Информация о документе

Цена 10000UZS
Размер 718.6KB
Покупки 14
Дата загрузки 19 Февраль 2024
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет Экономика

Продавец

kamron boysaidov

Дата регистрации 19 Февраль 2024

14 Продаж

Iqtisodiy inqirozlarning kelib chiqish sabablari

Купить
1 REJA KIRISH ……………………………………………………………. 3 1. Iqtisodiy inqirozlarning kelib chiqish…………………………... 6 2. Iqtisodiy inqirozlarning kelib chiqish sabablari va namoyon bo’lish xususiyatlari……………………………………………… 17 3. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi va uning oqibatlari………... 29 4. O’zbekistonda 2009-2012-yillarga mo’ljallangan Inqirozga qarshi choralar dasturining amalga oshirilishi………………… 40 Xulosalar…………………………………………………………... 51 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati……………………………... 55 2 KIRISH. Kurs ishining dolzarbligi. Iqtisodiy inqiroz, uning namoyon bo’lishi, ishlab chiqarishning mutloq pasayishi, ishlab chiqarish hajmining yetarli darajada sarflanmasligi, ishsizlikning o’sishi va pul-kredit tizimidagi huquqbuzarliklar, tovarlar va xizmatlarga talab va taklif o’rtasidagi muvozanat iqtisodiyotni rivojlanishida buzilishidir. Pul va moliya sohalari, real yalpi ichki mahsulotning pasayishi, ommaviy bankrotliklar, aholi turmush darajasining pasayishi va boshqalar. Uning asosiy turlari ishlab chiqarishning kamayishi, ishlab chiqarish inqirozi va moliyaviy inqiroz. Iqtisodiy inqirozlarning yuzaga kelishiga sabab bo’ladigan noiqtisodiy omillar (tabiiy ofatlar, siyosiy harakatlar) ham mavjud bo’lib, ularning ta’sirida normal ishlab chiqarish iqtisodiy rivojlanishining buzilishi bilan bog’liq. XXI asr boshlarida jahon iqtisodiyotida globallashuv, har xil keskin davriy tebranishlar va pasayishlarning kuchayganligi uchun jahon bozoridagi yalpi talabning pasayishi, davlatlarning tashqi qarzlarining oshib borishi, turli xildagi iqtisodiy sanksiyalarning ko’payishi kuzatilmoqda. Shu jumladan, 2019-yilgi Jahon banki ma’lumotlariga qaraydigan bo’lsak, YaIMning o’sishi AQSHda 2.5% dan 1.5% ga, Yevropa Ittifoqi davlatlarida 1.2%dan 1.1% ga va Xitoyda 6.2% dan 6.1% ga, xalqaro savdoning o’sishi esa 2.6% dan 1.5%gacha pasaygan. Jahon iqtisodiyotida o’zaro qarzdorlik 250trln. AQSH dollariga yaqinlashib, jahon YaIMdan ikki martaga oshib ketgan. 1 Jahonda inqirozga qarshi bir qator dasturlar amalga oshirilmoqda, jumladan, importni kamaytirgan holda eksportni qo’llab-quvvatlash hamda rivojlantirish, ichki talabni rag’batlantirish, investitsion jarayonlarni shakllantirish va faollarshtirishni o’z ichiga qamrab olgan. Inqirozga qarshi choralar dasturiga muvofiq mahalliy davlat hokimiyati organlari korxonalarni modernizatsiya qilish, texnik va texnologik qayta jihozlash, 1 Стало ясно, когда разразится новый мировой финансовый кризис – РИА Новости, 10.10.2019. https://ria.ru/20191010/1559590625.html 3 mahsulot tannarxini kamaytirish yo‘li bilan korxonalar raqobatbardoshligini ta’minlash negizida ularni har taraflama qo‘llab-quvvatlash, energiyani tejashning samarali tizimini joriy etish, import o‘rnini bosadigan tovarlarni, materiallar va xomashyoni mahalliylashtirish, shuningdek ichki talab-ehtiyojni rag‘batlantirish uchun omillar yaratish masalalariga alohida e’tibor bermoqdalar . 2 Mamlakatimizda inqirozlarni oldini olish, uni analiz va diagnoztika qilish, tarkibiy o’zgarishlarni chuqurlashtirish, inqirozdan chiqib, barqaror iqtisodiy o’sishni ta’minlash masalalariga 2017-2021 yillariga ishlab chiqilgan Xarakatlar strategiyasida ham katta e’tibor berilgan edi. 3 Kurs ishi mavzusi mavzusining o’rganilganlik darajasi. Iqtisodiy tsikllar, inqirozlar, ularning kelib chiqish sabablari, oqibatlari va ularga qarshi kurashishning ayrim amaliy jihatlari uzoq xorijlik iqtisodchi olimlar, jumladan J.M.Keyns 4 , G.Xaberler, F.A.Xayek, J.Xiks, A.V.Fillips, R.E.Lukas, F.Kidland, S.Morris, G.Soros, D.Drago, S.Asimokopoulos, R.Gallo, R.Islam, P.Xeibert, T.Peltonen, J.Kim, Y.Schuler va boshqalarning ilmiy ishlarida tadqiq etilgan. Inqirozlarning ta’sirini kamaytirish yo`llari va ularning salbiy oqibatlarini bartaraf etishning xususiyatlari MDH mamlakatlari olimlari A.Buzgalin, A.Kolganov, L.Grigoriyev, M.Salixov, M.Ershov, V.A.Kashin, M.Z.Bor, N.Jo`raliyeva va boshqalarning ilmiy tadqiqotlaridan muayyan darajada o’rganilgan. Mamlakatimiz iqtisodchi olimlari SH.SH.SHodmonov, E.A.Xoshimov, A.V.Vahabov, N.X.Jumayev 5 , M.B.Sultonboyeva, S.A.Berjanov, S.A.Abdullayev, S.X.Komilovlar tomonidan jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, uning kelib chiqish sabablari, o`ziga xos xususiyatlari, iqtisodiyotga ta’sirini yumshatish yo`llari va shu kabi qator muammolar bo’yicha tadqiqotlar olib brogan. 2 Ўзбекистон Республикаси Президентининг Фарм 7. Jabborov Kamoliddin Yo’ldoshevich. Iqtisodiy inqirozlar va ularga qarshi dasturlar samaradorligini oshirish yo’llari. Dissertatsiya.они, 28.01.2022 йилдаги ПФ-60-сон. 3 O ’ zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017- yil 7- fevraldagi PF -4974- sonli “2017-2021- yillarda O ’ zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo ’ nalishi bo ’ yicha Xarakatar Strategiyasi to ’ g ’ risoda ” gi farmoni , www . lex . uz 4 Keynes J.M. The theory of employment, interest and money. New York: Harcourt, 1936. P. 403 5 Вахабов А . В ., Жумаев Н . Х ., Хошимов Э . А .. Жаҳон молиявий - иқтисодий инқирози : сабаблари , хусусиятлари ва иқтисодиётга таъсирини юмшатиш йўллари . - Т .: “ Академнашр ”, 2009, - Б .141.; 4 Kurs ishining maqsadi. Iqtisodiy inqirozlarni kelib chiqish sabablari, xususiyatlari va iqtisodiyotga ta’sirini yumshatish yo’llarini aniqlash, shu bo’yicha ilmiy-uslubiy va amaliy tavsiyalarni ishlab chiqishdan iboratdir. Kurs ishining vazifalari. Qo’yilgan maqsadlardan kelib chiqqan holda kurs ishida qo’yilgan vazifalar belgilab olingan va tahlil qilingan: - iqtisodiy inqiroz, uning mohiyati va turlarini aniqlash; - iqtisodiy inqirozlarni kelib chiqish sabablari, namoyon bo’lish shakllari va ta’sir oqibatlarini o’rganish va tahlil qilish; - jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozining O’zbekistonga ta’siri, uning oqibatlarini o’rganish, tahlil qilish va ularni bartaraf etish bo’yicha amaliy takliflar berish; - 2009-2012 yillarda O’zbekistonda inqirozga qarshi amalga oshirilgan chora- tadbirlar, dasturlarni tahlil qilish; - iqtisodiy inqirozlarga qarshi dasturlarni tahlil qilish va ularni mamlakatimizda foydalanish imkoniyatlarini aniqlash; - jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozining oldini olish, uning ta’sir oqibatlarini bartaraf etishda ilmiy-uslubiy va amaliy takliflarni ishlab chiqish. Kurs ishining obyekti sifatida milliy iqtisodiyotda inqirozga qarshi dasturlarni shakllantirish va amalga oshirish tizimi tanlangan. Kurs ishining predmeti bo’lib inqirozga qarshi dasturlarni ishlab chiqish va amalga oshirish jarayonlarida yuzaga keladigan iqtisodiy munosabatlar majmuyi xisoblanadi. Kurs ishining tuzilishi va tarkibi. Kurs ishi tarkibi kirish, 4ta savol, xulosa va fodalanilgan adabiyotlar ro’yxatida iborat. Unda 5 ta rasm va 6 ta jadval dan foydalanildi. Kurs ishining hajmi 57 sahifani tashkil etadi. 