davlat investitsiya siyosati - bu iqtisodiyotning ustivor tarmoqlarini
rivojlantirish, qo’llab-quvvatlash, markazlashgan investiyatsiyalash jarayonidan
nomarkazlashgan investitsiya jarayoniga o’tish, ustivor investitsion loyihalarni
qo’llab quvvatlashga qaratilgan mexanizm, uslublar yig’indisi hisoblanadi. Davlat
investitsiya siyosatini amalga oshirishda ko’proq ustivorlik kichik biznes
sub’ektlari, xorijiy investitsiyalar ishtirokidagi korxonalar tuzishga qaratiladi.
Davlat investitsiya siyosati mavjud kamchiliklarni bartaraf etish, muammolarni
tezkorlik bilan hal qilish va shu asosda investitsiya ishtirokchilarining erkin
harakat qila olishlari uchun qulay iqtisodiy, investitsion muhit yaratishga
qaratilgan.
Davlat investitsiya siyosatining ustivor yo’nalishlari deb quyidagilar
hisoblanadi:
- investitsiyalar, ular harakatlanishi, investitsiya faoliyati ishtirokchilari
munosabatlari, ularni tartibga solib turish bo’yicha qulay huquqiy bazani yaratish,
amaldagi qonunchilik-huquqiy bazasini takomillashtirish;
- iqtisodiy tub islohotlarni amalga oshirish, maqsadli investitsion siyosatni
yurgizish;
- investitsion jarayonni yaxshilash va barcha investitsion jarayon
ishtirokchilarining faolligini oshirish, xorijiy investitsiyalarni jalb etish;
- davlat boshqaruv organlari, hukumat tashkilotlarining nazorat etish
20

funktsiyalarini yanada takomillashtirish.
Hozirgi kunda O’zbekistonda iqtisodiyotning barcha sohalarida o’zgarishlar,
tarkibiy islohotlar olib borilmoqda. Bunday islohotlarning olib borilishi bevosita
mamlakatdagi investitsion jarayon, Davlatning investitsion siyosati, uning ustivor
yo’nalishlari va mamlakatdagi korxonalar investitsion faolligiga bog’liq.
Mustaqillikning qisqa davrida investitsion faoliyatni oshirish, uni kuchaytirish
borasida qator amaliy chora-tadbirlar o’tkazildi, investitsion faoliyatni tartibga
solib turuvchi qator qonun va qonun osti hujjatlari chiqarildi va hayotga tadbiq
qilinmoqda.
O’tgan yillar mobaynida olib borilgan ijobiy investitsion o’zgarishlar
natijasida mamlakatimizda qator investitsion ob’yektlar ishga tushirildi. Bularga
misol sifatida, Asakadagi UzDeuavto, Navoiydagi Zarafshon Nyumont,
Samarqandagi Samkochavto, Toshkent viloyatidagi UzDongju, Buxorodagi neftni
qayta ishlash korxonalarini keltirish mumkin.
O’zbekistonda Davlat investitsiya siyosati rivojlanishi quyidagi IV bosqichni
o’z ichiga oladi.
1- bosqich : 1991-1994 yillar , 2- bosqich : 1995-2003 yillar ; 3- bosqich : 2003-
2008 yillar, 2008 y. - h ozirgi davr .
1-bosqichda quyidagi chora-tadbirlar amalga oshirildi:
- turli mulkchilik shakllarini yaratish borasidagi investitsion jarayon
nomarkazlashtirish tadbirlar amlga oshirila boshlandi;
- xususiy moliyalashtirish manbalariga ega bo’lmagan ijtimoiy ahamiyat
kasb etuvchi ob’ektlarni byudjetdan moliyalashtirish saqlab qolindi;
- xususiy mulkchilikni joriy etish tadbirlari olib borildi.
2-bosqichda quyidagi chora-tadbirlar amalga oshirildi:
- qonunchilik bazasi yaratildi;
- konkurs asosida loyihalarni moliyalashtirishga o’tildi;
- xorijiy investitsiyalarni jalb etish chora-tadbirlari amalga oshirila
boshlandi;
21

- iqtisodiyotning real sektoriga investitsiyalar kiritilishi kuchaytirildi;
- investitsion loyihalarni amalga oshirishda turli moliyalashtirish manbalari
qo’llanila boshlandi.
3-bosqichda quyidagi chora-tadbirlar amalga oshirildi:
- valyuta munosabatlari va operatsiyalari liberalizatsiyalashtirilildi;
- xorijiy investorlarning huquqlarini himoya qilish va ular manfaatlarini
himoyalash bo’yicha muhim hujjatlar qabul qilinindi;
- korxonalarning texnik qurollantirilishi kuchaytirilildi;
- eksportga mo’ljallangan va import o’rnini qoplovchi mahsulotlar ishlab
chiqarishga ixtisoslashgan loyihalarni moliyalashtirishga ustivorlik berilildi.
4-bosqichda quyidagi chora-tadbirlar oshirilmoqda va rejalashtirilgan:
- inqirozga qarshi choralar qo’llanilmoqda;
- banklarning investitsion faolligi kuchaytirilmoqda;
- erkin iqtisodiy hududlar tashkil etilmoqda;
- valyuta bilan bog’liq ishlar muvofiqlashtirilmoqda;
- investitsiya faoliyatlari takomillashtirilmoqda.
Mavjud bozor munosabatlarida har bir korxona maksimal foyda olishga
harakat qiladi. Shu bilan birga, u nafaqat o'z mahsulotlarini bozorda sotishni
mustahkam ushlab turishi, balki raqobat muhitida dinamik rivojlanishni ham
ta'minlashi kerak. Shuning uchun, biror narsani ishlab chiqarish yoki taqdim
etishni boshlashdan oldin, dastlab sotishdan qanday foyda olish mumkinligi
o'rganiladi. Potentsial sotish bozori tahlili o'tkaziladi va belgilangan vazifaga
qanchalik muvaffaqiyatli erishish mumkinligi aniqlanadi. Zero, foyda olish
tadbirkorlikning asosiy maqsadi, bu faoliyat turining pirovard natijasidir. Bu holda
hal qilinadigan muhim vazifa eng kam xarajat bilan eng yuqori daromad olishdir.
Bunga sarf-xarajatlar nuqtai nazaridan qat'iy iqtisod va ularning xarajatlarini
optimallashtirish bo'yicha doimiy harakatlar tufayli erishiladi. Bunda naqd pul
mablag'larini tejashning asosiy manbai tovarlar yoki xizmatlarni sotishdan olingan
tushumlardir (aniqrog'i, uning ishlab chiqarish va sotishga sarflangan summasi
22

