Iqtisodiy erkin zonalarni rivojlantirishda soliq instrumentlaridan samarali foydalanish - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	58.4KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	31 Mart 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

eldor

Ro'yxatga olish sanasi 31 Mart 2025

1 Sotish

Iqtisodiy erkin zonalarni rivojlantirishda soliq instrumentlaridan samarali foydalanish

Sotib olish

IQTISODIY ERKIN ZONALARNI RIVOJLANTIRISHDA SOLIQ
INSTRUMENTLARIDAN SAMARALI FOYDALANISH
MUNDARIJA:
KIRISH…………………………………………………………………………….2
ASOSIY QISM
I BOB ERKIN IQTISODIY ZONALARNING IQTISODIY AHAMIYATI
VA TURLARI
1.1 ERKIN IQTISODIY XUDUDLARNING IJTIMOIY IQTISODIY
SAMARADORLIGI…………………………………………………………….…5
1.2 O`ZBEKISTONDA ERKIN IQTISODIY ZONALAR FAOLIYATI……….10
II BOB IQTISODIYOTNI MODERNIZATSIYALASH SHAROITIDA
MAMLAKATIMIZDA ERKIN IQTISODIY ZONALARGA
INVESTITSIYALAR JALB QILISH ISTIQBOLLARI
2.1 Iqtisodiy erkin zonalarni rivojlantirishda soliq instrumentlaridan
foydalanish ……………………………………... ……………………………...…16
2.2 ERKIN IQTISODIY HUDUDLARNI YARATISHDA JAHON
TAJRIBALARI………………………………………………………………..….25
XULOSA……………………………………………………………………........30
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR………………………………………..31
1

KIRISH
Kurs ishining dolzarbligi: Bugun iqtisodiyotni erkinlashtirish va
modernizatsiyalash, shu orqali jahon standartlariga javob beradigan mahsulot
ishlab chiqarishga erishish xorijiy sarmoyalarni, eng avvalo, to`g`ridan-to`g`ri
investitsiyalarni jalb qilish bo`yicha qulay shart-sharoitlar yaratish har qanday
mamlakat uchun eng dolzarb masalalardan biri hisoblanadi. Bunday vazifalarni
amalga oshirishda esa erkin iqtisodiy zonalar muhim o`rin tutadi. Jahon
tajribasidan ma`lumki, erkin iqtisodiy zonalar innovatsion faoliyatni rivojlantirish,
ilg`or texnologiyalarni joriy qilish, eksport, shuningdek, transport va
telekommunikatsiya infratuzilmasini jadal rivojlantirish, mahalliy mahsulot va
xizmatlarning ichki va tashqi bozorlarda xalqaro sifat, sertifikatlashtirish
talablarini joriy etish orqali raqobatdoshligini oshirish, yangi ish joylarini barpo
etish va shu kabi bir qator muhim masalalarni hal etish imkonini beradi.
Pul-kredit va soliq siyosatida imtiyozlarni joriy qilish, davlatning industrial
siyosatiga mos ravishda sarmoya kiritayotgan investorlarga ma`lum bir imtiyozlar
“paketi”ni taqdim etish va ular uchun zarur bo`lgan infratuzilmaviy sharoit hamda
qulayliklarni yaratish ana shunday vositalar sirasiga kiradi. Ularning barchasi
“Erkin iqtisodiy zonalar” (EIZ) deb ataluvchi ma`muriy-iqtisodiy tuzilmalarda
mujassamdir. Shu o`rinda birinchi Prezidentimizning quyidagi fikrlarini keltirish
o`rinlidir: “Investorlarga keng soliq imtiyozlari va preferentsiyalar berilgan
«Angren» maxsus industrial zonasi, «Navoiy» erkin industrial-iqtisodiy zonasi,
«Jizzax» maxsus industrial zonasining tashkil etilgani yuqori texnologiyalarga
asoslangan korxonalarni rivojlantirish imkonini kengaytirdi. Ushbu zonalar uchun
zarur tashqi muhandislik va transport infratuzilmasi to`liq respublikamiz
mablag`lari hisobidan barpo etilmoqda” Mamlakatimiz iqtisodiyotiga chet el
investitsiyalarini yanada ko`proq jalb qilishga bugun respublikamiz taraqqiyotining
ustuvor vazifalaridan biri sifatida e`tibor qaratilmoqda.
Kurs ishining maqsadi: Erkin iqtisodiy zonalar mintaqani jadal ijtimoiy-
iqtisodiy rivojlantirish uchun mamlakat va chet el kapitalini, istiqbolli texnologiya
va boshqaruv tajribasini jalb etish maqsadida tuziladigan, aniq belgilangan
2

ma'muriy chegaralari va alohida huquqiy tartiboti bo`lgan maxsus ajratilgan
zonadir. Odatda, har bir mamlakatda milliy iqtisodiyotni tashkil etish va
rivojlantirishda erkin iqtisodiy zonalar muhim ijtimoiy-iqtisodiy ahamiyat kasb
etadi. Ta`kidlash kerakki, XX asrning ikkinchi yarmidan boshlab erkin (maxsus)
iqtisodiy zonalar xalqaro iqtisodiy munosabatlarning ajralmas qismiga aylandi.
Jahon xo`jalik aloqalari uchun erkin iqtisodiy zonalar xalqaro tovar ayitrboshlashni
faollashtirish hisobiga iqtisodiy o`sishni tezlashtirish, sarmoyalarni jalb etish,
iqtisodiy jarayonlarni chuqurlashtirish omili sifatida muhim rol o`ynamoqda.
Kurs ishining vazifalari:
- Mavzuga oid ilmiy, o’quv va badiiy manbalarni o’rganish
- Pedagogik tajriba uchun vositalar tanlash
- Tajribani tashkil etish va olib borish
- Olingan natijalar tahlilini amalga oshirish va tegishli tavsiyalar berish
- Kurs ishini talab darajasida jihozlash va rasmiylashtirish.
Kurs ishining obyekti: Erkin iqtisodiy xududlarning ijtimoiy iqtisodiy
samaradorligini oshirish yo'llari.
Kurs ishining predmeti Erkin iqtisodiy hudud haqida tushuncha birinchi
marta 1973-yil 18maydagi Kioto konvensiyasida berilgan. Unga ko’ra erkin
iqtisodiy hudud deb – mamlakatning bir qismini Ya’ni tovarlar importi va
eksportini, bojxona va soliq cheklovlarisiz olib kirish mumkin bo’lgan hududga
aytiladi. O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining 5–sessiyasida qabul qilingan
«erkin iqtisodiy hudud to’g’risida»gi qonunning 1–moddasida esa quydagicha tarif
berilgan: - «Erkin iqtisodiy hududlar deb – mintaqani jadal ijtimoiy iqtisodiy
rivojlantirish uchun ichki va tashqi kapitalni, istiqbolli texnologiyalar va
boshqaruvga oid tajribalarni jalb etish maqsadida tuziladigan, aniq belgilangan
ma’muriy chegaralari va alohida huquqiy tartiboti bo’lgan maxsus ajratilgan
hududga aytiladi».
Kurs ishining metodlari : Kuzatish, suhbat, adabiyotlar tahlili.
3

Kurs ishining metodologik asosi Erkin iqtisodiy zonalar mintaqani jadal
ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish uchun mamlakat va chet el kapitalini, istiqbolli
texnologiya va boshqaruv tajribasini jalb etish maqsadida tuziladigan, aniq
belgilangan ma'muriy chegaralari va alohida huquqiy tartiboti bo`lgan maxsus
ajratilgan zonadir. Odatda, har bir mamlakatda milliy iqtisodiyotni tashkil etish va
rivojlantirishda erkin iqtisodiy zonalar muhim ijtimoiy-iqtisodiy ahamiyat kasb
etadi.
Kurs ishining ilmiy va amaliy ahamiyati: Erkin iqtisodiy offshor
hududlari deb maxsus soliq tizimi o’rnatilgan hududga aytiladi yoki bu hududni
chet el investitsiyasiuchun soliq imtiyozlari qo’llaniladigan hudud deb ham atash
mumkin. Ma’lumki xalqaro xamjamiyatdagi davlatlarda soliq tizimi bir – biridan
anchagina farq qiladi. Masalan: Shvetsiyada kompaniya foydasining 63 foizi
soliqqa tortilsa, AQShning Delavar shtatida esa bu salmoq olinadigan foyda
miqdoridan qat’iy nazar 400 AQSh dollarini tashkil etadi.
Shuning uchun xar qanday kompaniya ro’yxatga olinish davrida soliqqa
tortilish sharoitlariga qarab 2 turga:
1. Oddiy kompaniyalar.
2. Offshor kompaniyalarga bo’linadi.
Kurs ishining tuzilishi : kurs ishi kirish, 2 ta bob, 4 ta paragraf, xulosa va
tavsiyalar, foydalanilgan adabiyotlar, va 35 betdan iborat.
4