5 1.Iqtisodiy inqirozlarning mohiyati va turlari. Ma’lumki, zamonaviy jamiyat barqaror iqtisodiy o’sish bilan ta’minlanishi mumkin bo’lgan turmush darajasi va turmush darajasi va turmush darajasi va turmush darajasi va turmush sharoitlarini doimiy ravishda yaxshilashga intiladi. Biroq, kuzatuvlar shuni ko’rsatadiki, uzoq muddatli iqtisodiy o’sish bir xil emas, balki doimiy ravishda davrlar bilan uzilib turadi va bu iqtisodiy beqarorlik va hatto inqirozlar deb ham yuritiladi. Iqtisodiy tsiklning dastlabki va asosiy fazasi inqiroz hisoblanadi. Shunga ko’ra ushbu fazaning mazmuni va uning turlarini ko’rib chiqish maqsadga muvofiq bo’ladi. Iqtisodiy inqiroz tushunchasining tarixiga qaraydigan bo’lsak, u juda ko’p daraja va talqinlarga ega. “Inqiroz” iborasi yunoncha “inqiroz” so’zidan olingan bo’lib, “hukm, har qanday masala bo’yicha qaror yoki shubhali vaziyatda” degan ma’noni anglatadi. Shuningdek, u “chiqish, nizoni hal qilish (masalan, harbiy)” degan ma’noni anglatishi mumkin. Ammo bu so’zning zamonaviy ma’nosi ko’pincha Gippokrat va shifokorlar tomonidan qo’llaniladi: va inqiroz kasallik rivojlanishining hal qiluvchi bosqichini anglatadi. Shu ma’noda, kasallik kuchayganda yoki boshqa kasalliklar o’tganda yoki hatto o’lim bilan tugaganda “inqiroz” haqida gapiramiz. Masalan, lakonik formulalar Kosellesk tomonidan berilgan: inqiroz bu “o’lim yoki hayotning yechimi bo’lgan zo’rg’a o’lchanadigan nuqtasi”. XVII-XVIII asrlarda inqiroz tushunchasi jamiyatda sodir bo’layotgan harbiy, siyosiy inqiroz ka’bi jarayonlarga nisbatan qo’llanila boshlandi, tibbiyotda olingan inqirozning deyarli o’zgarmagan ma’nosidan foydalanildi. Nihoyat, XIX asrda ma’no iqtisodiyotga o’tdi. “Klassik” iqtisodiy tushuncha o’sha paytda shakllangan inqiroz kapitalistik iqtisodiy tizimda tebranishlar va salbiy hodisalar, to’siqlar bilan tavsiflangan istalmagan va dramatic bosqichni anglatadi. Shu ma’noda, inqiroz tushunchasi uzoq vaqtdan beri iqtisodiy rivojlanishda kon’yunktura nazariyalari sxemasida mustaxkam o’rin egallab kelgan. Shunday qilib, Spithoffning tsiklik sxemasi bosqichlarini o’z ichiga oladi: turg’unlik – 6 birinchi ko’tarilish – ikkinchi ko’tarilish – eng yuqori daraja - kapital yetishmasligi – inqiroz. Ammo bu ta’rifda iqtisodiyotning rivojlanishi va ishlashining turli xil sxemalari va bosqichlari hisobga olinmaydi. Shuning uchun inqirozning “klassik” ta’rifi “iqtisodiy inqiroz” ning yanada noaniq tushunchasi bilan almashtirildi. Mechlapning so’zlariga ko’ra, agar biz “iqtisodiy munosabatlarning istalmagan holati, aholining katta qatlamlari va iqtisodiyotning ishlab chiqarish tarmoqlarining toqat qilib bo’lmaydigan tanqidiy holati mavjud bo’lsa” iqtisodiy inqiroz haqida gapiramiz. Sombart iqtisodiy inqirozni “iqtisodiy hayot, haqiqat uchun katta tahdid bo’lgan iqtisodiy salbiy hodisa” deb ta’riflaydi. Viner va Kaan inqiroz alomatlari haqida ma’lumot berishgan va 12 ta belgi yordamida inqiroz tushunchasini to’liq tavsiflay olishdi: “Inqirozlar: bu ko’pincha rivojlanayotgan voqealar va harakatlar ketma-ketligida burilish nuqtasi; ular ko’pincha harakatning dolzarbligi yoki dolzarbligi katta ahamiyatga ega bo’lgan vaziyatni shakllantiradi ; ular maqsad va qadriyatlarga tahdid soladi ; natijalar ishtirok etayotgan aktyorlarning kelajagi uchun dahshatli; ular muvaffaqiyatga erishish uchun yangi sharoitlar yaratadigan voqealardan iborat; ular vaziyatni baholashda va inqirozdan chiqish uchun zarur alternativlarni ishlab chiqarishda noaniqlik kiritadilar ; ular voqealar ustidan nazoratni kamaytiradi va ularning ta’siri ; ular kamayadi, reaktsiya vaqtlari minimal darajaga tushib, ishtirokchilarda stress va qo’rquvni keltirib chiqaradi ; ishtirokchilar uchun vaqt yetishmasligi keltirib chiqaradi ; ular ishtirokchilar uchun mavjud bo’lgan ma’lumotlar odatda yetarli emas ; ular ishtirokchilar uchun vaqt yetishmasligini keltirib chiqaradi ; ular ishtirokchilar o’rtasidagi munosabatlarni o’zgartiradilar ; ular keskinlikni kuchaytiradi, ayniqsa siyosiy inqirozlarda, bu millatga ta’sir qiladi”. Ushbu keltirilgan belgilar inqirozni to’liq tavsiflash uchun yetarli. Iqtisodiy inqirozlar davrida kapitalistik iqtisodiyotning rivojlanishida buzilagan takror ishlab chiqarishning asosiy nisbatlarini zo’ravonlik bilan tiklash mavjud. Iqtisodiy inqirozlar ishlab chiqarishning asosiy nisbatlarini zo’ravonlik bilan tiklash mavjud. Iqtisodiy inqirozlar ishlab chiqarishning muttasil pasayishi, kapital qo’yilmalarning qisqarishi, ishsizlikning ko’payishi, firmalarning 7 bankrotligi sonini ko’payishi, aksiyalar bahosini pasayishi va boshqa iqtisodiy shoklarda namoyon bo’ladi. 1-rasm. Iqtisodiy tsiklning fazalari. 6 Inqiroz bir tsiklni nihoyasiga yetkazib, yana muqarrar ravishda inqiroz bilan tugaydigan yangisining boshlanishiga asos soladi; inqiroz vaziyatida asosiy kapitalning ortiqcha jamg’arilishi uning funksional shakllarida namoyon bo’ladi. Inqiroz fazasida ishlab chiqarish va bandlik qisqaradi, ammo narxlar pasayish tamoyiliga berilmaydi. Bu fazaning quyi nuqtasida ishlab chiqarish va bandlik o’zining eng past darajasiga tushib ketishi orqali tavsiflanadi. Shunga ko’ra iqtisodiy inqiroz deb ishlab chiqarish va ximat ko’rsatish hajmining keskin tushib ketishiga, tovar va xizmatlarga bo’lgan talab va taklif o’rtasidagi muvozanatning buzilish holatiga aytiladi. Bu iqtisodiyotning shunday holatiki, mamlakat yalpi ichki mahsulotining mutloq hajmi kamida ikki chorak mobaynida ketma-ket qisqaradi. Iqtisodiy inqiroz bozor iqtisodiyotiga xos hodisa bo’lib, ma’lum davriylik bilan takrorlanib turadi. Iqtisodiyot nazariyasida iqtisodiy inqiroz deganda, mamlakat iqtisodiy holatining birdaniga yomonlashuvi tushunilib, u 6 Egamberdiyev F.T., Abdullayev S.A., Mambetjanov K.K., Iqtisodiyot nazariyasi. – T.: Tafakkur nashriyoti 2021. B.272 8 ishlab chiqarish aloqalarining buzilishi, korxonalarning bankrotligi, yoppa ishsizlik, milliy valyutaning devalvatsiyalanishi, kapitalning qochishi, aholi turmush tarzining pasayishi kabilarda namoyon bo’ladi. Shuningdek, iqtisodiy inqirozlar jamiyat uchun katta iqtisodiy yo’qotishlarga olib keladi, chunki bu davrda ishlab chiqarish apparatlarining katta qismi bo’sh qoladi, yuz minglab va hatto millionlab ishchilar ishsiz qoladilar. Iqtisodiy inqirozning boshlanish vaqti, chuqurligi va davomiyligi, avvalambor, iqtisodiy o’sish davrida takror islab chiqarishning asosiy nisbatlarning buzilishi bilan bog’liq. Ammo, bundan tashqari, inqirozlar o’z-o’zini ishlab chiqarishga qodir, chunki ular davomida ishchilarning sotib olish qobiliyati odatda pasayadi (ishsizlikning ko’payishi va ish vaqtining qisqarishi tufayli), bu tovarlarni sotish sharoitlarini yanada murakkablashtiradi va kapital to’plash va iste’mol qilish o’rtasidagi vaqtinchalik muvozanatni tiklashga to’sqinlik qiladi. Shunday qilib, iqtisodiy inqirozlar o’z ichiga davlatning pul-kredit, moliya, byudjet va iqtisodiy sohalarini, shu bilan birgalikga korxonalarning ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish sohasi, pirovard natijalari va to’lovlarga qobillik darajalaridagi tushkunliklarni olib davlat va korxona iqtisodiyotini orqaga ketishi uni rivojlanishiga to’sqinlik qiluvchi omillarni paydo bo’lishi tushuniladi. Iqtisodiy inqirozlar foiz stavkasining ko’tarilishi, iste’mol tovarlarini kamayishi va narxlarining ko’tarilishi, moddiy resurslarni taqchilligi, ishlab chiqarish darajasini pasayishi, retsessiya, disproporsiya va boshqa umumiqtisodiy ko’rsatkichlarni pasayishi oqibatlarini paydo bo’lishi bilan tushuniladi. U iqtisodiyotning bosh muammosi “Resurslarning taqchilligi va ehtiyojlarning cheksizligi” sharoitida yuzaga keladi. Chunki, resurslarning taqchilligi sharoitida faoliyat olib borayotgan davlat va uning subyektlari doimiy ravishda turli umumjamiyat muammolariga ta to’siqlariga duch keladi. Mazkur muammolarga duch kelishning o’zi inqiroz. Undan chiqib keta bilmaslik esa, inqiroz muddatini uzaytiradi. 