chegirib tashlanganidan keyin qolgan qismi).
Faoliyatdan olingan foyda taqsimlanganda, u iste'mol qilinadigan va
kapitallashtirilgan qismlarga bo'linadi. Bu moment ta'sis hujjatlariga,
ta'sischilarning manfaatlariga qaratilishi mumkin yoki kompaniyaning tanlangan
rivojlanish strategiyasiga bog'liq bo'lishi mumkin. Korxonaning har bir tashkiliy-
huquqiy shakli sub'ekt ixtiyorida qolgan mablag'larni taqsimlashning qonun bilan
belgilangan mexanizmiga ega. Uning xususiyatlari ichki tuzilishga, shuningdek,
kompaniya faoliyatini tartibga solishning o'ziga xos xususiyatlariga bog'liq. Shuni
ta'kidlash kerakki, davlat korxona foydasining qanday sarflanishiga bevosita ta'sir
ko'rsata olmaydi. Foyda taqsimoti va undan foydalanish faqat ma'lum soliq
imtiyozlari orqali rag'batlantirilishi mumkin. Shunday qilib, ko'pincha bu ruhda
ular innovatsiyalar, xayriya, ekologik faoliyat, kapital qo'yilmalar va boshqalar
haqida gapirishadi. 11
U har qanday korxonada tarqatish ob'ekti hisoblanadi. Bu muayyan
maqsadlarda foydalanish uchun ma'lum ob'ektlar uchun foyda yo'nalishini
bildiradi. Qonunchilikda foydaning bir qismi soliq yoki boshqa majburiy to‘lovlar
niqobi ostida davlat byudjeti yoki mahalliy hokimiyat organlariga tushishi belgilab
qo‘yilgan. Qolganlarning hammasi kompaniyaning bevosita nazorati ostida qoladi.
Shunday qilib, kompaniya sotishdan tushgan foydaning katta qismini qayerga
yo'naltirishni o'zi hal qiladi. Foydani taqsimlash va undan foydalanish tartibi
xo'jalik va moliyaviy xizmatlar tomonidan ishlab chiqiladigan va korxona rahbari
(egalari) yoki boshqaruv organi tomonidan tasdiqlanadigan ta'sis hujjatlari va
individual qoidalarda belgilanadi. Bu jarayon qanday sodir bo'ladi? Mavjud
vaziyatni ko'rib chiqish bizga uni yaxshiroq hal qilishga yordam beradi.
11
Moliya: O‘quv qo‘llanma / T.S.Malikov; O‘zR Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi. – T.: “Iqtisod-
Moliya”, 2018. – 268 b.
23

2.2. Globallashuv va chet el kapital migratsiyasining kuchayishi. Zamonaviy
investitsiya siyosatini amalga oshirishda Investitsiyalar va investitsiya
faoliyati to‘g‘risidagi qonunning ahmaiyati
Mamlakatda investitsiya faoliyatining huquqiy bazasi yaratilgan, tashqi
iqtisodiy, investitsiya faoliyatini tartibga soladigan, chet el investitsiyalari va
investorlarining huquqlari va manfaatlari himoyasini kafolatlaydigan bir qator
qonunlar qabul qilingan, investitsiya muhiti takomillashtirilmoqda va qo’shma
korxonalar hamda firmalar tashkil qilish bo’yicha izchillik bilan faoliyat
yuritilmoqda. Bu yo’nalishdagi g’oyat muhim vazifalardan biri kapital
qo’yilmalarning samarali yo’nalishlarini belgilashdan iborat. Bunda o’zaro
manfaatlar, sheriklarga davlat kafolatlari berish; valyutaning erkin
almashtirilishiga erishish, bank, transport, telekommunikatsiya infratuzilmasini
rivojlantirish va mamlakatdan eksportni valyuta bilan tartibga solishning qulay
sharoitlari joriy qilinganligi hisobiga olinadi. Hozirgi bosqichda chet el
kapitalini milliy iqtisodiyotga kiritishda mavjud ikki strategiyadan (import o’rnini
bosuvchi, eksportni kengaytiruvchi) birini – to’g’ridan-to’g’ri xorijiy
investitsiyalarni eksportni kengaytiruvchi mahsulotlar ishlab chiqarishga qo’yishni
tanlash kerak. Mahsulotlar eksportini kengaytirish siyosati, bu siyosat bizda asosiy,
mamlakatdan tashqarida raqobatni kuchaytirishga olib keladi, bu esa o’z navbatida
jo’shqin iqtisodiy faoliyatga undaydi.
Shunday qilib, globallashuv, jahon bozorida keskin raqobat va omon qolish
uchun kurash sharoitlarida chet el kapitali va ishlab chiqarish (korxonalar)ning
ko’chib yurishi, xalqaro raqobatning paydo bo’lishi va millatlararo
korporatsiyalarning tashkil topishi tabiiy hol bo’lib, qaytmas jarayon hisoblanadi.
Chet el investitsiyalari bir iqtisodiyot sub’ekti kapitalini o’zga iqtisodiyotga
muayyan muddatga bog’lash bo’lib, ichki investitsiyalardan risklar kengligi bilan
farqlangan holda, huquqiy sharoitlarning, investitsiya muhitining o’zgarishi bilan
tavsiflanadi va natijada mamlakatlar va mintaqalar bo’ylab kapital ko’chishi yuz
beradi. Kapitallarning mamlakatlar bo’ylab ko’chib yurishidagi asosiy
24