I BOB ERKIN IQTISODIY ZONALARNING IQTISODIY
AHAMIYATI VA TURLARI
1.1 ERKIN IQTISODIY XUDUDLARNING IJTIMOIY IQTISODIY
SAMARADORLIGI
Erkin iqtisodiy zonalar mintaqani jadal ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish
uchun mamlakat va chet el kapitalini, istiqbolli texnologiya va boshqaruv
tajribasini jalb etish maqsadida tuziladigan, aniq belgilangan ma'muriy chegaralari
va alohida huquqiy tartiboti bo`lgan maxsus ajratilgan zonadir. Odatda, har bir
mamlakatda milliy iqtisodiyotni tashkil etish va rivojlantirishda erkin iqtisodiy
zonalar muhim ijtimoiy-iqtisodiy ahamiyat kasb etadi. Ta`kidlash kerakki, XX
asrning ikkinchi yarmidan boshlab erkin (maxsus) iqtisodiy zonalar xalqaro
iqtisodiy munosabatlarning ajralmas qismiga aylandi. Jahon xo`jalik aloqalari
uchun erkin iqtisodiy zonalar xalqaro tovar ayitrboshlashni faollashtirish hisobiga
iqtisodiy o`sishni tezlashtirish, sarmoyalarni jalb etish, iqtisodiy jarayonlarni
chuqurlashtirish omili sifatida muhim rol o`ynamoqda. Mahsulotlar bojxona
hududidan tashqarida deb ko`riladigan erkin zonani o`ziga xos tashqi savdo
aknlavi sifatida ta`riflagan 1973 yilgi Kioto konventsiyasi imzolanganidan beri
erkin iqtisodiy zonalar ko`plab mamlakatlarga tarqaldi. Masalan, o`tgan asrning
90-yillarida turli ko`rinishdagi minglab erkin iqtisodiy zonalar faoliyat ko`rsata
boshladi. O`zbekiston Respublikasi Prezidenti I. Karimov Vazirlar Mahkamasi
majlisida "2015 yilda amalga oshirgan keng ko`lamli, uzoqni ko`zlagan
islohotlarni hayotga tatbiq etish erkin tadbirkorlikka keng imtiyoz va
preferentsiyalar yo`lini ochib berish, investitsiyalar, avvalo, chet el investitsiyala-
rining hajmini oshirish iqtisodiyotimizning barqaror o`sish sur`atlari va uning mak-
roiqtisodiy mutanosibligi bo`yicha o`z ijobiy ta`sirini berdi. Mamlakatimiz
iqtisodiyotini tarkibiy o`zgartirish, tarmoqlarni modernizatsiya qilish, texnik va
texnologik yangilashga doir loyihalarni amalga oshirish uchun investitsiyalarni jalb
qilish borasida bajarilayotgan ishlar alohida e`tiborga loyiq. 2015 yilda ana shu
5

maqsadlarga barcha moliyalashtirish manbalari hisobidan 15 milliard 800 million
AQSH dollari miqdorida investitsiyalar jalb etildi va o`zlashtirildi. Bu 2014 yilga
nisbatan 9,5 foiz ko`p demakdir. Jami investitsiyalarning 3 milliard 300 million
dollardan ziyodi yoki 21 foizdan ortig`i xorijiy investitsiyalar bo`lib, shuning 73
foizi to`g`ridan-to`g`ri chet el investitsiyalaridir"2, deya alohida ta`kidlab o`tgandi.
Albatta, buning negizini O`zbekistonda chet ellik investorlar uchun qulay muhit
shakllantirishga, qonunchilik kafolatlari va imtiyozlarning yaxlit tizimini
yaratishga, shuningdek, ular ishtirokidagi korxonalar faoliyatini rag`batlantirishga
qaratilgan kompleks huquqiy, institutsiyaviy hamda tashkiliy tadbirlarning amalga
oshirilganligi tashkil qiladi.
Mutaxassislarning fikricha, 2000 yilga kelib ana shu EIZlar orqali jahon
savdo aylanmasining 30 foizi aylana borshladi. o`z faoliyatining barqarorligi uchun
imtiyozli sharoitlarni qidirib yurgan xalqaro korporatsiyalar EIZni yuqori daromad
topishi mumkin bo`lgan qulay hududlar sifatida ko`rishadi. Amaliyotda erkin
iqtisodiy zonalarni tashkil etishning bir qancha turlari mavjud. Ularni tashkil etish
har bir mamlaktda olib borilayotgan iqtisodiy, moliyaviy va ijtimoiy siyosat bilan
bevosita bog`liq bo`ladi. CHunki, bir davlatning geografik joylashuvi boshqa
davlatning geografik joylashuvidan tubdan farq qiladi. Shunga muvofiq, har bir
davlatda erkin iqtisodiy zonalarni tashkil etish turlicha bo`ladi. Erkin iqtisodiy
zonalar mamlakatning boshqa qismlarida ishlatilmaydigan imtiyoz va
rag`batlarning o`ziga xos tizimi qo`laniladigan milliy iqtisodiy zonaning bir
qismidir. Erkin iqtisodiy zonalarni tashkil qilishning muhim sababalaridan biri
shundaki, ko`pincha davlat iqtisodiyotini kapital oqimi uchun to`liq ochishni,
o`ziga xos investitsiya oqimini hamma joyda ishlatishni istamaydi. SHuning uchun
ham maxsus zona sifatida qisman ochilikni ishlatadi. Erkin iqtisodiy zonalar
tashkil qilish va ular faoliyatining jahon tajribasi shuni ko`rsatadiki, jahon bozori
bilan integratsiyani chuqurlashtirish, xalqaro iqtisodiy aloqalarni rag`batlantirish
maqsadidad tuzilgan zonalar (erkin savdo zonasi, eksport ishlab chiqarilishi,
bojxona va boshqa zonalar) bilan birga ma`lum bir faoliyat shakli va ishlab
chiqarish sohasini rag`batlantirish uchun tashkil qilingan alohida rejimli maxsus
6

zonalar ham mavjud bo`ladi. Masalan, qoloq tumanlarni rivojlantirishni, qoloq
tumanlarni sanoatlashtirishni rag`batlantiruvchi maxsus zona. Shuning uchun erkin
iqtisodiy zonalar tashkil qilishning sabablari va maqsadlari har bir holatda
o`zgacha bo`lib, bir-biriga o`xshamasligi mumkin. Masalan, AQSh, Buyuk
Britaniya kabi sanoati rivojlangan davlatlarda erkin iqtisodiy zonalar depressiyaga
uchragan tumanlarda kichik va o`rta biznesni rivojlantirishga yo`naltirilgan
mintaqaviy siyosatni amalaga oshirish uchun tashkil qilingan. Bu maqsadda
tadbirkorlarga mamlakatning boshqa tumanlaridagiga nisbatan ko`proq faoliyat
erkinligi va sezilarli moliyaviy imtiyozlar beriladi. Bu dasturlar xorijiy jalb
qilishga qaratilmagan. Xuddi shu maqsadda rivojlanayotgan davlatlarda ham erkin
iqtisodiy zonalar tashkil qilinadi. Bu esa qoloq tumanlarni dinamik ravishda
rivojlanayotgan tumanlarga aylantirish imkoniyatini beradi. Ammo sanoat
rivojlangan davlatlardan farqli ravishda bu mamlakatlarda ko`proq xorijiy kapitalni
jalb qilishga harakat qilinadi. Ayrim hollarda u yoki bu erkin iqtisodiy zonani aniq
klassifikatsiyalash qiyin. Chunki ular ko`plab zonalarning xususiyatlariga ega.
Rossiyalik mutaxassislar tomonidan xo`jalik ixtisoslashuvi - zonada faoliyat
ko`rsatayotgan asosiy ko`pchilik firmalarning ixtisoslashuvi bo`yicha
klassifikatsiya ishlabchiqilgan(1-rasm). Erkin iqtisodiy zonalar
klassifikatsiyasidagi markaziy o`rin sanoat qayta ishlash zonalariga berilgan.
Erkin iqtisodiy zonalarning eng oddiy ko`rinishlaridan biri erkin bojxona zonalari
hisoblanadi (EBZ). Bu zonalar erkin savdo zonalari kabi birinchi avlod zonalariga
kiradi. Ular 17-18 asrlardan buyon mavjud. Bu zonalarda tranzit yoki kassignatsion
omborlar, eksportga mo`ljallangan tovarlarni qadoqlash va kam miqdorda qayta
ishlash bo`ladi. Bunday zonalarnni ko`pincha bond omborlari yoki erkin bojxona
zonalari deb ataladi. Erkin bojxona zonalari tovar olib kirish va olib chiqishda
bojdan ozod qilinadi. Ular ko`plab mamlakatlarda mavjud. Erkin savdo zonalari
(ESZ) ham dunyoda keng tarqalgan. Uning maqsadi savdoni rag`batlantirish,
savdo operatsiyalarini tezlashtirish, savdo xarajatlarini kamaytirishdan iborat.
ESZlari umumiy va maxsus (subzona) zonalarga ajratiladi. Ularda kiritilgan
tovarlarni omborlarga joylashtirish va qayta ishlash amalaga oshiriladi subzonalar
7

faoliyati umumiy zonadan tashqariga chiquvchi alohida yirik kompaniyalar tashkil
qilinadi. Subzonalarda eksport uchun yoki import o`rnini bosuvchi tovarlar ishlab
chiqariladi. Erkin savdo zonalari qatoriga imtiyozli holatga ega bo`lgan ananaviy
erkin portlarni kiritish mumkin. Sanoat ishlab chiqarish zonalari ikkinchi avlod
zonalari hisoblanadi. Ular erkin iqtisodiy savdo zonalariga faqat tovar emas,
kapital ham olib kirilishi va ularda faqat savdo bilan emas, ishlab chiqarish
faoliyati bilan ham shug`ullanishi oqibatida erkin savdo zonalarining evolyutsiyasi
natijasida vujudga keldi. Sanoat ishlab chiqarish zonalari maxsus boj rejimiga ega
bo`lgan zonalarda tashkil qilinadi. Bu zonalar sezilarli soliq va moliyaviy
imtiyozlarga ega bo`ladilar. Eksport ishlab chiqarish zonalari ayniqsa
rivojlanayotgan davlatlarda keng tarqalgan. Bunday zonalardan “yangi industrial
davlatlarda” eng katta samara olingan. Eksport ishlab chiqarish zonalarini tashkil
qilish mantiqi rivojlanayotgan mamlakatlar iqtisodiyoti bilan belgilangan edi. 60
yillarning o`rtalarida bu Erda sanoat eksportini rag`batlantirish va xorijiy kapital
oqimi yordamida bandlik darajasini oshirish zaruriyati tugatilagn edi. Texnika
kiritish zonalari uchinchi avlod zonalari hisoblanadi (70-80-yillar). Ular stixiyali
tarzda hosil bo`ladi yoki maxsus ravishda davlat yordamida yirik ilmiy markazlar
atrofida tashkil qilinadi. Ularda yagona soliq va moliyaviy tizimdan foydalanuvchi
milliy va xorijiy tadqiqotchilik, loyiha, ilmiy-ishlab chiqarish firmalari jamlanadi.
Turli moliya-iqtisodiy, sug`urta va boshqa xizmatlar ko`rsatuvchi firma va
tashkilotlar uchun tadbirkorlik faoliyatining imtiyozli sharoitlari yaratiladigan
zonalar servis zonalar deb ataladi. Servis zonalar qatoriga offshor zonalar (OZ) va
soliq gavanlari kiradi (SG) kiradi. OZ va SG tadbirkorlarni qulay valyuta- moliya,
fiskal sharoitlar, bank va tijorat sirlarining yaxshi saqlanishi, davlat
boshqaruvining kamligi bilan o`ziga jalb qiladi. Offshor zonada ro`yxatga olingan
va soliq va boshqa imtiyozlar olishga nomzod bo`lgan kompaniyalarga
qo`yiladigan aosiy talab – offshor markaz joylashga davlatning rezidenti
bo`lmaslik va bu davlat zonaida daromad olmaslikdir. Soliq gavanlarining offshor
zonalardan farqi shundaki, u Erda barcha firmalar (xori firmalari ham, maxalliy
firmalar ham) faoliyatning barcha turlari yoki ba`zi turlari bilan shug`ullanishad
8