9 1-jadval. Tsikllarning asosiy turlari. 7 Tsikl turlari Tsiklning davomiyligi Asosiy xususiyatlari Kitchin tsikli 2-4 yil Zahiralar miqdori→ YAMM, inflatsiya, bandlikning tebranishi, tijorat tsikllari. Julgar tsikli 7-12 yil Investitsion tsikl → YAMM , inflatsiya va bandlikning tebranishi Kuznets tsikli 16-25 yil Daromad → immigratsiya → uy-joy qurilishi → yalpi talab → daromad Kondratev tsikli 40-60 yil Texnika taraqqiyoti, tarkibiy o’zgarishlar Forrester tsikli 200 yil Energiya va materiallar Toffler tsikli 1000-2000 yil Sivilizatsiyalarning rivojlanishi Inqiroz jarayonining turli bosqichlarga zaruriy taqsimlanishi, avvalo, inqirozga ta’sir qilish, inqirozning oldini olish va uni bartaraf etish choralarini qo’llash nuqtasi va vaqtini aniqlash bilan bog’liq. Kristek inqiroz jarayoni bosqichlarini imkoniyatlar, inqirozlan chiqish salohiyati va bu haqda erta ogohlantirish jihatidan tavsiflaydi. Kristekka ko’ra inqiroz jarayonining individual bosqichlarini quyidagicha ta’riflash mumkin: 1-bosqich. Yuzaga kelishi mumkin bo’lgan inqiroz. Jarayon sifatida korxona inqirozi o’zining boshlanishini potentsial bosqichida topadi, ya’ni korxonaning mumkin bo’lgan, ammo hali bo’lmagan inqirozi. Va inqirozning ishonchli alomatlari yo’qligi sababli, korxonaning bu holati kvaziyal sifatida tavsiflanadi, ya’ni, deyarli korxona doimiy joylashgan davlatga o’xshaydi va bu korxonada inqiroz paydo bo’lishi uchun vaqt ajratadi. 7 Egamberdiyev F.T., Abdulayev S.A., Mambetjanov K.K., Iqtisodiyot nazariyasi, - T.: Tafakkur nashriyoti, 2009, B.271 10 2-bosqich. Yashirin inqiroz. Inqiroz jarayonining ushbu bosqichi yashirin, allaqachon mavjud bo’lgan yoki katta ehtimollik bilan yaqinda boshlanadigan inqiroz bilan tavsiflanadi, uning oqibatlari korxona uchun mavjud bo’lgan standart vositalar bilan belgilanmaydi. Ammo, erta tan olishning maxsus usullaridan foydalanish ushbu bosqichda profilaktika choralari yordamida yashirin inqirozga faol ta’sir o’tkazishga imkon beradi. Umuman olganda, ushbu bosqichda korxonaning inqirozdan chiqish salohiyati odatda to’liq ishlatilmaydi. Bu yerda asosiy e’tibor erta ogohlantirish, tanib olish tizimlarini qo’llashga qaratilgan. 3-bosqich. O’tkir bartaraf etiladigan inqiroz. Ushbu bosqichda korxona inqirozning salbiy ta’sirini his qila boshlaydi. Shu bilan birga, korxonaga qarshi qaratilgan vayron qiluvchi ta’sirlarning intensivligi oshib bormoqda, bu keskin tanqislik, vaqt bosimi, qarorlar qabul qilishning dolzarbligini keltirib chiqaradi. Keyinchalik pasayish bilan muqobil variantlar mavjud vaqt tugaganligi sababli muammolarga samarali yechim topishga talablar ( inqirozdan chiqish omillari ) ortib bormoqda. Ushbu bosqichda inqirozni bartaraf etish uchun mavjud zahiralar to’liq tugadi. Ushbu bosqichda hali ham o’tkir inqirozni bartaraf etish (jilovlash) imkoniyati mavjud, chunki inqirozni yengish uchun mavjud imkoniyatlar inqirozni yengish uchun yetarli. Inqirozni bartaraf etish bo’yicha talablar eng yuqori darajaga ko’tarilmoqda va inqirozdan chiqish choralari vaziyatni qisqa vaqt ichida yaxshilashga ta’sirini korsatishi kerak. 4-bosqich. Keskin, muqarrar inqiroz. Agar o’tkir inqirozni jilovlashning iloji bo’lmasa, u holda korxona inqiroz jarayoni rivojlanishining so’nggi bosqichiga kiradi, bu esa korxonani tugatish bilan yakunlanadi. Ushbu bosqichda inqirozdan chiqish talablari mavjud imkoniyatlardan sezilarli darajada oshib ketadi. Inqiroz jarayonini yengib o’tish, ayniqsa, vaqtning o’ta kuchli bosimi va korxonaga qarshi qaratilgan buzg’unchi ta’sirlarning kuchayib borishi tufayli, ayniqsa, chora- tadbirlar, harakatlar yo’qligi yoki muvaffaqiyatsiz tugashi bilan mumkin emas. Iqtisodiy inqirozlarni tushunishning boshlang’ich kategoriyasi iqtisodiy tsikl tushunchasidir. Iqtisodiy tsiklni ikkita sifat jihatdan bir xil holat o’rtasidagi vaqt 11 oralig’i sifatida aniqlash mumkin. Bular iqtisodiy muhit hamda iqtisodiy tebranishlar. Iqtisodiy tebranishlar iqtisodiyotning eng muhim ko’rsatkichlari – ishlab chiqarish hajmi, narx darajasi, bandlike va boshqalarning barqaror holatidan chetga chiqishni ifodalaydi. Biznes tsikllari to’rt bosqichdan iborat: -inqiroz bosqichi; -qaror qabul qilish bosqichi (depressiya); -tiklanish bosqichi; - inqiroz bosqichi; Inqiroz bosqichi. Sanoat tovarlarini sotish qiyinchilik bilan amalga oshirila boshlaydi va tovarlarning sezilarli qismi umuman sotilmaydi. Tovarlarning bozor narxlari pasayadi, firmalarning foyda massasi va darajasi pasayib boradi, ishsizlik sezilarli darajada oshib ketadi, mamlakat fuqarolarining turmush darajasi pasayadi, yalpi ishlab chiqarish, milliy mahsulot keskin tushib ketadi, ishlab chiqarish quvvatlarining surunkali ishdan chiqishi boshlanadi (taxminan 60-70% gacha). Va nihoyat, iqtisodiy inqiroz eng past darajaga yetib boradi, bunda yalpi milliy mahsulot ishlab chiqarish hajmi va bozor narxlari kamaymaydi va ishsizlik ko’paymaydi. Turg’unlik (retsessiya) ishab chiqarish to’xtatilganda boshlanadi. Xo’jalik tizimida muvozanatning buzilishiga ko’ra inqirozlarni umumiy hamda ayrim sohalarda yuz beradigan inqirozlarga bo’lish mumkin. Umumiy inqirozlar butun milliy xo’jalikni qamrab olsa, ikkinchisi qisman, ya’ni ayrim sohalar yoki tarmoqlardagi tanglik sifatida ro’y beradi. Ayrim sohalardagi inqirozlar orasida moliyaviy inqiroz muhim o’rin tutib, u o’z ichiga pul-kredit sohasidagi inqiroz, valyuta inqirozi, birja inqirozi va boshqalarni oldi. Hozirgi vaqtda AQSH va Yevropaning aksariyat mamlakatlarida ro’y berayotgan inqiroz ham dastlab moliya sohasida boshlanib, keyinchalik ishlab chiqarish sohasiga ham tutashib ketdi. Shunday qilib, moliyaviy inqiroz – davlat moliyasini chuqur buzilishidir. U o’zini doimiy byudjet kamomadida namoyon qiladi (davlat xarajatlari uning 12 daromadlaridan sezilarli darajada oshib ketganda). Moliyaviy inqirozning haddan tahqari namoyon bo’lishi – bu davlatning tashqi kreditlar bo’yicha to’lovga qodirligi. Masalan, 1929 - 1933 – yillardagi jahon iqtisodiy inqirozi paytida Buyuk