xarakatlantiruvchi motiv - ularni safarbar etish hamda band qilishning nafliroq
sharoitlaridir. Ishlab chiqarishni chet ellarga chiqarishning kuchayishi, chet el
investitsiyalarining milliy iqtisodiyotga kirib kelishini iqtisodiyotlar rivojlanishini
jadallashtiradigan jarayon tarzida baholash kerak. Chet el investitsiyalari
rivojlanayotgan mamlakatlar uchun tashqi moliyalashtirishning zaruriy va muhim
manbai bo’lgani holda, o’zi bilan birga, juda ko’p payqaladigan va sezilmaydigan
aktivlar, turli-tuman texnologik, axborot, moliya oqimlarini, menejment
malakalarini, jahon bozorlaridagi ish tajribalarini va boshqalarni olib kiradi. Ularga
mamlakatlararo harakatlanish, ya’ni ko’chib yurish, faoliyat yuritishning huquqiy
shart-sharoitlarini almashtirish, qo’shimcha risklar bilan to’qnashish va aniq
maqsadlar xos. Demak, chet el investitsiyalari migratsiyasini milliy investitsiya
siyosatini olib borishda va ularni amalga oshirishda albatta hisobga olishga to’g’ri
keladi. Ularni jalb qilish importyor mamlakat byudjetiga soliq, ijara va boshqa
tushumlarni ko’paytiradi. Ular yangi ish o’rinlarini tashkil qilishga, raqobatbardosh
mahsulotlar chiqarish, jahon bozorlarida o’rnashib olishga yordam beradi.
To’g’ridan-to’g’ri xorijiy investitsiyalar oqib kelishini rag’batlantirish,
mamlakat qonunchiligini takomillashtirish, investitsiyalarni jalb qilish va ulardan
foydalanishning uzoq muddatli maqsadli dasturiga muvofiq amalga oshirilishini
talab etadi. to’g’ridan-to’g’ri xorijiy investitsiyalarni yangi loyihalarga jalb etish va
O’zbekiston mintaqalarida xususiy sektorni yuksaltirish, ayniqsa qishloq
hududlarida qo’shma korxona tashkil qilish yo’nalishlarida amalga oshirilishi
bugungi kunning eng muhim ustuvor vazifalaridan biridir.
Ma’lumki, jahondagi biron-bir davlat xorijiy sarmoyalarni jalb qilmasdan
turib taraqqiyotga hamda iqtisodiyot rivojiga erisholgan emas. Shuning uchun ham
bu ish bizning iqtisodiy siyosatimiz ustuvor yo’nalishlaridan biriga aylangan. Biz
bu siyosatni quyidagi tamoyillar asosida qurmoqdamiz:
- tashqi iqtisodiy faoliyatni erkinlashtirish;
- Respublika iqtisodiyotiga kapital mablag’larni jalb etishni ta’minlovchi
huquqiy asos, ijtimoiy-iqtisodiy va boshqa shart-sharoitlarni shakllantirish;
25

- jahon andozalari talablariga javob beradigan texnologiyalarni etkazib
beruvchi hamda xalq xo’jaligining zamonaviy tuzilmalarini barpo etishga
ko’maklashuvchi xorijiy sarmoyadorlarga nisbatan ochiq eshiklar siyosatini
muntazam ravishda yuritish;
- mablag’larni raqobatbardoshli mahsulot ishlab chiqarishni o’zlashtirish
bilan bog’liq eng muhim ustuvor yo’nalishlarga sarflash.
Xorijiy sarmoyalarni jalb etish tadbirlarini amalga oshirishda oldindan
belgilanib olingan tamoyillarga asoslangan holda investitsiyalarni jalb etish uchun
imtiyozlarning keng tizimi vujudga keltirildi. Xorijiy sarmoyadorlar uchun
imtiyozli soliq joriy etildi. Imtiyozlar va rag’batlantirish omillari belgilandi:
 ishlab chiqarish hajmida tovarlar (ishlar, xizmatlar) eksporti kamida
30 foizni tashkil etadigan korxonalarga, mulkchilik shaklidan qat’iy nazar, foyda
solig’ini amaldagi stavkalardan ikki barobar kamroq to’lash huquqi berildi;
 Respublika davlat investitsiya dasturiga kiritilgan loyihalar bo’yicha
soliqlar to’lashdan besh yil muddatga ozod etildi;
 xorijiy investitsiyalar ishtirokidagi korxonalar daromadining ishlab
chiqarishni kengaytirishga va texnologiyani yangilashga sarflanadigan qismi
soliqdan ozod etildi;
 o’zi ishlab chiqargan mahsulotni ruxsatnomasiz chetga olib ketish
imkoniyati berildi;
 O’zbekiston hududida qo’shma korxonalarning va faqat xorijiy
sarmoya bilan ishlaydigan korxonalarning ustav fondiga hissa qo’shish uchun mol-
mulkni chetdan boj to’lovlarisiz olib kirish ruxsati berildi;
 jismoniy va yuridik shaxslarning, jumladan, xorijliklarning davlat
mulkini xususiylashtirish jarayonida, shu jumladan ko’chmas mulkning keng
miqyosda sotilishida bemalol ishtirok etishlarini ta’minlash;
 investitsiya loyihalarini amalga oshirish uchun er uchastkalaridan
foydalanish va ularni tasarruf etish huquqini tanlov asosida sotib olish belgilandi.
Bular bilan birgalikda xorijiy investorlarga ularning mol-mulklarini davlat
26

ixtiyoriga olish va musodara qilishdan xalos etish uchun kafolatlar berildi.
Ularning o’z faoliyati natijasida olgan foydasini va boshqa pullarni chet ellarga
o’tkazishlariga, olingan foydani respublika hududida qayta investitsiya tarzida
ishlatish, respublika banklarida schyotga va unda har qanday valyutada
cheklanmagan miqdorda mablag’ga ega bo’lish imkoniyati kafolatlandi.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti “Investitsiyalar va investitsiya faoliyati
to‘g‘risida”gi Qonunni imzoladi. Quyida Qonunning to‘liq matni bilan
tanishishingiz mumkin.
O‘zbekiston Respublikasining qonuni
Qonunchilik palatasi tomonidan 2019 yil 9 dekabrda qabul qilingan
Senat tomonidan 2019 yil 14 dekabrda ma’qullangan
1-bob . Umumiy qoidalar
1-modda. Ushbu Qonunning maqsadi va qo‘llanilish sohasi
Ushbu Qonunning maqsadi chet ellik hamda mahalliy investorlar tomonidan
amalga oshiriladigan investitsiyalar va investitsiya faoliyati sohasidagi
munosabatlarni tartibga solishdan iborat.
Ushbu Qonun markazlashtirilgan investitsiyalar bilan bog‘liq
munosabatlarni tartibga solmaydi.
Konsessiya faoliyati, mahsulot taqsimotiga oid bitimlar tuzish, ularni
bajarish va bekor qilish, investitsiya, pay va venchur fondlari, kapital bozorini, shu
jumladan qimmatli qog‘ozlar bilan bog‘liq operatsiyalarni tartibga solish, davlat-
xususiy sheriklik, maxsus iqtisodiy zonalar sohasidagi huquqiy munosabatlar
alohida qonunlar bilan tartibga solinadi.
2-modda. Investitsiyalar va investitsiya faoliyati to‘g‘risidagi qonun
hujjatlari
Investitsiyalar va investitsiya faoliyati to‘g‘risidagi qonun hujjatlari ushbu
Qonun hamda boshqa qonun hujjatlaridan iboratdir.
Agar O‘zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomasida O‘zbekiston
Respublikasining investitsiyalar va investitsiya faoliyati to‘g‘risidagi qonun
27