imtiyozlarga ega bo`ladilar. Offshor zonaalarni tashkil qiluvchi davlatlar
qo`shimcha xorijiy kapital jalb qilish, offshor zonada ro`yxatga olingan
korxonadan foyda olish, maxalliy mutaxassislar uchun qo`shimcha ish joylarini
tashkil qilinishi orqali foyda ko`radilar. Offshor kompaniyalar faoliyat
ko`rsatayotgan davlatlar qatoriga Lixtenshteyn, Panama, Normandiya orollari, Men
orollari (Britaniya), Antil orollari, Gonkong, Madeyra, Liberiya, Irlandiya,
SHveystariya va boshqalar kiradi. Oxirgi o`n yillikda bularga Malta, Mavrikiya,
g`arbiy Samoa, Isroil, Malayziya (Labuan oroli) va boshqa davlatlar qo`shildi.
Erkin iqtisodiy zonalar ularni tashkil qiluvchilar tomonidan ochiq iqtisodiyot
tamoyillarini amalaga oshirishdagi muhim bosqich sifatida quriladi. Ularning
faoliyat ko`rsatishi tashqi iqtisodiy faoliyatni faollashtirish va erkinlashtirish bilan
bog`lanadi. Erkin iqtisodiy zonalarning iqtisodiyotning tashqi dunyoga ochiqligi
katta darajada bo`ladi. Bojxona, soliq va investitsion rejimi esa tashqi va ichki
investitsiyalar uchun qulaydir. Amalda erkin iqtisodiy zona jahon kapital xo`jaligi
miqyosida migratsiya qilib yurgan kapital uchun qopqon hisoblanadi. Mamlakat
ichidagi iqtisodiy jaryonlarni faollashtirishda foydalanish uchun xorijiy kapitalni
jalb qilishdan tashqari sanoat erkin iqtisodiy zonalarning yana uchta vazifasi
ko`rsatiladi:
9

1.2 O`ZBEKISTONDA ERKIN IQTISODIY ZONALAR FAOLIYATI
Mamlakatimiz iqtisodiy yutuqlarga erishayotgan bir sharoitda, milliy
iqtisodiyotni yanada rivojlantirish uchun jahon standartlariga javob beradigan va
jahon bozorlarida talab qilinadigan mahsulot ishlab chiqarishni ta`minlaydigan,
zamonaviy yuqori texnologiyali ishlab chiqarishlarni tashkil etish uchun xorijiy
investitsiyalarni, birinchi galda to`g`ridan-to`g`ri investitsiyalarni jalb etish
bo`yicha qulay shart-sharoitlar yaratish, shuningdek Navoiy viloyatining sanoat
salohiyatini, ishlab chiqarish, tarnsport-tarnzit va ijtimoiy infratuzilmasini
rivojlantirish maqsadida 2008 yil 2 dekabrda O`zbekiston Respublikasi
Prezidentining “Navoiy viloyatida erkin industrial-iqtisodiy zona tashkil etish
to`g`risida”gi farmoni qabul qilindi. O`zbekiston Respublikasi Prezidentining
2012 yil 13 apreldagi “Angren” maxsus industrial zonasini barpo etish
to`g`risida”gi PF-4436-son Farmoni mamlakatimizda yana bir erkin iqtisodiy
zonani yaratishga, yuqori qo`shilgan qiymatga ega bo`lgan raqobatbardosh
mahsulot ishlab chiqarishni ta’minlaydigan zamonaviy, yuksak texnologiyali
ishlab chiqarishlarni tashkil etish uchun iqtisodiyotimizga xorijiy va mahalliy
investitsiyalarni jalb etish bo`yicha qulay shart-sharoitlarni shakllantirishga imkon
yaratdi. Yuqori qo`shilgan qiymatga ega bo`lgan raqobatbardosh mahsulot ishlab
chiqarishni ta’minlaydigan zamonaviy, yuksak texnologiyali ishlab chiqarishlarni
tashkil etish uchun xorijiy va mahalliy investitsiyalarni jalb etish bo`yicha qulay
shart-sharoitlarni shakllantirish, Jizzax va Sirdaryo viloyatlarining ishlab chiqarish
va resurs salohiyatidan kompleks hamda samarali foydalanish, shu asosda yangi
ish joylarini yaratish va aholi daromadlarini oshirish maqsadida, shuningdek
O`zbekistonda o`zbek-xitoy sanoat parkini barpo etish loyihasini amalga oshirish
bo`yicha o`zaro anglashuv to`g`risidagi memorandumga muvofiq 2013 yil 18
martda O`zbekiston Respublikasi Prezidentining “Jizzax” maxsus industrial
zonasini barpo etish to`g`risida” Farmoni qabul qilindi. Navoiy viloyatiga jalb
10

qilingan investitsiyalar 2007 yilda 2,4 mln AQSH dollarini tashkil etgan bo`lsa,
2008 yilda 1,0 mln AQSH dollarini tashkil etgan va 2009 yilga kelib bu
ko`rsatkich yana ortgan va 4,8 mln AQSH dollariga yetkazilgan. Bu
ko`rsatkichlarni foizlarda hisoblaydigan bo`lsak, 2007 yilda iqtisodiyotga jami mln
AQSH dollari miqdorida xorijiy investitsiya jalb qilingan bo`lsa, shundan 1,2 foizi
Navoiy viloyatiga to`g`ri keladi. 2008 yilda bu ko`rsatkich 2,6 foizni tashkil etadi.
2009 yilda jahon moliyaviy- iqtisodiy inqirozi sharoitida nafaqat O`zbekistonda,
balki butun dunyoda ham xorijiy invesititsiyalar jalb qlish jarayoni ancha
sustlashgan. Shu bois O`zbekiston Respublikasi hududlarida 343 ta loyiha
doirasida 477,6 mln. doll. xorijiy investitsiyalar o`zlashtirilishi ko`zda tutilib,
bunda Navoiy viloyatining salmog`i 1 foizni tashkil etadi. “Navoiy” EIZda 2010
yilda umumiy qiymati 31 mln dollarlik to`g`ridan-to`g`ri xorijiy invesititsyalar jalb
qilish orqali 11ta investitsion loyihalar amalga oshirildi. Faoliyat ko`lami tobora
kengayib borayotgan ushbu hududda o`tgan vaqt mobaynida 12 ta yangi korxona
qurilib, foydalanishga topshirildi. 2012 yilda ular tomonidan 80 milliard so`mlik
mahsulot ishlab chiqarildi. 2015 yilga qadar umumiy qiymati 270 million AQSh
dollarilik yana 24 ta loyihani hayotga tatbiq etish rejalashtirilgan edi. 2015 yilning
o`zida ishlab chiqarilgan mahsulotlar hajmi 180 milliard so`mdan ortiqni, eksport
hajmi esa 5 million AQSH dollaridan ziyodni tashkil etdi. 2014 yil bilan
taqqoslaganda, o`tgan yili eksport hajmi 3 baravar ortdi. “Angren” EIZda 2012-yil
aprelidan buyon umumiy qiymati 166 million dollar bo`lgan 9 ta loyiha amalga
oshirilganini va 1309 ta ish o`rni yaratilgan 2014- yilda Angrenda yangi
zamonaviy shakar zavodi qurib bitkazildi. Singapur va Avstriya kompaniyalari bu
korxona uchun 108 million dollar sarflashdi.Bundan tashqari, bu zonada
“O`zbekenergo” DAK koreyalik hamkorlari bilan diodli yorug`lik lampalarini
ishlab chiqarishni yo`lga qo`ydi.“Angren” maxsus industrial zonasi zonaida qisqa
muddatda umumiy qiymati qariyb 44 million dollar bo`lgan 5loyiha asosida
energiyani tejaydigan diodli yorug`lik lampalar, turli kattalikdagi mis quvurlar,
ko`mir briketlari kabi yuksak texnologiyalar asosidagi mahsulotlar ishlab chiqarish
o`zlashtirildi. Hozirgi kunda “Angren” maxsus industrial zonasida jami 11
11

