Investitsiya loyihalari - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	12000UZS
Hajmi	626.2KB
Xaridlar	3
Yuklab olingan sana	14 Fevral 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Kenjayev Kenja

Ro'yxatga olish sanasi 27 Yanvar 2024

737 Sotish

Investitsiya loyihalari

Sotib olish

“ Investitsiya loyihalari samaradorligini baholash”

5341200 - “Investitsiyalarni moliyalashtirish” ta li alishi i ha a ala r ara asi i
olish uchun yozilgan

BITIRUV MALAKAVIY ISHI

MUNDARIJA

Kirish......................................................................................... 3

I BOB. Investitsiya loyihalari samaradorligini baholashning nazariy
asoslari.......................................................................................... 6
1.1. O zbekiston iqtisodiyotini modernizatsiyalashda investitsiya
loyihalarini amalga oshirishning ahamiyati va
xususiyatlari.................................................................................. 6
1.2. Investitsiya loyihalarining moliyaviy-iqtisodiy samaradorligini
baholashning nazariy asoslari.................................................. 17
1.3. Investitsiya loyihalarining moliyaviy-iqtisodiy samaradorligini
baholash usullarining mazmuni, mohiyati va xususiyatlari .......... 26

II BOB. Tijorat banklarida investitsiya loyihalari moliyaviy-iqtisodiy
samaradorligini baholash amaliyoti tahlili…........................... 37
2.1. “AVTO TRANSPORT TEXXIZMAT” investitsiya loyihasining
moliyaviy-iqtisodiy samaradorligini oddiy (a a a i ) usullar
asosida baholash............................................................................ 37
2.2. “AVTO TRANSPORT TEXXIZMAT” investitsiya loyihasining
pul oqimlarini tahlil qilish va baholash.......................................... 45
2.3. “AVTO TRANSPORT TEXXIZMAT” investitsiya loyihasining
diskontlashga asoslangan usullar asosida baholash....................... 49

III-BOB. Investitsiya loyihalari samaradorligini baholashning
takomillashtirish yo’llari............................................................ 54
3.1. Investitsiya loyihalarining moliyaviy-iqtisodiy samaradorligini
baholash usullarining afzalliklari va kamchiliklari....................... 54
3.2. Investitsiya loyihalarining moliyaviy-iqtisodiy samaradorligini
3

baholashni takomillashtirish llari............................................. 58

Xulosa............................................................................................ 64

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yhati........................................... 68

Kirish

Mavzuning dolzarbligi. Malakaviy ish mavzusining dolzarbligi, eng avvalo,
investitsiya loyihalarining muvaffaqiyatli amalga oshirilishi, samaradorlikni
baholashning turli usullari asosida puxta tahlil qilinishi va chuqur baholanishiga g
liqligi bilan xususiyatlanadi.
Mamlakatimiz iqtisodiyotini rivojlantirish va barqarorligini ta i lash a
investitsiyalarning, shu jumladan xorijiy investitsiyalarning beqiyos ri tutishini
alohida ta i laga holda shuni aytish mumkinki, investitsiyalarga lga e ti r i g
kuchayishi bugungi kunga kelib, mamlakatimizdagi investitsion faoliyatning
rivojlantirilishiga olib keldi. Investitsiyalar har qanday iqtisodiyotni, ishlab
chiqarishni rivojlantiruvchi eng muhim omil ekanligini e tir f etgan holda, milliy
iqtisodiyotga kiritilayotgan investitsiyalar hajmining yildan-yilga ortib borayotganlini
alohida aytib tish mumkin. Bu borada Prezidentimiz I.A.Karimov shunday ta i la i:
“O tga yilda iqtisodiyotimizga 11 milliard 700 million dollari miqdorida ichki va
xorijiy investitsiyalar jalb etildi yoki bu boradagi rsat i h 2011 yilga nisbatan 14
foizga s i. Jami investitsiyalarning 22 foizdan yoki 2 milliard 500 million dollardan
rtig i i xorijiy investitsiyalar tashkil etdi, ularning 79 foizdan pr g i t g ri a -t g ri
xorijiy investitsiyalardir.” 1
.
1 Karimov I.A. “Bosh maqsadimiz – keng
la li islohotlar va modernizatsiya li i qat i at bilan
davom ettirish”.T.: “O z e ist ” 2013y 5-6 betlar.
4

Mamlakatimizda investitsiya jarayonlarini rivojlantirish kapital a lag larni a g
arish, bu a lag lar i iqtisodiyotning strategik jihatdan muhim lga sohalarga
altirish, zamonaviy texnologiyalardan foydalanish imkoniyatlarini yaratish orqali
milliy investitsiya bozorlarining shakllanishiga a lasha i hamda tovar va xizmat
rsatish bozorlari rivojlanishining boshqa omillariga ham pgi a ta sir rsata i. Bu ri
a investitsiya loyihalarini moliyaviy-iqtisodiy samaradorligini e ti baholash,
baholashning jahonda keng tarqalgan usullaridan amaliyotda foydalanishni ta i lash
hamda investitsiya loyihalarining moliyaviyiqtisodiy samaradorligini baholash
usullarini va kompleks ekspertiza qilishni takomillashtirish hozirgi investitsiya
jarayonlarini yanada rivojlantirishning asosiy muammolaridan biri li qolmoqda.
Mamlakatimizda bozor infratuzilmasining hali yaxshi rivojlanmaganligi, huquqiy
bazaning mukammal va barqaror emasligi, inflyatsiya darajasi, axborot ta i ti
bazasining mavjud emasligi, amaliyotda a ri aralashuv holatlarining hali ham t liq
barham topib ulgurmaganligi, valyuta riskining mavjudligi va boshqalar tijorat
banklarida investitsiya loyihalarining moliyaviy-iqtisodiy samaradorligini baholashga
salbiy ta sir etuvchi umumiy sabablardir. Shunday ekan, investitsiya jarayonlarini
rivojlantirish, ularni moliyaviy ta i lash a banklarning r i va rolini kuchaytirish
hamda investitsiya loyihalarining moliyaviy-iqtisodiy samaradorligini baholashning
xorij tajribalarini rga ish, shuningdek, amaliyotga keng tadbiq etish va bu borada
duch kelinadigan muammolarni hal etish mazkur bitiruv malakaviy ishning
dolzarbligini ochib beradi.
Malakaviy ishning maqsadi. Ishning maqsadi iqtisodiyotni modernizatsiyalash
sharoitida investitsiya loyihalarining iqtisodiy samaradorligini diskontlash usullari
asosida baholashni rga ish hamda investitsiya loyihalarining moliyaviy-iqtisodiy
samaradorligini baholash usullarini takomillashtirish i ha taklif va tavsiyalar
berishdan iborat.
Malakaviy ishning vazifalari. Ushbu maqsaddan kelib chiqqan holda
malakaviy ish oldiga quyidagi vazifalarning bajarilishi belgilab q ilga :

5

O zbekiston iqtisodiyotini modernizatsiyalashda investitsiya loyihalarini
amalga oshirishning ahamiyati va xususiyatlarini bayon etish; investitsiya
loyihalarining moliyaviy-iqtisodiy samaradorligini baholashning
nazariy asoslarini rga ish; investitsiya loyihalarining moliyaviy-iqtisodiy
samaradorligini baholash
usullarining mazmuni, mohiyati va xususiyatlarini rga ish; investitsiya
loyihasining moliyaviy-iqtisodiy samaradorligini oddiy
(a a a i ) usullar asosida baholashni amalga oshirish; investitsiya loyihasining pul
oqimlarini tahlil qilish va baholashni amalga oshirish;
“AVTO TRANSPORT TEXXIZMAT” investitsiya loyihasining
diskontlashga asoslangan usullar asosida baholashni amalga oshirish;
investitsiya loyihalarining moliyaviy-iqtisodiy samaradorligini baholash
usullarining afzalliklari va kamchiliklarini ri chiqish; investitsiya loyihalarining
moliyaviy-iqtisodiy samaradorligini baholashni
takomillashtirish i ha tegishli ilmiy-amaliy takliflarni ishlab chiqish.
Malakaviy ishning ob’ekti respublikamizda amalga oshirilayotgan investitsiya
loyihalarini moliyaviy-iqtisodiy samaradorligini baholash faoliyati hisoblanadi.
Malakaviy ishning predmeti investitsiya loyihalarini moliyaviy-iqtisodiy
samaradorligini baholash bilan g liq iqtisodiy munosabatlardir.
Mavzuning nazariy va amaliy ahamiyati. Mavzu i ha malakaviy ishning
nazariy ahamiyati ishda ilgari surilgan nazariy-uslubiy g alar a investitsiya
loyihalarini moliyaviy-iqtisodiy samaradorligini baholash usullarining mazmuni va
nazariy asoslarini rga ish a foydalanish mumkinligi bilan izohlanadi.
Ishda keltirilgan ilmiy taklif va amaliy tavsiyalar milliy iqtisodiyotda
investitsiya loyihalarini izchil amalga oshirish hamda ularning moliyaviy-iqtisodiy
samaradorligini baholash usullarini va kompleks ekspertiza qilishni
takomillashtirishni ta i lash a, shuningdek, ilmiy tadqiqot ishlarida q lla ilishi
mumkin.
6

Malakaviy ishning tarkibiy tuzilishi. Malakaviy ish kirish, 3 bob, 8 li ,
xulosa, f ala ilga a a i tlar r xati a iborat. Ishning xajmi 74 betni tashkil etib, unda
13 ta jadval, 11 ta rasm va 40 ta a a i tlar r hati i z i higa lga .

I BOB. Investitsiya loyihalari samaradorligini baholashning nazariy
asoslari

1.1. O’zbekiston iqtisodiyotini modernizatsiyalashda investitsiya
loyihalarini amalga oshirishning ahamiyati va xususiyatlari

Milliy iqtisodiyotni modernizatsiya qilish va rivojlantirishda bugungi kunda
asosiy e ti r iqtisodiyotga kiritilgan investitsiyalar va ularning sal g iga
qaratilmoqda. Chunki iqtisodiy sish i ta i lash a investitsiyalarning hajmi va
ularning tarkibi muhim ahamiyat kasb etadi. Shularni inobatga olgan holda,
Prezidentimiz tomonidan mamlakatimiz iqtisodiy siyosati istiqbolini belgilab
berishda ustuvor alishlar a biri sifatida investitsiyalarni keng jalb etish, ayniqsa,
xorijiy investorlar uchun yanada qulay sharoitlarni yaratishga e ti r qaratilmoqda.
Mamlakatimiz iqtisodiyotiga jalb etilgan investitsiyalar hajmi yildan-yilga oshib
bormoqda. Buni birgina 2012 yilda kiritilgan jami investitsiyalar hajmidan ham bilib
olish mumkin. Milliy iqtisodiyotga tga yili kiritilgan jami investitsiyalar xajmi
2011 yilga nisbatan 14 foizga p li , qiymati 11 milliard 700 million AQSh
dollaridan ortiqdir. Jami investitsiyalarning 74 foizdan rtig i mamlakatimizning ichki
manbalari hisobidan – korxonalar va aholi a lag lari, investitsiya jarayonlarida tobora
faol ishtirok etayotgan tijorat banklari kreditlari, shuningdek, davlat byudjeti va
byudjetdan tashqari a g ar alar a lag lari hisobidan shakllantirilmoqda.
Iqtisodiyotimizga kiritilayotgan investitsiyalarning yildan-yilga si borishida
yurtimizdagi mavjud investitsion sharoit va qulay investitsiya muhiti alohida
ahamiyat kasb etayotganini ta i lash joiz. Respublikamiz iqtisodiyotida
7

investitsiyalarning s ggi olti yildagi sish sur atlari turlicha li , bunda oldingi
yillardagiga nisbatan sish va pasayish tendentsiyalari kuzatilmoqda (1-rasm).
1-rasm. 2005-2012 yillarda mamlakatimiz iqtisodiyotiga yo’naltirilgan
investitsiyalarning o’sish sur’atlari, foizda 2

Hozirgi globallashuv sharoitida, bozor munosabatlari talablaridan kelib chiqib,
jahonda investitsiyalar uchun qat i keskin kurash davom etmoqda. Tashqi iqtisodiy
faoliyatni erkinlashtirish, mamlakatimiz iqtisodiyotiga bevosita xorijiy
investitsiyalarning jalb qilinishini ta i la iga huquqiy, ijtimoiy-iqtisodiy va boshqa
shart-sharoitlarni takomillashtirish, xorijiy investitsiyalarni keng jalb etish, a lag lar i
eng ustuvor alishlar a hamda raqobatdosh mahsulotlar ishlab chiqarish bilan g liq
alishlar a mujassam qilish respublikada t azila tga investitsiya siyosatining asosiy
tamoyillaridir 3
.
2 O z e ist Respublikasi Prezidenti I.A.
Karimovning 2011 yilning asosiy yakunlari va
2012 yilda O z e ist i ijtimoiy-iqtisodiy
rivojlantirishning ustuvor alishlariga ag ishla
ga O z e ist Respublikasi Vazirlar
Mahkamasining majlisidagi “2012 yil
Vatanimiz taraqqiyotini yangi bosqichga tara
iga yil bo la i” mavzusidagi a r zasi i rga ish
i ha q q lla a. – T.: Iqtisodiyot. - 2012. – 76-
bet.
3 Mahmudov N.M, Madjidov Sh.A.
Investitsiyalarni tashkil etish va moliyalashtirish. O q
q lla a. – T.: TDIU, 2010. – 86-b.
8

Belgiyalik olim Xilbern Boysning fikriga ra “Katta iqtisodiy,
mineralxomashyo va inson salohiyatiga ega lga . O z e ist xorijiy sarmoyadorlarni,
avvalo, mamlakatdagi barqaror siyosiy vaziyat bilan ziga jalb etadi. Ushbu
mamlakatda tatbiq etilayotgan barcha yangilanishlar respublikani yanada
ijtimoiyiqtisodiy rivojlantirish va gullab-yashnatishga kafolat la i” 4
.
Statistik tahlillarni milliy valyutimiz misolida davom ettiradigan lsa , rasmiy a
l tlarga ra, 2011 yilning yanvar-dekabr oylarida 18291,3 milliard s li kapital q il
alar zlashtirilga . Investitsiyalarning umumiy hajmida markazlashgan investitsiyalar
17,5 foizni (3198, 7 milliard s ), investitsiyalarning yalpi ichki mahsulotdagi ulushi
esa 23,9 foizni (2-rasm) tashkil etgani ham mamlakatimizda investitsiya
jarayonlarining jadal faollashib borayotganini rsata i.

2-rasm. Investitsiyaning o’sish sur’ati va invetitsiya hajmining YaIMdagi
ulushi 5

4 O z e ist iqtisodiy axborotnomasi. /№ 3/2011 y., 19 b.
5 O z e ist Respublikasi Prezidenti I.A.
Karimovning 2011 yilning asosiy yakunlari va
2012 yilda O z e ist i ijtimoiy-iqtisodiy
rivojlantirishning ustuvor alishlariga ag ishla
ga O z e ist Respublikasi Vazirlar
9

O z e ist jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi hukm surayotgan bir sharoitda ham
ulkan xorijiy investitsiyalar altirila tga mamlakatlar guruhidan joy olmoqda.
Bunga, albatta, mamlakatimizda olib borilayotgan va uzoq strategik maqsadlarni
zlaga investitsiya dasturlari hamda qulay investitsiya muhiti yaratilgani asosiy omil
l q a. Davlat investitsiya dasturlari doirasida jalb qilingan xorijiy investitsiyalar
hajmi 2011 yilda 2006 yilga qaraganda qariyb t rt barobarga pa ga . 2011 yilda t g
ri a -t g ri investitsiyalar umumiy xorijiy investitsiyalarning qariyb 78,8 foizini
tashkil etgan. Bu eng avvalo Prezidentimiz tomonidan mamlakatni modernizatsiya
qilish va iqtisodiyotni diversifikatsiya etish jarayonining t g ri va aniq olib
borilayotgani natijasidir.
Milliy iqtisodiyotga kiritilayotgan investitsiyalarning ahamiyati t g risi a
gapirganda, albatta “investitsiya loyihasi” degan tushunchaning mazmuni, mohiyati t
g risi a t xtali tish lozim.
“Investitsiya loyihasi” tushunchasining tobora keng q lla ilishi, avvalo, bu
tushunchaning iqtisodiy mohiyatini anglab olish zaruriyatini keltirib chiqaradi.
“Investitsiya loyihasi” tushunchasi ikki xil a a talqin etiladi:
- muayyan maqsadlarga erishishni ( zla ga natijalarni hosil qilishni) ta i l hi
qandaydir faoliyatlar ig i isi i amalga oshirishni nazarda tutuvchi ish, faoliyat, tadbir
sifatida tushuniladi. Bunday hollarda “x ali tadbiri”, “ish (ishlar ig i isi)”, “loyiha”
terminlari ushbu tushunchalarga mazmunan yaqin keladi.
- qandaydir faoliyatlarni amalga oshirish uchun zarur lga huquqiyboshqaruv
va moliyaviy-hisob hujjatlari tizimi yoki bunday faoliyatlar tizimini bayon etuvchi
hujjatlar t pla i sifatida qaraladi.
Iqtisodiy adabiyotlarda, darslik va q q lla alar a “investitsiya loyihasi”
ikkinchi mazmundagi tushuncha sifatida q lla ila i. “Loyiha” tushunchasi birinchi
mazmun i ha tushuniladi.
Mahkamasining majlisidagi “2012 yil Vatanimiz
taraqqiyotini yangi bosqichga tara iga yil la i”
mavzusidagi a r zasi i rga ish i ha q q lla a.
– T.: Iqtisodiyot. - 2012. – 77- bet.

10

“Investitsiya loyihasi” tushunchasi uning altirilga maqsadini amalga oshirish
uchun texnologik, texnik va tashkiliy hujjatlashtirish, e tlar i barpo etish va ishga
tushirish jarayonlarini, moddiy, moliyaviy, mehnat resurslarining harakatini,
shuningdek tegishli boshqaruv qarorlari va tadbirlarni zi a mujassamlashtiruvchi
tizim sifatida qaralishi mumkin. T liq shakllangan, yakuniga etgan investitsiya
loyihasini tuzish va amalga oshirish umumiy holda quyidagi bosqichlarni z ichiga
qamrab oladi: investitsiya g asi i shakllantirish; investitsion imkoniyatlarni tadqiq
etish; investitsiya loyihasini texnik-iqtisodiy asoslash; shartnoma hujjatlarini
tayyorlash; loyiha (ishchi) hujjatlarini tayyorlash; qurilish-montaj ishlari; e t i ishga
tushirish va investitsiya loyihasi (iqtisodiy rsat i hlar) monitoringini olib borish.
Investitsiya loyihasi z maqsadi, alishi, amal qilish sohasi, muddati va
chegarasiga ega lga alohida faoliyat turi hisoblanadi. U tashkiliy, huquqiy,
ijtimoiy, ekologik, iqtisodiy jihatdan t liq va mukammal hisob-kitoblar yordamida
asoslangan yuridik hujjat hisoblanadi.
Investitsiya loyihasining boshqa hujjat va “loyiha”lardan asosiy farqi shundaki,
u haqiqiy hujjat sifatida qaror topishi uchun uning barcha tomonlari maxsus usullar
yordamida keng va aniq hisob-kitoblar bilan baholanadi. Shu bilan birga uning
amalga oshirilishi muayyan miqdordagi a lag lar i safarbar etishga asoslanadi.
Investitsiya loyihalarining turlicha klassifikatsiyalari mavjud li , belgilariga
qarab investitsiya loyihalarining quyidagi ri ishlari i ajratish mumkin.