Britaniya, Fransiya, Germaniya, Italiya chet el kreditlari bo’yicha to’lovlarni to’xtatdilar. Va AQSH 1931 – yilda tashqi qarzlar bo’yicha barcha to’lovlarni bir yilga qoldirdi. Pul kredit sohasidagi inqiroz. Mamlakatda pul-kredit tizimining tang ahvolga tushishi bo’lib, bunda tijorat va bank krediti qisqaradi. Aktsiya va obligatsiyalarning kursi, bank foizi tushib ketishi natijasida banklar sinib, yalpi holda bankrotlikka uchraydilar. Valyuta inqirozi. Alohida mamlakatlar valyutasining qadrsizlanishida xorijiy “qattiq” valyutalarning yetishmasligi, banklardagi valyuta zaxiralarining tugashi, valyuta kurslarining pasayishi ifodalanadi. Qimmatli qog’ozlar bozori inqirozi. Qimmatli qog’ozlar narxining keskin pasayishi, ularning emissiyasining sezilarli pasayishi, fond birjasi faoliyatidagi chuqur tanazzul. Konvergent inqirozlar alohida holda, e’tiborni jalb qilmasdan mavjud bo’lishi mumkin, y’ni bu holda ularning iqtisodiyotda mavjudligi makroiqtisodiy ko’rsatkichlarga sezilarli ta’sir ko’rsatmasdan alohida quyi tizimlar sifatining pasayishi bilan ifodalanadi. Birja inqirozi. Bu tanglik fond birjalari foliyatidagi chuqur tushkunlikda ifodalanadi. Sohaviy inqirozlar. Sanoatning bir tarmog’i, xalq xo’jaligida ishlab chiqarishning qisqarishi va iqtisodiy faoliyatning qisqarishi bilan tavsiflanadi. Bunday inqirozlar tarixi eng to’liq ko’mir, po’lat, to’qimachilik, kemasozlik sanoatida kuzatilgan. Strukturaviy inqiroz. Ishlab chiqarish tarmoqlari o’rtasidagi normal munosabatlarining buzilishi (bir tarmoqning boshqalarga zarar etkazishi uchun bir tomonlama rivojlanishi, ishlab chiqarishning ayrim turlarida vaziyatning 13 yomonlashishi) natijasida kelib chiqadi. Masalan,70 – yillarning o’rtalarida G’arb davlatlarini xom-ashyo va energiya resurslari bilan ta’minlashda katta qiyinchiliklar yuzaga keldi. Ekologik inqiroz. Atrof-muhitni eng avvalo inson sog’lig’ini yo’qotish, umrini qisqartirishga olib keladigan darajada vaziyatni vujudga kelishida ifodalanadi. U sanoatning shiddatli tarzda o’sishga yo’l qo’ymaydi. Tarmoqlar inqirozi. Bu miliy xo’jalikning biron-bir tarmog’ini qamrab, ishlab chiqarishning tarkibiy o’zgarishi yoki normal xo’jalik aloqalarining buzilishi tufayli yuz beradi. Mavsumiy inqirozlar iqtisodiy faoliyatning qabul qilingan ritmini buzadigan mos iqlim omillari ta’siridan kelib chiqadi. Xususan, bahor boshlanishining kechikishi inqirozni keltirib chiqarishi mumkin, kommunal xizmatlar yoqilg’I etishmasligi tufayli. Tarkibiy inqirozlar. Iqtisodiyotdagi inqirozlardan bir ko’rinishi yoki uning bir turi tarkibiy inqirozlardir. Bu inqirozlarni ishlab chiqarishning ayrim sohalari bilan tarmoqlar rivojlanishi o’rtasidagi chuqur nomutanosibliklar keltirib chiqaradi. Tarkibiy inqirozlar bilan iqtisodiy tebranishlar vas hu jumladan iqtisodiy faollikning mavsumiy tebranishlari ham mavjud bo’ladi. Masalan, bayramlar arafasidagi xarid qilish, iste’mol tovarlarining faollik sur’atida, asosan chakana savdoda sezilarli har yillik tebranishlarga olib keladi. Qishloq xo’jaligi, avtomobil sanoati, qurilish ham qandaydir darajada mavsumiy tebranishlarga duchor bo’ladi. Iqtisodiy faollik iqtisodiyotdagi uzoq muddatli tamoyillarga, ya’ni uzoq muddatli davr, masalan, 25, 50 yoki 100 yil davomida iqtisodiy faollikning ortishi yoki pasayishiga bog’liq. Bu yerda shuni ta’kidlash lozimki, ayrim mamlakatlarda (masalan AQSH) uzoq muddatli tamoyil sezilarli iqtisodiy o’sish bilan tavsiflansa, boshqalari uchun iqtisodiy o’sishning sekinlashuvi xos. Iqtisodiy faollikning tebranishni tushuntiruvchi ko’plab qarashlar mavjud bo’lishiga qaramasdan, ko’pchilik iqtisodchilar ishlab chiqarish va bandlike 14 darajasini bevosita aniqlovchi omil umumiy yoki yalpi sarflar darajasi hisoblanadi, deb tasdiqlaydi. Agrar inqiroz. Qishloq xo’jaligidagi iqtisodiy inqirozlar agrar inqirozlar deb ataladi. Agrar inqirozlar quyidagi shakllarda namoyon bo’ladi: 1) qishloq xo’jalik mahsulotlarining nisbiy ortiqcha ishlab chiqarilishi, uning sotilmay qolgan juda katta zaxiralarining to’planishi; 2) narxlarning pasayishi, daromadlar va foydalarning kamayishi; 3) fermerlarning ommaviy ravishda xonavayron bo’lishi, ular qarzlarining ortishi; 4) qishloq aholisi o’rtasida ishsizlarning ko’payishi; Qishloq xo’jaligida takror ishlab chiqarish o’ziga xos xususiyatlarga ega bo’lganligi sababli, agrar inqirozlar o’ziga xos tavsif kasb etadi. Agrar inqirozlar sanoat tsikllariga qaraganda odatda ancha uzoq vaqt cho’zilib boradi. Birinchi agrar inqiroz XIX asrning 70-yillarida boshlanib, har xil shakllarda 90-yillar o’rtasigacha davom etgan edi. Agrar inqiroz tsiklli tavsifga ega bo’lmaydi. Qishloq xo’jalik mahsulotlarini ortiqcha ishlab chiqarish absolyut tavsifga emas, balki nisbiy tavsifga ega. Chunki inqiroz ro’y bergan bergan mamlakatlarda million-million kishilar doimiy suratda ochlikda yashaydi. Iqtisodiyotda muvozanatning buzilishi muntazam yoki aksincha tarzda yuz berishiga ko’ra davriy, oraliq, nomuntazam inqirozlarga ajratish mumkin. Davriy inqirozlar ma’lum vaqt mobaynida takrorlanib turadi; Oraliq inqirozlar to’liq tsikl bo’yicha yuz bermaydi, tsiklning biron-bir fazasida to’xtatiladi. Ular nisbatan uncha chuqur bo’lmay, qisqa muddat davom etadi; Nomuntazam inqirozlar biron-bir alohida sabablarga ko’ra yuz beradi. Masalan, tabiiy ofat, sel, to’fon, qurg’oqchilik tufayli iqtisodiyot tang ahvolga tushib qolishi mumkin. Takror ishlab chiqarish nisbatlarning buzilishi tavsifiga ko’ra inqirozlar ikkiga: ortiqcha ishlab chiqarish va taqchil ishlab chiqarish inqirozlariga bo’linadi. 15 Tovarlarni ortiqcha ishlab chiqarish inqirozi turli naf keltiradigan ne’matlarni ko’p ishlab chiqarish, lekn ularni to’la sota olmaslikka namoyon bo’ladi. Taqchil ishlab chiqarish inqirozi davrida muvozanat buzilib, yetishmovchilik natijasida tang ahvol kelib chiqadi. Shunday qilib, iqtisodiyotning tang ahvolga tushishiga faqat ortiqcha ishlab chiqarish emas, balki taqchil ishlab chiqarish ham sabab bo’ladi. Shuningdek, iqtisodiy inqirozlarning yana bir ko’rinishi bu – doimiy inqirozlardir. Doimiy inqirozlar ma’lum bir naqsh bilan takrorkanadi va yangi tsiklni keltirib chiqaradi. Bu davrda iqtisodiyot ketma-ket to’rt bosqichdab o’tadi va keying inqiroz uchun asos tayyorlaydi. Ular iqtisodiyotning barcha jabhalarini qamrab olganligi, katta chuqurlik va davomiylikka erishishi bilan ajralib turadi. Doimiy inqirozlarga quyidagilar kiradi: 1)Tovarlarni ortiqcha ishlab chiqarish inqirozi – mahsulotning ortiqcha birliklarining chiqishi va buning natijasida unga bo’lgan talabning kamayishi, ba’zan esa butunlay yo’qolishi; 2)Kam ishlab chiqarish inqirozi – ularga talab katta bo’lgan sharoitda tovarlarning keskin tanqisligi. Darvoqe, bunda ayni damda yetishmayotgan mahsulot ishlab chiqaruvchi korxonalar bir vaqtning o’zida ular uchun narxlarni oshirish to’g’risida kelishib olishlari mumkin, bu esa qonunga xilof harakat hisoblanadi; 3)Yo’qotish inqirozi – iste’molchi talabni boshqa turdagi mahsulotga o’tkazish. Bunday inqiroz halokatli bo’lishi mumkin, shuning uchun ishlab chiqarish sur’atlarini cheklash yoki yangi texnologiyalar va innovatsion tuzilmalarni joriy etish kerak; 4)Obro’ - e’tibor inqirozi – kompaniya (korxona, tashkilot) ning jamiyatdagi obro’sining pasayishi. Bu juda xavfli inqiroz turi, chunki u bir necha sabablarga ko’ra faoliyatda to’liq tanazzulga olib kelishi mumkin: past sifatli mahsulotlarni chiqarish, masalan, firibgarlikni aniqlash, raqobaatchilar tomonidan soxta xarakterdagi harakatlar, qoidabuzarlik bitimlar shartlari va boshqalar; 16 5)Bankrotlik inqirozi – tizimning ishlamay qolishi, korxona, firmalarning mablag’I yetishmasligidan o’z majburiyatlari bo’yicha qarzlarini to’lashga qurbi yetishmasligi. Bunda qarzdorning majburiyatlari mol-mulkidan oshib ketganligi sababli tovar (ishlar, xizmatlar) ga haq to’lash yuzasidan kreditorlarning talablarini qondirishga qodir emasligi, shuningdek byudjetga va boshqa fondlarga majburiy to’lovlarni qodir emasligi tushuniladi. 