korxona faoliyat ko`rsatayapti. Ularda shakar va mis quvurlaridan tashqari,
ko`chalar hamda binolar uchun tejamkor yoritqichlar, ko`mir briketlar, zamonaviy
qurilish materiallari kabi mahsulotlar ishlab chiqariladi. Korxonalarda ish bilan
band bo`lganlar soni esa bir yarim ming kishiga Etib qoldi. Umuman olganda,
“Angren” EIZ ma`muriy kengashi tomonidan 23 ta loyiha ma`qullangan bo`lib,
ularning qiymati qariyb 458 million AQSH dollarini tashkil qiladi. Quyidagi
jadvalda Navoiy va Angren EIZlardada 2016-yilda amalga oshirilishi
rejalashtirilgan loyihalar to`g`risida ma`lumot keltirilgan. 2013-2015 yillarda
Jizzax” EIZda 29,5 million AQSh dollari miqdoridagi kapital qo`yilmalarni
o`zlashtirish, "Jizzax" EIZning Sirdaryo filialida umumiy qiymati 31,8 million
AQSh dollari bo`lgan 3 ta loyiha joylashtirilishi mo`ljallangan edi. 2014 yilda
vohada xorijiy investorlar ishtirokida 12 ta sanoat korxonasi tashkil etildi. Yaqinda
bu yerda loyiha qiymati 12 million AQSh dollari qiymatidagi mablag` evaziga 3 ta
yirik sanoat korxonalari ish boshladi. Ma`lumot o`rnida yana shuni aytish kerakki,
“Jizzax” EIZda bugungi kunga qadar 51 million dollarlik (uning yarmidan ko`pi
to`g`ridan-to`g`ri xorijiy sarmoyalar) 13 ta loyiha amalga oshirildi. Joriy yilda
ularning sonini 11 taga ko`paytirish va buning uchun 156 million dollarlik
investitsiya jalb etish mo`ljallangan.
Korporativ boshqaruv ilmiy-ta’lim markazida “Erkin iqtisodiy va kichik
sanoat zonalarini rivojlantirishning xalqaro tajribasi hamda xorijiy investitsiyalarni
jalb qilish bo‘yicha marketing strategiyasi” mavzuida seminar bo‘lib o‘tdi.
Xususiylashtirilgan korxonalarga ko‘maklashish va raqobatni rivojlantirish
davlat qo‘mitasi tomonidan O‘zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot vazirligi,
Investitsiyalar bo‘yicha davlat qo‘mitasi, USAIDning mamlakatimizdagi
vakolatxonasi hamkorligida tashkil etilgan tadbirda vazirlik va idoralar mas’ul
xodimlari, xalqaro ekspertlar, erkin iqtisodiy va sanoat zonalari rahbarlari, kichik
va o‘rta biznes vakillari ishtirok etdi.
Investitsiyalar bo‘yicha davlat qo‘mitasi raisining birinchi o‘rinbosari
L.Qudratov, AQSh xalqaro taraqqiyot agentligi – USAIDning Markaziy Osiyo
bo‘yicha mintaqaviy savdo masalalarida katta maslahatchisi R.Rojers va boshqalar
12

mamlakatimizda tashkil etilayotgan erkin iqtisodiy zonalar hududlarning ishlab
chiqarish, resurs salohiyatidan samarali foydalanish, yangi ish o‘rinlari yaratish va
aholi daromadini oshirishda muhim ahamiyat kasb etayotganini qayd etdi. Erkin
iqtisodiy zonalar faoliyatini tartibga soladigan mustahkam baza yaratilgani, keng
ko‘lamli soliq va bojxona imtiyozlari hamda preferensiyalar tizimini
shakllantirishda o‘ziga xos yondashuvning mavjudligi e’tirof etildi.
Ayni paytda mamlakatimizning 10 mintaqasida 14 erkin iqtisodiy zona
faoliyat yuritmoqda. Har bir viloyatda kichik biznes subyektlarining faoliyat
yuritishini rag‘batlantirishga xizmat qiladigan kichik sanoat zonalari tashkil
etilgan. Bu, o‘z navbatida, yuqori talab va tez o‘zgaruvchan bozor mexanizmi
sharoitida iste’molchilarga zarur tovar va xizmatlarni o‘z vaqtida ishlab chiqarish
va yetkazib berishda qator afzalliklarga ega.
Tadbirda ekspertlar O‘zbekistonda erkin iqtisodiy zonalarni tashkil etish va
rivojlantirishning mustahkam asosi, bu borada qo‘lga kiritilgan xalqaro tajriba va
yutuqlar haqidagi ma’ruzalari bilan ishtirok etdi.
– Mamlakatingizda erkin iqtisodiy zonalarning tashkil etilishi iqtisodiyotni
liberallashtirish yo‘lidagi muhim qadamdir, – dedi USAIDning sanoat va maxsus
savdo zonalarini rivojlantirish sohasidagi yetakchi eksperti Xose Keron. – Zero,
mazkur faoliyat samarasida iqtisodiyotda istiqbolli loyiha takliflarini shakllantirish,
sifatli investitsiya loyihalari portfelini yaratish, eksportbop tayyor mahsulotlar
ishlab chiqarish va yuqori texnologiyali korxonalar tashkil etish mumkin. Shu
ma’noda yurtingizda bu borada olib borilayotgan islohotlar va qo‘lga kiritilayotgan
amaliy natijalar e’tiborga molik.
Seminarda xalqaro ekspertlar tomonidan erkin iqtisodiy zonalar faoliyati
samaradorligini oshirish yuzasidan tavsiyalar berildi, shuningdek, xorijiy
investorlarni jalb qilish bo‘yicha marketing strategiyalari ishlab chiqildi.
Oliy Majlis Qonunchilik palatasidagi Tadbirkorlar va ishbilarmonlar harakati
– O‘zbekiston Liberal-demokratik partiyasi fraksiyasi hamda parlament quyi
palatasining Sanoat, qurilish va savdo masalalari qo‘mitasi hamkorligida eshituv
o‘tkazildi. Unda deputatlar “Maxsus iqtisodiy zonalar to‘g‘risida”gi O‘zbekiston
13

Respublikasi qonunining joylarda ijro etilishi holati yuzasidan bir qator vazirlik va
idoralarning hisobotini eshitdi. Eshituvda erkin iqtisodiy zonalar faoliyati, ularda
amalga oshirilayotgan ishlar yuzasidan ma’lumot berildi. Qayd etilganidek, bugungi
kunda respublikamizda sanoat, farmatsevtika, agrar va turizm sohalariga
ixtisoslashgan 23 ta erkin iqtisodiy zona faoliyat yuritmoqda. Ularda umumiy
qiymati 2,6 milliard dollarlik 461 ta loyiha foydalanishga topshirilishi natijasida
36,5 mingta yangi ish o‘rni yaratilgan. Hozirda 2,8 milliard dollarlik 459 ta loyiha
amalga oshirilishi hisobiga 38,7 mingta yangi ish o‘rinlari yaratilishi rejalashtirilgan.
Shuningdek, umumiy qiymati 2,3 milliard dollarlik 229 ta istiqbolli loyiha bo‘yicha
shartnomalar tuzilgan. Joriy yil boshidan hozirgi kunga qadar erkin iqtisodiy
zonalarda qiymati 208,6 million dollarlik 21 ta loyiha ishga tushirilib, 120,9 million
dollarlik mahsulot eksport qilingan. Eksport ko‘rsatkichi yil yakunigacha 370,4
million dollarga yetib, o‘tgan yilga nisbatan 70 foizga o‘sishi kutilmoqda.
Muhokamalar davomida deputatlar erkin iqtisodiy zonalar (EIZ)ning samarali
faoliyat yuritishiga to‘sqinlik qiluvchi tizimli muammolar va kamchiliklar
mavjudligini aytib, bu kabi omillar investitsiya loyihalarini jadal amalga oshirishga
o‘z ta’sirini ko‘rsatayotganini bildirdi. Deputatlarning aytishicha, iqtisodiy zonada
qo‘shimcha elektr energiyasi, gaz, ichimlik suvi va oqova suv tarmoqlari hamda
avtomobil yo‘llarini barpo etish, eng muhimi, EIZlardagi loyihalarni o‘z vaqtida
ishga tushirish yurtimizda sanoatni yanada rivojlantirish, import o‘rnini bosuvchi va
eksportbop mahsulotlar ishlab chiqarishda muhim omil bo‘ladi.
– Mamlakatimizda zamonaviy yuqori texnologiyalarni joriy etish hisobiga
eksportbop mahsulotlar ishlab chiqarish, mavjud xomashyoni chuqur qayta ishlash
orqali tayyor mahsulotlar turi va ulushini ko‘paytirish jarayoni yanada jadal tus
olmoqda, – dedi Oliy Majlis Qonunchilik palatasidagi O‘zLiDeP fraksiyasi rahbari
A.Haitov. – Ayni vaqtda EIZlarda meva-sabzavot va qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini
chuqur qayta ishlash, saqlash va qadoqlash, ekologik jihatdan xavfsiz kimyo,
farmatsevtika, qurilish materiallari va boshqa yo‘nalishlarda zamonaviy ishlab
chiqarish quvvatlari tashkil etilayotgani quvonarli, albatta. Chunki erkin iqtisodiy
zonalar hududlarda ishlab chiqarish va resurs salohiyatlaridan samarali foydalanish,
14

pirovardida, yangi ish o‘rinlarini ochish, aholining barqaror daromadi hamda
turmush farovonligini oshirishga xizmat qiladi.
Yig‘ilishda xalq vakillari farmatsevtika yo‘nalishidagi loyihalar
oqsayotganiga e’tibor qaratdi. Ta’kidlanganidek, bu yo‘nalishdagi 7 ta iqtisodiy
zonalarda to‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investitsiyalar bo‘yicha 29 ta loyiha amalga
oshirilmoqda. Shundan 14 tasi hayotga tatbiq etilgan bo‘lsa, qolgan 15 tasida
muammo borligi qayd etildi.
Deputatlar buning sabablari bilan qiziqdi. O‘zbekiston Liberal-demokratik
partiyasi tarmoqlararo sanoat kooperatsiyasini kengaytirish, farmatsevtik erkin
iqtisodiy hududlar faoliyatini tashkil etish, sanoat plantatsiyalarini yaratish va
dorivor o‘simliklarni yetishtirish kabi maqsadli dasturlarni amalga oshirish asosida
dori vositalari va biologik faol moddalarning ishlab chiqarilishini qo‘llab-quvvatlash
maqsadini o‘z oldiga qo‘ygan. Ushbu dasturiy vazifalardan kelib chiqib, deputatlar
bu masala yuzasidan joylarga chiqqan holda o‘rganishlar olib borishi, muammo
yechimi kimga bog‘liqligini aniqlashi va masalaga ijobiy yechim topishi zarurligi
ta’kidlandi.
Yig‘ilishda EIZ ishtirokchilariga soliq va bojxona to‘lovlari bo‘yicha
belgilangan imtiyozlarning ijrosini ta’minlash, samarali investitsiya siyosatini
amalga oshirish, erkin iqtisodiy zonalarni istiqbolda rivojlantirish konsepsiyalarini
tasdiqlash bilan bog‘liq masalalar ham muhokama qilindi.
15