hujjatlarida nazarda tutilganidan boshqacha qoidalar belgilangan bo‘lsa, xalqaro
shartnoma qoidalari qo‘llaniladi.
3-modda. Asosiy tushunchalar
Ushbu Qonunda quyidagi asosiy tushunchalar qo‘llaniladi:
investitsiya loyihasi – iqtisodiy, ijtimoiy va boshqa foyda olish uchun
investitsiyalarni amalga oshirishga yoxud jalb etishga qaratilgan, o‘zaro bog‘liq
bo‘lgan tadbirlar majmui;
investitsiya majburiyati – belgilangan maqsadlarga erishish uchun investor
tomonidan qabul qilinadigan majburiyat;
investitsiya siyosati – O‘zbekiston Respublikasi iqtisodiyotida va uning
alohida tarmoqlarida investitsiyalarning zarur darajasini va tuzilmasini
ta’minlashga, investitsiya faoliyati sub’ektlarining investitsiya manbalarini
topishga va ulardan foydalanishning ustuvor tarmoqlarini aniqlashga yo‘naltirilgan
investitsiyaviy faolligini oshirishga doir o‘zaro bog‘liq tadbirlar majmui;
investitsiya faoliyati – investitsiya faoliyati sub’ektlarining investitsiyalarni
amalga oshirish bilan bog‘liq harakatlari majmui;
investitsiya faoliyatining ishtirokchisi – investitsiyalarning amalga
oshirilishini buyurtmalarni bajaruvchi sifatida yoki investorning topshirig‘i asosida
ta’minlaydigan investitsiya faoliyati sub’ekti;
investitsiya shartnomasi – investitsiya faoliyati sub’ektlari o‘rtasida
tuziladigan, investitsiya shartnomasi taraflarining huquqlari, majburiyatlari va
javobgarligini belgilaydigan yozma bitim;
investitsiyalar – investor tomonidan foyda olish maqsadida ijtimoiy soha,
tadbirkorlik, ilmiy va boshqa faoliyat turlari ob’ektlariga tavakkalchiliklar asosida
kiritiladigan moddiy va nomoddiy boyliklar hamda ularga bo‘lgan huquqlar, shu
jumladan intellektual mulk ob’ektlariga bo‘lgan huquqlar, shuningdek
reinvestitsiyalar bo‘lib, ular quyidagilarni
o‘z ichiga olishi mumkin:
28

mablag‘larni, shu jumladan pul mablag‘larini (shu jumladan chet el
valyutasini), maqsadli bank omonatlarini, paylarni, ulushlarni, aksiyalarni,
obligatsiyalarni, veksellar va boshqa qimmatli qog‘ozlarni;
ko‘char va ko‘chmas mol-mulkni (binolar, inshootlar, uskunalar, mashinalar
va boshqa moddiy qimmatliklarni);
intellektual mulkka doir mulkiy huquqlarni, shu jumladan
u yoki bu ishlab chiqarish turini tashkil etish uchun zarur bo‘lgan, texnik
hujjatlar, ko‘nikmalar va ishlab chiqarish tajribasi tarzida rasmiylashtirilgan,
patentlangan yoki patentlanmagan (nou-xau) texnik, texnologik, tijoratga oid va
boshqa bilimlarni, shuningdek O‘zbekiston Respublikasining qonun hujjatlarida
taqiqlanmagan boshqa qimmatliklarni;
investor – foyda olish maqsadida investitsiya faoliyati ob’ektlariga o‘zining
mablag‘larini va (yoki) qarz mablag‘larini yoxud jalb qilingan boshqa investitsiya
resurslarini investitsiya qilishni amalga oshiruvchi investitsiya faoliyati sub’ekti;
mahalliy investorlar – investitsiya faoliyatini amalga oshiruvchi O‘zbekiston
Respublikasi fuqarolari, O‘zbekiston Respublikasi rezidenti maqomiga ega bo‘lgan
chet ellik fuqarolar va fuqaroligi bo‘lmagan shaxslar, shu jumladan yakka
tartibdagi tadbirkorlar, shuningdek O‘zbekiston Respublikasining yuridik
shaxslari; 12
reinvestitsiyalar – investitsiyalardan olingan, tadbirkorlik faoliyati va boshqa
faoliyat turlari ob’ektlariga kiritiladigan har qanday daromad,
shu jumladan foyda, foizlar, dividendlar, royalti, litsenziya va vositachilik
haqlari, texnik yordam, texnik xizmatlar uchun to‘lovlar va haqlarning boshqa
turlari;
to‘g‘ridan-to‘g‘ri chet el investitsiyalari – chet ellik investorning hukumat
kafolatlarisiz, tavakkalchilik sharoitlarida o‘z mablag‘lari yoki qarz mablag‘lari
hisobidan investitsiyalari;
12
Xashimov A.A., Madjidov Sh.A., Muminova N.M. Investitsiyalarni tashkil etish va moliyalashtirish.
Darslik. - T.: Sharq matbaa nashriyot uyi, 201 7 .-208 b.
29