11

3-rasm. Investitsiya loyihalarining tasnifi 6

Investitsion loyihalarning samaradorligini baholash texnik, texnologik,
moliyaviy, tarmoq yoki hududiylik xususiyatlariga g liq l aga holda yagona
tamoyillar asosida amalga oshiriladi. Ular quyidagidan iborat:
- loyihani uning butun hayot tsikli davomida ri chiqish;
- pul oqimlarini modellashtirish, bunda loyihani amalga oshirish bilan g liq
barcha pul tushumlari va hisobot davridagi turli valyutalarni ishlatish ehtimolligini
hisobga olgan holdagi xarajatlar kiritiladi; - ishonchlilik va maksimum samara.
Investitsion loyiha investor nuqtai nazaridan samarali deb baholanishi uchun,
birinchidan, uni amalga oshirish ijobiy lishi, ikkinchidan, alternativ loyihalarni
solishtirish h g i a yuqoriroq samaraga ega lga loyihani a q l q rish lozim.
- vaqt omili hisobi;
- loyihani amalga oshirishdagi kutilayotgan xarajatlar va tushumlar hisobi;
- baholashning p bosqichligi;
- inflyatsiya ta siri va loyihani amalga oshirishdagi bir nechta valyutalarni q
llash ehtimolini hisobga olish;
- noaniqlik va risklar ta siri i g hisobi;
6 Muallif tomonidan shakllantirildi
12 Investitsiya
loyihalarining tasnifi
Amalga oshirish muddati
i ha K la i i ha
Asosiy alishi
i ha
- qisqa muddatli – 1 yilgacha
- rta muddatli – 3 - 5 yil
- uzoq muddatli – 5 yildan
ortiq .
- kichi k loyihalar ;
- rta ha loyihalar
;
- yirik loyihalar ;
- megaloyihalar - tijorat loyihalar ;
- ijtimoiy loyihalar ;
- ekologik loyihalar ;
- boshqalar

- loyihaning turli ishtirokchilari borligini inobatga olish.
Investitsiya loyihalarini har tomonlama (xususan moliyaviy, texnologik,
tashkiliy, muddati va boshqalar) xarakterlash mumkin. Bularning har biri investitsiya
loyihalarini moliyalashtirishda muhimdir, lekin p hollarda investitsiya faoliyatida
moliyaviy va iqtisodiy mezonlar hal qiluvchi rol a i.
Xulosa qilib aytganda, mamlakatda investitsion loyihalarni moliyalashtirish
jarayonini samarali olib borish, kelgusida yuqori daromad keltirib, iqtisodiyotdagi
ishsizlik masalasini hal etishda ham muhim omil li hisoblanadi.
Milliy iqtisodiyotni rivojlantirishda investitsiya loyihalarini amalga oshirishning
ahamiyati benihoya katta li , u quyidagilar bilan izohlanadi:
- birinchidan, investitsiya loyihalari ishlab chiqarishga zamonaviy texnika va
texnologiyalarni joriy etib, eksportga l alla ga mahsulotlarni ishlab chiqarishni
rivojlantiradi;
- ikkinchidan, import r i i bosuvchi tovar ishlab chiqarishni lga q ish va
buning uchun iqtisodiyotning ustuvor sohalari icha investitsiya loyihalarini
moliyalashtirish va pirovardida aholining e r agi turmush darajasini ta i lash
imkonini yaratadi;
- uchinchidan, kichik biznesni rivojlantirish va qishloq x aligi ishlab
chiqarishini jadallashtirish orqali si borayotgan aholini ish joylari bilan ta i la i;
- t rti hi a , korxonalarning eskirgan ishlab chiqarish quvvatlarini,
moddiytexnik bazasini yangilaydi va texnik qayta qurollantiradi;
- beshinchidan, tabiiy resurslarni qayta ishlovchi korxonalarni barpo etishga a
lasha i;
- oltinchidan, a la at agi i frat zil a i ri la tirish a atta r l a i;
- etti hi a , iqtis i tga x ri i g ilg r tash il t hili a shqar ta ri alari i q llash i
i ati t g ila i;
- sakkizinchidan,ekologiya va atrof-muhitni himoya qilishga yordam beradi va
h.k.
13

Investitsiya loyihalari, avvalo, ustuvor tarmoqlarga, a i neft va ximiya sanoati,
transport, energetika, er osti qazilma boyliklarini ishlab chiqarishga, qurilish,
telekommunikatsiya tarmoqlariga, qishloq xo aligi mahsulotlarini ishlab chiqarishga
va ularni keng qayta ishlashga, turizm sohasini rivojlantirishga qaratilishi lozim.
Milliy iqtisodiyotda amalga oshirilayotgan investitsiya loyihalarining
moliyalashtirish manbalari tarkibiga e ti r beradigan lsak, uning tarkibida 2011
yilda davlat byudjeti a lag lari 5,1 foiz; chet el investitsiyalari 25,3 foiz; korxonalar
va aholi a lag lari 49,0 foiz; boshqa manbalar 20,6 foizga etganini k rish mumkin (1-
jadval). Investitsiyalarni moliyalashtirish manbalari tarkibining zgarishi i ijobiy deb
baholanishiga asosiy sabab investitsiya loyihalarini davlat byudjeti hisobidan
moliyalashtirish asta-sekin kamayib, korxonalar va aholi a lag lari, chet el
investitsiyalari va boshqa manbalar evaziga aksariyat qismi amalga oshirilmoqda. 1-
jadval
2005-2013 yillarda investitsiyalar tarkibining o’zgarishi, foizda 7

Moliyalashtirish
manbalari 2005
y. 2006
y. 2007
y. 2008
y. 2009
y. 2010
y. 2011
y. 2012
y.* 2013
y.*
Davlat byudjeti 12,7 10,7 9,0 9,0 8,1 7,4 5,1 4,8 4,8
Chet el
investitsiyalari 19,2 19,0 22,8 25,8 32,4 28,8 25,3 25,5 23,3
Korxonalar va
aholi mablag’lari 60,3 60,0 59,0 53,9 46,9 47,3 49,0 42,5 46,6
7 O z e ist Respublikasi Prezidenti I.A.
Karimovning 2011 yilning asosiy yakunlari va
2012 yilda O z e ist i ijtimoiy-iqtisodiy
rivojlantirishning ustuvor alishlariga ag ishla ga
O z e ist Respublikasi Vazirlar Mahkamasining
majlisidagi “2012 yil Vatanimiz taraqqiyotini
yangi bosqichga tara iga yil la i” mavzusidagi
a r zasi i rga ish i ha q q lla a. – T.:
Iqtisodiyot. - 2012. – 78- bet.
* 2012-2013 yillar b yicha
moliyalashtirish manbalari muallif tomonidan
O z e ist Respublikasining 2012 yilga hamda
2013 yilga l alla ga i estitsi ast ri t g risi
agi №PP-1668-sonli ha a №PP-1855 sonli
Prezident qarorlari asosida hisob-kitob qilindi.
14

Boshqa manbalar 7,8 10,3 9,2 11,3 12,6 16,5 20,6 27,2 25,3

Jadval a l tlari a rish mumkinki, 2011 yil uchun qabul qilingan O z e ist i g
investitsiya dasturida byudjet a lag lari hisobidan jami 950 milliard s li a lag
ajratilishi z a tutilgan edi 8
, olib borilgan iqtisodiy siyosat natijasida, 2012 yil 1
yanvar holatiga ra byudjetdan 1101,7 milliard s a lag zlashtiril i. Shuning
uchun jami moliyalashtirish manbalari tarkibida byudjet a lag lari prognoz qilingan
a lag a 116 foizga p demakdir. Bunga, albatta, byudjet daromadlarining oshgani va
moliya-iqtisod sohasining t g ri, oqilona olib borilgani mustahkam zamin l i.
Investitsiyalarni moliyalashtirish manbalarining tarkibini 2012 yil va 2013
yillardagi holati O z e ist Respublikasi davlat investitsiya dasturlari a l tlari asosida
tuzilgan li , investitsiya dasturlariga ra, investitsiya loyihalarini davlat byudjeti
hisobidan moliyalashtirish kamayib 4,8% ga etib boradi, investitsiya loyihalarini
moliyalashtirishning aksariyat qismi korxonalar va aholi a lag lari (46,6%), chet el
investitsiyalari (23,3%) va boshqa manbalar (25,3%) evaziga amalga oshirilmoqda.
Milliy iqtisodiyotni barqaror va jadal rivojlantirishni ta i lash maqsadida O z e
ist Respublikasi hukumati tomonidan t g ri a -t g ri xorijiy investitsiyalar xajmini
oshirishga va hukumat kafolati ostidagi investitsiyalar xajmining pasayishiga olib
kelinmoqda, bu esa xususiy sektordagi investitsiya loyihalarini pla amalga
oshirilishiga sabab l q a.
2012 yilning investitsiya dasturi prognoz rsat i hlari i tahlil qiladigan lsa ,
jami kapital q il alar 23 679 70 million s i tashkil etishi rejalashtirilgan. Bu tga
yilga nisbatan 14,2 foizga p demakdir. Reja i ha markazlashgan investitsiyalar
umumiy kapital q il alar i g 24,2 foizini, markazlashmagan investitsiyalar esa 75,8
foizni tashkil qilishi belgilab q ilga . Korxona va aholi a lag lari i g ulushi boshqa
manbalarga nisbatan yuqori li , markazlashmagan investitsiyalarning 56,1 foizini
tashkil etmoqda. Ma l i, investitsiyalarni moliyalashtirish manbalari i ha
8 O z e ist Respublikasi Prezidentining 2010
yil 29 dekabrda “O z e ist Respublikasining 2011
yilga l alla ga investitsion dasturi t g risi a”gi
1455-sonli qarori. 1-ilova.

15

tarkibining shakllanishi iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish jarayonlari bilan g liq.
Ishlab chiqaruvchilarga soliq yukini pasaytirishga qaratilgan soliq-byudjet siyosatini
takomillashtirish, t l intizomini mustahkamlash, xususiylashtirish jarayonlarini
jadallashtirishga qaratilgan chora-tadbirlar korxonalarning z a lag lari pa ishiga
imkoniyat yaratdi. Moliyalashtirish manbalari i ha markazlashmagan
investitsiyalar umumiy tarkibida ularning ulushi 2000 yilda 27,1 foizni tashkil etgan
lsa, 2012 yilda 38,1 foiz lishi rejalashtirilgan.
2-jadval
O’zbekiston Respublikasining 2012 yildagi investitsiya dasturida ko’zda tutilgan
kapital qo’yilmalarning asosiy parametrlari 9

№ Moliyalashtirish manbalarining nomlanishi 2012 yil
million so’m prognozi,
Jami kapital qo’yilmalar, shundan: 23 679 701
1. Markazlashgan investitsiyalar: 5 740 892
1.1. Byudjet a lag lari 1 059 354,4
1.2. S g rila iga erlarning meliorativ holatini yaxshilash
a g ar asi 115 560
1.3. Byudjetdan tashqari fonlardan, jumladan:
- Respublika l a g ar asi
- Bolalar sportini rivojlantirish
a g ar asi
- Ta li muassasalarini rekonstruktsiya
qilish, kapital ta irlash va jihozlash a g ar asi
- Oliy ta li muassasalarining
moddiytexnik bazasini rivojlantirish a g ar
asi 1 431 777
680 796
158 147
545 836
46 997,6
1.4. Tiklanish va taraqqiyot a g ar asi (s
ekvivalentida) 1 432 400
1.5. Davlat kafolati ostidagi xorijiy investitsiyalar va
kreditlar (s m ekvivalentida), shundan:
Qishloq joylarda uy-joylarni qurish
(so’m ekvivalentida) 1 701 901
301 564
9 O z e ist Respublikasi Prezidentining 2011 yil
27 dekabrda “O z e ist Respublikasining 2012 yilga
l alla ga investitsion dasturi t g risi a”gi 1668-sonli
Qarori. 1-ilova.
16

2. Markazlashmagan investitsiyalar: 17 938 809
2.1. Korxona a lag lari 6 835 725
2.2. Tijorat banklari kreditlari va boshqa qarz a lag lari,
shu jumladan:
ATB “Qishloq qurilish banki”ning qishloq
joylarda uy-joylarni qurish uchun imtiyozli
kreditlari 3 524 824
222 070
2.3. T g ri a -t g ri xorijiy investitsiyalar va kreditlar (s
ekvivalentida) 4 340 656
2.4. Aholi a lag lari 3 237 604

Mamlakatimizda investitsiya muhitining barqarorligi va investitsion
jozibadorlikning t g ri lga q ilga i ham xorijiy investitsiyalarning kirib kelishi
uchun zamin l q a. “2012 yilda jami investitsiyalarning 22 foizdan yoki 2 milliard
500 million dollardan rtig i i xorijiy investitsiyalar tashkil etdi, ularning 79 foizdan
pr g i t g ri a -t g ri xorijiy investitsiyalardir”, 10
a i bu rsat i h 1 milliard 975
million dollardan ortiq qiymatda t g ri a -t g ri xorijiy investitsiya va kreditlarning
iqtisodiyotga jalb etilganligini bildiradi.
Investitsion jozibadorlik e t sifatida muayyan bir miqyosda, a i bironta loyiha,
korxona, mintaqa, tarmoq hamda mamlakat darajasida rilishi mumkin. E ti rli jihati
shundaki, mazkur tizimda korxona asosiy tayanch nuqta hisoblanib, har bir
investitsiya loyihasi muayyan bir korxona miqyosida amalga oshiriladi, ushbu
korxona esa iqtisodiy faoliyat turidan kelib chiqib, muayyan tarmoqqa (sohaga)
tegishli la i. Shuningdek, u a l bir mintaqada joylashgani sababli mintaqaviy
investitsiya jozibadorlikni aks ettirsa, barcha mintaqalar birlashtirilganda mazkur
rsat i h mamlakat darajasida aks ettiriladi 11
.
Xullas, samarali investitsiya loyihalarini zlashtirish orqali rivojlangan bozor
iqtisodiyotini barpo etish bilan g liq pgi a vazifalarni hal etishga muvaffaq la iz.
10 Karimov I.A. Bosh maqsadimiz – keng la
li islohotlar va modernizatsiya li i qat i at bilan
davom ettirish. T.: “O z e ist ” 2013 y 6-b.
11 Ergashev I. Xizmat rsatish s hasi a i estitsi
zi a rlikni oshirishning iqtisodiy ahamiyati va
omillari./ Iqtisodiyot va ta li . 2011 yil, 2-son, 122 b.
17

Uning amalga oshirilishi birgina q shi ha faoliyat va ishlab chiqarishning lga q
ilishi i ta i la qolmasdan, balki jamiyat hayotining haqiqiy darajasini rsati
beruvchi aholi turmush farovonligining oshishiga va davlat boyligining pa ishiga
hamda uning iqtisodiy qudratini oshirishga xizmat qiladi. Shu bilan birga,
Prezidentimiz jahon moliyaviy inqirozi kelib chiqishi va uning O z e ist ga ta siri t g
risi agi “Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O z e ist sharoitida uni bartaraf
etishning llari va choralari” asarida ta i la ga i e , “Banklar zimmasiga investitsiya
faoliyatini kengaytirish vazifalari yuklanganligi sababli ularning ishini tubdan qayta
tashkil etish lozim. Birinchi navbatda, bu borada investitsiya loyihalarini
ekspertizadan t azish va moliyalashtirishni tashkil etish i ha tijorat banklarning
maxsus xizmatlarini mustaxkamlash zarur” 12
.
Shuning uchun ham hozirgi kunda, investitsiya loyihalarini izchil amalga
oshirish va ularning samaradorligini ta i lash a kompleks ekspertiza dolzarb
hisoblanadi.
Bu t g risi a O z e ist Respublikasi Prezidenti I.Karimov: “Investitsiya
loyihalarining texnikaviy-iqtisodiy asosi sifatsiz tayyorlanishi, ularning past
darajada ekspertiza qilinishi......bu boradagi asosiy kamchiliklardir ” 13
, - deb ta i
la , investitsion loyihalarni baholash va ekspertiza qilish, ularning tanlovini t g ri
tashkil etish ishlari g at muhim masala ekanligini e tir f etadi. Shuningdek,
investitsion loyiha i ha ishlab chiqarilgan mahsulotni sotish i ha aniq maqsadga
qaratilgan marketing tadqiqotlari t azil asligi, loyihani tayyorlash jarayonida sherik
tomonlar z zimmasiga olgan majburiyatlarning bajarilishini nazorat ostiga
olmaganlari sababli xorijiy sarmoya ishtirokida tashkil qilingan pla korxonalar
faoliyat rsat a tga ligi, loyihalarini maxsus dasturlar asosida baholashning xorij
tajribalaridan etarlicha foydalanilmayotganligi, investitsiya loyihalarini kompleks
baholashda maxsus bilim va malakaga ega lga kadr (analitiklar)larning
etishmasligi yoki ularni jalb qilish imkoniyatlarining etarli emasligi va boshqa pgi a
12 Karimov I.A. Jahon moliyaviy-iqtis i i
qir zi, O z e ist shar iti a i artarf etish i g llari a
h ralari. – T.: O z e ist , 2009.-52-53b.
13 Karimov I.A. Bank tizimi, pul muomalasi, kredit, investitsiya va moliyaviy barqarorlik t g risi a. - T.: «O zbekiston», NMIU,
2005. 479-b.
18

sabablar tufayli investitsiyalash jarayonlari sust rivojlanayotganligi asosiy
masalalardandir.