II BOB IQTISODIYOTNI MODERNIZATSIYALASH SHAROITIDA
MAMLAKATIMIZDA ERKIN IQTISODIY ZONALARGA
INVESTITSIYALAR JALB QILISH ISTIQBOLLARI
2.1 IQTISODIY ERKIN ZONALARNI RIVOJLANTIRISHDA SOLIQ
INSTRUMENTLARIDAN FOYDALANISH
Ayni paytda mamlakatimizda ishlab chiqarish infratuzilmasi tarkibiga
kiruvchi tarmoqlar va korxonalarning yetarli darajada taraqqiy etmaganligi
mahsulotlari ishlab chiqarish samaradorligini oshirish va mahsulot ishlab chiqarish
hajmini oshirish hamda iqtisodiy o`sishni ta`minlash borasidagi ba`zi bir
muammolarni keltirib chiqarmoqda. Ushbu masala xususida mamlakatimiz
Prezidenti SH.Mirziyoevning quyidagi fikrlarni keltirish joiz: “Hayotning o`zi va
o`tgan yillar tajribasi hududlarni kompleks rivojlantirishni va infratuzilma
faoliyatini tubdan o`zgartirishni ta`minlashdagi jiddiy kamchiliklarni bartaraf
etishni talab qilmoqda”. 2016 yil 26 oktyabrda qabul qilingan O`zbekiston
Respublikasi Prezidentining «Erkin iqtisodiy zonalar faoliyatini faollashtirish va
kengaytirishga doir qo`shimcha chora-tadbirlar to`g`risida”gi farmoniga muvofiq
mamlakatimizdaerkin iqtisodiy zonalarni izchil rivojlantirish maqsadida “Navoiy”
erkin industrial-iqtisodiy zonasi, “Angren” va “Jizzax” maxsus industrial zonalari
nomini birxillashtirish maqsadida ularni “Navoiy”, “Angren” va “Jizzax” erkin
iqtisodiy zonalar deb atash belgilab qo`yildi.
Prezidentimiz mamlakatimizni 2016 yilda ijtimoiy-iqtisodiy
rivojlantirishning asosiy yakunlari va 2017 yilga mo`ljallangan iqtisodiy
dasturning eng muhim ustuvor yo`nalishlariga bag`ishlangan Vazirlar
Mahkamasining kengaytirilgan majlisida “Navoiy” erkin iqtisodiy zonasida o`tgan
8 yil mobaynida atigi 24 ta loyiha amalga oshirilib, ularda to`g`ridan-to`g`ri xorijiy
investitsiyalar ulushi juda pastligi va atigi 900 nafar odam ishga joylashtirilganini,
printsipial jihatdan yangi asoslarda “Urgut”, “o`ijduvon”, “Qo`qon” va “Hazorasp”
erkin iqtisodiy zonalari tashkil qilinishi, o`tgan yillardagi xatolarni yana
16

takrorlashga endi yo`l qo`yib bo`lmasligini alohida qayd etdi. 2017 yil 12 yanvar
kuni tashqi bozorlarda talab katta bo`lgan, yuqori qo`shilgan qiymatli
raqobatbardosh mahsulotlar ishlab chiqarishni ta`minlaydigan mineral-xomashyo
va qishloq xo`jaligi resurslarini chuqur qayta ishlash bo`yicha zamonaviy ishlab
chiqarishlarni tashkil etishga xorijiy va mahalliy investitsiyalarni jalb etish uchun
qulay sharoitlarni yaratish, shuningdek, Samarqand, Buxoro, Farg`ona va Xorazm
viloyatlarining ishlab chiqarish hamda resurs salohiyatidan kompleks va samarali
foydalanish, shu asosda yangi ish o`rinlari tashkil etish hamda aholi daromadlarini
oshirish maqsadida O`zbekiston Respublikasi Prezidentining “Urgut”,
“G`ijduvon”, “Qo`qon” va “Hazorasp” erkin iqtisodiy zonalarini tashkil etish
to`g`risida”gi farmonni imzoladi. Ularning faoliyat ko`rsatish muddati, keyinchalik
uni uzaytirish imkoniyati bilan 30 yilni tashkil qiladi.
Erkin iqtisodiy hudud xo’jalik yuritishning yangi shakllaridan biri bo’lib,
xalqaro maydonda 1950 – yillarning oxiri va 60 – yillarning boshlarida paydo
bo’lgan. 1970 - yillarning o’rtalariga kelib esa jahon maydonida keng ommalasha
boshladi. Bunday hududlar dastlab sanoat ishlab chiqarishi rivojlangan
mamlakatlar hisoblangan – AQSh, Yaponiya,
Germaniya va Buyuk Britaniyada keyinchalik esa Polsha, Vengriya,
Bolgariya kabi mamlakatlarda tashkil etildi. Jahon tajribasidan ma’lumki, erkin
iqtisodiy hududlar dastavval daryo va dengiz portlarida, xalqaro aeroportlarda,
temir va avtomobil yo’llariga yaqin joylarda, sayyohlik va alohida olingan sanoat
markazlarida tashkil etilgan. Chunki tovar moddiy boyliklarni chet el bozorlariga
olib chiqishda va chet el investitsiyalarini iqtisodiyotga jalb etishda erkin iqtisodiy
hududlarning roli muhim ahamiyat kasb etadi. Xalqning farovonligi, xayotning
ko’rkamlashib borishi, ko’p jihatdan shu mamlakat erkin iqtisodiy hududlarining
tashkil etilishi va muvaffaqiyatli faoliyat ko’rsatishi bilan bog’liqdir. Chunki
bunday xolatlarni iqtisodiyoti rivojlangan va erkin iqtisodiy hududlar tashkil etgan
mamalakatlar faoliyatida ko’plab kuzatish mumkin. Negaki, qaysi mamlakatda
chet el investorlari va tadbirkorlar faoliyati uchun keng imtiyozlar yaratilsa,
ularning o’zlarini tiklab olishlari uchun amaliy yordam berilsa va imkoniyatlar
17

yaratilsa, investitsiya miqdori ham, tadbirkorlikning ishchanlik qobiliyati ham
o’sha yerda yuqori bo’ladi.
Erkin iqtisodiy hudud haqida tushuncha birinchi marta 1973-yil 18maydagi
Kioto konvensiyasida berilgan. Unga ko’ra erkin iqtisodiy hudud deb –
mamlakatning bir qismini Ya’ni tovarlar importi va eksportini, bojxona va soliq
cheklovlarisiz olib kirish mumkin bo’lgan hududga aytiladi. O’zbekiston
Respublikasi Oliy Majlisining 5–sessiyasida qabul qilingan «erkin iqtisodiy hudud
to’g’risida»gi qonunning 1–moddasida esa quydagicha tarif berilgan: - «Erkin
iqtisodiy hududlar deb – mintaqani jadal ijtimoiy iqtisodiy rivojlantirish uchun
ichki va tashqi kapitalni, istiqbolli texnologiyalar va boshqaruvga oid tajribalarni
jalb etish maqsadida tuziladigan, aniq belgilangan ma’muriy chegaralari va alohida
huquqiy tartiboti bo’lgan maxsus ajratilgan hududga aytiladi».
Umuman olganda erkin iqtisodiy hududlarning 30 ga yaqin turi bo’ladi.
Ulardan keng tarqalganlari: erkin savdo hududlar, erkin bojxona, erkin ishlab
chiqarish, erkin ilmiy – texnik hududlardir. Bularning xar biri erkin iqtisodiy
hudud toifasiga kirgani bilan o’z funksiyasiga ko’ra bir biridan farq qiladi. 1

Erkin iqtisodiy hududlari – konsignatsiya ( ya’ni tovarlarni sotish uchun
berish) omborlarini, erkin bojxona zonalarini, shuningdek tovarlarga ishlov berish,
ularni o’rash – joylash, saralash, saqlash hududlarini o’z ichiga oladi.
Erkin bojxona hududlari – chet elda ishlab chiqarilgan va mamlakatga kirib
kelayotgan mahsulotlarni imtiyozli to’lov asosida saqlash, markalar va sortlarga
ajratish, ishlov berish, agar kerak bo’lib qolgan holda komplektlashtirish va sotish
kabi vazifalarni bajaradi. Bunday erkin bojxona hududlari daryo va dengiz
portlarida, chegaradosh temir yo’l tarmoqlarida va aeraportlarda chet el valyutasida
daromad olish maqsadida tashkil etiladi.
Erkin savdo hududlari AQShda ko’plab tashkil etilgan bo’lib, ular tashqi
savdo zonalari (Foreign Trade Zones) deb nomlanadi. Bugungi kunda AQShda 200
ga yaqin zona va subzonalar faoliyat qo’rsatmoqda. Bu hududlarning faoliyatini
nazorat qilish tashqi savdo zonalari
1 Колесов В.П., Кулаков М.В. Международнаya экономика: Учебник. - М.: ИНФРА-М, 2008. - 474 с.
18