chet el investitsiyalari – chet ellik investor tomonidan ijtimoiy soha,
tadbirkorlik, ilmiy va boshqa faoliyat turlari ob’ektlariga kiritiladigan moddiy va
nomoddiy boyliklar hamda ularga bo‘lgan huquqlar, shu jumladan intellektual
mulk ob’ektlariga bo‘lgan huquqlar, shuningdek reinvestitsiyalar;
chet ellik investorlar – chet davlatlar, chet davlatlarning ma’muriy yoki
hududiy organlari, davlatlar o‘rtasidagi bitimlarga yoki boshqa shartnomalarga
muvofiq tuzilgan yoki xalqaro ommaviy huquq sub’ekti bo‘lgan xalqaro
tashkilotlar, chet davlatlarning qonun hujjatlariga muvofiq tashkil etilgan va
faoliyat ko‘rsatadigan yuridik shaxslar, har qanday boshqa shirkatlar, tashkilotlar
yoki uyushmalar, chet davlat fuqarolari
va O‘zbekiston Respublikasidan tashqarida doimiy yashaydigan fuqaroligi
bo‘lmagan shaxslar;
O‘zbekiston Respublikasi hududidagi chet el investitsiyalari ishtirokidagi
korxonalar – aksiyalarining (ulushlarining, paylarining) yoki ustav fondining
(ustav kapitalining) kamida o‘n besh foizini chet el investitsiyalari tashkil etadigan
korxonalar.
4-modda. Investitsiyalar va investitsiya faoliyatining asosiy prinsiplari
Investitsiyalar va investitsiya faoliyatining asosiy prinsiplari quyidagilardan
iborat:
qonuniylik;
oshkoralik va ochiqlik;
investitsiya faoliyatini amalga oshirish erkinligi;
adolatlilik va investitsiya faoliyati sub’ektlarining tengligi;
investorlarga nisbatan kamsitishga yo‘l qo‘ymaslik;
investorlarning vijdonliligi prezumpsiyasi.
Investitsiyalar va investitsiya faoliyati to‘g‘risidagi qonun hujjatlarining
asosiy prinsiplari investitsiya qilish va investitsiya faoliyatini amalga oshirish
jarayonining barcha bosqichlarida qo‘llaniladi.
2-bob . Investitsiyalar, investitsiya faoliyatining ob’ektlari va sub’ektlari
30

5-modda. Investitsiyalarning mo‘ljallangan ob’ektiga ko‘ra turlari
Investitsiyalar mo‘ljallangan ob’ektiga ko‘ra kapital, moliyaviy
va ijtimoiy turlarga bo‘linadi.
Asosiy fondlarni yaratish va takror ko‘paytirishga, shu jumladan yangi
qurilishga, modernizatsiya qilishga, rekonstruksiya qilishga, texnik jihatdan qayta
jihozlashga, shuningdek moddiy ishlab chiqarishning boshqa shakllarini
rivojlantirishga kiritiladigan investitsiyalar kapital investitsiyalar jumlasiga kiradi.
Aksiyalar, korporativ, infratuzilmaviy va davlat obligatsiyalariga,
shuningdek qimmatli qog‘ozlarning boshqa turlariga kiritiladigan investitsiyalar
moliyaviy investitsiyalar jumlasiga kiradi.
Inson salohiyatini, ko‘nikmalarini va ishlab chiqarish tajribasini
rivojlantirishga, shuningdek nomoddiy boyliklarning boshqa shakllarini
rivojlantirishga kiritiladigan investitsiyalar ijtimoiy investitsiyalar jumlasiga kiradi.
6-modda. Investitsiyalarni amalga oshirish shakllari
Investitsiyalarni amalga oshirish shakllari quyidagilardan iborat:
yuridik shaxslarni tashkil etish yoki ularning ustav fondlarida (ustav
kapitallarida) ulushli tarzda, shu jumladan mol-mulk va aksiyalar (ulushlar) sotib
olish yo‘li bilan ishtirok etish;
O‘zbekiston Respublikasi rezidentlari tomonidan emissiya qilingan qimmatli
qog‘ozlarni, jumladan qarz majburiyatlarini olish;
konsessiyalarni olish, shu jumladan tabiiy resurslarni qidirish, o‘zlashtirish,
qazib olish yoki ulardan foydalanishga doir konsessiyalarni olish, shuningdek
mahsulot taqsimotiga oid bitimlarda ishtirok etish;
mulk huquqini, shu jumladan intellektual mulk ob’ektlariga bo‘lgan mulk
huquqini, mualliflik huquqlarini, patentlar, tovar belgilari, foydali modellar, sanoat
namunalari, firma nomlari va nou-xau, ishchanlik obro‘sini (gudvillni), shuningdek
savdo va xizmat ko‘rsatish sohasi ob’ektlariga bo‘lgan mulk huquqini ular
joylashgan yer uchastkalari bilan birgalikda olish; yer uchastkalariga egalik qilish
va ulardan foydalanish (shu jumladan ijara asosida egalik qilish va foydalanish)
31

hamda boshqa tabiiy resurslarga egalik qilish va ulardan foydalanish huquqini
olish.
Investorlar qonun hujjatlariga zid bo‘lmagan boshqa shakllarda
ham investitsiyalarni amalga oshirishi mumkin.
Investitsiya faoliyati investitsiyalar kiritishning turli shakllarini birlashtirish
vositasida amalga oshirilishi mumkin.
Investitsiyalarning birlamchi yoki takroran kiritiladigan shakllari
o‘zgartirilishi ularning investitsiya sifatidagi darajasi o‘zgarishiga olib kelmaydi.
7-modda. Investitsiya resurslari
Investitsiya resurslari jumlasiga quyidagilar kiradi:
pul mablag‘lari (shu jumladan chet el valyutasi) va boshqa moliyaviy
mablag‘lar, shu jumladan kreditlar, paylar, ulushlar, aksiyalar va boshqa qimmatli
qog‘ozlar;
ko‘char va ko‘chmas mol-mulk (binolar, inshootlar, uskunalar, mashinalar
va boshqa moddiy qimmatliklar) hamda ularga bo‘lgan huquqlar;
intellektual mulk ob’ektlari, shu jumladan u yoki bu turdagi ishlab chiqarish
turini tashkil etish uchun zarur bo‘lgan, texnik hujjatlar, ko‘nikmalar va ishlab
chiqarish tajribasi tarzida rasmiylashtirilgan, patentlangan yoki patentlanmagan
(nou-xau) texnik, texnologik, tijoratga oid va boshqa bilimlar;
yer uchastkalariga va boshqa tabiiy resurslarga egalik qilish hamda ulardan
foydalanish huquqi, shuningdek mulk huquqlaridan kelib chiquvchi boshqa
ashyoviy huquqlar.
8-modda. Investitsiya faoliyatining ob’ektlari
Ijtimoiy soha, tadbirkorlik, ilmiy va qonun hujjatlari bilan taqiqlanmagan
boshqa faoliyat turlarining ob’ektlari investitsiya faoliyati ob’ektlaridir.
Barpo etilishi va foydalanilishi qonun hujjatlarida belgilangan sanitariya-
gigiyena, radiatsiya, ekologiya, arxitektura-shaharsozlik talablariga va boshqa
talablarga javob bermaydigan, yuridik va jismoniy shaxslarning huquqlarini,
32