1.2. Investitsiya loyihalarining moliyaviy-iqtisodiy samaradorligini
baholashning nazariy asoslari

Investitsiya loyihasini moliyaviy-iqtisodiy samaradorligini baholash a lag lar i
real aktivlar bilan turli operatsiyalarga ( e tlarga) joylashning mumkin lga
variantlarni tanlash va asoslash jarayonida markaziy ri i egallaydi.
Investitsiya loyihasining moliyaviy tahlili loyihadan keladigan samaraning uning
har bir ishtirokchilarining z maqsadlaridan kelib chiqib, loyihani amalga
oshirishdagi erishilishi lozim lga natijalarni q lga kiritish imkoniyatlarini ochib
beradi. Iqtisodiy tahlilida esa, loyihaning milliy iqtisodiyotga beradigan samarasi
nuqtai nazaridan tahlil qilinadi. Xususan, Jahon banki xodimlari (mutaxassislari) har
bir loyiha uchun uning iqtisodiyotga boshqa aniq resurslarni joylashtirishdagi zar
ziddiyatli variantlarga qaraganda pr q samara keltirishni aniqlashda keng tahlil
ishlarini t aza ilar. 14

Mustaqillik yillaridan ancha oldin kapital q il alar i g samaradorligini baholash
akademik T.S.Xachaturov ilmiy boshchiligida ishlab chiqilgan uslub asosida amalga
oshirilar edi. Bu uslub asosida samaradorlikning tarmoq e r koeffitsienti yordamida
taqqoslama iqtisodiy samaradorlikni hisoblash li bilan absolyut va nisbiy ri ishlar
agi ularning qoplanishini hisoblash usullari yotar edi. Investitsiyalash variantlarini
tanlashda ham ushbu uslubning ziga xos r i bor edi, lekin ularda noaniqlik va
risklar, inflyatsiya sharoitida real va nominal qiymatlarni baholashva shu kabi
uslublar q edi.Shuningdek, kapital q il alar i g samaradorligini baholashda
iqtisodiy, ijtimoiy va, ayniqsa, marketing jihatlari etarlicha hisobga olinmas edi, pul
oqimi tahlili, balans tahlili, amortiztsiya hisobi va boshqalarga lga e ti r uning
uchun xos emas edi. Hozir esa boshqa zamon va boshqa vazifalar, muammolar
14 Банковское дело и финансирование инвестиций./ Под редакцией Н.Брука. Институт экономического развития
Всемирного банка, 1 том, 2-часть. 1995. с.- 281.
19

yuzaga kelmoqda. Bugungi dolzarb masala esa, jahon tajribalaridan eng yaxshilarini
tanlab olib, uni O z e ist iqtisodiyotining ziga xos xususiyatlarini hisobga olib,
amaliyotga q lla , imkoniyat darajasida qisqa tarixiy davr mobaynida
tsivilizatsiyalashgan bozor iqtisodiyotiga tish va uni modernizatsiyalashdir.
Ushbu vaziqani echishda mualliflar V.V.Berents va P.M.Xavraneklarning ilmiy
asarlarida investitsiya loyihalarining samaradorligini baholashdagi YuNIDO 15
uslubiyoti keng tadqiq etilgan li , bu uslubiyot loyihalarni tahlil etishda ahamiyatli
ri tutadi.
Ushbu uslubda u yoki bu loyihani moliyalashtirishda qarorlar qabul qilish,
shuningdek investitsiya oldi tadqiqotlari uchun l alla ga kapital q il alar i g
samaradorligini taqqoslashning jahon tajribasi batafsil yozilgan. Bularning barchasi
bozor tahlilining jihatlariga, shuningdek texnik-iqtisodiy asoslashdagi savollarga, a i
xom ashyo bazasini baholash, qurilish maydonini tanlash, loyihalashtirish va
texnologiyalarni tanlash, investitsiya loyihalarini investorlarning z a lag lari
evaziga, shuningdek tashqi moliyalash manbalari evaziga moliyalashtirishni ta i lash,
investitsiya loyihalarining moliyaviy-iqtisodiy samaradorligini aniqlash (bular sof
joriy qiymat, foydaning ichki e ri va h.k.) jarayonlariga tegishlidir.
YuNIDO uslubi i ha moliyaviy tahlilning muhim jihatlari li quyidagilar
hisoblanadi:
– investitsiya qarorlarining asosiy mezonlari;
– q il alar i baholash va loyiha qaytimi;
– loyihaning hayotiylik davri va uni gorizont rejalashtirish; – risk, noaniqliklar
va boshqalar.
Investitsiya loyihasining juda p afzalliklari mavjud lsa-yu, lekin quyidagilar
ta i la asa, uning amalga oshirilishi maqsadga muvofiq emas:
– loyiha mahsulotining sotilishi evaziga olingan daromadlar q ilga
investitsiya a lag lari i qoplamasa;
15 UNIDO (United Nations Industrial Development Organization) – BMTning Sanoatni Rivojlantirish i ha Tashkiloti

20

– investitsiyalarning rentabelligini ta i l hi foyda firmaning hohishi
darajasidan past lsa;
– investitsiyalarning qoplash muddati firma uchun muvofiq kelgan davrga mos
kelmasa.
Investitsion jarayonlardagi bunday natijalarga erishishning haqiqiyligini
aniqlash real aktivlarga q ilga a lag lar i ha har qanday loyihaning moliyaviy-
iqtisodiy rsatkichlarini aniqlashning asosiy vazifasi hisoblanadi. Bunday baholashni
t azish har doim birmuncha qiyin vazifa hisoblanadi, chunki unda bir qator muhim
omillar ta siri i hisobga olish talab etiladi:
- birinchidan, investitsion xarajatlar faqat bir marta yoki uzoq vaqt davomida bir
necha marta amalga oshirilishi mumkin;
- ikkinchidan, investitsiya loyihasini amalga oshirishdan natijalar olish davrining
davomiyligi va uzoq ekanligi;
- uchinchidan, uzoq muddatli operatsiyalarni amalga oshirish investitsiyalarning
barcha jihatlarini baholashda noaniqlik va risklarning paydo lishiga olib kelishi
mumkin.
Aynan shunday omillarning mavjudligi mumkin lga q tishlar i minimal
darajada lishi i asosli ravishda etarlicha hal etishga imkon beruvchi investitsiya
loyihalarini baholashning maxsus usullarini yaratish zarurligini t g ir i.
YuNIDO tavsiyasiga muvofiq, investitsiya loyihalarini tayyorlash jarayonida
moliyaviy tahlilni t azish uchun quyidagi shakldagi a l tlar talab etiladi:
investitsiya loyihasini amalga oshirmoqchi lga korxonaning buxgalteriya balansi
hisoboti, moliyaviy natijalar t g risi agi hisobot, pul oqimlari t g risi agi hisobot va
undagi pul a lag lari harakati jadvali, xususiy kapital t g risi agi hisobot, shuningdek,
jami kapital q il alar; aylanma a lag larga lga talab; jami ishlab chiqarish
xarajatlari; investitsiya loyihasini moliyalashtirish manbalari t g risi agi a l tlar a
ham foydalaniladi. Ushbu a l tlar asosida korxonaning likvidliligi, moliyaviy
barqarorligini, ishlab chiqariladigan mahsulotning rentabelligini aniqlash mumkin.
21

Investitsiyalar xususida qarorlar qabul qilishda, investitsiya loyihalarini tanlash,
baholash va amalga oshirishning ilmiy asoslangan uslubiyoti va usullaridan
foydalanish masalasi muhim hisoblanadi. Loyihadagi hisob-kitoblar kelajakka
qaratilishi uning oldindan aytib berish mumkin emasligidan, prognoz xarakterli
ekanligidan dalolat beradi, shu sababli investitsiya loyihasining sifat tavsiflarini
hisobga olish, risk va noaniqliklarni hisobga olish muhim hisoblanadi. Investitsiya
loyihasini ahamiyati va uning e ti zarurligi shundan iboratki, loyiha q ilga
maqsadga erishish uchun odatda, resurslar va muayyan vaqt bilan cheklangan
sharoitda investorlar qiziqishlarini zi a aks ettira olishi kerak. Investitsiya loyihalari
samaradorligini baholash usullari asosida aynan turli e tlarga uzoq muddatga
kapital a lag lar i q ish i g maqsadga muvofiqligini aniqlash mumkin hamda q ilga
sarmoyalar kelajakda foyda keltirishi va zini t liq qoplashini aniqlash mumkin.
Investitsiya loyihasini baholashning maqsadlari quyidagilardan iborat:
- loyiha texnik-iqtisodiy asosnomasiga kiritilgan zarur a l tlar i
tekshirish;
- loyiha hayotiyligining yakuniy xulosalari va miqdoriy rsat i hlari
asosida tahlil qilish;
- qarz oluvchiga q ilga talablar va tavsiyalarni ishlab chiqish;
- kredit shartnomasini kuchga kirishini asosiy sharti hisoblangan kerakli
kafolatni olishning zarurligi;
- investitsiya loyihasini moliyalashtirish uchun kredit ajratish t g risi agi savol
i ha kredit q itasiga beriladigan tavsiyalarni ishlab chiqish;
- kredit ajratish i ha kelishuvlarni t azish i g bozor talablarini aniqlash.
Shunday qilib, moliyaviy tahlilning maqsadi va andozasi shundan iboratki, u
investitsiyalash va moliyalashtirishdagi barcha savollarning echimi bilan g liq
omillarni, shuningdek loyihadagi barcha moliyaviy oqibatlarni tahlil qiladi va
aniqlaydi.
Moliyaviy tahlilning asosiy jihatlari quyidagichadir:
22

- birinchidan, sanoat investitsiya loyihalarining moliyaviy tahlili - bu salohiyatli
investorlar va loyihani amalga oshiruvchilari tomonidan bajariladigan loyihadagi
moliyaviy oqibatlarni rsatish, texnik xarajatlar yoki loyiha takliflarini tugallash
uchun bajariladigan alohida faoliyat turi emas.
Moliyaviy tahlilda texnologiyadan tortib to ishlab chiqarish quvvatigacha,
loyihalashtirilayotgan korxonaning joylashgan joyidan tortib to loyiha maketi,
konstruktsiyasi, texnik xisob-kitoblarigacha, ishlab chiqarish xarajatlaridan tortib
loyihaga jalb qilinayotgan moliyaviy resurslargacha, marketing strategiyasidan to
loyihaning (korxonaning) umumiy rivojlanish strategiyasigacha ishlab chiqiladi,
hisobga olinadi va muqobil variantlarni z a tutadi.
- ikkinchidan, moliyaviy tahlilni t azish jarayonida qaror qabul qiluvchi shaxs
investitsiyalarni baholash uchun turli xil mezonlarni q llashi i ham hisobga olishi
zarur. Bu analitikni shunday mezonlarni aniqlashga majbur qiladi va u investorlar
talab qiladigan axborotlarni tayyorlash uchun unga muvofiq keladigan usullarni
tanlaydi.
Investitsiya loyihalarini moliyaviy-iqtisodiy jihatdan tahlil qilish va baholashda
nafaqat investorlar qiziqishlarini, balki jamiyatning ham qiziqishlarini hisobga olish
kerak. Jamiyatning qiziqishi shundaki, bunda investorlar investitsiya jarayonida
cheklangan resurslarni samarali ishlatishlari va mamlakatning rivojlanishiga,
iqtisodiyotning sishiga xissalarini q shishlari lozim la i. Investitsiya loyihalarini
tahlil etish va baholash nazariyasi umumiy holatda ishonchli va e ti xulosaga olib
keluvchi analitik usullar va rsat i hlar i g muayyan tizimidan foydalanishni z a
tutadi.
Investitsiya loyihalarini iqtisodiy baholashda quyidagilarga alohida e ti r
beriladi: 16

- loyihaning milliy iqtisodiyotni rivojlantirishga ta siri baholanadi;
- kiritilayotgan resurslar va olinayotgan mahsulotlar ularning milliy iqtisodiyot
uchun haqiqiy qadr-qimmatini aks ettiradigan baholarda baholanadi;
16 Бирман Г., Шмидт С. Экономический
анализ инвестиционных проектов. М.:Банки и
биржи ЮНИТИ, 1997. С.54.
23

- tahlilga iqtisodiyot uchun bevosita ta sir etuvchi jihatlar (importga, eksportga,
aholi bandligiga, chet el valyutasiga, talab va taklifga, ekologik ahvolga ta siri),
shuningdek, bilvosita ta sirlar (boshqa sohalarga lga ta siri va sh.k.) ham kiritiladi.
-ijtimoiy shart-sharoitlar hisobga olinadi.
Jahon bankida investitsiya loyihalarini iqtisodiy baholash jarayonida moliyaviy,
institutsional, ijtimoiy, texnik va ekologik jihatlariga alohida e ti r beriladi. 17
Respublikamizda ham investitsiya loyihalarini baholashda va amalga oshirishda
mazkur jihatlarni hisobga olish maqsadga muvofiqdir.
Iqtisod fanlari doktori, professor D.G .G zi e i g ta i lashi ha,
“Investitsiyalar xususida qarorlar qabul qilishda, investitsiya loyihalarini baholash,
tanlash va amalga oshirishning ilmiy asoslangan metodologiya va metodikasidan
foydalanish masalasi muhim hisoblanadi. Loyihaning kelajakka qaratilishi uning
oldindan aytib berish mumkin emasligidan dalolat beradi, shu sababli investitsiya
loyihasining sifat tavsflarini hisobga olish muhim. Investitsiya loyihasi, odatda,
resurslar va muayyan vaqt bilan cheklanadi hamda q ilga maqsadga erishishni z a
tutadi” 18
.
Jahon bankida investitsiya loyihalarini tanlashning asosiy mezoni – bu
loyihaning barcha tushumlaridan barcha xarajatlar ayirib tashlangandagi foydaning
diskontlangan zamonaviy qiymatidir. Bu jarayonda shuni aytish kerakki, loyiha rsat
i hlari kelajakka tegishli lga ligi sababli, daromadlar ham, xarajatlar ham loyihani
amalga oshirish jarayonida si boradi. Loyiha iqtisodiy tanlovdan tishi uchun u
quyidagi ikki shartga mos kelishi kerak:
- loyihani tadbiq qilishdan kutilayotgan foydaning sof zamonaviy qiymati salbiy
l asligi lozim;
- loyihadan kutilayotgan sof zamonaviy qiymat muqobil zar ziddiyatli
loyihalardan kutilayotgan sof zamonaviy qiymatga teng yoki undan yuqori b lishi
lozim.
17 Банковское дело и финансирование инвестиций./ Под редакцией Н.Брука. Институт экономического развития
Всемирного банка, 1 том, 2-часть. 1995. с.- 283
18 G zi e D.G . I estitsi alar i li alashtirish asalalari. T.:-“Moliya” nashriyoti, 2003 y. 65-66-b.
24

Hozirda pul a lag lari qiymatini vaqt davomida hisobga olib boradigan usullar
keng tarqalgan. Bunday usullardan biri diskontlash usulidir. Diskontlash usuli pul a
lag lari i g qiymati muayyan vaqtda bir xil emasligi, a i bugungi bir s bir yildan
keyingi bir s ga teng emasligi bois paydo l i. Bunday munosabatga sabab, garchi
inflyatsiya t g risi agi fikr, birinchi navbatda t g ilsa ham, u (inflyatsiya) asosiy omil
hisoblanmaydi. Bunga bir muncha fundamental sabab li , olingan daromad hisobida
katta summaga bir yildan s g sishi i ta i lashga qodir tijorat operatsiyalariga
kiritilgan (bankdagi depozitni ham hisobga olgan holda) pul hisoblanadi. Bu haqiqat
moliyaviy operatsiyalar aksiomasi hisoblanadi va investitsiya loyihalarini tahlil qilish
va iqtisodiy asoslashning butun mexanizmini nazarda tutadi.
Diskontlashtirish - bu kelgusidagi pul tushumlarini joriy vaqtga keltirishdir.
Diskontlash murakkab foizlarni teskari hisoblash jarayoni hisoblanadi (4-rasm).
Bunda murakkab foizda hisoblanganda, foiz stavkalarining hisoblanishi yordamida
kreditning shla g i h summasi joriy davrdan kelgusi davrga si boradi,
diskontlashda esa, kelajakda olinadigan pul a lag lari i g qiymati joriy vaqtga

RGI QIYMAT JARAYoN KELGUSI QIYMAT
B shla g i h summa,
Foiz stavkasi Qaytuchi summa
Keltirilgan summa Kelib tushishi kutilayotgan
summa,
Diskontlash koeffitsienti

4-rasm. Diskontlashtirish jarayoni 19

19 Muallif tomonidan tuzildi.
25

Diskont stavkasi kapital bozoridagi uzoq muddatli ssudalar i ha t la a igan
haqiqiy foiz stavkasidan kichik lishi kerak emas, deb hisoblanadi. U barcha
holatlarda investitsiyalarning foydaliligini tavsiflashi va investorning z kapitalini
boshqa joyga q i olishi mumkin lga foydani aks ettirishi lozim. Diskont stavkasi
investorning zi uchun befoyda deb hisoblagan e r a yuqori lishi lozim.
Investor uchun, odatda, qaror qabul qilishning asosiy mezoni li , nafaqat,
investiyalarning foydaliligi, shuningdek z a lag i i g muayyan foiz stavkasida
qanchalik tez qaytishi ham hisoblanadi. Shuning uchun investorlar q ga a lag i i g
qancha yillik foiz bilan necha yilda qaytarib olish imkoni mavjudligiga pr q
qiziqadilar. Aks hollarda ular loyihani investitsiyalashni qat i rad etadilar.
Murakkab foizlardan foydalanib kelgusi qiymatni aniqlash formulasi quyidagi
ri ishga ega:
FV = PV (1+k)
n
, ( 1.1 )

Bu erda, FV – (future value) kelgusi qiymat; PV – (present value) joriy qiymat; k –
investitsiyaning daromadlilik miqdori; n - davr soni.
Diskontlashning ikkinchi ri ishi li , pul qiymatining teskari hisoblanishi, a i
kelgusida muayyansummani olish uchun bugun qanchainvestitsiyalash lozimligini
aniqlash hisoblanadi. Bugun investitsiya qilingan a lag lar i g kelgusi qiymatini
hisoblash jarayoni diskontlash deb nomlanuvchi moliyaviy hisoblanishlarning asosiy
turining turli ri ishlari a biri hisoblanadi. Bunday yondashishning iqtisodiy a tig i
xuddi kelgusida muayyan katta miqdordagi summaniolish imkoniyatiga ega lish
uchun bugun biz t lashga tayyor lga shunday summani topishga urinishkabi
tushuntirilishi mumkin. Diskontlashtirilgan qiymat – bu kelgusidagi kutilayotgan pul
oqimlarining joriy qiymatidir.
Buni hisoblash formulasi (1.1) formulaga nisbatan mantiqan teskari hisoblanadi.

26

FV n
1
PV 
n 
FV
n n ( 1.2 )
(1 k ) (1 k )

Bu formulada (k) biz uchun investitsiyalashning xshash loyihasiga a lag
kiritib, zi iz i, haqiqatda, ta i lashi iz mumkin lga daromad darajasini (foiz
stavkasini) anglatadi.
Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, investitsiya loyihalari samaradorligini
baholashga q ilga talablar baholashning maxsus usullarini ishlab chiqish zarurligini
keltirib chiqardi. Pul oqimini diskontlash usuli q ilga talablarga mos keluvchi yangi
baholash usuli sifatida vujudga keldi. Diskontlash jarayoni pulning joriy va kelgusi
qiymatini hisoblashga asoslanadi va bunda pul oqimini diskontlash zi i murakkab
foizlarning teskari hisoblanish jarayoni sifatida namoyon etadi. Diskont stavkasi esa
kapital bozoridagi uzoq muddatli ssudalar i ha t la a iga foiz stavkasidan kichik
lishi kerak emas, deb hisoblanadi.
Investitsiya loyihasini amalga oshirishda kutilishi mumkin lga turli xil
risklarni oldindan tahlil etish va aniqlash, ularni kamaytirish yoki bartaraf etish
yuzasidan choralar rilishi lozim. Shuningdek, yuz berishi mumkin lga
noaniqliklarni engillashtirish va zararlarni oldindan s e ti tarzda aniqlash bilan
zahiralarni tashkil etish, resurslar va maxsulotlar bahosini t g ri aniqlagan holda
loyihaning hayotiyligini ta i lash i ha choralar rish va kuzatib borish loyiha
samaradorligini aniqlashda z ta siri i rsata i.

1.3. Investitsiya loyihalarining moliyaviy-iqtisodiy samaradorligini
baholash usullarining mazmuni, mohiyati va xususiyatlari

Har qanday investor yoki x ali yurituvchi s e tlar uchun investitsion qarorlar
qabul qilish juda qiyin vazifa hisoblanib, bunda asosiy mezon investorning boyligini
pa tirish, korxonaning qiymatlarini oshirish mezonlariga qaratiladi. Uning omillari
27

li korxona daromadlari sishi, moliyaviy risk yoki ishlab chiqarish harajatlarining
kamayishi, korxona ishlari samaradorligi darajasini oshirish hisoblanadi.
Chet el mamlakatlarining tajribasini, , shu bilan birga YuNIDO tavsiyalarini
hisobga olgan holda investitsiya loyihalarining samaradorligini baholash ikki mezon
asosida, a i moliyaviy va iqtisodiy baholash orqali amalga oshiriladi. Investitsiya
loyihasi samaradorligini baholashning bu ikkala mezoni ham bir-birini t l iri turadi.
Moliyaviy baholash investitsiya loyihasini amalga oshirish jarayonidagi
likvidligini tahlil qilishda ishlatiladi. Boshqacha aytganda, moliyaviy baholash
vazifasi, loyihani belgilangan muddatlarda amalga oshirish uchun, uning jami
moliyaviy majburiyatlarini bajarishga korxonaning etarli moliyaviy resurslari lishi i
belgilashdir.
Iqtisodiy baholash esa, investitsiya loyihasining potentsial qobiliyati, shu
loyihaga q ilga a lag lar i g qiymatini saqlab qolishda va ularning sishi s r ati i
etarli darajasini yaratib berishda foydalaniladi. Quyidagi 5-rasmda har bir mezon i
ha asosiy aniqlash usullari keltirilgan:

28

5-rasm. Investitsiya loyihasi samaradorligini baholash 20
.