Departamentiga yuklatilgan bo’lib, tadqiqotlar shuni ko’rsatmoqdaki,
Departament tomonidan zona ochilishi uchun ruxsat berilgandan so’ng uning
faoliyat ko’rsatguniga qadar 6 oydan – 3 yilgacha vaqt kerak bo’ladi.
Erkin ishlab - chiqarish zonalari maqsadli sotsial – iqtisodiy dastur bo’lib,
yangi ishlab chiqarish munosabatlari asosida alohida territoriyada tadbirkorlikni
rag’batlantirish, iqtisodiyotning ustivor tarmoqlariga chet el investitsiyalarini jalb
etish, istiqbolli texnologiyalarni erkin raqobat, ma’muriy – iqtisodiy mustaqillik va
o’zini – o’zi mablag’ bilan ta’minlash tamoyillari asosida joriy etilishidir. Bu
maqsad uchun ijara, kooperativ, qo’shma va chet el korxonalarini qurish va ularni
ekspluatatsiya qilish evaziga erishiladi.
Shuni qayd etish lozimki, xalqaro maydonda erkin eksport ishlab chiqarish
hududlari ham muvaffaqiyatli faoliyat ko’rsatmoqda. Fikrimizning dalili sifatida
aytib o’tishni istardikki, Irlandiyadagi «Shennon» aeroporti erkin eksport – ishlab
chiqarish hududlarining tipik vakili hisoblanib, bu aeroportning o’ziga xos
xususiyatlari ya’ni turistlarning ko’pligi va juda ko’plab mamlakatlarning xavo
yo’llari kesishganligi, boshqa ko’plab qulay imkoniyatlari uchun bu yerda sotuvga
qo’yilgan chet el firmalarining tovarlari firma egalariga ko’p foyda keltiradi.
1.1 – Jadval
Xalqaro maydonda tashkil etilgan erkin iqtisodiy zonalarda faoliyat
yuritayotgan korxonalar soni dinamikasi

№ Mamlakatni
ng nomi Qayd
etilga
n
korxonalar
soni So’nngi
uch yil
mobayn
idagi o’sishi
% hisobida Korx
onalar
soni So’nggi
uch yil
mobayn
idagi o’sishi
% hisobida
1 Britan –
Virgin orollari 4300
0 48.2 2080
00 100
2 Irlandiya 1600
0 14.3 1500
00 34
19

3 Panama 1520
1 1.7 3370
04 20
4 Bagama
orollari 1200
0 33.3 5000
0 127.3
5 Men orollari 5776 16.3 3853
6 20.5
6 Kipr 4400 89.9 2690
0 136.9
7 Lyuksembur
g 3600 1.8 5500
0 17.5
8 Kaymanovo
orollari 3565 14.7 3871
6 39.6
9 Gibraltar 3260 6.8 5960
0 17.3
1
0 Ljersi 3100 1.3 30500 8.2
1
1 Terks va
Kaykos 3000 56.6 15000 36.4
1
2 Niderlandiya
– Antil orollari 2200 10.0 22500 18.4
1
3 Mavrikiy 1550 219.
6 4550 574.1
1
4 Gernsi 1148 6.5 14550 3.8
1
5 Beliz 1430 104.
3 4810 270.0
1
6 Barbados 1293 546.
5 12804 1064.0
1
7 Antigua 1000 33.3 5500 120.0
20

1
8 Bermud 988 28.6 8659 19.1
1
9 Madeyra 600 50.0 2210 84.2
2
0 Gonkong 570 26.7 4429 34.2
Manba: XXR statistik kundaligi. 2006.

Erkin ishlab chiqarish zonalarida ishlab chiqaruvchilarga baholarni erkin
raqobat va bozordagi talab – taklif asosida belgilash, sherikni tanlash, ishlab
chiqariladigan mahsulotlarning soni va turlarini belgilash, ishchilarni ishga qabul
qilish va bo’shatish masalalarini hal etish va ularga to’lanadigan ish haqi miqdorini
milliy va chet el valyutasida belgilash huquqi berildi. Bundan tashqari erkin
iqtisodiy hududlarda tashkil etilgan ishlab chiqarish munosabatlariga mos keluvchi
– moliya va hisob oliygohlari tizimi ham tashkil etiladi.Bu tizim tarkibiga milliy va
chet el valyutalarida operatsiyalar olib boruvchi davlat va tijorat investitsiya
banklari, tijorat – xo’jalik sudlari, valyuta va fond birjalari kiradi.
Erkin ilmiy – texnik hududlar, ilmiy ishlab chiqarish va o’quv markazlari
jamlangan xozirgi kunda ishlayotgan va rivojlangan infrastrukturaga, chet el ilmiy
– texnikaviy va texnologiyasiga, ishlab chiqarish va moliyaviy jihatdan potensialga
ega bo’lgan va maxsus huquqiy tartibot o’rnatiladigan alohida ajratilgan
hududlardan iborat bo’ladi.
Erkin ilmiy texnik zonalar yuksak texnopolislar, texnoparklar, mintaqaviy
inovatsiya markazlari – texnopolislar ishlaydigan zonalar shaklida tashkil etiladi.
Bunday hududlarni tashkil etishda maqsad fan va texnika rivojlanishida muhim
yo’nalishlarni olib borish va uni xalqaro maydondagi nufuzini oshirishdan
iboratdir.
Erkin ilmiy texnik hududlar tashqi iqtisodiy masalalarni xal etish bilan bir
qatorda mamlakatning ichki umumiy xo’jalik masalalarini yechishga ham
qaratilgan bo’lishi lozim. Bunday xolatda bu zonalarda ilmiy tadqiqotlarni amalga
21

oshiruvchi va atrof muhitga ziyon – zahmat yetkazmaydigan ishlab chiqarishni
tashkil etish va ishlab chiqarish resurslarini o’zlashtirish uchun yuqori
imkoniyatlar mavjud bo’ladi.
Erkin iqtisodiy hududlar o’zlarining bojxona hududiga ega bo’lib, bu hudud
territoriyasiga kirib – chiqish o’rnatilgan tartibga amalga oshiriladi. Erkin iqtisodiy
hududlar geografik jihatdan joylashishiga qarab, «tashqi» ya’ni ikki yoki bir necha
mamlakat hududida joylashgan – xalqaro va bir mamlakat hududida joylashgan
«ichki» erkin iqtisodiy hududlarga bo’linadi.
Shu bilan birga erkin iqtisodiy hududlar xalkaro maydonda xo’jalik
ixtisosligi va tashkil etish turlariga qarab ham klasifikatsiya qilinadi. Bu
klassifikatsiya asosida erkin iqtisodiy hududlar xo’jalik ixtisosligi bo’yicha:
1. Erkin savdo hududi.
2. Sanoat va ishlab chiqarish zonasi.
3. Texnik va texnologiyani joriy etish hududlari.
4. Xizmat ko’rsatish zonalari. 5. Kompleks zonalr.
Tashkil etish turlariga qarab esa:
1. Hududiy zonalar. 2. Maxsus tartibot zonalariga bo’linadi.
Erkin iqtisodiy offshor hududlari deb maxsus soliq tizimi o’rnatilgan
hududga aytiladi yoki bu hududni chet el investitsiyasiuchun soliq imtiyozlari
qo’llaniladigan hudud deb ham atash mumkin. Ma’lumki xalqaro xamjamiyatdagi
davlatlarda soliq tizimi bir – biridan anchagina farq qiladi. Masalan: Shvetsiyada
kompaniya foydasining 63 foizi soliqqa tortilsa, AQShning Delavar shtatida esa bu
salmoq olinadigan foyda miqdoridan qat’iy nazar 400 AQSh dollarini tashkil etadi.
Shuning uchun xar qanday kompaniya ro’yxatga olinish davrida soliqqa
tortilish sharoitlariga qarab 2 turga:
3. Oddiy kompaniyalar.
4. Offshor kompaniyalarga bo’linadi.
Birinchi offshor hududlar 1960 yillarda tashkil etilgan bo’lib, buning asosiy
sababi mustaqillikka erishgan mamlakatlar chet el investitsiyalarini jalb etish
22

uchun soliq imtiyozlarini joriy eta boshladi. AQSh va boshqa mamlakatlardagi
qattiq bank nazoratidan aziyat chekkan yirik korporatsiyalar bu hududlarda
o’zlarining filiallarini tashkil etishga kirishdilar. Bu bilan offshor tadbirkorlarning
strukturasi ham rivojlana boshladi. 2

1.2- Jadval Offshor kompaniyalar orasidagi farqlar
Kompa
niyalar
statusi Xo’jalik
faoliyati Muassi
slar Daroma
d manbalari Soliq
stavkalari
Oddiy mamlakat
hududida va
tashqi iqtisodiy
aloqalarida
ishtirok
etishi
mumkin fuqarol
igi bo’lgan va
chet ellik
fuqarolar mamlaka
t hududida va
chet ellarda
ham
bo’lishi
mumkin soliq
kodeksida
belgilangan
tartibda
Offshor noreziden
tlar
shug’ulla
nishi
mumkin
bo’lgan
xo’jalik
faoliyati bilan mamla
kat
tashqarisida
asosiy filial
ro’yxatdan
o’tgan
mamlakatda mamlaka
t tashqarisida
Chunki offshor
kompaniyalari
uchun mahalliy
resurslar
(tabiiy,
moliyaviy) dan
foydalanish
taqiqlanadi imtiyozli
soliq stavkalari
yoki
fiksatsiyalangan
to’lovlar
Manba: Kireev A. Mejdunarodnaya ekonomika. M.: 2004

Offshor tadbirkorligi o’zining xususiyatlari jihatdan bir qancha turga:
2 Колесов В.П., Кулаков М.В. Международная экономика: Учебник. - М.: ИНФРА-М,
2008. - 474 с.
23

1. Bank – offshor markazlari.
2. Savdo – offshor kompaniyalari.
3. Sug’urta – offshor keptik.
4. Investitsiya – offshor kompaniyalari.
5. Turistik – rekreatsion hududlarga bo’linadi.