2.Iqtisodiy inqirozlarning kelib chiqish sabablari va namoyon bo’lish xususiyatlari. Har bir iqtisodiy inqiroz (iqtisodiy kasalligi kabi) har doim individualdir. Shu bilan birga, barcha iqtisodiy inqirozlarda ko’p yoki kamroq umumiy va tipik xususiyatlar mavjud. Eng umumiy, tipik xususiyat – boshqaruvning barcha darajalarida barcha turdagi iqtisodiy inqirozlar mavjud barcha resurslarning yetishmasligi (nafaqat tabiiy, moddiy-texnik, insoniy va axborot, balki tashkiliy va boshqaruv), maqsadli vazifalarni samarali amalga oshirish uchun korxona, korporatsiya, milliy xo’jalik majmasi, mamlakat xalq xo’jaligi yoki butun dunyoning mavjudligi. Agar barcha turdagi resurslarni samarali birlashtirishga imkon beradigan tashkiliy va boshqaruv faoliyati ushbu raqamga kiritilmagan bo’lsa, iqtisodiy resurslar keyin har qanday iqtisodiy inqirozning umumiy sababi u yoki bu resursning yetishmasligi yoki mavjud resurslarni birlashtirish va ulardan foydalanish bo’yicha tashkiliy va boshqaruv faoliyatidagi kamchiliklar sifatida shakillantirilishi kerak. Ushbu ta’rifga ko’ra umumiy sabab, har qanday iqtisodiy inqiroz ajratib ko’rsatish mumkin bo’lgan iqtisodiyotdagi inqirozlarning asosiy belgilari: - mavjud real resurslar to’plami maqsadli belgiga erishish uchun yetarli emas. Maqsadning tabiati va darajasiga qarab, resurslarning yetishmasligi mezoni o’zgaradi. Mamlakat aholisini minimal fiziologik ehtiyojlar darajasida oziq-ovqat bilan ta’minlash uchun ichki resurslarga ega bo’lish boshqa, uni ratsional ovqatlanish me’yorlari asosida ta’minlash, ommaviy bozorni to’liq qondirish 17 boshqa narsa, har xil turdagi delikateslarni sotib olayotganda yuqori darajadagi to’lov qobiliyatiga ega bo’lgan talab; - Muayyan maqsadlarga erishish uchun zarur bo’lgan muayyan funksiyalarni bajarish uchun moliyaviy manbalar yetarli emas; - zarur ishlab chiqarish xarajatlarini moliyalashtirish va qarzlarni to’lash uchun daromadlar yetarli emas; - real resurslar to’plamining daromadi ularning eng tor bo’g’iniga teng bo’lib, ularning berilgan maxsus to’plamida bundan ortiq foydalanilgan barcha resurslar ularning foydasiz chiqindilari hisoblanadi. Masalan, sovet davrida qishloq xo’jaligi mahsulotlarining uchdan bir qismi saqlash va tashish jarayonida yo’qolgan bo’lsa, mamlakat qishloq xo’jaligida foydali mahsulot atigi uchdan ikki qismini tashkil qilgan. Agar bu yo’qotishlar bo’lmaganida va ishlab chiqarish uchdan bir qismga qisqarganida edi, qishloq xo’jaligi mahsulotlarini iste’mol qilishning yakuniy natijasi bir xil bo’lar edi; - vaqt o’tishi bilan daromadlar va xarajatlarning nomutanosibligi. Masalan, korxona ko’pincha o’z xarajatlarini qoplash va qarzlarni to’lash uchun yetarli daromadga ega, ammo o’z vaqtida moliyaviy xarajatlarni amalga oshirish va qarzlarni tegishli daromad olishdan ancha oldin to’lash. Agar kompaniya maqbul foiz stavkasida kredit olsa yoki uning qarzlari qayta tuzilgan bo’lsa (yoki ikkalasi birgalikda), u holda inqirozni yengib chiqadi. Ammo bu muvaffaqiyatsizlikka uchrasa, inqiroz holati yomonlashishi mumkin. O'zbekiston Rossiya Qozog'iston AQSH Ukraina Qirg'iziston020406080100120 2005 2006 2007 2008 18 2-rasm. Jahondagi ayrim davlatlar tashqi qarzining YAIMga nisbatan dinamikasi, %da 8 AQSH tashqi qarzining YAIMga nisbatan o’sish tendensiyasi kuzatilgan. 2008- yil yakuniga ko’ra, MDH davlatlaridan Qozog’istonda tashqi qarzning YAIMga nisbati ko’rsatkichi sezilarli darajada yuqoriligicha qolmoqda. Ukraina ham bu ko’rsatkich o’sish tendensiyasiga ega bo’lib, 2008-yilda 64%ni tashkil etgan. (1- rasm). Iqtisodiy inqirozning kelib chiqish mohiyati har qanday mamlakat, shu jumladan industrial rivojlanmagan mamlakatlar ham iqtisodiy o’sishga, hamda to’liq bandlilik va narxlarning barqaror darajasiga erishishga harakat qiladi, ammo uzoq muddatli iqtisodiy o’sish bir tekis va uzluksiz bo’lmaydi, u iqtisodiy barqarorlik davrlari bilan uzulib turadi. Iqtisodiy o’sish ketidan doimo inqiroz kelib turadi. Vaqti-vaqti bilan iqtisodiy qonunlarning o’zgartirib bo’lmaydigan ta’siri ostida takror ishlab chiqarish harakatida uzilishlar paydo bo’ladi va bu uzilish iqtisodiy nomutanosiblikning keskin shaklida namoyon bo’lishidir. Inqiroz ishlab chiqarishning pasayishida ifodalanadi va tsiklning qayd etuvchi ifodasidir. U bir tsiklni nihoyasiga yetkazib, yana muqarrar ravishda inqiroz bilan tugaydigan yangisining boshlanishiga asos soladi. Inqiroz vaziyatida asosiy kapitalning ortiqcha jamg’arilishi uning hamma funksional shakllarida namoyon bo’ladi. Inqirozdan keyin turg’unlik keladi, uning davomida iqtisodiy faollik jonlanishi uchun har qanday sharoitda vujudga kelishi nihoyasiga yetadi. Jonlanish fazasining boshlanishi ozmi – ko’pmi darajada barqaror ishlab chiqarishning kengayishiga o’tishni bildiradi. Bu bilan yangi inqiroz muqarrar bo’lib qoladi. Inqiroz fazasida ishlab chiqarish va bandlike qisqaradi, ammo narxlar pasayish tamoyiliga berilmaydi. Inqirozning quyi nuqtasida ishlab chiqarish va bandlilik o’zining eng past darajasiga erishishi bilan harakterlanadi. Qishloq xo’jaligidagi iqtisodiy inqirozlar agrar inqirozlar deb ataladi. Agrar inqirozlar quyidagi shakllarda namoyon bo’ladi: 8 A.V.Vahobov, N.X.Jumayev, E.A.Xoshimov. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi: sabablari, xususiyatlari va iqtisodiyotga ta’sirini yumshatish yo’llari. Darslik. – T.: “Akademnashr” nashriyoti”, 2009, - B.11 19 1. Qishloq xo’jalik mahsulotlarining nisbiy ortiqcha ishlab chiqarishni, uning sotilmay qolgan juda katta zahiralarining to’planishi; 2. Narxlarning pasayishi, daromadlar va foydalarning kamayishi; 3. Fermerlarning ommaviy ravishda xonavayron bo’lishi, ularning qarzlarini ortishi; 4. Qishloq aholisi o’rtasida ishsizlarning ko’payishi; Qishloq xo’jaligida takror ishlab chiqarish o’ziga xos xususiyatlarga ega bo’lganligi sababli, agrar inqirozlar o’zig xos xususiyatlar, o’ziga xos xarakterlar kasb etadi. Agrar inqirozlar sanoat tsikllariga qaraganda odatda ancha uzoqroqqa cho’zilib boradi. Birinchi agrar inqiroz o’tgan asrning 70-yillaridan 90-yillar o’rtasigacha davom qilgan edi. Birinchi jahon urushidan keyin, aholining harid qobiliyati juda pasayib ketgan sharoitda, 1920 yil bahorida keskin agrar inqiroz boshlanib ketdi va ikkinchi jahon urushining boshlanishiga qadar davom etdi. Uchinchi agrar inqiroz 1948-yildan boshlanib, 80-yillargacha davom etdi. Agrar inqirozning cho’zilib ketishining asosiy sabablari quyidagilar: a) Yerga xususiy mulk monopoliyasi sharoitida u qishloq xo’jalik ishlab chiqarishning rivojlanishida sanoatga nisbatan orqada qolishni taqozo etadi; b) Yer rentasining mavjud bo’lishi va uning uzluksiz suratda o’sib borishi. Yer rentasining avvalo absolyut rentaning ko’payishi qishloq xo’jalik mahsulotlarini qimmatlashtirib yuboradi, buning natijasida uni sotish qiyinlashadi. c) Ko’plab mayda dehqon xo’jaliklarining mavjud bo’lishi. Mayda ishlab chiqaruvchilar xo’jalikni asosan o’zi va oilasi uchun zarur tirikchilik vositalarini toppish maqsadida yuritadi. Inqiroz sharoitida ham ular ishlab chiqarishni qisqartira olmaydilar. Tirikchiliklarni o’tkazish va ijara haqini to’lash uchun ishlab chiqarishni ilgargi miqdorda olib boraveradi. Bu hol qishloq xo’jaligi mahsulotlarini ortiqcha ishlab chiqarishni yana ham ko’paytirib beradi. Agrar inqirozlar tsiklli harakterga ega bo’lmaydi. Qishloq xo’jalik mahsulotlarini ortiqcha ishlab chiqarish absolut harakterga ega emas, balki nisbiy xarakterga ega. Chunki, inqiroz ro’y bergan 20 mamlakatda million-million kishilar doimiy suratda ochlikda yashaydi. Hozrgi zamon iqtisodiy fanida iqtisodiy tsikl va tsiklli rivojlanishga mingdan ortiq qarashlar mavjudligi ta’kidlanadi. Iqtisodiyot qiyinchilikni boshdan kechira boshlaganda, ishlab chiqaruvchilar ko’pincha zamonaviy uskunalar sotib olishni va yangi zavodlar qurishni to’xtatadi yoki qandaydir muddatga kechiktirish mumkin. Bunday kon’yuktura sharoitida investitsion tovarlar zahiralarini ko’paytirish hech qanday iqtisodiy mazmunga ega emas, aksincha, korxonalar mavjud ishlab chiqarish quvvatlarindan ancha to’laroq foydalanishlari mumkin bo’ladi. Iqtisodiy jihatdan qulay davrlarda ya’ni tsiklning jonlanishi va yuksalish fazalarida ishlab chiqarish vositalari odatda ular to’liq eskirganiga almashtiriladi. Ammo inqiroz davri kelganda korxonalar o’zining eskirgan uskunalarini ta’mirlab, ularni ishga tushiradi. Shu sababli, bu davrda ishlab chiqarish vositalariga investitsiyalar keskin qisqaradi. Ortiqcha ishlab chiqarish quvvatlari mavjud bo’lgan ayrim korxonalar, hatto iste’mol qilingan asosiy kapitalning o’rnini qoplashga ham harakat qilmaydi. Qisqa muddatli foydalanadigan iste’molchilik tovarlari ishlab chiqaruvchi sanoat tarmoqlari tsiklining oqibatlarini nisbatan kamroq darajada sezadi. Aholi yoki keng iste’molchilar qatlamiga iqtisodiy tsikl turlicha ta’sir ko’rsatadi. Inqiroz davri boshlanganda, doimiy daromad oluvchi iste’molchilar oila byudjetini qisqartirishga to’g’ri keladi; maishiy texnika va avtomashina kabi uzoq muddat foydalaniladigan tovarlarni harid qilishni to’xtatadi. Har qanday sharoitda ham oila a’zolarini yeb- ichishi va kiyinishi zarurligi tufayli oziq-ovqat mahsulotlari va kiyim-kechaklar, ya’ni qisqa muddatda foydalanadigan iste’molchilik tovarlarini harid qilishni to’xtatish mumkin emas. Faqat bunday tovarlarini harid qilish miqdori qandaydir darajada kamayishi mumkin. Investitsion tovarlar va uzoq muddat foydalaniladigan iste’molchilik tovarlari ishlab chiqaruvchi ko’pchilik sanoat tarmoqlari yuqori darajada manopol mavqeyiga egaligi bilan farqlanadi va natijada bozorda nisbatan ko’p bo’lmagan yirik firmalar ma’lum davr davomida narxning pasayishiga qarshi turishi, talabning 21 kamayishi sababli mahsulot chiqarish hajmini cheklash uchun yetarlicha manopol hukumronlikka ega bo’lishi mumkin. Shu sababli, talabning kamayishi birinchi navbatda ishlab chiqarish va bandlilik darajasiga ta’sir ko’rsatadi. Bunga teskari bo’lgan holatni qisqa muddatli foydalaniladigan iste’molchilik tovarlari, ishlab chiqaruvchi sanoat tarmoqlarida kuzatish mumkin. Bu tarmoqlarning ko’pchiligi o’zlarining raqobatga layoqatsizligi va ishlab chiqarish markazlashuvi darajasining pastligi bilan harakterlanadi. Shu sababli, ular tsiklning salbiy oqibatlariga qarshi tura olmasligi mumkin va mahsulotlarga talabning pasayishi ishlab chiqarish darajasiga qaraganda narxlarda ko’proq aks etadi. Ijtimoiy ishlab chiqarish tarkibini tubdan o’zgartirishga qodir bo’lgan texnologiya, tadqiqotlar va innovatsiyalardagi qudratli o’zgarishlar. Iqtisodiy tsikllarni tashqi omillarning mavjudligi bilan tushuntiruvchi nazariyani eksternal nazariya deb atsh qabul qilingan. Internal nazariya iqtisodiy tsikllarni iqtisodiy tizimning o’ziga xos ichki omillar tug’diradi deb hisoblaydi. Asosiy kapitalning jismoniy xizmat muddati, ko’pchilik iqtisodchilar tomonidan iqtisodiy tizimning o’ziga xos ichki omillar to’g’risida deb xisoblaydi. Iqtisodiy tsiklni tug’diruvchi muhimomillardan biri sifatida qaraladi. Agar bir yoki bir necha tarmoqda mashina uskunalariga talabning keskin ortishi keltirib chiqaradigan iqtisodiy o’sish boshlansa to’liq tabiiyki, bu hol mashina va uskunalar to’liq eskiradigan har 10-15 yildan keyin takrorlanadi. Boshqa ichki omillardan quyidagilar ajratib ko’rsatiladi: - Shaxsiy iste’molning o’zgarishi (qisqarish yoki kengayish); - Investitsiyalar, ya’ni ishlab chiqarishni kengaytirish, uni yangilash va yangi ish joylarini vujudga keltirishga yo’naltiriladigan mablag’lar hajmi; Ishlab chiqarish talab va takliflar hajmiga ta’sir ko’rsatishga qaratilgan davlatning iqtisodiy siyosatini o’zgarishi iqtisodiy tsiklning kelib chiqishini faqat eksternal yoki internal nazariya orqali tushunish ko’lami to’g’ri emas. Iqtisodiy tsikl va umuman iqtisodiy tizimdagi miqdoriy va sifat o’garishlar tashqi va ichki omillar oqibatida kelib chiqishi mumkin emas. Demak, kapitalning to’planishi 22 yuqori darajada bo’lgan tarmoqlarda ishlab chiqarish hajmining keskin pasayishi va narxlarning sezilarli tushishi va mahsulot ishlab chiqarish hajmining nisbatan kam qisqarishi kuzatiladi. Inqirozlar kelib chiqishining umumiy va xususiy sabablari mavjud bo’lib, umumiy sabablar asosan makroiqtisodiy muvozanantning buzilishi iqtisodiyotning tarmoqlari va sohalari o’rtasidagi mutanosiblik muvozanantning buzilishidan kelib chiqadi. Xususiy sabablar bo’lsa, xalqaro iqtisodiy integratsiya natijasida vujudga keladigan biri-biri bilan chambarchas bog’liq bo’lgan iqtisodiy munosabatlar, ayrim sha va tarmoqlarda vujudga keladigan muammolardan kelib chiqadi. Shuningdek, ob-xavo sharoitlarining va ijtimoiy munosabatlarning o’zgarishi sababli ham inqirozlar kelib chiqishi mumkin ekan. XIX asrning boshida Yevropaning tarraqiy etgasn davlatlari iqtisodiyotida qishloq xo’jaligining kuchaytirilishi natijasida xosildorlikning tushib ketishi, ocharchilik, narxlarning o’sishi, fermerlar daromadlarining pasayib ketishi kabi omillar bilan agrar inqiroz sodir bo’ldi. Ushbu inqirozning asosiy sababi sifatida ob-havo sharoitlarining o’zgarishi va ijtimoiy munosabatlarning taranglashuvini keltirishi mumkin. AQSH Yaponiya Buyuk Britaniya Germaniya0123456789 2007 2008 2009 23 3-rasm. Rivojlangan mamlakatlarda 2007-2008-yillarda ishsizlik darajasi va 2009-yil istiqbol ko’rsatkichlari. 