Taqdim etilayotgan e t i i estitsiyalashda moliyaviy baholash (yoki moliyaviy
asoslanganlik bahosi) investitsiya jarayonining ajralmas qismi hisoblanadi. Investor
moliyaviy holati a l lga yuridik yoki jismoniy shaxslar bilan hech qanday
munosabatlar olib bormaydi. Bozor iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarda,
korxonalar moliyaviy hisobotlarini ommaviy-axborot vositalari orqali yoki har xil t
20 Uzoqov A., Nosirov E.,Saidov R.,
Sultanov M.investitsiya loyihalarini
moliyalashtirish va ularning monitoringi. O q
q lla a. – T.: “IQTISOD-MOLIYa”, 2006. 89-
b.
29

Investitsiya loyihasining samaradorligini b aholash
usuli

Moliyaviy baholash Iqtisodiy baholash
Buxgalte -
riya
balansi ( 1 -
shakl )
Moliyaviy baholanishning
koeffitsientlari
Investitsiyalarni
ng buxgalteriya
rentabelligini
aniqlash usuli Moliyaviy
natijalar
t g ri -
sidagi
hisobot (2 -
shakl )
Korxona
pul
oqimla - ri
t g ri -
sidagi
hisobot
( 4 - shakl ) Oddiy
( statistik )
usullar Diskont -
lashga
asoslangan
usullar
Investitsiya -
larning
qoplanish
muddati ni
aniqlash usuli Sof joriy
qiymatni
aniqlash usuli Foydaning
ichki e ori ni
h isob lash usuli
Investitsiya -
larning
rentabelligini
aniqlash usuli Investitsiyalarnin
g diskontlangan
qoplash
muddatini
aniqlash usuli

pla lar holatida chop etili , e l qilish r al h lat hisoblanadi. Bu t pla lar orqali
kompaniyalarning moliyaviy holati t g risi a a l tlar olish mumkin.Jahon
amaliyotida investitsiya loyihalarining iqtisodiy samaradorligini baholashning bir
qancha usullari ishlab chiqilgan li , ularni shartli ravishda ikki katta guruhga lish
mumkin:
• Oddiy (yoki statistik) baholash usullari;
• diskontlashga asoslangan baholash usullari.
Birinchi guruhga quyidagilar kiradi:
• investitsiya qoplash muddati (Payback Period , PP);
• investitsiya samaradorligi koeffitsienti (Accounting Rate of Return, ARR).
Ikkinchi guruhga quyidagilar kiradi:
• sof joriy qiymatni aniqlash usuli (Net Present Value, NPV);
• foydaning ichki e ri i hisoblash usuli (Internal Rate of Return, IRR);
• investitsiyalarning rentabelligini hisoblash usuli (Profitability Index, PI);
• diskontlashning qoplash muddatini hisoblash usuli (Discount Payback Period,
DPP).
Investitsiya loyihalarining samaradorligini diskontlash asosida baholash usullari
har qanday investitsiya loyihasining daromadliligini, samaradorliligini, foydaliligini
hamda ularning jalb etuvchanligini aniqlab bera oladi. Lekin ayrim hollarda
investitsiya loyihalarini baholashda barcha usullarni q llash zaruriyati l asligi ham
mumkin. Bu usullarning q lla ilishi tahlil qilinayotgan har bir loyihaning ziga xos
jihati va xususiyatlarini inobatga olgan holda amalga oshirilishi lozim.
Loyihaning jalb etuvchanligini baholash usullari uning barcha
xususiyatlarini ochib bera olmasa ham, loyihaning haqiqiy samaradorligini
aniqlashda asosiy xizmat vazifasini ta i.
Sof joriy qiymat (NPV) - investitsiyalash e ti a foydalanish davrida oldindan
qat i belgilangan va zgar as foiz stavkasida olinadigan daromadlar va qilinadigan
harajatlarning alohida muayyan davrdagi barcha kirim va chiqimlarning
diskotlashtirilishi li bilan olingan va ular rtasi agi farqni ifodalovchi qiymat.
Uning mohiyati shundaki, yillik sof pul oqimi miqdori har bir davr uchun loyihani
30

amalga oshirishning shla g i h yiliga keltiriladi va u oqibatda zi i pul miqdorida sof
joriy qiymat yoki sof diskontlashtirilgan daromad sifatida namoyon etadi.
Uni hisoblash formulasi quyidagicha:
CF 1 CF 2 CF t
NPV  1  2 ...  t  I 0 (1  d ) (1  d ) (1  d )
21 (1.3)
n
CF t
yokiNPV 
t  I
0
t
1 (1  d )
bu erda, NPV- sof joriy qiymat; d - diskontlash stavkasi; I
0 - shla g i h investitsiya; SG’
t - t
davr oxirida kelib tushgan pul oqimi.
1-misol. Biron – bir investitsiya loyihasi uchun 140 million s investitsiya qilish
talab etiladi va undan kutiladigan natija yillar i ha 18, 40, 75 va 80 mln.
s i tashkil etdi.
O zgar as sharoitda doimiy diskont stavkasi – 11%.
U holda,
 18 40 75 90 
NPV 
(1  0,11)  (1  0,11)
2  (1  0,11)
3  (1  0,11)
4 140 

 (16,2 32,5 54,8 52,7) 140  (156,2 140) 16,2 million . so ' m .
Agar investitsiya loyihasi yillar davomida moliyaviy resurslarning ketma-ket
investitsiyalanishi talab etsa, u holda NPV ni hisoblash quyidagicha la i:
n CF t
n I t 22
NPV  
t 
t , (1.4)
t
1 (1  d )
t
1 (1  d )
Bu erda, I
t - t davridagi investitsiyalar sarfi.
NPV ni hisoblashda, odatda, doimiy stavka ( d ) q lla ila i. Ammo a zi bir
vaziyatlarda, masalan, hisob (foiz) stavkasining zgarishi kutilayotgan paytda yillar
i ha individual diskontlash stavkasidan foydalanish mumkin. Bu esa z navbatida
hisob-kitob ishlarini murakkablashtiradi.

31

21
Виленский П.Л., Ливщиц В.Н., Смоляк С.А. Оценка эффективности инвестиционных проектов: Теория и
практика: учеб. пособие. – 4-е изд., перераб. и доп. – М.: Издательство «Дело» АНХ. – 2008. с.328. 22
O sha
manba, 328-b.

Diskont stavkasi e ri kapital bozoridagi uzoq muddatli ssudalar i ha foiz
stavkasiga yoki ssuda oluvchi tomonidan t la a iga foiz stavkasiga, haqiqatda, teng
lishi kerak. Boshqacha s z bilan aytganda, diskont e ri investorning zi uchun
undan pasti samarasiz deb hisoblangan minimal foyda e ri lishi kerak.
Investitsiya loyihalarini sof joriy qiymat usuli asosida baholashdan olingan
natija, a i sof joriy qiymat ijobiy miqdorga ega lsa (NPV>0), u holda
investitsiyalarning rentabelligi diskont miqdoridan yuqori la i, NPV=0 holatda
loyiha rentabelligi diskont stavkasiga (minimal qoplash e riga) teng la i, agar
NPV<0 lsa, loyiha rentabelligi minimal miqdordan past la i.
Birinchi ikki holatda investitsiya loyihasini amalga oshirish mumkin. Bunda
birinchisi investor kapitalining sishi ta i la ishi i rsatsa, ikkinchisi pa asligi i
ham, kamaymasligini ham bildiradi. Uchinchi holatda esa loyihadan kutiladigan
daromadni olish imkonini bermaydi.
Sof joriy qiymat usuli shla g i h investitsiya miqdorining, a i investor
boyligining qanchalik sishi i miqdoriy jihatdangina rsata oladi, holos.
Lekin, investitsiyalashning naqadar samaradorligini aniqlashda miqdoriy
zgarishlar va natijalarning zi etarli l a i.
Shuning uchun investitsiyalarning qanday nisbiy sishga ega ekanligi va uning
sish darajasini aniqlash uchun iqtisodiy baholashning boshqa usullaridan
foydalanishga t g ri keladi.
Foydaning ichki me’yori usuli (IRR) - bu pul tushumlarining diskont qiymati
pul chiqimlarining diskont etavkasiga teng lga agi daromadlilik darajasi
yoki l asa loyihadan olingan sof tushumlarning diskontlangan qiymati
investitsiyalarniig diskontlangan qiymatiga, sof joriy qiymat esa nolga teng lga agi
diskont e ri ir. Bu rsat i h i aniqlash uchun sof joriy qiymatni aniqlashda
ishlatilgan formuladan foydalaniladi va sof joriy qiymat nolga tenglashadigan
32

minimal foiz stavkasi topiladi. Aynan shu foiz stavkasi foydaning ichki e ri usuli
deb nomlanadi. Bu usul iqtisodiyotda rentabellikning ichki
e ri, qoplash yoki samaradorlik koeffitsienti, kapital q il alar i g chegaraviy
samaradorligi deb ham yuritiladi.
Foydaning ichki e ri i aniqlash vazifasi birmuncha qiyin li ,
investitsiyalarning bir yoki undan p marta amalga oshirilishiga, loyihadan olingan
pul tushumlarining, xech l asa, bir marta yoki boshida salbiy lishligiga va ushbu
pul tushumlarining miqdoran bir xil l asligiga asoslanadi.
Uni hisoblash formulasini quyidagi tenglamada ifodalash mumkin:
n
CF t 21
NPV  
t  I
0  0 , (1.5)
t
1 (1
 d )
Agar investitsiya loyihasi bir necha yillar davomida moliyaviy resurslarning
ketma-ket moliyalanishini talab etsa, unda (IRR)ni quyidagi formulada ifodalash
mumkin:
n CF t
n I t 24


t  
t , (1.6) t
1 (1 d )
t
1 (1  d )
Bu erda d miqdorini topish lozim la i. Topilgan miqdor foydaning ichki e ri
deb nomlanadi. Bu meyor sof joriy qiymat nolga teng li , investitsiya loyihasining
samaradorligini baholashda IRR miqdori q lla ilga i a, firmaning boyligi sishi i ta i
la asligi i va uning kamayishiga ham l q asligi i rsata i.
IRR loyihadan kutilayotgan daromadlilikni rsata i va qilinishi mumkin lga
maksimal harajatlar chegarasini belgilab beradi, a i IRR olinayotgan kredit i ha
bank foiz stavkasini yuqori chegarasini rsata i, ayni shu foiz chegarasidan yuqori
miqdorga ega li ga a loyiha daromad keltiradi.
21 Виленский П.Л., Ливщиц В.Н.,
Смоляк С.А. Оценка эффективности
инвестиционных проектов: Теория и практика:
учеб. пособие. – 4-е изд., перераб. и доп. – М.:
Издательство «Дело» АНХ. – 2008. с.343. 24
O
sha a a, 343-b.
33

Shunday holatlar ham lishi mumkinki, investorning zi investitsiya loyihasini
moliyalash uchun biror s e t a muayyan foiz ostida kredit olishi mumkin. Bu paytda
loyihadan kutiladigan natija kredit uchun foizdan, albatta yuqori lishi lozim yoki
investor zi i g maqsad qilgan foydasini olish darajasini ham bilishi kerak.
Mana shu holatlar, a i kredit uchun foiz yoki foyda olish darajasi, odatda ar erli (t
siqli) koeffitsient (hurdle rate) (HR) deb ham nomlanadi. Bu rsat i h foydaning
ichki e ri bilan solishtiriladi (taqqoslanadi).
IRR va HR larni taqqoslash natijasida ular orasida quyidagi g liq hosil la i:
• agar IRR>HR, loyiha samarali hisoblanadi va u foydalanish uchun qabul
qilinadi;
• agar IRR<HR, loyiha samarasiz (zararli) li , uni amalga oshirib l a i;
• agar IRR=HR, ixtiyoriy echimni qabul qilish mumkin, a i loyihani
amalga oshirishdan zarar ham, foyda ham ril a i.
Ushbu rsat i h yordamida:
• investitsiya summalari teng lga ;
• davomiyligi bir xil lga ;
• risk darajasi teng lga ;
• pul tushumlarining shakllanish sxemasi bir xil lga hollarda loyihalarni
foydalilik darajasi i ha taqqoslash t g ri echim qabul qilishni engillashtiradi.
Bu rsat i h qanchalik yuqori lsa, loyiha shunchalik samarali deb topiladi.
Foydaning ichki e ri i boshqacha ri ish a, a i interpolyatsiya usuli orqali
ham ifodalash mumkin:
NPV 1 22
IRR  d
1   ( d
2  d
1 ), (1.7 )

( NPV
1
 NPV
2 )
bu erda, NPV
1 – d
1 diskont e ri stavkasidagi sof joriy qiymatning ijobiy miqdori; NPV
2 – d
2
diskont e ri stavkasidagi sof joriy qiymatning salbiy miqdori.
22 Uzoqov A., Nosirov E.,Saidov R.,
Sultanov M.Investitsiya loyihalarini
moliyalashtirish va ularning monitoringi. O q
q lla a. – T.: “IQTISOD-MOLIYa”, 2006.105-
b.
34

Foydaning ichki e ri i aniqlashda d
1 va d
2 rsat i hlar miqdori asosiy ri i
egallaydi. Ularning ta siri natijasida sof joriy qiymatning zgarishi i va buning
oqibatida esa foydaning ichki e ri ham zgarishi i kuzatish mumkin. Shunga ra:
d
1 – bu
NPVning ijobiy qiymatinini minimallashtiruvchi foiz stavkasi; d
2 – bu
NPVning salbiy qiymatini maksimallashtiruvchi foiz stavkasi
hisoblanadi.
Investitsiyalarniig rentabelligi usuli (PI) - diskontlashtirilgan daromadlarning
diskontlashtirilgan investitsiya harajatlariga nisbatini hisoblab topishga asoslangan.
Bu qanday holatda investor boyligi sishi mumkinligini rsati beradi va quyidagicha
aniqlanadi:
 n CF t  26
PI
   t
/ I
0 (1.8)

 t
1 ( I  d )

bu erda I
0 - shla g i h investitsiyalar, SG’-t davrda olingan pul tushumlari.
Investitsiya rentabelligi rsat i hi firma (yoki investor) a lag lari 1 s hisobida
qanday hollarda sishi i aniqlash imkonini beradi.
Agar investitsiya sarflari turli davrlarda (uzoq amalga oshirilsa, (RI)ni aniqlash
formulasi quyidagicha la i:

 n CF t   n I t  27
PI
   t
/   t
, (1.9)

 t
1 (1  d )
  t
1 (1  d )

bu erda, I
t – t yildagi investitsiyalar.
Investitsiyalarning rentabelligi va sof joriy qiymat rsat i hlari i taqqoslama
baholash shuni rsata i i, sof joriy qiymati sishi bilan investitsiyalar rentabelligi
ham sa i va aksincha.
Agar rentabellik rsat i hi «1»ga teng yoki undan kichik lsa, loyiha rad etilishi
kerak, chunki u q shi ha foyda keltirmaydi.
NPV=0 da investitsiyalarning rentabelligi hamisha 1ga teng la i.
35

Oddiy li ri ishiga qaramasdan, loyihalarning rentabelligini aniqlash
muammosi muayyan qiyinchiliklar bilan g liq ir. Bu hol, ayniqsa, investitsiyalar
turli xil valyuta, turli xil vaqtda, a i bir qancha yillar ralig i a amalga oshirilganda
uni aniqlash muammosi paydo la i.
Buni quyidagi misolda ri chiqamiz.
1-misol. Faraz qilaylik, investitsiya loyihasi uchun 140 mln.s harajat qilingan.
Investitsiya loyihasini amalga oshirish natijasida birinchi yil – 37750 ming s ,

26
Uzoqov A., Nosirov E.,Saidov R., Sultanov M.Investitsiya loyihalarini moliyalashtirish va ularning monitoringi.
O q q lla a. – T.: “IQTISOD-MOLIYa”, 2006, 108-b. 27
O sha manba, 108-b.
ikkinchi yil 45390 ming s , uchinchi yil – 47430 ming s , t rti hi yil- 51140 ming s
va beshinchi yil- 60030 ming s pul tushumlari olinishi z a tutilmoqda. Bu holda
investitsiya loyihasining diskontlashgan investitsiya rentabelligi qanday hisoblanadi?
3-jadval
Rentabellik indeksi hisob-kitobi 23

Bunda rentabellik indeksi quyidagiga teng la i: PI 
(35281,1 39643,6 38717,1 39014,7  42801,4):140000 
195457,9:140000 1,396 yoki 1,4
Investitsiyalarning rentabellik rsat i hi avvallari q lla ilga kapital q il alar i g
samaradorligi koeffitsientidan shunisi bilan farq qiladiki, bunda daromad sifatida
baholash jarayonida joriy qiymatga keltirilgan pul oqimi qatnashadi.
23 Muallif tomonidan tuzildi.
36

Invetitsiyalar rentabelligi rsat i hi, nafaqat taqqoslama baholash uchun,
shuningdek loyihani amalga oshirishga qabul qilishdagi mezon sifatida ham q lla ila
i.
Umuman, investitsiyaning rentabellik rsat i hi natijasi yordamida loyiha i ha
quyidagicha xulosa qilish mumkin:
- agar PI>1 lsa, u holda investitsiya loyihasini amalga oshirish mumkin;
- agar PI<1 lsa, u holda investitsiya loyihasini amalga oshirishga qabul
qilib l a i;
- agar PI=1 lsa, u holda investitsiya loyihasi foyda ham, zarar ham
keltirmaydi.
Investitsiya loyihalarining samaradorligini aniqlashning qoplash muddati usulini
a a a i (oddiy) baholash usullarida ri o tdik. Lekin mazkur usulning kelgusi
davrlardagi pul tushumlarining qiymatini hisobga olmasligi uni diskontlashtirilgan
usullar yordamida ham hisoblash zarurligini taqozo qiladi.
Buning uchun diskontlashtirishni hisobga olgan holda investitsiyalarni qoplash
muddatini (DPP) hisoblash usuli diskontlashtirilgan yillik pul tushumlarini
diskontlashtirilgan investitsiyalarga lish orqali amalga oshiriladi. Mazkur usulning
tushunarli lishi uchun quyidagi misolni keltiramiz.
2-misol. Faraz qilaylik, korxona mehmonxona qurilishi uchun 300 mln.s
investitsiya qildi ( a lag sarfladi). Mehmonxonani foydalanishdan keladigan yillik
pul tushumlari 85, 100, 120 va 160 mln. s i tashkil etadi.
Buning uchun PP — investitsiyalarni qoplash muddati hisoblanadi. S gra,
investitsiyalarning diskontlashtirilgan qoplash muddatini (DPP) hisoblaymiz. U
quyidagi formula orqali aniqlanadi:
I 0 29
DPP  ( ) , (1.10)
DCF
bu erda, I
0 – shla g i h investitsiyalar; DCF (Σ)
– diskontlashtirilgan yillik pul
tushumlari.
37

Mazkur rsat i h i hisoblashda yuqorida berilgan 2-misolga asoslanib tuzilgan
quyidagi 4-jadvalga murojaat qilamiz.
4-jadval
Diskontlashtirilgan qoplash muddatini hisoblash 30

29
Uzoqov A., Nosirov E.,Saidov R., Sultanov M.investitsiya loyihalarini moliyalashtirish va ularning monitoringi.
O q q lla a. – T.: “IQTISOD-MOLIYa”, 2006.111-b. 30
Muallif tomonidan tuzildi.
Ushbu jadvalda investitsiyalarning qoplash muddati bilan birga
diskontlashtirilgan qoplash muddati rsat i hi i g hisoblanishi keltirilgan bo lib,
ularning bir-biridan farq qilishining ziga xos jihatlari ushbu rsat i hlar i aniqlash
xususiyatlaridan kelib chiqadi.
Jadval a l tlari a ri i turibdiki, investitsiyalarning qoplash muddati 2,96
yilni, diskontlashtirilgan qoplash muddati esa 3,85 yilni tashkil etadi. Ularning
hisoblanishi quyidagi ri ishga ega:
115.000.000
PP 185.000.000   2 yil 0,96  2,96 yil
120.000.000 yoki 2 yil,11oy, 15 kun.
I 0
76.000.000
DPP 
(
)
 224.000.000   3 yil  0,85  3,85 yil
DCF 89.000.000 yoki 3yil, 10oy 10kun.
K ri tga yuqoridagi misolga, asosan, shunday xulosa qilish mumkinki,
investitsiyalarning diskontlashtirilgan qoplash muddati ularning
38

diskontlashtirilmagan qoplash muddatiga qaraganda biroz uzoq vaqtni, a i 3 yilu 10
oy 10 kunni tashkil etdi. Bu esa investitsiyalarning diskontlashtirilgan qoplash
muddatining kelgusi pul tushumlari va investitsiyalarning joriy qiymatini hisobga
olishi bilan izohlanadi. Demak, investitsiyalarning qoplash muddati i ha hisoblash
usuli qilingan investitsiyalarning joriy (real) qiymati i ha t liq qoplanish muddatini
tavsiflab beradi va shu jihatdan u investitsiyalarning qoplash muddati usulidan farqli
ravishda afzalroq hisoblanadi.