erkinliklarini hamda qonun bilan qo‘riqlanadigan manfaatlarini buzadigan
ob’ektlarga investitsiya qilish taqiqlanadi.
9-modda. Investitsiya faoliyatining sub’ektlari
O‘zbekiston Respublikasining fuqarolari, yakka tartibdagi tadbirkorlari va
yuridik shaxslari – rezidentlari, davlat boshqaruvi organlari va mahalliy davlat
hokimiyati organlari, chet davlatlar, chet davlatlarning ma’muriy yoki hududiy
organlari, xalqaro tashkilotlar hamda chet ellik yuridik shaxslar va fuqarolar,
shuningdek fuqaroligi bo‘lmagan shaxslar investitsiya faoliyatining sub’ektlaridir.
10-modda. Investorning huquqlari
Investor:
O‘zbekiston Respublikasining qonun hujjatlariga zid bo‘lmagan investitsiya
faoliyatini erkin amalga oshirishga, investitsiya qilishni amalga oshirish hajmlarini,
turlarini, shakllarini, sohasini va yo‘nalishlarini mustaqil ravishda belgilashga;
investitsiya faoliyatini amalga oshirish uchun yuridik va jismoniy shaxslar
bilan shartnomalar tuzishga;
o‘z investitsiyalariga va investitsiya faoliyati natijalariga egalik qilishga,
ulardan foydalanishga hamda ularni tasarruf etishga, shuningdek investitsiya
faoliyati natijalarini sotishga va olib chiqishga;
investitsiya faoliyati natijasida olingan daromadlarni soliqlar, yig‘imlar va
qonun hujjatlarida nazarda tutilgan boshqa to‘lovlar (bundan buyon matnda
soliqlar va to‘lovlar deb yuritiladi) to‘langanidan so‘ng mustaqil va erkin tarzda
tasarruf etishga;
o‘zi qabul qilgan barcha turdagi majburiyatlarning, shu jumladan qarz
mablag‘larini jalb etishga qaratilgan majburiyatlarning ta’minoti sifatida o‘ziga
mulk huquqi asosida tegishli bo‘lgan mol-mulk va har qanday mulkiy huquqlardan
foydalanishga;
o‘z investitsiyalari va boshqa aktivlari rekvizitsiya (ekspropriatsiya) qilingan
taqdirda munosib kompensatsiya olishga;
kreditlar va qarzlar tarzidagi pul mablag‘larini jalb etishga;
33

davlat boshqaruvi organlari, mahalliy davlat hokimiyati organlari
va ular mansabdor shaxslarining qonunga xilof harakatlari (harakatsizligi) va
qarorlari natijasida yetkazilgan zararlar uchun tovon olishga haqli.
11-modda. Investorning majburiyatlari
Investor:
soliqlar va to‘lovlarni to‘lashi;
investitsiya qilish munosabati bilan o‘zi qabul qilgan shartnoma
majburiyatlarini bajarishi;
qonun hujjatlari talablariga, shu jumladan raqobat to‘g‘risidagi, korrupsiyaga
qarshi kurashish to‘g‘risidagi, investitsiyalar va investitsiya faoliyati to‘g‘risidagi,
mehnat to‘g‘risidagi, shaharsozlik to‘g‘risidagi, atrof-muhitni muhofaza qilish
to‘g‘risidagi qonun hujjatlari talablariga, shuningdek texnika xavfsizligiga,
sanitariya normalari va qoidalariga rioya etishi;
shartnoma shartlarini bajarmaganligi yoki lozim darajada bajarmaganligi
sababli investitsiya faoliyati ishtirokchisiga yetkazilgan zararlarning o‘rnini
qoplashi;
vakolatli davlat boshqaruvi organlarining va mahalliy davlat hokimiyati
organlarining o‘z vakolatlari doirasida qo‘yiladigan talablarini bajarishi shart.
12-modda. Investitsiya faoliyati ishtirokchisining huquqlari
Investitsiya faoliyatining ishtirokchisi:
birja, tanlov va tender savdolarining, elektron do‘konlarning
va kim oshdi savdolarining ishtirokchisi bo‘lishga;
investorlar bilan ularning buyurtmalarini bajarish yuzasidan shartnomalar
tuzishga;
agar shartnomada boshqacha tartib belgilanmagan bo‘lsa, o‘zining investor
oldidagi majburiyatlarini bajarishga boshqa shaxslarni jalb qilishga haqli.
13-modda. Investitsiya faoliyati ishtirokchisining majburiyatlari
Investitsiya faoliyatining ishtirokchisi:
34