9 Buyuk Depressiyagacha Buyuk Britaniya, Fransiya, AQSH va Germaniyada sodir bo’lgan iqtisodiy inqirozlarning sabablari bo’lsa iqtisodiyotda qishloq xo’jaligidan ko’ra ishlab chiqarishning ro’li oshishi bilan boshqacha ko’rinish kasb etadi. 1825-yildan 1930-yillarga bo’lgan davrda ishlab chiqarishdagi, ishlab chiqarilgan tovarlarning narxlari va ishlab chiqarishda band bo’lgan aholi sonining o’zgarishi kabi omillar inqirozlarning kelib chiqishida asosiy o’rin egallagan. 1866-yilda Angliyaning eng nufuzli banklaridan Overland and Gurnay Co bankining to’lov qobiliyati pasayishi bilan kreditlash tizimiizdan chiqadi, natijada ishlab chiqarish suratlari tushib ketadi va inqiroz ro’y beradi. New-Yorkning Uoll Strit fond birjasida 1929-yil 24-oktabrda 13 million aksiya sotilib, fond birjasining qulashi yuz berdi va Buyuk Depressiya nomi bilan yuritiladigan inqiroz sodir bo’ladi. Bu qulash butun bank tizimi, sanoat va qishloq xo’jaligiga o’sib o’tadi. 1932-yilga kelib AQSHda sanoat ishlab chiqarish 46% ga, cho’yan ishlab chiqarish 79% ga, po’lat ishlab chiqarish 76% ga va avtomobillar ishlab chiqarish 80% ga qisqardi. 1929-1933-yillar oralig’ida inqirozdan 135000 savdo va moliya firmalari hamda 5760 ta bank zarar ko’rdi. Mamlakat iqtisodiy rivojlanish jihatidan 1911-yildagi darajasiga tushib qoldi. Tahlillarning ko’rsatishicha “Buyuk Depressiya” inqirozining boshlanishiga quyidagilar sabab bo’lgan: - siyosiy va iqtisodiy arenaga kasaba uyushma tashkilotlarining kirib kelishi munosabati bilan ishchilar sinfini ijtimoiy qo’llab-quvvatlash orqali ish haqqi miqdorining muntazam oshirilishi; - AQSHda avtomobilsozlik sanoatining rivojlanishidan xadiksirash tufayli sanoat inqilobining asosi xisoblanmish pasayishning vujudga kelishi; 9 O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning “Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O’zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo’llari va choralari” nomli asarini o’rganish bo’yicha o’quv qo’llanma. – T.: “Iqtisodiyot” nashriyoti, 2009 24 - 1914 – yil 1 – yanvardan G.Fordga tegishli avtomobilsozlik zavodlarida faoliyat yuritayotgan ishchilarning ish xaqqi miqdori 2 barobarga oshirildi. O’sha paytlarda bu AQSH iqtisodiyoti tarixida kuzatilmagan amaliyot bo’lgan. XX asrning so’ngi choragida butun dunyoda bank tizimida muammolar kuzatildi. Dastlab 1970 – yillarda Angliya banklarida inqiroz xukm surgan bo’lsa, keyinroq 1980 – yillarda AQSHning yirik tijorat banklari va jamg’arma banklarida inqiroz sodir bo’ldi. So’ngra bank inqirozlari skandinaviya davlatining banklarida kuzatildi, hatto Ispaniya va Italiyada berilgan barcha bank kreditining 20% i “muammoli” kreditlarga to’g’ri keldi. Bu esa tavsiya etilgan me’yor ko’rsatkichidan 2 martaga ortiqdir. Ushbu inqiroz Fransiya bank tizimiga o’sib chiqdi, keyinchalik yapon banklariga o’zining salbiy oqibatlarini namoyon etib, 1997 – yilda Janubiy Sharqiy Osiyo mamlakatlarining bank tizimida muammolar tug’ilishiga olib keldi. 2-jadval Iqtisodiy inqirozlarning vujudga kelish sabablari 10 T/R Sabablar guruhi Asosiy mazmuni 1 Tabiiy Tabiiy shart-sharoitlarning o'zgarishi, suv toshqinlari, zilzilalar. 2 Fundamental Iqtisodiyotda agrar sektorning kamayib, sanoat ulushuning ortishi transformatsion inqiroz. 3 Instrumental Tovarlar va xizmatlar narxlarining o'sishi, ishlab chiqarishda band bo'lgan aholi sonining ortishi ; to'lov qobiliyati pasayishi bilan kreditlash tizimi yomonlashuvuda ishlab chiqarish suratlarini pasayishi ; fond birjasining qulashi ; valyuta kursining keskin tushib ketishi, moliyaviy bozorlarda aksiyalar kurslari, xom-ashyo narxlarining tushishi ; ipoteka bozoridagi muammolar. 4 Xulq-atvor Siyosiy va iqtisodiy arenaga kasaba uyushma tashkilotlarining 10 7. Jabborov Kamoliddin Yo’ldoshevich. Iqtisodiy inqirozlar va ularga qarshi dasturlar samaradorligini oshirish yo’llari. Dissertatsiya. 25 kirib kelishi ; "ishonch" inqirozi ; iqtisodiy agentlarning moliya bozorida faoliyati ; ijtimoiy munosabatlarning yomonlashuvi. Fikrimizcha , inqirozlar kelib chhiqishining sabablarini tahlil qilish asosida ularni quyidagicha guruhlarda jamlash maqsasdga muvofiq : Inqirozlarning sabablari haqida ko ' plab nazariyalar va tushuntirishlar mavjud , ammo eng keng tarqalganlaridan biri marksistik versiyadir . Karl Marks tomonidan ilgari surilgan ( Kapitalning 1- jild », 1867), u iqtisodiyotdagi muammoli vaziyatlarning mohiyatini juda aniq tasvirlab beradi . Karl Marks ta ʼ kidlaganidek , XVIII asr oxirigacha ( sanoat inqilobidan oldin , ko ʻ pgina mamlakatlarda ishlab chiqarish jadal rivojlana boshlagan payt ) iqtisodiyotda muntazam ko ʻ tarilish va pasayish sikllari bo ʻ lmagan . Ushbu nazariyaga ko'ra, inqiroz kapitalistik iqtisodiyotning tarkibiy qismidir. Davlatning iqtisodiy tizimi qanchalik barqaror, ishonchli va muvozanatli bo'lmasin, undagi inqirozli vaziyatlar hali ham bo'lgan, bo'lib turadi va bo'ladi. Ularni "o'g'irlash", ta'sirini susaytirish, kamdan-kam hollarda qilish mumkin, ammo siz ulardan butunlay qutulolmaysiz. Amerikalik iqtisodchi J.K.Gelbreyt o'zining 1929 yilgi "Buyuk halokat" kitobida inqirozni psixologik sabablar bilan bog'ladi. U inqirozning sababi yaxshi umidlarda ekanligini yozgan. Boshlanishi ham aktsiyalar, ham ko'chmas mulk, ob'ektlar uchun narxlarning umumiy o'sishidir san’at va hokazo. Bozorda shoshqaloqlik hukm surmoqda , narxlar oshib bormoqda , hamma optimizmga to ‘ la . Galbraith puflangan shar bilan taqqoslaydi, ponksiyon bo'lsa, havo asta-sekin emas, balki darhol chiqadi. Bu inqiroz faol bosqichga kirganida bozordagi vaziyatni juda aniq aks ettiradi. U bu hodisaning quyidagi sabablarini ko'radi: 1.Daromadlarni noto'g'ri taqsimlash. Bu shuni anglatadiki, iqtisodiyot yuqori darajadagi investitsiyalar va hashamatli tovarlarni iste'mol qilishga bog'liq bo'lib, bu aholining kichik bir qismi daromadlarning katta qismini olishining natijasidir. 26 2.Korporativ tuzilmaning yomonligi. Qarama-qarshi yo'nalishda leveraj effektini ishga tushirish tufayli halokat xavfining doimiy mavjudligi. 3.Bank tizimining yomon tuzilishi. Bir bankning domino toshlari printsipi bo'yicha qulashi boshqalarni pastga tushiradi. 