II BOB. Tijorat banklarida investitsiya loyihalari moliyaviy-iqtisodiy
samaradorligini baholash amaliyoti tahlili

2.1. “AVTO TRANSPORT TEXXIZMAT” investitsiya loyihasining
moliyaviy-iqtisodiy samaradorligini oddiy (an’anaviy) usullar asosida baholash

A a a i usullar avvaldan a l li , ular milliy va chet el amaliyotida to pul
tushumlarining dikontlanishiga asoslangan usullarning keng q lla ilishiga qadar
asosiy rsat i hlar sifatida amal qilib kelgan. Ushbu usullarning soddaligi va
tushunarliligi uning maxsus iqtisodiy bilimga, i aga, malakaga va tajribaga ega l
aga xodimlar rtasi a ham keng q lla ilishiga sabab l i. Hozirgi kunda tijorat
banklari va boshqa kredit muassasalari salohiyatli qarz oluvchilarga investitsion
resurslarni taqsimlash shartlarini a l qilishda, odatda, ushbu ikkita usuldan, a i
qoplash muddati va rentabellik darajasi rsat i hlari a foydalanmoqdalar.
39

Investitsiyalarning qoplash muddatini hisoblash (RR) – usuli pul oqimlarini
diskontlashga asoslangan usullardan farqli ravishda investitsiyalarning nominal
miqdorda qaytarilishi mumkin lga davrni aniqlashga xizmat qiladi.
Investitsiyalarning qoplash muddatini hisoblash usuli pul oqimlarini
diskontlashga asoslangan usullardan farqli ravishda investitsiyalarning nominal
miqdorda qaytarilishi mumkin lga davrni aniqlashga xizmat qiladi. Shunga ra, bu
usul investitsiya loyihasini amalga oshirishdan olinadigan daromadlar hisobiga
qilingan investitsiya sarflarini qoplash davrini aniqlashga asoslangan. Uni hisoblash
formulasi quyidagicha:
I
PP  0( )
CF
t
, ( 2.1) 24

bu erda, I
0 – shla g i h investitsiyalar: CF
t ( 
)
- investitsiya loyihasini amalga oshirishdan
olingan yillik pul tushumi summasi. U sof foydani yoki yillik daromad va xarajat rtasi agi
(amortizatsiyasiz) farqni ifodalaydi.
Qoplash muddatini hisoblashda ikkita yondashuv mavjud. Birinchi yondashuvda
investitsiyalarning shla g i h summasi yillik tushumlarning ( rta ha yillik) miqdoriga
li a i. Bu rsat i h pul tushumlari yillar i ha teng lga hollarda q lla ila i.
3-misol. Faraz qilaylik, investitsiya loyihasi uchun 600 mln. s miqdorida
investitsiyalash z a tutilmoqda va s g 6 yil davomida har yili 150 mln. s
miqdorida daromad olish kutilmoqda. Bunday holatda qoplash muddati 4 yilni
(600/150) tashkil etadi, a i shla g i h investitsiya summasi 4 yilda t liq qoplanadi,
keyingi 2 yil esa investorga ushbu investitsiyadan sof daromad olish imkonini beradi.
Qoplash muddatini hisoblashning ikkinchi yondashuvi investitsiya loyihasini
amalga oshirishdan olinadigan pul tushumlari miqdorining si boruvchi (farqli
tushumlarning) yakuni ( ig i isi) sifatda izohlanadi.
Agar pul tushumlari birmuncha farqli li , birinchi yilda 100 mln. s i, ikkinchi
yilda 200 mln. s i, uchinchi yilda 300 mln. s i, t rti hi yilda 450 mln. s i va
beshinchi yilda 600 mln. s i, oltinchi yilda 800 mln. s i tashkil etadi desak, u
24 Колмыкова Т.С. Инвестиционный анализ: Учеб. пособие. – М.: ИНФРА-М, 2009. с.76.

40

holda qoplanish muddatini hisoblash birmuncha murakkablashadi. Bunda uch yillik
pul tushumlari ig i isi shla g i h investitsiyalar miqdoridan kichikligi, t rt yil i ha
katta ekanligini inobatga olsak, investitsiyalarning aniq qoplanish muddati loyihaning
t rti hi yilgi faoliyatiga g liqligi i ra iz.
Uch yillik olingan daromadlarning (100+200+300=600) shla g i h
investitsiyalardan (800) farqi 200 mln. s i (800 – 600) tashkil etishini inobatga
olsak, ushbu qoldiq summaning t rti hi yilda olingan daromadlarga nisbati uning
qoplanish muddatini rsata i, a i 200/450 = 0,44 koeffitsientni, yil hisobida esa,
0,44*366=162 kun, a i 5 oy va 12 kunni, jami investitsiyalarning qoplanish muddati
esa 3 yilu 162 kunni (3 yil + 5 oy 12 kun) tashkil etishini hosil qilamiz.
Ushbu usulning asosiy afzalliklari qoplash muddatini aniqlashda bajariladigan
hisob-kitob ishlarining oddiyligi, qulayligi va tushunarliligidadir. Kamchiligi esa
kelgusi davrlardagi pul tushumlarining qiymatini hisobga olishga qodir emasligi,
shuningdek uni investitsiya loyihasining daromadliligini aniqlashda q lla l asligi a
ir. Bu usul investorning qancha vaqt mobaynida z kapitali bilan tavakkalchilikka l
q ishi i tasavvur qilishga yordam beradi.
Shunday qilib, investitsiya loyihasining qoplash muddati – bu shanday vaqtki,
bunda loyihani amalga oshirishdan olinadigan tushumlar qilingan xarajatlarni
qoplaydi.
Investitsiyalarning buxgalteriya rentabelligini aniqlash usuli (rentabellik
darajasini aniqlash usuli – ARR yoki ROI) – bu rsat i h buxgalteriya hisoboti a l
tlariga asoslangan holda aniqlanadigan rta ha daromadni
investitsiyalarning rta ha yillik hajmiga lish orqali aniqlanadi. Bunda hisobkitob
ishlari foizlarni va soliqlarni t la as a avvalgi foyda miqdoriga asoslanib amalga
oshirilishi mumkin yoki u soliqlarni t laga a keyingi, lekin foiz t l lariga ha lga
daromadga asoslanadi. Eng yaxshisi, soliq t la ga a keyingi sof foyda miqdori
tanlab olinganligi afzalroqdir, chunki u korxona ta sis hilari va investorlar oladigan
xaqiqiy foydani ifodalaydi.
U quyidagi formula asosida hisoblanadi:
41

D (1 C c
) 25
ARR 
b 0 ( 2.2.) ( C
a
C
a )/2
bu erda, D – foiz va soliq t l lariga ha yoki soliq t la i , foizlar t la g ga ha lga daromad:
S
s – soliq t lash stavkasi; S
a b
, S
a o
- aktivlarning ri chiqilayotgan davriga lga shla g i h va
oxirgi summasi, qiymati.
Ushbu rsat i h i g afzalligi quyidagilardan iborat:
- hisob-kitobning sodda va tushunarliligi;
- loyihaning foydaliligini rsatishi;
- loyihaning butun hayotiylik davrini rsatishi.
Kamchiliklari esa kelgusi pul tushumlarining qiymatini joriy vaqtga nisbatan
hisobga olmasligidadir.
Yuqorida ri tga investitsiya loyihalarining samaradorligini baholash
usullariga asoslanib, “AVTO TRANSPORT TEXXIZMAT” investitsiya loyihasining
moliyaviy-iqtisodiy samaradorligini oddiy (a a a i ) usullar asosida baholaymiz.
“AVTO TRANSPORT TEXXIZMAT” investitsiya loyihasining moliyaviy-
iqtisodiy samaradorligini baholashdan avval, bu investitsiya loyihasi t g risi a
umumiy qisqacha a l tlar berib ta iz.
Mazkur loyihaning asosiy maqsadi “AVTO TRANSPORT TEXXIZMAT”
MChJ tomonidan qurilish, remont, rekonstruktsiya ishlarini bajarish uchun bankdan
1,42 mlrd. s kredit olish hisobiga Yili Star-River Trade & Business Co.Ltd. nomli
Xitoy kompaniyasidan qurilishga oid texnika, mashina va mexanizmlarni sotib olish
hisoblanadi.
“AVTO TRANSPORT TEXXIZMAT” MChJ Toshkent shahar, Bektemir
tumani Hokimiyati x ali s e tlari i r hat a o t azish Inspektsiyasi tomonidan 2008
yil 12 noyabrdagi №000664-02 son bilan r hat a tga . Jamiyatning Ustav fondi 99
000 000 s i tashkil etadi va quyidagicha taqsimlangan.
5-jadval
25 Колмыкова Т.С. Инвестиционный анализ: Учеб. пособие. – М.: ИНФРА-М, 2009. с.79.
42

“AVTO TRANSPORT TEXXIZMAT” MChJ ning Ustav fondining
taqsimlanishi
Ta’sischilar Ulushi, % Ulushi, so’m
Raxmanov Sh.Sh. 98,5 97 515 000
Gaipov A.R. 0,5 495 000
Muxammadieva G.X. 0,5 495 000
Majidova D.A. 0,5 495 000
Manba: “AVTO TRANSPORT TEXXIZMAT” MChJ loyihasi TIA sidan olingan.

Loyihaning umumiy summasi 1 897 493 500,00 s li , shundan 75,1% a i 1
424 000 000 s bank krediti hisobidan, qolgan 24,9% a i 473 493 500 s z a lag i
hisobidan amalga oshiriladi.
Loyihada z a tutilgan 1 424 000 000 s li bank krediti hisobiga Xitoy
davlatida ishlab chiqilgan XIAGONG markasidagi XG951 III modelli va
XIAGONG markasidagi XG932 II modelli 2 dona yuk ortuvchi texnika
(pogruzchik), Jonyang markasidagi JY230E modelli 2 dona ekskavator, XG
markasidagi XG31802 modelli 1 dona avtogreyderlar sotib olinadi. Keltiriladigan
texnikalar asosida jamiyat qurilish i ha faoliyatini amalga oshiradi. Kredit 36 oyga
l alla ga li (undan 6 oy imtiyozli davr), yillik 19% ostida 36 oy davomida asosiy
qarz bir xil summalarda, milliy valyutada - 47 466 667 s a qaytarish sharti bilan
beriladi.
“AVTO TRANSPORT TEXXIZMAT” MChJ ning ushbu loyihasi 3 yil
muddatda amalga oshirish l alla ga li , korxona yiliga 948,8-998,7 mln s li
qurilish e tlariga texnik va texnologik xizmat rsata i. Hozirgi kunda korxona
buyurtmachi “ Janubgazmaxsusmontaj” unitar korxonasi bilan 23.10.2012 yilda
imzolagan №108 sonli shartnomaga asosan 10 mlrd. s li qurilish-montaj ishlarini
boshlash arafasida.
Investitsiya loyihasi T.I.A.siga asosan, mazkur loyihani amalga oshirish uchun l
iha i itsit ri t i a 12 ishiga shtat a ali hish elgila ga li , bular a r a hi ish hilar
8 ish hi ha a a ri shqar a a 4 ishi ishlashi rejalashtirilgan.
43

“AVTO TRANSPORT TEXXIZMAT” MChJ ning t la quvvat bilan ishlashi
rejasi 3- ilga eli 100% e elgila ga , illar i ha quyidagiga teng:

1-yil 2-yil 3-yil
95% 97% 100%

“AVTO TRANSPORT TEXXIZMAT” MChJ ning investitsiya loyihasining
qiymati 6-jadvalda ifodalangan.
6-jadval
“AVTO TRANSPORT TEXXIZMAT” investitsiya loyihasi qiymati
Investitsiya tarkibi So’mda Qat’iy
valyutada Jami Jamiga
nisbatan
foizda
XIAGONG markasidagi
XG951 III modelli va
XIAGONG markasidagi
XG932 II modelli 2 dona yuk
ortuvchi texnika (pogruzchik) 330 000 000 0 330 000 000 17.39
Jonyang markasidagi JY230E
modelli 2 dona zanjirli
(gusenichniy) ekskavator 736 000 000 0 736 000 000 38.78
XG markasidagi XG31802
modelli 1 dona avtogreyder 358 000 000 0 358 000 000 18.86
Olinayotgan texnikalarga
extiyot qismlar 25 500 000 0 25 500 000 1.34
Xududda x ali faoliyatini
yuritish uchun ofis 154 600 000 0 154 600 000 8.14
Jami to’plangan aktivlar 1 604 100 000 0 1 604 100 000 84.53
Ishlab chiqarish zapasi 185 517 500 0 185 517 500 9.77
Jami ishchi kapital 185 517 500 0 185 517 500 9.77
Moliyaviy chiqimlar
Loyihani ishlab chiqish uchun
komissiya (0,5%) 7 120 000 0 7 120 000 0.375
Bojxona xujjatlarini
rasmiylashtirish (0,4%) 5 696 000 0 5 696 000 0.3
Ish boshlagungacha lga
davrda kredit foizi (90 kun) 67 640 000 0 67 640 000 3.56
Garov e ti i s g rtalash
(0,25%x3 yil) 13 350 000 0 13 350 000 0.703
Garov shartnomasini notarial 2 670 000 0 2 670 000 0.14
44

tasdiqdan t azish (0,15%)
Mehnatga haq t lash 3 oyga) 11 400 000 0 11 400 000 0.6
Jami moliyaviy xarajatlar 107 876 000 0 107 876 000 5.68
Jami investitsiya 1 897 493 500 0 1 897 493 500 100
Manba: “AVTO TRANSPORT TEXXIZMAT” MChJ loyihasi TIA sidan olingan.

Jadval a l tlari a ri i turibdiki, jami loyihaning qiymati 1897493500 s i
tashkil etib, undan 84.53 foizi i 1604100 000 s a lag loyihada asosiy vositalarga,
a i zamonaviy texnika-texnologiyalarga sarflanadi. Undan 330000000 s i i
17.39% i 2 dona yuk ortuvchi texnika (pogruzchik)ga, 736000000 s i i 38.78% i 2
dona zanjirli (gusenichniy) ekskavatorga, 358000000 s i i 18.86% i 1 dona
avtogreyderga sarflanadi. Jami loyiha qiymatining 9.77 foizi ishchi kapital sifatida
sarflanib, 5.68 foizi esa moliyaviy xarajatlarni tashkil etadi.
7-jadval
“AVTO TRANSPORT TEXXIZMAT” investitsiya loyihasining
moliyalashtirish manbalari

Ko’rsatkichlar So’mda Qat’iy
valyutada Jami Jamiga
nisbatan
foizda
1.Korxonaning z
a lag lari 473 493 500 0 473 493 500 24.96
2.Jalb qilingan a lag lar 0 0 0 0
3.Qarz a lag lari 1 424 000 000 0 1 424 000 000 75.04
1 897 493 500 0 1 897 493 500 100
Manba: “AVTO TRANSPORT TEXXIZMAT” MChJ loyihasi TIA sidan olingan.

Jadval a l tlari a ri i turibdiki, jami moliyalashtirish manbalari
1 897 493 500 s i tashkil qilib, shundan, korxonaning ziga tegishli a lag lari 473
493 500 s i yoki jamiga nisbatan 24,96 % ni tashkil qilgan. Jalb qilingan mablag
45

lari mavjud emas. Qarz a lag lari i g ulushi 75,04 % ni tashkil qilgan yoki 1 424 000
000 s i bank krediti hisobidan loyihani moliyalashtirish z a tutilgan.
“AVTO TRANSPORT TEXXIZMAT” MChJ ning investitsiya loyihasi a l
tlariga ra, korxonaning yillar i ha sof pul oqimi quyidagiga teng:
0-yil 1-yil 2-yil 3-yil
-14240000000 684704415 675670402 810998780

Bunda 0- il a i estitsi a xara atlari 1424000000 s i tash il eti , 1-yilda sof pul
qi i 684704415 s ga, 2-yilda sof pul qi i 675670402 s ga, 3-yilda sof pul qi i
810998780 s ga te g. Ushbu a l tlar a foydalanib qoplash muddatini aniqlaymiz:
8-jadval
Investitsiya loyihasi qoplash muddati hisob-kitobi (PP)
Yillar Pul oqimi Ja g arila pul oqimi
0 -14240000000 -14240000000
1 684704415 -739295585
2 675670402 -63625183
3 810998780 747373597
PP 2.078 yil
Manba: Muallif tomonidan loyiha TIA si asosida hisoblandi.

PP = (63625183 / 810998780)*365 = (0,78*365) = 28 kun
Demak, investitsiya loyihasini qoplash muddati RR= 2.078 yil yoki 2 yil, 28
kunga teng.
“AVTO TRANSPORT TEXXIZMAT” MChJ ning investitsiya loyihasi a l tlari a
foydalanib, loyihaning rentabelligini aniqlaymiz (ROI).
ROI = ((684704415+675670402+810998780) / 3) / 14240000000 = 723791199 /
14240000000 = 0.508 yoki 50.8%.
Demak, investitsiya loyihasining rentabellik darajasi 50,8% ni tashkil etadi.
46

Yuqoridagi hisob-kitoblardan ri i turibdiki, investitsiya loyihasining
qoplanish muddati, a i loyihaga qilingan investitsion xarajatlarning loyihadan
olingan daromadlar bilan qoplanish muddati 2 yil, 9 oy, 14 kunga teng li ,
investitsiyalarni qaytarish muddati (3yil) dan kam, bu esa loyiha samarali ekanligini
ifodalaydi. Investitsiya loyihasining rentabellik darajasi, a i loyihadan olingan 3
yillik daromadlarning rta ha qiymatining loyihaga qilingan investitsion xarajatlarga
nisbati 50,8% ga teng li , diskont stavkasi (19%) dan ancha katta, bu esa
loyihaning samarali ekanligidan dalolat beradi.