Bunday kompaniyalar bir qancha imtiyozlarga ega bo’lib, ular birinchidan: -
soliq stavkalarining minimal miqdori; ikkinchidan: - ma’muriy nazoratning
yumshoqligi va hisoblarni topshirish muddatlarining uzoqligi; uchinchidan: -
offshor kompaniyalar faoliyatining konfedensialligi yoki sir saqlash muhimligi
bo’lib hisoblanadi.
Hozirgi kunda xalqaro hamjamiyatda katta mavqega ega bo’lgan offshor
zonalari bo’lib: Malta orollari, Men orollari, Britan – Virgin orollari, mingta banka
ega Nauru orollari, Gonkong, Kipr, Bagama orollari, Bermud orollari, Singapur
davlati, Lixtenshteyn, Lyuksemburg, Shvetsariya, Panama, Gibraltar bo’g’ozi
mamlakatlari hisoblanadi.
Yuqoridagi mamalakatlar iqtisodiyoti tahlili va ularda tashkil etilgan erkin
iqtisodiy hududlar rivojlanish dinamikasidan ko’rinib turibdiki, bu
mamlakatlardagi makro va mikro iqtisodiy ko’rsatkichlarga erkin iqtisodiy
hududlar katta tasir o’tkazadi.
2.2 ERKIN IQTISODIY HUDUDLARNI YARATISHDA JAHON
TAJRIBALARI
Hozirgi kunda dunyoda 400 tadan 2000 tagacha erkin iqtisodiy hudud
mavjud deb hisoblanadi. Birinchi erkin iqtisodiy hududlar AQShda 1934yili erkin
savdo hududi ko’rinishida tashkil etilgan. Ularning asosiy yo’nalishi tashqi savdoni
faollashtirish bo’lgan. Bunga esa bojxona bojlarining pasaytirilishi va
erkinlashtirilishi sabab bo’lgan. Bu hududlarning eng qiziqarli joyi shundaki,
import qilinga yarim tayyor mahsulotlar – agar tayyor mahsulot sifatida eksport
qilinsa bojxona tozalashlaridan o’tmagan va agar import qilingan yarim tayyor
24

mahsulotlar – tayyor bo’lganidan keyin AQShbozoriga kirsa to’la bojxona
to’lovlariga va tozolovlariga tortilgan.
Buyuk Britaniya qo’shma qirolligi – hududida tashkil etilgan kompaniyalar
faoliyati va soliq tizimi xalqaro maydonda takomillashgan sistemalardan biri
bo’lib, bu qonun qoidalar, ayniqsa, offshor zonalarning rivojlanishi uchun muhim
ahamiyat kasb etadi. Bu qonun 1965 yilda Moliyaviy qonun (Finance act) asosida
qabul qilingan bo’lib, Buyuk Britaniya iqtisodiyotida faoliyat ko’rsatuvchi barcha
kompaniyalar uchun amal qiladi. Bu soliq turidan faqatgina nokorporativ
korxonalar, «o’rtoqchilik» kompaniyalari va mahalliy hokimiyatgina ozod etilgan.
Soliq solish bazasi bo’lib kompaniya foydasi hisoblanadi. Bu tizimning
o’ziga xosligi soliq stavkasi daromad solig’i tamoyillari asosida foyda ortishi bilan
soliq stavkasi ham ortib boradi. Bu qonunga 1972 yilda o’zgartirish kiritilib 1973-
yil 1-yanvaridan boshlab amal qila boshlagan va «soliq sistemasining klassik» turi
deb nomlangan yangi turi hisoblashning shartli sistemasi asosida yuritiladi.
Hisoblashning «klassik sistemasi» ikki tamoyilga asoslanadi. Birinchidan:
foydani soliqqa tortish davrida – aksiyadorlar tomonidan olingan dividentlar soliq
bazasiga qo’shilmasdan – alohida aksiyadorlarga tarqatilish vaqtida daromad
solig’iga tortiladi; ikkinchidan: - mayda korxonalarni soliqqa tortish tizimini
takomillashtirish maqsadida, yopiq mayda korxonalar toifalarini tashkil etilishi
bilan. Beliz mamlakatining janubiy qismi hisoblanmish Korsol rayonida 1994 yilda
erkin savdo zonasi tashkil etildi. Mazkur savdo zonasining asosiy maqsadi
quyidagilardan iborat bo’lib hisoblanadi:
birinchidan: chet ellik diplomatlarga ulgurji va chakana savdo
xizmatlarini tashkil etish; ikkinchidan: chet elga safarga ketayotgan
kemalarga tovarlarni sotish
yoki ayriboshlash; uchinchidan: bojxona xizmatlarining nazorati asosida
tovarlarni
suvda, quruqlikda va havo liniyalari orqali eksport qilishni tashkil etish;
to’rtinchidan: ulgurji tovarlarni bojxona xizmatlarining hududida
25

saqlab berish va olib kirishni amalga oshirish; beshinchidan: tovar
mahsulotlarini bir tadbirkordan olib ikkinchi
tadbirkorga sotish, ya’ni vositachilik funksiyalarini bajarish.
Shu bilan birga mazkur tashqi savdo hududida chet el valyutasini olib kirish
va olib chiqish qattiq nazorat qilinmaydi, chet el ishlatganligi uchun xech qanday
soliq olinmaydi. Mazkur iqtisodiy zonadagi tadbirkor, shu yerda joylashgan
banklarning birida, har qanday davlatning pul birligidan qa’tiy nazar hisob –
raqamini ochishi mumkin. Tashqi savdo hududiga olib kirilgan tovar moddiy
boyliklaridan soliq yoki bojxona to’lovlari olinmaydi, yangi tashkil etilgan
korxonalar yoki firmalar 5 yil mobaynida soliqdan ozod etiladi, bu muddat davlat
tomonidan 10 yilga uzaytirilishi mumkin. Eksportga yo’naltirilgan mahsulot ishlab
chiqaruvchi korxonalar uchun esa soliqdan ozod qilish muddati 25 yilga ham
uzaytrilishi mumkin.
Hozirgi kunda eng tez rivojlanayotgan iqtisodiyotlardan biri bo’lmish -
Xitoy Xalq Respublikasi iqtisodiyoti ham asosan erkin iqtisodiy hududlarda
amalga oshirilgan islohotlar tufayli yuzaga kelgan va aynan Xitoy Xalq
Respublikasi hozirgi kunda erkin savdo hududlarini tashkil etishda eng yaxshi
natijalarga erishgan mamlakat hisoblanadi.
Xitoy mamlakati – o’zining rivojlanishi, tarixi va mukammalligi,
ishbilarmonligi borasida faqatgina bizning Respublikamiz ishbilarmonlari uchun
emas, balki butun dunyo ishbilarmonlari uchun ham sirli bir mamlakat bo’lib
qolmoqda. Shu bilan birga hozirda bu mamlakat dunyoda iqtisodiy o’yg’onish va
rivojlanish sohalarida ham muvaffaqiyatga erishmoqda. Fikrimizning dalili sifatida
Shuni aytib o’tmoqchi edikki, Xitoyning YaMM hozirgi kunda deyarli AQShning
YaMM bilan tenglashib qolgan. Bu ko’rsatgichga esa asrlardirki xech qaysi
mamlakat iqtisodiyoti yaqinlasha olmagan.
Erkin iqtisodiy hududlarni tashkil etish Xitoy Xalq Respublikasida Xitoy
Kommunistik partiyasi tomonidan 1979-yilning o’rtalarida ko’rib chiqilgan.
Tashkilotchilarning fikriga ko’ra erkin iqtisodiy hududlar «tashqi dunyoga oyna»
bo’lishi kerak edi. Hozirgi kunda Xitoy Xalq
26

Respublikasida tashkil etilgan erkin iqtisodiy hududlar dunyodagi eng
omadlilaridan biri bo’lib hisoblanadi.
Erkin iqtisodiy hududlar orqali mamlakatga: kapital, yuqori texnologiyalar,
bilim, boshqarish usullari kirib kelishi va o’zlashtirilgandan keyin mamlakatning
boshqa hududlarida ishlatilishi ko’zda tutilgan edi. Bundan tashqari: erkin iqtisodiy
hududlar bozor iqtisodiyoti mexanizmini sinashga, chet el firmalari bilan yangi
aloqalar o’rnatishga va mulkchilikning har xil shakllarini aniqlashda poligon bo’lib
xizmat qilishi kerak edi. 2008-yilning birinchi choragida Xitoy Xalq
Respublikasi iqtisodiyotining o’sishi 10,6 foizni tashkil etdi. Umuman
olganda, 2010yilga borib Xitoy Xalq Respublikasi iqtisodiyoti AQSh
iqtisodiyotiga yetib oladi degan taxminlar to’g’riligiga ishonch hosil qilsak bo’ladi.
2020 yil fevralda qabul qilingan «Maxsus iqtisodiy zonalar to‘g‘risida»gi
qonunga ko‘ra, maxsus iqtisodiy zona — tegishli hududni jadal ijtimoiy-iqtisodiy
rivojlantirish uchun chet el investitsiyalari va mahalliy investitsiyalarni, yuqori
texnologiyalar hamda boshqaruv tajribasini jalb etish maqsadida maxsus ajratilgan,
belgilangan chegaralarga va maxsus huquqiy rejimga ega bo‘lgan hudud.
Maxsus iqtisodiy zonalar (MIZ) bir necha turda, xususan, erkin iqtisodiy
zona, maxsus sanoat zona, turistik-reakratsion zona, maxsus ilmiy-texnologik
zonalar ko‘rinishida tashkil etilishi mumkin. MIZ jozibadorligini oshirish va unga
investorlarni ko‘proq jalb etish maqsadida barcha talablarga mos kelgan loyiha
egalari turli imtiyozlardan foydalanish imkoniyatiga ega bo‘lgan. Masalan,
O‘zbekiston prezidentining tegishli farmoni bilan zona a'zolariga soliq va bojxona
to‘lovlari bo‘yicha turli imtiyozlar berilgan edi.
Investorlar quyidagi imtiyozlardan foydalanishgan:
 yer solig‘i, daromad solig‘i, yuridik shaxslar mulk solig‘i,
mikrofirmalar va kichik korxonalar uchun yagona soliq to‘lovidan;
 bo‘shab qoladigan mablag‘larni maqsadli yo‘naltirish sharti bilan o‘z
ishlab chiqarish ehtiyojlari uchun olib kiriladigan uskunalar, xomashyo, materiallar
hamda butlovchi qismlarni bojxona to‘lovlaridan (bojxona rasmiylashtiruvi
yig‘imlaridan tashqari);
27