qonun hujjatlarida belgilangan normalar, qoidalar va standartlarga, shu
jumladan raqobat to‘g‘risidagi, korrupsiyaga qarshi kurashish to‘g‘risidagi,
investitsiyalar va investitsiya faoliyati to‘g‘risidagi, mehnat to‘g‘risidagi,
shaharsozlik to‘g‘risidagi va atrof-muhitni muhofaza qilish to‘g‘risidagi qonun
hujjatlari talablariga rioya qilishi;
shartnoma shartlarini o‘z vaqtida va lozim darajada bajarishi;
shartnoma shartlarini bajarmaganligi yoki lozim darajada bajarmaganligi
sababli investorga yetkazilgan zararlarning o‘rnini qoplashi;
davlat boshqaruvi organlari va mahalliy davlat hokimiyati organlarining o‘z
vakolatlari doirasida qo‘yiladigan talablarini bajarishi shart.
14-modda. Investitsiya faoliyatida narxni shakllantirish
Investitsiya faoliyati jarayonida tovarlarning (ishlarning, xizmatlarning)
qiymati shartnomaviy narxlar bo‘yicha belgilanadi, bundan qonun hujjatlarida
qat’iy belgilangan narxlar mustasno.
Investitsiya qilish ob’ekti bo‘lgan tovarlarning (ishlarning, xizmatlarning)
narxlari birja, tanlov, kim oshdi savdolarida va boshqa uyushgan savdolarda ham
shakllantirilishi mumkin.
Birja, tanlov, kim oshdi savdolarida va boshqa uyushgan savdolarda
shakllangan, realizatsiya qilinadigan davlat aktivlarining narxlari, mazkur
aktivlarning balans va baholangan qiymatidan qat’i nazar,
bozor narxlari deb tan olinadi.
3-bob . Investitsiya faoliyati sub’ektlari huquqlarining davlat kafolatlari va
investitsiyalarni himoya qilish
15-modda. Investitsiya faoliyati sub’ektlari huquqlarining kafolatlari
Davlat investitsiya faoliyati sub’ektlarining huquqlarini kafolatlaydi. Davlat
organlari va ularning mansabdor shaxslari investitsiya sub’ektlarining qonun
hujjatlariga muvofiq amalga oshirilayotgan faoliyatiga aralashishga haqli emas.
Agar davlat organlari va ularning mansabdor shaxslari investitsiya faoliyati
sub’ektlarining faoliyatida qonun hujjatlari buzilganligini aniqlasa, ular o‘zlari
35

vakolatli bo‘lgan va muayyan qoidabuzarlikni bartaraf etish bilan bevosita bog‘liq
choralarni ko‘rishi mumkin.
Davlat organlari va ularning mansabdor shaxslari qoidabuzarlik mavjudligi
faktidan investitsiya faoliyati sub’ektlarining investitsiya faoliyatiga bog‘liq
bo‘lmagan boshqa qonuniy faoliyatiga aralashish
yoki uni cheklab qo‘yish uchun asos sifatida foydalanishi mumkin emas.
Davlat investorlarning fuqaroligi, yashash joyi, iqtisodiy faoliyatni amalga
oshirish joyi bilan bog‘liq holda, shuningdek investorlarning
yoki investitsiyalarning kelib chiqish mamlakatiga qarab investorlarni
kamsitishga yo‘l qo‘ymaslikni kafolatlaydi.
Investor tomonidan huquqlarning amalga oshirilishi boshqa investorlarning
huquqlari va qonun bilan qo‘riqlanadigan manfaatlarini buzmasligi kerak. Bunda
davlat tadbirkorlik sub’ektining hamta’sischisi (aksiyadori, ishtirokchisi) sifatida
boshqa ta’sischilar (aksiyadorlar, ishtirokchilar) kabi teng huquqlar va
majburiyatlarga ega bo‘ladi. 13
Ushbu moddaning qoidalari xalqaro huquqning umum e’tirof
etilgan prinsiplari va normalariga muvofiq belgilanadigan O‘zbekiston
Respublikasining milliy xavfsizligini ta’minlash bilan bevosita bog‘liq qonun
hujjatlarini qabul qilishga, o‘zgartirishga, to‘ldirishga yoxud bekor qilishga
nisbatan tatbiq etilmaydi.
16-modda. Mablag‘lardan foydalanish kafolatlari
Investitsiya faoliyati sub’ektining investitsiya faoliyati natijasida olingan
daromadlari soliqlar va to‘lovlar to‘langanidan keyin uning xohishiga ko‘ra
reinvestitsiya qilinishi yoki ulardan boshqa har qanday usulda foydalanilishi
mumkin.
13
Toshov O. Investitsion faoliyatni moliyalashtirishni takomillashtirish. T.: “Akademnashr”, 2022.-165 b.
36

Xulosa
Xulosa shuki, davlat tuzilmaviy investitsiya siyosati joylarda, qishloqlarda
amalga oshirishda gaz, suv, elektr, kommunikatsiya tarmoqlariniyaxshilash davlat
imtiyozlari asosida kichik korxonalar tashkil etish zarur. CHunki shu yo`l
bilangina qishloq korxonalariga xorijiy investitsiyalarni jalb etish mumkin.
Davlatimiz mustaqillikka erishgan yillardan boshlab, bozor iqtisodiyotiga
o`tishning o`ziga xos iqtisodiy rivojlanish yo`lidan bormoqda. Bu yo`lda
investitsiya siyosatining ahamiyati juda katta. CHunki investitsiyalar iqtisodiyotda
tarkibiy o`zgarishlar, texnik va texnologik yangilanishlar, korxonalarni qayta
ta`mirlash ishlarini amalga oshirishni rag`batlantiradi, mamlakat eksport va import
salohiyatini oshirishga imkon yaratadi. SHu jihatdan O`zbekiston Davlati o`z
tuzilmaviy investitsiya siyosatini olib bormoqda. Tuzilmaviy investitsiya siyosati
hududlar, tarmoqlar va korxona investitsiya siyosatlaridan tarkib topib, ular o`zaro
bog`liqdir. Hududlar investitsiya siyosati investitsiyani sarflashda aholi, hudud va
investor manfaatlarini hisobga olgan holda samarali ishlatishga imkon beruvchi
hududda olib boriladigan chora-tadbirlar majmui. Tarmoq investitsiya siyosati esa
bu mamlakat iqtisodiyotining rivojlanishini ta`minlovchi tarmoqlar, sanoat
mahsulotlarini eksport qilish, import o`rnini bosuvchi ishlab chiqarishni
rivojlantirish, ilmiy-texnika taraqqiyotini investitsiya yo`li bilan qo`llab-quvvatlash
hisoblanadi. Davlat tuzilmaviy investitsiya siyosatida yangi tarmoqlarni tashkil
etish va rivojlantirish, aholining iste`mol tovarlari, ish joylarga bo`lgan talabini
qisqa vaqt ichida yuqori darajada ta`minlashga erishish yo`lida quyidagi
vazifalarga amal qilmoqda:
-Eskirgan ishlab chiqarishlarni sekin-asta muomaladan chiqarib tashlash;
- Mahalliy ishlab chiqaruvchilarni qo`llab-quvvatlash;
-To`lov qobiliyatiga ega bo`lgan va talabga mos holda ishlab chiqarish
tuzilmalarini yaratish;
-Ishlab chiqarish resurslaridan va ilmiy-texnika salohiyatidan imkon qadar
yuqori darajada foydalanishni ta`minlash;
37