2.2. “AVTO TRANSPORT TEXXIZMAT” investitsiya loyihasining pul
oqimlarini tahlil qilish va baholash

Har qanday loyihaning moliyaviy-iqtisodiy jihatdan baholanishi pul oqimlari
haqidagi a l tlarga asoslanadi. Pul oqimlari haqidagi a l tlarga ega l as a turib
investitsiya loyihasining samaradorligini baholash mumkin emas.
Investitsiya loyihasini baholash loyihani amalga oshirishdan oldin bajarilishi
sababli, pul oqimlari haqidagi a l tlar ham oldindan rejalashtiriladi. Loyiha
samaradorligini baholashda pul oqimlarini rejalashtirish va ularni hisobga olish
jarayoni asosiy ri i egallaydi va investitsiya loyihalarining haqiqiy samaradorligini
aniqlashga jiddiy ta sir rsata i.
Diskontlash usulining mazmuni shundan iboratki, pul a lag larining qiymati
muayyan vaqtda bir xil emasligi, a i bugungi bir s bir yildan keyingi bir s ga (iste
l qiymati i ha) teng emasligi kontseptsiyasiga asoslanadi. Diskontlashga
asoslangan usullarning barchasi (sof joriy qiymatni aniqlash usuli (Net Present Value,
NPV), foydaning ichki e ri i hisoblash usuli (Internal Rate of Return, IRR),
investitsiyalarning rentabelligini hisoblash usuli (Profitability Index, PI),
diskontlashning qoplash muddatini hisoblash usuli (Discount Payback Period,
DPP)da investitsiya loyihalarining muayyan davrdagi barcha kirim va chiqimlarning
rtasi agi farq – sof pul oqimi (Cash Flow – CF) aniqlanib, diskotlashtirish li bilan
47

hisoblanadi. Binobarin, diskontlashga asoslangan usullarning mohiyatini tushunish
uchun avvalo, korxona pul oqimlarining mazmunini va sof pul oqimini aniqlash
formulasini bilib olishimiz kerak la i.
Korxona pul oqimlari asosan quyidagilardan tashkil topadi:
• operatsion faoliyatning sof pul kirimi/chiqimi (4-shakl, 050-qator);
• investitsion faoliyatning sof pul kirimi/chiqimi (4-shakl, 100-qator); 
moliyaviy faoliyatning sof pul kirimi/chiqimi (4-shakl, 180-qator).
Buni quyidagicha 5-rasm orqali tasvirlash mumkin:
Korxona
faoliyati turi Foyda (kirim ) Harajatlar (chiqim)
Investitsiya
faoliyati a) asosiy vositalarni sotish.
b)nomoddiy aktivlarni sotish.
v) uzoq va qisqa muddatli
investtsiyalarni sotish.
g) oborot kapitalining kamayishi
hisobiga tushumlar a) kapital q il alar.
b)nomoddiy aktivlarni sotib olish.
v) oborot kapitalining sishi
hisobiga harajatlar.
g) uzoq va qisqa
muddatli investitsiyalarni
sotib olish.
Operatsion
faoliyat a) mahsulot (tovar, ish va xizmat)
larni sotishdan kelib tushgan pul a
lag i.
b)operatsion faoliyat ning boshqa pul
tushumlari. a)
tovar, ish va
xizmatlar uchun mol
etkazib beruvchilarga
t la ga pul a lag lari.
b)
va ular nomidan t la
ga pul a lag lari.
v)operatsion faoliyat ning boshqa
pul t l lari.
Moliyaviy
faoliyat a) aktsiyalar chiqar-ishdan yoki
xususiy kapital bilan g liq lga
boshqa instru mentlardan kelgan pul
tushumlari.
b) olingan foizlar va dividentlar.
g)moliyaviy faoliyat ning boshqa pul
tushum lari, shu jumladan qarzlar i
ha pul tushumlari a)
olingandagi pul t l
lari.
b)
foizlar va dividentlar.
v) uzoq va qisqa muddat li kreditlar
va qarz lar i ha t l lar. g) lizing
i ha t l lar.
d) moliyaviy faoliyat ning boshqa t
l lari.
48

6-rasm. Korxona pul oqimining xarakteristikasi 26

Pul tushumlari va chiqimlarini tahlil etish investitsiya loyihalarini baholashda
juda muhim sanaladi. Investorlarni boylikni stir hi tushumning qanchaligi, pul a
lag lari kirimi va chiqimigina qiziqtirmasdan, balki korxonaning byudjet oldidagi
majburiyatlardan holi lga agi, a i soliqlarni t laga a keyingi qoladigan natija
(foyda) qiziqtiradi.
Buni quyidagi ri ish agi formula orqali aniqlash mumkin:

П
Т  С
Т ( Х  А ) Т
Ф Т
с (2.3 )
34

bu erda, P
t - pul tushumlari; S
t - sotishdan olingan tushum;
X-harajatlar ig i isi (joriy harajatlar); A - amortizatsiya ajratmasi;
T
f, T
c - t la ga foizlar va soliqlar.
Iqtisodiy adabiyotlarda investitsiya loyihalarining sof pul oqimini topish uchun
quyidagi formuladan foydalaniladi 27
:
Sotishdan . tushgan . tushum
O ' zgaruvchan . xarajatlar
 Amortizatsiya
 Kredit . uchun . foiz
 Boshqa . doimiy . xarajatlar

 Soliqqa . tortiladigan . baza
 Foyda ( daromad ) solig ' i

 Korxona . ixtiyorida . qoladigan . foyda ( sof . foyda )
26 Uzoqov A., Nosirov E.,Saidov R.,
Sultanov M.investitsiya loyihalarini
moliyalashtirish va ularning monitoringi. O q
q lla a. – T.: “IQTISOD-MOLIYa”,
2006.91-b. 34
O sha manba 97-b.
27 Староверова Г.С. Экономическая оценка инвестиций: Учеб. пособие./ Г.С.Староверова, А,Ю.Медведев,
И.В.Сорокина. – М.: КНОРУС,2006. с.136.
49

 Amortizatsiya

 Korxonaning . sof . pul . oqimi ( Cash . Flow CF )
Yuqorida ri tga investitsiya loyihalarining pul oqimlarini baholashga
asoslanib, “AVTO TRANSPORT TEXXIZMAT” investitsiya loyihasining pul
oqimlarining tarkibini ri chiqamiz va uni baholaymiz.
“AVTO TRANSPORT TEXXIZMAT” investitsiya loyihasining kelgusida
olinishi rejalashtirilgan daromadlari va xarajatlari quyidagi jadvalda ifodalangan.
9-jadval
“AVTO TRANSPORT TEXXIZMAT” investitsiya loyihasining kelgusida
olinishi rejalashtirilgan daromadlari va xarajatlari
1 yil 2 yil 3 yil
Jami tushum 948 844 800 968 820 480 998 784 000
Ishlab chiqarish tannarhi 360 650 308.4 361 392 416.0 362 505 577.3
Yalpi daromad 588 194 491.6 607 428 064.0 636 278 422.7
Operatsion xarajat 26 813 732.4 24 294 666.2 24 684 192.0
Operatsion daromad 561 380 759.2 583 133 397.8 611 594 230.7
Kredit foiz stavkalari t l lari 259 286 666.7 166 845 333.3 58 621 333.3
Daromad solig’i to’lagunga qadar
daromad 302 094 092.5 416 288 064.5 552 972 897.4
Yagona soliq t l lari 56 930 688.0 58 129 229.0 59 927 040.0
Sof foyda 245 163 404.5 358 158 835.7 493 045 857.4
Kumulyativ foyda 245 163 404.5 603 322 240.2 1 096 368 097.6
Manba: “AVTO TRANSPORT TEXXIZMAT” MChJ loyihasi TIA sidan olingan.

Loyihaning daromad va xarajatlar hisob-kitoblari O z e ist Respublikasi
xududida amal qiluvchi xamma turdagi soliq va boshqa t l lar i hisobga olgan holda
amalga oshirilgan. Loyihani amalga oshirishdan keladigan daromad loyiha muddati
(3 yil)ga l alla ga li , kredit qarzdorligini qaytarish hisobga olingan.
“AVTO TRANSPORT TEXXIZMAT” investitsiya loyihasining pul oqimlari
quyidagi jadvalda ifodalangan.
10-jadval
“AVTO TRANSPORT TEXXIZMAT” investitsiya loyihasining pul
oqimlari
50

0 yil 1 yil 2 yil 3 yil
Jami tushumlar 0.0 948 844 800 968 820 480 998 784 000
Ishchi kapitalidagi
zgarishlar 185 517 500.0 -120 335 811.0 1 693 634.0 1 252 278.0
Ko’rsatilgan xizmatlardan
tushumlar 185 517 500.0 1 069 180 611.0 967 126 846.0 997 531 722.0
Amortizatsiya hisobga
olinmagandagi zavod
xarajatlari 0.0 41 445 108.0 42 187 216.0 43 300 377.0
Yalpi tushum 185 517 500.0 1 027 735 502.0 924 939 630.0 954 231 345.0
Operatsion xarajatlar 0.0 26 813 732.4 24 294 666.2 24 684 192.0
Operatsion tushum (A) 185 517 500.0 1 000 921 770.0 900 644 964.0 929 547 153
O z kapitali 473 493 500.0
Bank krediti 1 242 000 000.0
Asosiy kapitalga
investitsiyalar 1 604 100 000.0
Kredit foiz t l lari (V) 67 640 000.0 259 286 667.0 166 845 333.0 58 621 333.0
Boshqa moliyaviy xarajatlar 40 236 000.0
Daromad solig’i to’lagunga
qadar tushum 0.0 741 635 103.0 733 799 631.0 870 925 820.0
Kredit i ha asosiy qarzni
qaytarilishi (D) 0.0 284 800 000.0 569 600 000.0 569 600 000.0
Yagona soliq t l lari (S) 0.0 56 930 688.0 58 129 229.0 59 927 040.0
Sof pul oqimi 0.0 684 704 415.0 675 670 402.0 810 998 780.0
Kumulyativ pul oqimi 0.0 399 904 415.0 505 974 817.0 747 373 597.0
Qarzga xizmat ko’rsatish koeffitsienti
(A-S)/(V+D) 1.74 1.14 1.38
Manba: “AVTO TRANSPORT TEXXIZMAT” MChJ loyihasi TIA sidan olingan.

“AVTO TRANSPORT TEXXIZMAT” investitsiya loyihasining pul oqimlari
tahlili jadvalidan ri i turibdiki, pul oqimlari harakati yillar i ha ijobiy qiymatga
ega li , sof pul oqimi yillar i ha quyidagiga teng:
0-yil 1-yil 2-yil 3-yil
-14240000000 684704415 675670402 810998780
Qarz oluvchi tomonidan loyihaning daromad va xarajat parametrlariga rioya
qilingan taqdirda pul oqimlari harakati loyiha i ha barcha xarajatlarni qoplaydi.
51

Qarzga xizmat rsatish koeffitsienti 1.14 dan kam emas. Umuman olganda,
loyihaning pul oqimlari rsat i hlari ijobiy, loyiha esa samarali deb aytish mumkin.

2.3. “AVTO TRANSPORT TEXXIZMAT” investitsiya loyihasining
diskontlashga asoslangan usullar asosida baholash

Investitsiya loyihalarining samaradorligini diskontlash asosida baholash usullari
har qanday investitsiya loyihasining daromadliligini, samaradorliligini, foydaliligini
hamda ularning jalb etuvchanligini aniqlab bera oladi. Lekin ayrim hollarda
investitsiya loyihalarini baholashda barcha usullarni q llash zaruriyati l asligi ham
mumkin. Bu usullarning q lla ilishi tahlil qilinayotgan har bir loyihaning ziga xos
jihati va xususiyatlarini inobatga olgan holda amalga oshirilishi lozim.
Diskontlash koptseptsiyasini q llashga asoslangan usullarni biz yuqorida ri t
i va ular quyidagilardan iborat:
• sof joriy qiymatni aniqlash usuli;
• foydaning ichki e ri i hisoblash usuli;
• investitsiyalarning rentabelligini hisoblash usuli;
• diskontlashning qoplash muddatini hisoblash usuli.
Loyihaning jalb etuvchanligini baholash usullari uning barcha
xususiyatlarini ochib bera olmasa ham, loyihaning haqiqiy samaradorligini
aniqlashda asosiy xizmat vazifasini ta i.
Yuqorida ri tga investitsiya loyihalarining pul oqimlarini baholashning
diskontlashga asoslangan usullari asosida “AVTO TRANSPORT TEXXIZMAT”
investitsiya loyihasini tahlil qilamiz va uni baholaymiz.
11-jadval
“AVTO TRANSPORT TEXXIZMAT” investitsiya loyihasining
samaradorligini sof joriy qiymat usuli asosida baholash (NPV)

Yillar Pul oqimi, so’m Joriy qiymat Joriy qiymat
52

koeffitsienti 19%
0 -1 424 000 000 1 -1 424 000 000
1 684 704 415 0,8403 575 357 119,9
2 675 670 402 0,7061 477 090 870,8
3 810 998 780 0,5934 481 246 676
NPV 109 694 666,7
Manba: Muallif tomonidan loyiha TIA si asosida hisoblandi.

Jadval ma’lumotlaridan ko’rinib turibdiki, loyihaga qilingan investitsiyaning
miqdori 1 424 000 000 so’mni tashkil etgan. Pul oqimlari yillar bo’yicha 1-yilda 684
704 415 so’m, 2-yilda 675 670 402 so’m, 3-yilda 810 998 780 so’mni tashkil etgan.
Diskont stavkasi 19 % bo’lganda, 3 yildan so’ng loyihaning sof joriy qiymati 109 694
666,7 so’mga teng bo’ladi. Sof joriy qiymat NPV > 0 bo’lganligi uchun loyiha
samarali.
Investitsiya loyihasining rentabellik indeksini hisob-kitobi (PI)
Yuqoridagi jadval ma’lumotlariga asoslanib, investitsiya loyihasining
rentabellik indeksini (PI) hisoblasak,
PI = (575 357 119,9+477 090 870,8+481 246 676) / 1 424 000 000 = 1,077
PI =1,077 ga teng bo’lgani uchun, ya’ni 1 dan katta bo’lgani uchun loyiha
samarali.
12-jadval
“AVTO TRANSPORT TEXXIZMAT” investitsiya loyihasining foyda
ichki me’yorini hisob-kitobi (IRR)

Yil Investitsiyalar (-),
Sof pul oqimi (+),
so’mda 1-xisob-kitob 2-xisob-kitob
Joriy
qiymat
koef. 19% Joriy qiymat Joriy
qiymat
koef. 40% Joriy qiymat
0 -1 424 000 000 1 -1 424 000 000 1 -1 424 000 000
1 684 704 415 0,8403 575 357 119,9 0,7185 491960122,17
2 675 670 402 0,7061 477 090 870,8 0,5102 344727039,1
3 810 998 780 0,5934 481 246 676 0,3644 295527955,43
NPV +109 694 666,7 -291784883,3
Manba: Muallif tomonidan loyiha TIA si asosida hisoblandi.

53

Investitsiya loyihasi foydaning ichki me’yori daromadlilik me’yori bo’lib, bunda
pul oqimi kirimining diskontlashtirilgan qiymati pul oqimi chiqimining
diskontlashtirilgan qiymatiga tengdir. Ya’ni sof joriy qiymat nolga teng bo’ladi va
IRR quyidagicha hisoblanadi:
Bunda foydaning ichki e ri i boshqacha ri ish a, a i interpolyatsiya usuli
orqali hisoblanadi:
NPV 1
IRR  d
1   ( d
2  d
1 ), = 19+( 109 694 666,7*21) / (109 694 666,7-(-291784883,3)) ( NPV
1 
NPV
2 )
= 24,6 %
Demak, 24,6%da investitsiya loyihasining sof joriy qiymati 0 ga teng bo’ladi.
Investitsiya loyihasida diskont stavka 24,6%gacha teng bo’lganda, foyda keltiradi,
undan oshsa loyiha samarasiz bo’ladi.
• agar IRR>HR, loyiha samarali hisoblanadi;
• agar IRR<HR, loyiha samarasiz (zararli) li , uni amalga oshirib l a i;
• agar IRR=HR, ixtiyoriy echimni qabul qilish mumkin, a i loyihani amalga
oshirishdan zarar ham, foyda ham ril a i.
Bizning korxonamizda 24,6%= IRR>HR=19% shart bajarilgani uchun loyiha
samarali hisoblanadi.
13-jadval
“AVTO TRANSPORT TEXXIZMAT” investitsiya loyihasining
diskontlashtirilgan qoplash muddatini hisob-kitobi (DPP)

Yillar Diskontlashtirilgan pul oqimi
(19%) Jamg’arilgan diskontlashtirilgan
pul oqimi
0 -1 424 000 000 -1 424 000 000
1 575 357 119,9 -848 642 880,1
2 477 090 870,8 -371 552 009,3
3 481 246 676 109 694 666,7
DPP 2,77
Manba: Muallif tomonidan loyiha TIA si asosida hisoblandi.
54

Diskontlashtirilgan qoplash muddatini hisob-kitobida
jamg’arilgan diskontlashtirilgan pul oqimi 3-yilda musbatga o’zgardi.
Diskontlashtirilgan qoplash muddatini aniqlash uchun:
DPP= 2+(371 552 009,3 / 481 246 676)*365= 2 yil, 281 kun yoki 2 yil, 9 oy, 11
kun.
Demak, investitsiya loyihasiga sarflangan investitsion xarajatlar
diskontlashtirilgan daromadlar bilan qoplanish muddati 2 yil, 9 oy,11 kunga teng.
Investitsiya loyihasini qoplash muddati – PP= 2 yil, 28 kunga tengligi
diskontlashtirilgan qoplanish muddatidan 8oy va 13 kunga qisqaligini bildiradi. Bu
investitsiyalarning diskontlashtirilgan qoplash muddatining kelgusi pul tushumlari va
investitsiyalarning joriy qiymatini hisobga olishlik bilan izohlanadi. Umuman
olganda, investitsiyalarning qoplash muddati i ha hisoblash usuli qilingan
investitsiyalarning joriy (real) qiymati i ha t liq qoplanish muddatini tavsiflab
beradi va shu jihatdan u investitsiyalarning qoplash muddati usulidan farqli ravishda
afzalroq hisoblanadi.