 O‘zbekistonda ishlab chiqarilmaydigan va loyihalarni amalga oshirish
doirasida chetdan keltiriladigan qurilish materiallarini bojxona to‘lovlari
(bojxonada rasmiylashtirish yig‘imlari bundan mustasno) to‘lashdan ozod qilinadi.
Nima o‘zgardi?
2020 yil 1 yanvardan kuchga kirgan yangi tahrirdagi Soliq kodeksining 473-
moddasiga muvofiq, erkin iqtisodiy zonalar ishtirokchilariga faqat mol-mulk
solig‘idan, yer solig‘idan va suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliqdan ozod
qilish tarzida soliq imtiyozlari berilgan.
Shuningdek, Soliq kodeksining 75-moddasida «QQS bo‘yicha imtiyozlar,
shu jumladan, tovarlar O‘zbekiston hududiga olib kirilishida (importida) soliq
solishdan bo‘shagan mablag‘larni aniq maqsadlarga yo‘naltirish sharti bilan
berilishi mumkin emasligi» hamda 266-moddasida barcha soliq to‘lovchilar
«budjetga to‘lanishi lozim bo‘lgan soliq summasini aniqlashda faqat to‘langan
soliq summalarini hisobga olishi» belgilandi.
Natijada erkin iqtisodiy zona ishtirokchilariga prezident farmoni bilan
berilgan bir qancha soliq va bojxona to‘lovlari bo‘yicha imtiyozlardan amalda
foydalanish davlat soliq organlari tomonidan bekor qilindi. Bunga hukumatning
erkin iqtisodiy zonalarni istiqbolsiz loyiha sifatida ko‘rishi sabab bo‘ldi.
Soliq boshqa hujjatlar talabini buzadimi?
«Investitsiyalar va investitsiya faoliyati to‘g‘risida»gi Qonunning 19-
moddasiga muvofiq, «agar O‘zbekiston Respublikasining keyingi qonun hujjatlari
investitsiya qilish shart-sharoitlarini yomonlashtirsa, investitsiya qilish sanasida
amalda bo‘lgan qonun hujjatlari chet el investorlariga nisbatan investitsiya qilish
paytidan e'tiboran o‘n yil mobaynida qo‘llanishi hamda investor o‘zining
investitsiya qilish shart-sharoitlarini yaxshilaydigan yangi qonun hujjatlari
qoidalarini o‘z xohishiga ko‘ra qo‘llash huquqiga ega».
Shuningdek, O‘zbekiston prezidentining 2012 yil 10 apreldagi farmoni 2-
bandida ham «xorijiy investorning pul shaklidagi ulushi 5 million AQSh dollardan
kam bo‘lmagan yangidan tashkil etilayotgan xorijiy investitsiyalar ishtirokidagi
korxonalar davlat ro‘yxatidan o‘tgan sanadan boshlab 10 yil mobaynida soliq
28

qonunchiligida o‘zgarishlar yuz bergan hollarda, yuridik shaxslardan olinadigan
foyda solig‘i, qo‘shimcha qiymat solig‘i, mol-mulk solig‘i, yagona ijtimoiy to‘lov,
yagona soliq to‘lashning mazkur korxonalar davlat ro‘yxatidan o‘tish sanasida
amal qilgan me'yorlari va qoidalarini qo‘llashga haqli» ekani belgilangan.
Bundan tashqari, prezidentining 2017 yil 25 oktyabrdagi qarori 7-bandiga
asosan, «soliq qonunchiligi o‘zgarganda EIZ ishtirokchilari soliqlar va boshqa
majburiy to‘lovlar (aksiz solig‘idan tashqari) bo‘yicha ular ro‘yxatdan o‘tkazilgan
sanadan amal qilgan norma va qoidalarni qo‘llashga haqli».
«Maxsus iqtisodiy zonalar to‘g‘risida»gi O‘zbekiston Respublikasi
Qonunining 42-moddasida «Soliq to‘g‘risidagi qonun hujjatlari o‘zgarganda
maxsus iqtisodiy zonalar ishtirokchilari imtiyozlar amal qilish muddati davomida,
lekin o‘n yildan oshmagan muddat ichida soliqlar, yig‘imlar va boshqa to‘lovlar
to‘lash bo‘yicha ular Maxsus iqtisodiy zona ishtirokchilarining reyestriga kiritilgan
sanada amalda bo‘lgan normalar va qoidalarni qo‘llashga haqli» deb ta'kidlangan.
Mazkur Qonunning 48-moddasida «EIZ hududida mazkur Qonun kuchga
kirgunga qadar EIZ direksiyalari tomonidan ro‘yxatga olingan va investitsiya
loyihalarini amalga oshirayotgan EIZ ishtirokchilari uchun qonun hujjatlarida
nazarda tutilgan imtiyoz va preferensiyalar ular taqdim etilgan muddat o‘tguniga
qadar saqlab qolinishi» belgilangan.
XULOSA
Xulosa qilib aytish mumkinki, EIZda ishlar muvaffaqqiyatli bo`lishi uchun,
eng avvalo, zona maydonida erkin tadbirkorlikka sharoit bo`lishi kerak. Erkin
tadbirkorlik ruhi ustunlik qilishi zarur. Xorijiy investorlar uchun biznes olamida
umumiy «shaffof» bo`lishi va iqtisodiy sub`ektlarning harakatini oldindan aytib
berish imkoni bo`lishi juda muhimdir.
O`zbekiston uchun ko`proq real va iqtisodiy oqlangan yo`l bu kompakt
erkin iqtisodiy zonalarni yaratishdir. Bu Erda nisbatan oz muddatda va qulay
xarajatlar bilan kerakli infratuzilmalarni ta'minlash va imtiyozli bojxona tuzimini
29

kiritish mumkin. Erkin iqtisodiy zonalar uchun joy tanlashda avvalo quyidagi
faktorlarni hisoblay olish kerak, ya'ni xalqaro biznes faolliklarga (imkon qadar) va
savdo sotiq bozorlariga chiqish qulayligi infratuzilmaning asosiy asosiy ob'ektlari
mavjudligi, birinchi navbatda transport, tashkilotining ishonchli moddiy texnik
ta'minoti va hokazo. "Erkin iqtisodiy zonalar to`g`risida"gi O`zbekiston
Respublikasining qonuniga muvofiq mamlakatimizda erkin savdo, erkin eksport —
ishlab chiqarish va texnologik zonalar tashkil etish ko`zda tutilgan. Bu zonalarni
tashkil etishda xorijiy mamlakatlar tajribasini hisobga olish va ularning ijobiy
jihatlaridan samarali foydalanish nazarda tutilgan.
Bugun iqtisodiyotni erkinlashtirish va modernizatsiyalash, shu orqali jahon
standartlariga javob beradigan mahsulot ishlab chiqarishga erishish xorijiy
sarmoyalarni, eng avvalo, to`g`ridan-to`g`ri investitsiyalarni jalb qilish bo`yicha
qulay shart-sharoitlar yaratish har qanday mamlakat uchun eng dolzarb
masalalardan biri hisoblanadi. Bunday vazifalarni amalga oshirishda esa erkin
iqtisodiy zonalar muhim o`rin tutadi. Jahon tajribasidan ma`lumki, erkin iqtisodiy
zonalar innovatsion faoliyatni rivojlantirish, ilg`or texnologiyalarni joriy qilish,
eksport, shuningdek, transport va telekommunikatsiya infratuzilmasini jadal
rivojlantirish, mahalliy mahsulot va xizmatlarning ichki va tashqi bozorlarda
xalqaro sifat, sertifikatlashtirish talablarini joriy etish orqali raqobatdoshligini
oshirish, yangi ish joylarini barpo etish va shu kabi bir qator muhim masalalarni
hal etish imkonini beradi.
Adabiyotlar:
• «Erkin iqtisodiy zonalar to’g’risida»gi O’zbekiston Respublikasi
qonuni 25.04.1996
• Karimov I.A. “Barcha reja va dasturlarimiz vatanimiz taraqqiyoni
yuksaltirish, xalqimiz farovonligini oshirishga xizmat qiladi” //Xalq so’zi, 2011 yil
22 yanvar
• Karimov I.A. Asosiy vazifamiz – Vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz
farovonligini yanada yuksaltirishdir. T.: “O’zbekiston”, 2010.  Kireev A.
30

Mejdunarodnaya ekonomika. V 2-x ch. M.: 2007 g  Krugman P. Mejdunarodnaya
ekonomika. 5-ye izd. SPb.: Piter. 2003g.  Kolesov V.P., Kulakov M.V.
Mejdunarodnaya ekonomika: Uchebnik. - M.: INFRA-M, 2008
• Lomakin V.K. Mirovaya ekonomika: uchebnik dlya studentov vuzov,
obuchayu щ ixsya po ekonomicheskim spesialnostyam i napravleniyam / V.K.
Lomakin. – 3-ye izd., pererab. idop. – M.: YuNITI-DANA, 2007.
• Nazarova G.G., Xalilov X.X., Xanova I.M., Hakimov N.Z.,
Bobojonov B.R. Jahon iqtisodiyoti. T.: MChJ “RAM-S”, 2007 y
• Nazarova G.G., Xaydarov N.X., Akbarov M.T. Xalqaro iqtisodiy
munosabatlar. T.: MChJ “RAM-S”, 2007 y  Spiridonov I.A. Mirovaya ekonomika:
Ucheb. Posobie. – M.: RIOR, 2007
• Figurnova, N. P. Mejdunarodnaya ekonomika: ucheb. posobie / N.P.
Figurnova. — Moskva: Izdatelstvo «Omega-L», 2007
• Shodiyev R.X. Jahon iqtisodiyoti. T.: G’ofur G’ulom, 2005

31

Iqtisodiy erkin zonalarni rivojlantirishda soliq instrumentlaridan samarali foydalanish

Sotib olish