-Mamlakatning ekologik va iqtisodiy xavfsizligini ta`minlash va uni
kuchaytirish;
-Samarali, raqobatga asoslangan ishlab chiqarishlar, bozor infratuzilmasi,
xizmat ko`rsatish soxasi va intellektual faoliyatlar rivojlanishini uyg`unlashtirish;
-Iqtisodiyotning ustuvor tarmoqlarini rivojlantirish va yangi tarmoqlarni
barpo etish;
-Aholining ish bilan bandligini va hamda iqtisodiy faolligini oshirish;
-Hududlar ijtimoiy infratuzilmasini to`liq shakllantirish
Tuzilmaviy investitsiya siyosatini olib borishda muhim strategiyalar ishlab
chiqarilgan bo`lib, ularning mohiyati kichik iqtisodiy sub`ektlar rivojlanishini
qo`llab-quvvatlashdan iborat. Mazkur ishlarni amalga oshirishda xorijiy
investitsiyalarni jalb etish muhim ahamiyatga ega. Mamlakatimizda siyosiy
barqarorlik, investitsiya muhitini juda qulayligixorijiy investorlar uzoq muddatli
investitsiya loyihalarini tuzishda asos bo`lmoqda. Bundan tashqari, jalb etilgan
chet el investitsiyalar va kreditlar uchun kafolatlar taqdim etish, soliy va bojxona
ta`riflari bo`yicha imtiyozlar, zaem va foiz stavkalarini subsidiyalash kabi shart-
sharoitlar yaratilmoqda, o`nlab qonuniy xujjatlar amal qilmoqda. Jumladan,
xususiy investitsiyalarni iqtisodiyotning real sektoriga yanada jalb qilish
maqsadida 2005 yil 11 aprelda O`zbekiston Respublikasi Prezidentining
“To`g`ridan-to`g`ri xususiy xorijiy investitsiyalarni jalb qilishni rag`batlantirish
bo`yicha qo`shimcha chora-tadbirlari to`g`risida” Farmoni qabul qilindi. Bu
farmonga binoan sanoatning alohida sohalaridagi korxonalar asosiy faoliyati
bo`yicha daromad solig`i, mulk solig`i ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish va
hududlarni obodonlashtirish solig`i, ekologiya solig`idan, mikrofirmalar va kichik
korxonalarga solinadigan yagona soliqdan, shuningdek, investitsiya miqdoriga
qarab 3 yildan 7 yilgacha muddatda respublika yo`l jamg`armasi ajratmalardan
ozod qilindi.
38

Foydalanilgan adabiyotlar
1.Mirziyoev Sh.M. “Erkin va farovon, demokratik O’zbekiston davlatini
birgalikda barpo etamiz”.- Toshkent: 2016.-56b.
2.Mirziyoev Sh.M. “Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib intizom va shaxsiy
javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak”.-
Toshkent: “O’zbekiston”. 2017.-104b.
3.Mirziyoev Sh.M. “Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash –
yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi”. – Toshkent: “O’zbekiston”. 2017.
– 48b.
4. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. – T.: “O’zbekiston”, 2003. 8 dekabr.
5.O’zbekiston Respublikasi Prezidentining «O’zbekiston Respublikasini
yanada rivojlantirish bo’yicha Harakatlar strategiyasi to’g’risida»gi 2017 yil 7
fevraldagi PF-4947-sonli Farmoni
Asosiy adabiyotlar
1.Vaxobov A.V., Xojibakiev Sh.X., Mo’minov N.G. “Xorijiy investitsiyalar”.
O’quv qo’llanma.- T.: Moliya, 201 7 .-328 b.
2. Вахабов А.В., Разыкова Г.Х., Хажибакиев Ш.Х. Иностранные
инвестиции и модернизация национальной экономики. Монография. Т.:
Молия, 2019.-300 с.
3.Bekmurodov A.Sh., Karrieva Ya.K., Ne’matov I.U., Nabiev D.H., Kattaev
N.T. Xorijiy investitsiyalar. O’quv qo’llanma. –T.:Iqtisodiyot, 2020.-166 b.
4.Mamatov B., Xujamkulov D., Nurbekov O. Investitsiyalarni tashkil etish va
moliyalashtirish. Darslik. – T.: Iqtisod-Moliya, 2019. – 608 b.
5.Kayumov R.I., Xojimatov R.X. Investitsiyalarni tashkil etish va
moliyalashtirish: Darslik. - T.: TDIU, 20121. - 496 b.
6. Karlibaeva R. Investitsiyalarni tashkil etish va moliyalashtirish: O’quv
qo’llanma. - T.: Cho’lpon, 20 22 .-124 b.
39

7.Raimjonova M.A. O’zbekistonda erkin iqtisodiy hududlarga
investitsiyalarni jalb qilish: nazariy asoslari, hozirgi holati va istiqbollari. T.:
“Extremum-press”, 2023.-176 b.
8.Toshov O. Investitsion faoliyatni moliyalashtirishni takomillashtirish. T.:
“Akademnashr”, 2022.-165 b.
9.Хазанович Э.С. Иностранные инвестиции: Учебное пособие/
Э.С.Хазанович.2-е изд., стер.-М.:КНОРУС, 2021.-312с.
10Xashimov A.A., Madjidov Sh.A., Muminova N.M. Investitsiyalarni tashkil
etish va moliyalashtirish. Darslik. - T.: Sharq matbaa nashriyot uyi, 201 7 .-208 b.
11 .Шевчук Д.А. Организация и финансирование инвестиций. -Ростов на
Дону.: Феникс, 20 1 6.-272 с.
12 .Сергеев И.В., Веретенникова И.И. Организация и финансирование
инвестиций. Учебное пособие. – М.: Финансы и статистика, 20 2 1. – 272 с.
Internet sayt:
1. http://www.stat.uz (O’zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo’mitasi
rasmiy sayti)
2. http://www.mf.uz (O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi Rasmiy sayti)
3. http://www.gov.uz -O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi rasmiy
sayti
3. http://www.lex.uz (O’zbekiston Respublikasi Qonun hujjatlari ma’lumotlari
milliy bazasi)
5 . http://www.press - service.uz O’zbekiston Respublikasi Prezidenti axborot
markazi
40

Investitsiya faoliyatini rag’batlantirish va davlat siyosati

Sotib olish