III BOB. Investitsiya loyihalari samaradorligini baholashning
takomillashtirish yo’llari

3.1. Investitsiya loyihalarining moliyaviy-iqtisodiy samaradorligini
baholash usullarining afzalliklari va kamchiliklari

55

Investitsion loyihalarning moliyaviy-iqtisodiy samaradorligini aniqlashga
yuqorida olib borilgan tahlil ishlari etarlicha a l tlar bera oldi, desak mubolag a l a
i. Investitsion loyihani baholashning YuNIDO uslubiyoti barcha mamlakatlar uchun
umumiy tarzda ishlab chiqilgan li , unda har bir mamlakatning ziga xos alohida
xususiyatlari e ti rga olinmagan. Shuning uchun, har bir mamlakatning tijorat yoki
investitsion banklarida ushbu mamlakatning milliy, etnik, geografik xususiyatlariga,
tarixiy-iqtisodiy rivojlanishiga, aholining turmush tarzi, mamlakatning iqtisodiy va
intellektual qobiliyati va salohiyatiga, ijtimoiy ahvoliga, rivojlanish strategiyasi va
investitsiya siyosatiga, tashqi aloqalari va milliy bozorining ziga xos tomonlariga
qat i e ti r berish juda muhim masala hisoblanadi. Bundan tashqari, investitsiya
loyihalarining moliyaviy-iqtisodiy samaradorligini baholash usullari t g risida
gapirganda, albatta bu usullarning afzalliklari va kamchiliklari t g risi a t xtali tish
lozim.
Investitsion loyihalarning moliyaviy-iqtisodiy samaradorligini baholashning sof
joriy qiymat usulining afzalliklarini gapirganda, avvalo bu usulning keng
tarqalganligi, uning ommabop va p q lla ilishi i ta i lash lozim. Chunki bu usulni
turli xil shart-sharoitlarda (masalan, shla g i h investitsiya xarajatlarni bir la
hammasini yoki yillar i ha li - li sarflaganda yoki daromadlarni har yili bir xil
summada yoki har xil summalarda olganda) ham q llash mumkin va bunda iqtisodiy
tomondan samarali natija albatta topiladi. Bu usul investitsiya loyihasini amalga
oshirish orqali investorning boyligi sishiga ta sir etadimi, degan savolgagina javob
beradi va quyidagi hollarda mutlaqo t g ri mezon la olmaydi:
56

- Investitsiya loyihalaridan biri tanlab olinayotganda, ularning sof joriy qiymati
bir xil kattalikda lsa, loyihaga qilinayotgan investitsion xarajatlarning katta-
kichikligi hisobga olinmaydi;
- Investitsiya loyihalaridan biri tanlab olinayotganda, katta sof joriy qiymatli
loyihaning qoplanish davri uzoq li , kichik sof joriy qiymatli loyihaning qoplanish
davri qisqa lsa, investitsiyalarning qoplanish davri hisobga olinmasdan, sof joriy
qiymat rsat i higa e ti r beriladi va bu rsat i h qaysi loyihada yuqori lsa, ana shu
loyiha samarali deb topiladi, bu esa ushbu usulning absolyut t g ri emasligini
bildiradi.
Investitsion loyihalarning moliyaviy-iqtisodiy samaradorligini baholashning sof
joriy qiymat usulining afzalliklari va kamchiliklarini umumlashtirgan holda quyidagi
7-rasmda ifodalash mumkin.
Afzalliklari Kamchiliklari
1.
Inv
esti
tsiy
alar
dan
rila
iga
dar
om
adl
arn
ing
qiy
mat
ini
ifo
dal
ayd
i
( s
hla
g i
h
inv
esti
tsiy 1.
– absolyut
rsat i h li ,
u
loyihaning
diskontlang
an daromad
va
xarajatlari
rtasi agi
farqini
ifodalaydi,
ammo
muqobil
investitsiya
loyihalarini
ng daromad
va
xarajatlari
miqdorinin
g xajmini
hisobga
olmaydi;
2.
yut rsat i
h lga ligi
sababli,

Muallif tomonidan
57

alar
dan
loy
iha
dan
kel
adi
gan
sof
pul
oqi
mi
nin
g
qan
cha
ga
pli
gi i
rsat
a
i);
2.
Inv
esti
tsiy
a
loy
iha
sini
ng
hay
oti
yli
gi
dav
ri
va
loy
iha
pul
oqi
mla
rini
ng
vaq
t
i ha
taq loyihaning
rentabelligi
ni
ifodalamay
di;
3.
nt stavkasi
qiymatiga
g liq;
4.
nt stavkasi
loyihaning
butun
muddati
davomida
zgar as deb
qabul
qilinadi,
lekin
keyinchalik
iqtisodiy
shartsharoit
larning
zgarishiga
g liq holda
diskont
stavkasi
ham
zgarishi
mumkin;
5.
muddatga
l alla ga
aniq
prognozlarn
i talab
etadi.

Muallif tomonidan
58

sim
lani
shi
his
obg
a
oli
nad
i;
3.
Va
qt
om
ili
his
obg
a
oli
nad
i va
jori
y
qiy
mat
lar
da
ifo
dal
ana
di;
4.
Sof
jori
y
qiy
mat
rsat
i hi
vaq
t
i ha
add
itiv
, a
i
turl
i
loy
ihal

Muallif tomonidan
59

arn
ing
NP
V
qiy
mat
lari
ni
ig i
isi i
top
ish
mu
mk
in;
5.
Inv
esti
tsiy
a
loy
iha
sini
mo
liya
las
htir
ish
ga
qab
ul
qili
sh
orq
ali
kor
xon
a
(fir
ma,
inv
est
or)
nin
g
iqti
sod
iy
pot

Muallif tomonidan
60

ent
sial
ini
qan
cha
ga
zga
rish
i i
pro
gno
z
bah
osi
ni
ber
adi,
a i
“fir
ma
boy
ligi
” ni
qan
cha
ga
osh
gan
ligi
ni
ifo
dal
ayd
i;
6.
Bu
usu
l
inv
esti
tsiy
a
loy
ihal
ari
ni
sa
ma

Muallif tomonidan
61

rad
orli
gin
i
bah
ola
shn
ing
eng
aso
siy
krit
eri
yal
ari
ga
mo
s
kel
adi.
7-rasm. Sof joriy qiymat usulining afzalliklari va kamchiliklari 28
.

Demak, yuqorida ta i la tga i iz e , sof joriy qiymat kompaniya(firma,
korxona, investor) boyligini umuman qanchaga sga ligi i rsati beradi, lekin uning
sishi i nisbiy darajasini rsati bermaydi.
Bunday kamchilikni bartaraf etish maqsadida, investitsiyalarning rentabelligini
hisoblash usulidan foydalaniladi. Investitsiyalarning rentabelligini hisoblash usuli bir
birlik qilingan xarajatlarga qancha daromadlar t g ri kelishini aniqlab beradi va
aynan shu kriteriyaga asoslangan holda umumiy investitsiya xajmi cheklangan
sharoitda bir-biriga g liq l aga mustaqil investitsiya loyihalarini tanlash orqali
optimal investitsiya portfelini tuzishda foydalaniladi. Investitsiyalar rentabelligini
hisoblash usuli loyihaga q ilga a lag lar a rila iga nisbiy daromadlilikni
ifodalaydi. Bu usulning afzalliklari va kamchiliklarini umumlashtirgan holda
quyidagi 8-rasmda ifodalash mumkin.

28 tuzildi.

Muallif tomonidan
62

Afzalliklari Kamchiliklari
1.
Nisbiy
rsat i h
investi
tsiyala
rning
samara
dorligi
ni,
rentab
elligini
ifodala
ydi;
2.
Investi
tsiya
resursl
ari
chekla
ngan
sharoit
da
optima
l
investi
tsiya
portfel
ini
tuzish
ga
imkon
beradi;
3.
Loyiha
ni
havfsi 1.Noadditiv, a i turli loyihalarning PI
qiymatlarini ig i isi i topish mumkin
emas;
2. Diskont stavkasi qiymatiga g liq.

Muallif tomonidan
63

zlik
zahiras
ining
mavju
dligi t
g risi a
fikr
yuritis
hga
imkon
beradi.

8-rasm. Investitsiyalar rentabelligini hisoblash usulining afzalliklari va
kamchiliklari 29

Investitsiya loyihalari samaradorligini aniqlashda va loyiha i ha qaror qabul
qilishda yuqoridagi ikki usuldan birini tanlash kifoya qiladi. Loyihalar
taqqoslanganda esa, ikkala usuldan foydalangan afzal hisoblanadi, chunki ular
loyihani har tomonlama baholashga yordam beradi.
Foydaning ichki e ri i aniqlash usulining afzalliklari shundaki, u har qanday
kompaniyaning bosh maqsadi – kompaniya va uning aktsiyadorlari boyligini pa
tirishga erishish uchun qaratilgandadir. Investitsiya loyihasining foydaning ichki e
ri i aniqlash orqali bu loyiha foydali yoki foydasizligini osongina bilib olish mumkin.
Agar loyihaning NPV rsat i hi belgilangan diskont stavka asosida ushbu
investitsion loyihani samarali yoki samarali emasligini aniqlab bersa, loyihaning IRR
rsat i hi investitsion loyihani hisob-kitob qilish jarayonida aniqlanadi (shunday
diskont stavka topiladiki, bunda NPV=0 la i) va aniqlangan foydaning ichki e ri
investor tomonidan kiritilayotgan kapitalning e ri bilan taqqoslanadi va loyiha i
ha qaror qabul qilinadi. Agar investitsiyalar rentabelligini hisoblash usulida
chegaralanish mavjud desak, a i u qabul qilingan diskont normasi asosidagina
29 tuzildi .

Muallif tomonidan
64

loyihaning samaradorligini rsati bera olsa, foydaning ichki e ri a unday
chegaralanish mavjud emas. Foydaning ichki e ri i aniqlash usulining afzalliklari va
kamchiliklarini umumlashtirgan holda quyidagi 9-rasmda ifodalash mumkin.

Afzalliklari Kamchiliklari
1. Nisbiy rsat i h;
2. Diskont stavkasi
qiymatiga g liq emas;
3.Investorlar daromadlarini
pa tirishga l alla ga . 1.
Agar
ikkita
loyiha
ning
IRR
rsat i
hi jalb
qiling
an
investi
tsiyala
r
bahosi
dan
yuqori
lsa, u
holda
foyda
ichki
e ri i
hisobl
ash
usuli
asosid
a
ularni
ng
ichida
n eng
samar
ali
loyiha
ni
aniqla

Muallif tomonidan
65

b
lmayd
i;
2.
Noadd
itiv
li ,
konkr
et
loyiha
ni
ifodal
aydi,
bu
rsat i
h
investi
tsion
portfel
dagi
loyiha
larnin
g
barcha
siga
umum
iy la
olmay
di va
investi
tsion
portfel
ni
bahola
shda
qiyinc
hilik t
g ira
i;
3.
N a a
a i

Muallif tomonidan
66

xarakt
erdagi
pul
oqiml
ari
uchun
bir
nechta
qiyma
tlarga
ega
la i;
4.
Nisbiy
rsat i
h
lga
ligi
uchun
firma
boylig
ining
qanch
aga
sga
ligi i
rsati
bera
olmay
di;
5.
Hisob
-
kitobl
arda
qiyinc
hilikla
rning
mavju
dligi.

Muallif tomonidan
67

9-rasm. Foydaning ichki me’yorini aniqlash usulining afzalliklari va
kamchiliklari 30
.
Diskontlangan qoplanish muddatini aniqlash usuli yuqorida ri tilga usullarga
q shi ha tarzda hisoblanadi. Bu rsat i h orqali investor loyihaga kiritgan kapitalini
va u i ha foizlarni qanday muddat davomida qaytarib olishini rishi mumkin.
Ushbu usulning afzalliklari va kamchiliklarini quyidagi 10-rasmda ifodalash
mumkin.

Afzalliklari Kamchiliklari
1. Loyihaning hayotiyligi davriga,
tugatilish muddatiga g liq emas;
2. Investitsiya loyihasining likvidliligi
va risklilik darajasi t g risida (aniq l
asa-da,) umumiy a l t beradi. 1. Investitsiyalarning amal qilishining t
liq davrini hisobga olmaydi;
2. Noadditiv xususiyatga ega;
3. Investitsiyalarning daromaddorligini
hisobga olmaydi.

10-rasm. Diskontlangan qoplanish muddatini aniqlash usulining afzalliklari
va kamchiliklari 31
.

Umuman olganda, yuqorida ri tilga investitsion loyihalarning
moliyaviyiqtisodiy samaradorligini aniqlash usullarida loyihani amalga oshirish
davridagi pul oqimlarining pa ishi, kamayishi yoki zgarishi, zgar asligi bevosita
baholanmaydi. Shuning uchun bu usullardan foydalanishda investorlarning
amortizatsiya, risklar va hokazolar i ha moliyaviy maqsadlarini hisobga olish
lozim. Bu ayniqsa, loyihani baholashda qaysi usuldan foydalanish a q l lishini
aniqlashda muhim hisoblanadi.

30 tuzildi.
31 tuzildi.

Muallif tomonidan
68

3.2. Investitsiya loyihalarining moliyaviy-iqtisodiy samaradorligini
baholashni takomillashtirish yo’llari

Yuqorida olib borilgan tahlil ishlari loyihalarning moliyaviy-iqtisodiy
samaradorligini aniqlashga etarlicha a l tlar bera oldi, desak lag a l a i.

Muallif tomonidan
69

Investitsiya loyihalarining moliyaviy-iqtisodiy samaradorligini baholashni
takomillashtirish z navbatida, rivojlangan mamlakatlarning bu boradagi ilg r
tajribalarini mamlakatimizda q llash imkoniyatlarini tadqiq etishga asoslanadi.
Jahon amaliyotida investitsiya loyihalarining samaradorligini baholash, asosan
diskontlashtirish usullari asosida olib borilmoqda.
Shu ri a ta i lash joizki, investitsiya loyihalarining samaradorligini baholashni
takomillashtirishda ayrim zamonaviy xorijiy iqtisodiy adabiyotlar 32
ni rga ish va
chuqur tahlil qilish ularni takomillashtirishda yaxshi asos la oladi. Ulardagi
usullarning barcha ijobiy tomonlarini milliy iqtisodiyotimizning ziga xos jihatlarini
hisobga olgan holda q llash, mazkur sohani takomillashtirishga xizmat qiladi.
Milliy iqtisodiyotni modernizatsiyalash asosida intensiv rivojlanishni lga q
ish a investitsiyalarning, ayniqsa xorijiy investitsiyalarning tutgan r i beqiyos
ekanligini ta i laga holda, chet el tajribalarini, xususan kapital a lag lar q ish i g
eng optimal variantini ishlab chiqish va asoslab berish, shuningdek, investitsiya
loyihalarinig samaradorligini baholashning xorij tajribalarini va amaliyotini rga ish
orqali iqtisodiyotimiza tadbiq etish foydadan holi emas, deb aytish mumkin.
Xususan, a zi bir davlatlarda loyihalar samaradorligini baholash uch bosqichda
amalga oshiriladi: loyihaning ijtimoiy ahamiyati ekspert baholash amalga oshiriladi;
loyihaning samaradorlik rsat i hlari tahlil etiladi; loyihadagi ishtirokchilar tarkibi va
uning moliyaviy amalga oshirilishi hamda loyiha ishtirokchilarining har birining
samarasi aniqlanadi.
Shu ri a loyihalarni samradorligini baholashga doir quyidagi fikrlarni aytib
tish lozim, deb la iz. Investitsiya loyihalarini baholashning YuNIDO uslubiyoti
barcha mamlakatlar uchun umumiy tarzda ishlab chiqilgan li , unda har bir
mamlakatning ziga xos alohida xususiyatlari e ti rga olinmagan. Shunday ekan,
banklarda ushbu uslubiyotdan foydalanayotgan mamlakatning milliy,
ijtimoiyiqtisodiy,etnik, geografik xususiyatlariga, tarixiy-iqtisodiy rivojlanishi,
32 Богатин Ю.В., Швандар В.А. «Инвестиционный анализ»: Учебное пособие для вузов. – М.: ЮНИТИ-ДАНА,
2000; Виленский П.Л., Ливщиц В.Н., Смоляк С.А. Оценка эффективности инвестиционных проектов: Теория и
практика: учеб. пособие. – 4-е изд., перераб. и доп. – М.: Издательство «Дело» АНХ. – 2008. ва бошқалар.

70

aholining turmush tarzi, mamlakatning iqtisodiy va intellektual salohiyatiga, ijtimoiy
ahvoliga, rivojlanish strategiyasi va investitsiya siyosatiga, tashqi aloqalar va milliy
bozorning ziga xos tomonlariga qat i e ti r berish juda muhim masala hisoblanadi.
Respublikamizdagi tijorat banklarining loyihaviy moliyalashtirish faoliyati davr
talabiga mos holda rivojlanib, nafaqat bank hodimlari, balki investitsiya faoliyatining
barcha ishtirokchilari ham investitsiya loyihalarini moliyaviy-iqtisodiy tahlil qilish va
baholash hamda loyiha i ha risklarini boshqarish chora-tadbirlari haqida aniq bilim,
malaka va a l tlarga ega lishlari lozim. Buning uchun banklarda loyihalarni
moliyalashtirish, ekspertiza qilish va baholash ishlari bilan sh g lla hi
mutaxassislarni qayta qitish va malakasini oshirish zarur.
Investitsiya loyihalarini moliyalashtiruvchi barcha tijorat banklarida bizningcha,
quyidagi dolzarb va muammoli mavzularda q seminarlari tashkil etish zarur:
- Respublikamizdagi tijorat banklarining loyiha i ha mutaxassislari
investitsiya loyihalaridagi mavjud yoki kutilishi mumkin lga risk va noaniqliklarni
aniqlash, tahlil qilish va baholashga doir muammolarni rga ish va ularning echimiga
oid chora-tadbirlar haqidagi bilimlarini oshirishlari lozim. Bu boradagi
qiyinchiliklarga duch kelishlarining sababi, investitsiya loyihalariga ta sir etuvchi
risk turlarini boshqarish bank xodimlari va mutaxassislardan matematik hisob-
kitoblar, ehtimollar nazariyasi, statistik usullar va kompyuter texnologiyalariga oid
bilim, malaka va tajribalarni talab etadi;
- Bundan tashqari jahonda moliyaviy-iqtisodiy inqiroz davom etayotgan bir
paytda inflyatsiyaning ijtimoiy hayotning barcha jabhalariga ta siri i inobatga olib,
banklarda loyihalarni moliyaviy-iqtisodiy baholash albatta inflyatsiyani ta siri i
hisobga olgan holda amalga oshirilishi t g risi a a l tlarga ega lishlari lozim;
- Investitsiya loyihalarining moliyaviy-iqtisodiy samaradorligini baholash
usullarini q llash a ayrim banklarda pi ha, diskont stavkani taxminan qayta
moliyalashtirish stavkasi bilan tenglashtirib hisoblaydilar, bu esa diskont stavkaning
mazmunan t g ri lishiga va natijada, diskontlash usullarining t g ri talqin
qilinishiga olib keladi. Shuning uchun diskontlashtirish usullaridan foydalanishda
71

diskont stavkasini shakllantirish va unga ta sir etuvchi omillar hamda kapitalning
rtacha tortilgan qiymati (WACC)ning mazmuni, mohiyati , uni hisoblash tartibini
tushuntirish zarur, deb la iz.
- Investitsiya loyihalarining moliyaviy-iqtisodiy samaradorligini baholashning
diskontlashga asoslangan usullarini q llash a pul oqimlarini to g ri hisob-kitob
qilinishiga katta e ti r berish lozim, chunki ayrim tijorat banklarida pi ha NPV ni
hisoblashda sof pul oqimining r iga, kumulyativ pul oqimlaridan foydalaniladi yoki
sof pul oqimlarini hisoblashda loyiha daromadlaridan xarajatlarni ayirish h g i a ham
kredit uchun t la a iga foiz summalari, ham asosiy qarz summasi ayriladi, vaxolanki,
asosiy qarz summasi investitsiya xarajatlari tarkibida yotadi. Bu esa, investitsiya
xarajatlarining ikki marta ayirilib, ikki marta diskontlanishiga olib keladi. Natijada
loyiha t g risi a t g ri xulosalarga olib keladi. Shuning uchun loyihaning sof pul
oqimlarining mazmuni, mohiyati va uni hisoblash tartibi t g risi a aniq va tushunarli
a l tlar berish zarur.
Investitsiya loyihalarini tadqiq etish uchun YuNIDO tashkiloti tomonidan tizimli
dastur sifatida ishlab chiqilgan Comfar va Prospin dasturlari bugungi kunda keng q
lla il q a. Bu tizimli dastur asosida loyiha i ha sotish xajmi, ishlab chiqarish
xarajatlari, loyihani moliyalashtirish manbalari, kredit uchun foizlar, amortizatsiya
xarajatlari, pul oqimlari va boshqalar t g risi a jadvalli a l tlar olishga keng
imkoniyatlar beradi. Amaliyotda investitsiya loyihasining iqtisodiy samaradorligini
baholash uchun, asosan, TEO – INVEST axborot texnologiyalari dasturidan
foydalanilmoqda. TEO – INVEST – bu loyihalarni moliyalashtirish va ularni
samaradorligini tahlil qilish uchun kompleks dasturiy ta i t li hisoblanadi. Mazkur
dasturiy ta i t orqali investitsiya loyihalari moliyaviy va iqtisodiy jihatdan tahlil
qilinadi hamda ularning iqtisodiy samaradorligi a a a i va diskontlashga asoslangan
usullar asosida baholanadi. Demak, respublikamizda ham investitsiya loyihalarini
baholashda jahon amaliyotida q lla ila tga kompyuter dasturlaridan keng
foydalanilsa, maqsadga muvofiq lar edi.
72

Amaliyotda investitsiya loyihalari moliyaviy-iqtisodiy samaradorligini
baholashni takomillashtishda loyiha tanlovini samarali tashkil etish muhim
ahamiyatga ega. Shundan kelib chiqib, loyiha tanlovini quyidagicha ifodalaymiz
(11rasm).
11-rasm. Investitsiya loyihalari tanlovini samarali tashkil etish bosqichlari 33
Ta i lash iz i, z r iqtis i ti shar iti a i estitsi alash i ha qar r qabul qilish
tanlov asosida tashkil qilinadi, chunki i g qat r q il alishlar a la i. M q il l
ihalar i ah lash a a ta l i i tash il qilish a e g q ri ara a a s f is tla ga ar a i ta i la
iga l iha ta la li a i. Raq at hiti ta sir ha ligi a har ir iqtis i t s e ti korxona
33 Muallif tomonidan tuzildi.

73

rivojlanishining a iq elgila ga strategi asi as si a i estitsi a l ihalari i ta la i, zar r
lga investitsiyalar xajmini aniqlaydi va moliyalashtirish manbalari imkoniyatlarini
ah la i. B lar zar g liqli a li rilishi shart.
Iqtisodiyot s e tlari i g ishlab chiqarishga investitsiyalashlaridan maqsad,
hoxlagan miqdordagi moliyaviy natijani q lga kiritish emas, balki qarzga olingan,
jalb etilgan resurslar qiymatidan kelib chiqib, ularni qoplash va q shi ha ravishda
foydaga erishishdir. Investitsiya natijalari, birinchidan, jamiyat nuqtai-nazaridan
samarali lishi, ikkinchidan, investorning a lag lari i qoplashi, uchinchidan,
investorning olishi mumkin lga daromadlarini q tilishiga sabab l hi risklarni
qoplashi talab etiladi.

Xulosa

Malakaviy ishni yozish natijasida quyidagi xulosalarni shakllantirish imkonini
berdi:
1. Mamlakatda samarali investitsiya loyihalarini zlashtirish orqali milliy
iqtisodiyotni modernizatsiyalash va rivojlantirish bilan bog liq pgi a vazifalarni hal
etishga muvaffaq la iz. Uning amalga oshirilishi birgina q shi ha faoliyat va ishlab
chiqarishning lga q ilishi i ta i la qolmasdan, balki jamiyat hayotining haqiqiy
darajasini rsati beruvchi aholi turmush farovonligining oshishiga va davlat
boyligining pa ishiga hamda uning iqtisodiy qudratini oshirishga xizmat qiladi,
74

milliy iqtisodiyotdagi pgi a ijtimoiy-iqtisodiy muammolarni hal etishda ham muhim
omil li hisoblanadi.
2. Investitsiya i ha qarorlar qabul qilish loyihani amalga oshirishning
asosini tashkil etadi va u bir qancha mezonlarga asoslanadi. Investitsiyalash t g risi
agi qaror loyihaning maqsadga muvofiqligini tavsiflovchi tahliliy a l tlarga
asoslanib qabul qilinadi.
3. Investitsiya loyihalarining moliyaviy-iqtisodiy samaradorligini
baholashda chet el mamlakatlarining tajribasi, shu bilan birga YuNIDO tomonidan
ishlab chiqilgan uslubiyot asosida shakllantirilgan zamonaviy baholash usullaridan
foydalaniladi va bu usullarni shartli ravishda ikki guruxga lish mumkin: oddiy (a a
a i ) usullar va diskontlashga asoslangan usullar.
4. Diskontlashga asoslangan usullar quyidagilar hisoblanadi:
-Sof joriy qiymatni aniqlash usuli (NPV);
-Foydaning ichki e ri i hisoblash usuli (IRR);
-Investitsiyalarning rentabelligini hisoblash usuli (PI);
-Diskontlashning qoplash muddatini hisoblash usuli (DPP) li ,
bu usullarning barchasida investitsiya loyihalarining muayyan davrdagi barcha
kirim va chiqimlarning rtasi agi farq – sof pul oqimi aniqlanib, diskotlashtirish li
bilan hisoblanadi.
5. Sof joriy qiymat muayyan vaqt ralig i i ha investitsiya loyihalari
xarajatlari va loyihadan keladigan daromadlarning farqlanishi bilan izohlanadi. Sof
joriy qiymatni hisoblash firmaning investitsion qarorlar qabul qilish jarayonining
asosi hisoblanadi.
6. Foydaning ichki e ri usuli sof joriy qiymat usuli kabi pul a lag lari i
diskontlash tamoyilidan foydalanishga asoslangan. U loyihadan kutiladigan
daromadlarning sof joriy qiymati uni amalga oshirish uchun zarur lga
investitsiyalarning joriy qiymatiga teng lga agi diskontlash stavkasi t g risi a a l t
beradi va aynan mana shu qiymatdagi diskont stavkasi investitsiyalardan kutilayotgan
foydaning ichki e ri i anglatadi.
75

7. Investitsiya rentabelligi k rsat i hi firma (yoki investor) a lag lari
(boyligi) sarflangan 1 s investitsiya xarajatlari hisobiga qancha investitsion
daromadlar t g ri kelishini aniqlashga imkon beradi.
8. Investitsiyalarni diskontlashtirilgan qoplash muddati rsat i hi ularning
sof joriy qiymatda t liq qoplanishining aniq davrini tavsiflab beradi. Kamchiligi esa,
qilingan investitsiya qoplangandan s g, uning samaradorligini rsati bera olmaydi
va uni loyihaning foydaliligini aniqlashda q lla l a i.
9. “AVTO TRANSPORT TEXXIZMAT” MChJ investitsiya loyihasining
moliyaviy-iqtisodiy samaradorligini oddiy (a a a i ) usullar hamda diskontlashga as
sla ga s llar as si a ah laga i iz a l iha i ha q i agi x l salarga kelindi:
- investitsiya loyihasini qoplash muddati PP=2 yil, 28 kunga teng, q pla ish
ati re it i qa tarish ati a a lga ligi h l iha samarali;
- investitsiya loyihasining rentabellik darajasi oyiga ROI = 0.508 yoki
50.8%ni tashkil etadi;
- investitsiya loyihasining sof
joriy qiymati NPV= 109 694 666,7
so’mga teng, sof joriy qiymat NPV
> 0 bo’lganligi uchun loyiha
samarali;
- investitsiya loyihasining
rentabellik indeksi PI =1,077 ga
teng, ya’ni loyihaga har bir qilingan
1 so’mlik investitsiya xarajatlariga 1
so’m 7,7 tiyinlik foyda to’g’ri
kelishini bildiradi hamda bu
ko’rsatkich PI > 1 bo’lgani uchun
loyiha samarali;
- investitsiya loyihasining
foydaning ichki me’yori
76

IRR=24,6%, IRR>HR=19% shart
bajarilgani uchun loyiha samarali;
- investitsiya loyihasiga
sarflangan investitsion xarajatlarni
diskontlashtirilgan daromadlar bilan
qoplanish muddati DPP = 2 yil, 9
oy,11 kunga teng bo’lgani uchun
loyiha samarali hisoblanadi.
Malakaviy ishni yozishda quyidagi takliflarni berish mumkin:
1. Investitsiya loyihalarining moliyaviy-iqtisodiy samaradorligini baholash
usullari umuman olganda loyihaning mutloq samarali ekanligini izohlab bermaydi,
chunki bu usullar yordamida faqatgina loyihaning foyda keltirish yoki keltirmasligini
aniqlash mumkin. Shuning uchun loyihaning samaradorligini baholashda investitsion
risklarni hamda inflyatsiyani hisobga olish tavsiya etiladi.
2. Investitsiya loyihalarining moliyaviy-iqtisodiy samaradorligini baholash
usullarini q llash a amaliyotda pi ha, diskont stavkani taxminan qayta
moliyalashtirish stavkasi bilan tenglashtirib hisoblaydilar, bu esa diskont stavkaning
mazmunan t g ri lishiga va natijada, diskontlash usullarining t g ri talqin
qilinishiga olib keladi. Shuning uchun diskontlashtirish usullaridan foydalanishda
kapitalning rta ha tortilgan qiymati (WACC) dan foydalanish zarur, deb la iz.
3. Bugungi kunda investitsion loyihalarning samaradorligini baholash pul
qi lari haqi agi a l tlarga as sla a i. Le i p l qi lari iq ri i a iqlash i g ha ziga x s
a lari a ligi is, p l t sh lari va hiqi lari i i g x s si atlari i ili lish zar r la i. B a
s f p l qi i i topish uchun quyidagi formuladan foydalanilsa maqsadga muvofiq
hisoblanadi:
4. Yuqorida rsatilga kamchiliklarni qaytarmaslik maqsadida banklarda
loyihalarni moliyalashtirish, ekspertiza qilish va baholash ishlari bilan sh g lla hi
mutaxassislarni qayta qitish va malakasini oshirish zarur.
77

Investitsiya loyihalarini moliyalashtiruvchi barcha tijorat banklarida bizningcha,
loyiha samaradorligini baholashga doir dolzarb va muammoli mavzularda q
seminarlari tashkil etish zarur.
5. Investitsiya faoliyati ishtirokchilarining (qarzdorning) kreditga
layoqatliligini baholashda xorij bank amaliyotining qarzdorni baholash mezonlarini
rga ish a resp li a iz a lari a ali ti a ri etish lga q ish lozim;
6. Bir qarzdorga beriladigan kreditning xajmini kamaytirishga e ti r erish
orqali kredit riskini pasaytirishga erishish lozim;
7. I estitsi a l ihasi i ha erilga reditlarni s g rtalash, a i kreditning
qaytmaslik riskini s g rta bilan sh g lla hi tashkilot zimmasiga yuklash, i estitsi a
ris lari i s g rtalash asalalariga a a a pr q e ti r berish lozim;
8. Yetarli ta i t i jalb qilish asalalariga e ti r erish bankka berilgan
summaning qaytishini va foiz olinishini kafolatlaydi. Bunda shuni alohida qayd etish
kerakki, bank zararlarga l q ymaslik uchun qarzdorning kreditga layoqatliligini
tahlil qilishga atta e ti r qaratish lozim.
Yuqorida keltirilgan xulosa va takliflardan amaliyotda foydalanilsa, bizningcha,
investitsiya loyihalarini haqiqiy samaradorligini oshirishga xizmat qiladi.

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati

Normativ-huquqiy hujjatlar:

1. O z e ist Resp li asi i g “Chet el i estitsi alari t g risi a”gi Q i. 1998 yil 30
aprel.
2. O z e ist Resp li asi i g “Chet elli i est rlar h q qlari i g af latlari a lar i hi a
qilish h ralari t g risi a”gi Q i. 1998 il 30 aprel.
3. O z e ist Resp li asi i g “I estitsi a fa li ati t g risi a”gi Q i. 1998 yil 24
dekabr.
78

4. O z e ist Respublikasi Prezidentining 2005 yil 11 apreldagi PF-3594 sonli “T g
ri a -t g ri x s si x ri i i estitsi alar i al etish i rag atla tirish rasi agi q shi ha h ra
ta irlari t g risi a”gi Far i.
5. O z e ist Resp li asi Prezi entining 2012 yil 10 apreldagi PF–4434-sonli “T g
ri a -t g ri x ri i i estitsi alar al etilishi i rag atla tirishga i q shi ha h ra-ta irlar t
g risi a”gi Far i.
6. O zbekiston Respublikasi Prezidentining 2010 yil 15 dekabrdagi PQ-1442-sonli
“2011-2015 illar a O z e ist Resp li asi sa ati i ri la tirish i g st r alishlari t g
risi a” gi Qar ri.
7. O z e ist Resp li asi Prezi e ti i g 2011 il 27 e a r agi PQ-1668-sonli
“2012 il agi O z e ist Resp li asi i g I estitsi a ast ri t g risi a”gi Qar ri
8. O z e ist Resp li asi Prezi e ti i g 2012 il 21 a r agi PQ-1855-sonli
“2013 il agi O z e ist Resp li asi i g I estitsi a ast ri t g risi a”gi Qar ri 9. Karimov
I.A. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O z e ist sharoitida uni bartaraf etishning
llari va choralari. – T.: “O z e ist ”, 2009. 56 b.
10. Karimov I.A. Asosiy vazifamiz - vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz
farovonligini yanada yuksaltirishdir. – T.: “O z e ist ”, 2010. 80b.
11. Karimov I.A. Barcha reja va dasturlarimiz vatanimiz taraqqiyotini yuksaltirish,
xalqimiz farovonligini oshirishga xizmat qiladi. – T.: O z e ist , 2011 .
12. Karimov I.A. 2012 yil Vatanimiz taraqqiyotini yangi bosqichga tara iga yil
la i. – T.: “O z e ist ”, 2012. 32b.
13. Karimov I.A. Bosh maqsadimiz – keng la li islohotlar va modernizatsiya li i
qat i at bilan davom ettirish. – T.: “O z e ist ” 2013. 63b.
14. Karimov I.A. Bank tizimi, pul muomalasi, kredit, investitsiya va moliyaviy
barqarorlik t g risi a. - T.: “O z e ist ”, NMIU, 2005. 550b.

Darslik va o’quv adabiyotlari:

15. Банковское дело и финансирование инвестиций./ Под редакцией Н.Брука.
79

Институт экономического развития Всемирного банка, 1 том, 1,2-часть, 2 том,
1,2-часть, 1995
16. Беренс В., Хавранек П. Руководство по оценке эффективности инвестиций.
– М.: Интерэксперт, ИНФРА-М, 1995. – 528с.
17. Богатин Ю.В., Швандар В.А. «Инвестиционный анализ»: Учебное пособие
для вузов. – М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2000.
18. Vaxabov A.V., Xajibakiev Sh.X., Muminov N.G. X ri i i estitsi alar. O q q lla
a. - T.: Moliya, 2010 y.
19. Вахабов А.В., Разикова Г.Х., Хажибакиев Ш.Х. Иностранные инвестиции
и модернизация национальной экономики / Под.ред. д.э.н., проф. А.В.Вахабова.
– T.: Moliya, 2011 г.
20. Виленский П.Л., Ливщиц В.Н., Смоляк С.А. Оценка эффективности
инвестиционных проектов: Теория и практика: учеб. пособие. – 4-е изд.,
перераб. и доп. – М.: Издательство «Дело» АНХ. 2008. – 1104с.
21. Голов Р.С., Балдин К.В., Передеряев И.И. Инвестиционное
проектирование: учебник. – M.: Издательско-торговая корпорация “Дашков и
К”, 2010г.
22. J rae A.S., X a q l D.Yu., Mamatov B.S. Investitsiya loyihalari tahlili:
Oliy q muassasalari uchun q q lla a - T.: “Sharq”, 2003. 225 b.
23. Kayumov R., Xojimatov R. Investitsiyani tashkil etish va moliyalashtirish:
Darslik. - T.: TDIU, 2010 y.
24. Karimov N., Xojimatov R. Investitsiyani tashkil etish va moliyalashtirish:
Darslik. - T.: TDIU, 2011 y.
25. Калмыкова Т.С. Инвестиционный анализ: Учеб. пособие. – М.: ИНФРА-М,
2009. – 204с. – (Высшее образование).
26. Mahmudov N.M., Majidov Sh.A. Investitsiyani tashkil etish va
moliyalashtirish.
O q q lla a. – T.: TDIU, 2010 y. 86-б.
27. Nosirov E.I., Mamatov B. S., Shoislomova N.Q., Sharifxodjaeva K.U.
Investitsiya risklarini boshqarish. O q q lla a. – T.: “Fa a tex l gi a”, 2011. -148 b.
80

28. Ример М.И., Касатов А.Д., Матиенко Н.Н. Экономическая оценка
инвестиций. 2-е изд./ Под. общ. ред. М.И. Римера. – СПб.: Питер. 2008. – 480с.:
ил. – (Серия «Учебник для вузов»)
29. Староверова Г.С. и др. Экономическая оценка инвестиций: учебное
пособие. М.: КНОРУС, 2006. 312с.
30. Станиславчик Е. Н. Бизнес-план. Управление инвестиционными
проектами. 2-е изд. М.: «Ось-89», 2009. -128 с.
31. Uzoqov A., Nosirov E., Saidov R., Sultonov M. Investitsiya loyihalarini
moliyalashtirish va ularning monitoringi. O q q lla a. – T.: “Iqtisod-moliya ”, 2006.
380 b.
32. Ergasheva Sh., Uzoqov A. Investitsiyalarni tashkil etish va moliyalashtirish. O
q q lla a. T.: “Iqtisod-moliya”, 2008. 208b.
33. Юлдашев Р.З. Инвестиционное обеспечение приватизированных
предприятий в Узбекистане: Iравленческий аспект. Монография. – Т.:
Иктисодиёт, 2009. – 93 с.
34. O lmasov A., Vahobov A. V. Iqtisodiyot nazariyasi: Darslik. – T.: Sharq, 2006.
480 b.
35. O zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning “Barcha reja va
dasturlarimiz Vatanimiz taraqqiyotini yuksaltirish, xalqimiz farovonligini oshirishga
xizmat qiladi” mavzusidagi a r zasi i rga ish i ha O q -uslubiy majmua. –
T.: Iqtisodiyot. 2011. 376 b.
36. O zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A. Karimovning 2011 yilning asosiy
yakunlari va 2012 yilda O z e ist i ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning ustuvor
alishlariga ag ishla ga O z e ist Respublikasi Vazirlar Mahkamasining majlisidagi
“2012 yil Vatanimiz taraqqiyotini yangi bosqichga tara iga yil la i” mavzusidagi
a r zasi i rga ish i ha q q lla a. – T.: Iqtisodiyot. 2012. 282 bet.
37. G ozibekov D.G . Investitsiyalarni moliyalashtirish masalalari. – T.: Moliya
nashriyoti, 2003. 332 b.

81

Ilmiy jurnallardagi maqolalar:

38. Kari N. I estitsi fa li at i qi atli q g zlar rqali li alashtirish agi a lar a
lar i hal etish llari. /Iqtis i t a ta li . 2011 y., 5-son.
39. Mamatov M. Milliy iqtisodiyotgs xorijiy investitsiyalarni jalb qilishning
nazariy as slari. /Iqtis i t a ta li . 2011 y, 4-son, 38-b.
40. O zbekiston Respublikasi iqtisodiy-ijtimoiy taraqqiyotining mustaqillik
yillaridagi (1990-2010 illar) as si te e tsi a a rsatkichlari hamda 2011-2015 illarga
l alla ga pr g zlari: statisti t pla . – T.: “O z e ist ”, 2011.

Internet saytlari:

http://www. tfi.uz (Toshkent Moliya instituti)
http://www.ziyonet.uz (Ax r t ta li tar g i)
http://www. stat.uz (O zbekiston Respublikasi Davlat Statistika qo mitasi)
http://www. cb.uz (O z e ist Resp li asi Mar azi a i) http://www. mf.uz
(O z e ist Resp li asi Moliya vazirligi) http:// www.Invest.com; http://
www. Investopedia.com; http:// www.bonds . finam.ru .
82

Investitsiya loyihalari

Sotib olish