4.Tashqi savdoning tushkunlik holati 5.Iqtisodiy bilimlarning zaif darajasi. Karl Marksning fikricha, inqirozning asosiy sababi kapitalning aylanish jarayonidir. Ushbu jarayonni to'xtatish yoki o'zgartirish kapital aylanishida bo'shliqqa olib keladi. Kapitalistik ishlab chiqarishning ana shu jihati, ya'ni kapital bozoridagi nomutanosiblik kapitalizm davridagi iqtisodiy inqirozning o'ziga xos sababidir. Xuddi shu jihat inqirozlarning tez-tez bo'lishini, ularning ma'lum vaqt oralig'ida takrorlanishini va bir xil bo'lmasa-da, shunga o'xshash ko'rinishlarini, ya'ni iqtisodiy tsiklning xarakterli borishini tushuntiradi. “... Darhol qulashdan oldin, - deb yozadi Marks, - korxona har doim deyarli mubolag'a sog'lom ko'rinadi. Buning eng yaxshi isboti, masalan, 1857 va 1858 yillardagi "Bank hujjatlari to'g'risida hisobotlar" da keltirilgan bo'lib, unda lord Overston boshchiligidagi barcha bank direktorlari, savdogarlar, bir so'z bilan aytganda, ekspert sifatida taklif qilingan. Birinchi navbatda, inqiroz muomala va kredit sohasida namoyon bo'ladi, garchi ishlab chiqarishning pasayishi inqirozning asosiy va markaziy ifodasidir. Narxlarning pasayishi va boshlanayotgan inqirozning boshqa belgilari ishlab chiqarishning yaqinlashib kelayotgan pasayishidan dalolat beradi.Depressiyaga o'tish ishlab chiqarishning pasayishi va uning past darajada tebranishini to'xtatib turish bilan tavsiflanadi. J.M.Keyns kapitalizmning rivojlanishi o'z-o'zidan yengib bo'lmaydigan shunday qarama-qarshiliklarga duch kelishini tan oldi. Keyns asosiylaridan ommaviy ishsizlikning paydo bo'lishi va tovarlarga "samarali talab"ning yo'qligi, buning natijasida tovarlar taklifi ularga bo'lgan talab bilan avtomatik ravishda mos kelmasligi deb hisobladi. U avvalgi iqtisodiy nazariyaning asosiy kamchiligini kapitalistik iqtisodiyotning inqirozsiz rivojlanishi yo‘lidagi 27 “samarali talabning yo‘qligi” tufayli vujudga keladigan to‘siqlarga yetarlicha baho bermaslikda ko‘rdi. Keyns samarali talab deganda sarmoya, iste'mol va davlat xarajatlarini nazarda tutgan. Monetaristlar inqirozni pul tabiatining sabablari bilan bog'laydilar. Shu asosda inqirozlarning to‘liq nazariyasini ishlab chiqqan eng mashhur asoschilar K.Juglar va M.Fridmandir. Monetaristlarning ta'kidlashicha, davlat aralashuvisiz bozor tizimi makroiqtisodiy barqarorlik va iqtisodiy o'sishni ta'minlaydi. Inqirozning monetaristik kontseptsiyasi pulning miqdoriy nazariyasiga asoslanadi, unga ko'ra muomaladagi pul massasi narx darajasiga bevosita ta'sir qiladi. Ular ishlab chiqarishning barqarorligini, narxlarni va bandlikni belgilovchi vosita puldir, deb hisoblaydilar. Bu shuni anglatadiki, pul talabni boshqarish funktsiyasini va u orqali - va iqtisodiy jarayonlarni qisman bajaradi, ishlab chiqarish hajmiga sezilarli ta'sir ko'rsatadi. Monetaristlar pul aylanmasi tezligi nisbatan barqaror va bashorat qilinadigan deb hisoblaganliklari sababli, umumiy muvozanat (shu jumladan bandlik) faqat pul taklifi - uning miqdori bilan bog'liq. Pul taklifining asossiz ortishi inflyatsiyaga, kamayishiga esa deflyatsiyaga olib keladi. Bu ham, boshqasi ham jamiyatning iqtisodiy rivojlanishiga salbiy ta'sir qiladi. Shuning uchun narxlarni barqarorlashtirish va iqtisodiy o'sishning mo''tadil sur'atlarini saqlab qolish uchun asos, ular fikricha, mamlakatda pul taklifi ustidan davlat nazorati. Falokat nazariyasi (tabiiy va ijtimoiy ofatlar, T.Poston, I.Styuart, V.I.Arnold). Inqirozning paydo bo’lishining asosiy sababi tizimning tashqi muhitdagi kutilgan va kutilmagan hodisalar (atrof – muhitning global o’zgarishi, dalatdagi siyosiy inqiroz, keskin o’zgarishlar, valyuta kursi, qonunchilikdagi tub o’zgarishlar va boshqalar). Tsikllar nazariyasi (K.Marks, T.Maltus, N.D.Kondratiev, P.A.Sorokin, A.L.Chizhevskiy ). Shu nuqtai nazardan qaraganda, inqiroz tizimining tsiklik rivojlanishining ma’lum, tabiiy bosqichidir. K.Marksning fikricha, kapitalistik ishlab chiqarish usulining davriy inqirozlarning asosiy sababi kapitalizmning o’z 28 mmohiyatida, ya’ni xodimlar va ishlab chiqarish vositalari egalari o’rtasidagi ziddiyatdadir. J.Shumpeterning innovatsion nazariyasi inqirozlarning sabablarini innovatsiyalar sonining yetarli emasligi yoki ularni amalga oshirishning o’z vaqtida amalga oshirilmaganligi deb hisoblaydi. Innovatsiyalarning haddan tashqari ko’pligi va xodimlarning malakasining o’sishi ham inqirozga olib kelishi mumkin. Inqirozlarning asosiy sababi sifatida samarali va unumsiz mehnat, ishlab chiqarish va iste’mol, tizim va tashqi muhit o’rtasidagi qarama-qarshilik deb hisoblash mumkin. O’zboshimchalik bilan iqtisodiyot inqirozlarning paydo bo’lishi uchun minimal shart-sharoitlarni o’z ichiga oladi. Samarali unumsiz mehnat o’rtasidagi to’g’ridan-to’g’ri bog’lliqlik, tovar-pul munosabatlarining yo’qligi, asosan, tashqi muhitning ta’siri (tabiiy noqulay hodisalar va kataklizmlar) va shuning uchun tasodifiy va oldindan aytib bo’lmaydigan xususiyatga ega bo’lgan inqirozlarni ko’rsatadi. Tovar-pul munosabatlarining rivojlanishi, mehnat taqsimoti, ixtisoslashuv va kooperatsiyaning rivojlanishi va chuqurlashishi boshqaruv va unumli mehnat o’rtasida ziddiyatlarni keltirib chiqaradi va kuchaytiradi. Oddiy tovar ishlab chiqarishdan kooperatsiya va ishlab chiqarish darajasiga o’tishi, mahalliy inqirozlarning yuzaga kelishi uchun zarur shart-sharoitlarni yaratadi, lekin ularni zaruratga aylantirmaydi. Inqirozlar mahalliy xarakterga ega bo’lib, o’z-o’zini tartibga soluvchi tizimning ichki zahiralari hisobiga hal qilinadi. Obyektiv sabablarga ko’ra ishlab chiqarishning pasayishi va ko’tarilishi iqtisodiy inqirozlarning davriy ravishda yuzaga kelishiga olib keladi, bu tsikllar nazariyasining tadqiqot obyektiga aylandi (K.Marks, T.Maltus). Unga muvofiq, ijtimoiy-iqtisodiy tizim rivojlanishida katta (48-55 yosh) va kichik (8-10 yil) davrlar mavjud. Bizga ma’lum bo’lgan inqirozlar ushbu nazariyaga to’gri keladi va rivojlanishning pastga va yuqoriga to’lqinlarini o’z ichiga olgan 4 tsiklga bog’liq bo’lishi mumkin. 29 1-bosqich. (1787 – 1851). 1825-yilgi Angliyadagi inqirozlar, 1836-yilgi AQSH va Buyuk Britaniyadagi inqirozlar, 1847-yilgi umumyevropa inqirozi ushbu tsiklning pastga tomon to’lqiniga tushadi. 2-bosqich. (1851 – 1896). Ushbu tsikl 1857-yildagi inqirozni o’z ichiga oladi, u ko’plab mamlakatlar iqtisodiyotiga chuqur ta’sir ko’rsatdi va butun dunyo bo’ylab inqiroz deb tasniflanadi. 1837-1878-yillar inqirozi Yevropa va AQSHni qamrab oldi va avvalariga qaraganda uzunroq edi. 3-bosqich. (1896 – 1950). Bular 1900-1903, 1907, 1920 yillardagi jahon inqirozlari. Butun dunyoni qamrab olgan va AQSH iqtisodiyotiga chuqur ta’sir ko’rsatgan 1929-1933-yillardagi “Buyuk Depressiya” davri ham xuddi shunday tsiklga to’g’ri keladi. 4-bosqich. (1950 – yillar, ehtimol hozirgi kungacha). U ijtimoiy-iqtisodiy tizimlarning barcha quyi tizimlarida juda yuqori (ba’zan eksponensial) rivojlanish su’ratlari bilan tavsiflanadi. Bozorda samarali ishlash iqtisodiy inqirozlarning sabablarini bashorat qilishni o’z ichiga oladi. Inqirozga sabab bo’lgan sabablar ham valyutalarga bo’lgan talabga sezilarli tuzatishlar kiritadi va savdoni tahlil qilishda foydalaniladigan indekslarga ta’sir qiladi. Bugungi kunda inqiroz kredit kengayishi oqibatidir. Bu avvalgi inqirozning muqarrar natijasidir. 3.Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi va uning oqibatlari. XX asrning so’nggi o’n yilligi va XXI asr boshida jahon iqtisodiyotida xalqaro iqtisodiy munosabatlar rivojlanishi mutlaqo yangi sifat o’zgarishlarini boshlab berdi. O’tgan asrning 90-yillari boshlarida jahon siyosiy xaritasida ro’y bergan jarayonlar paradigmasida ko’p qutbli tizimni shakllantirish sari qo’yilgan qadam, jahon xo’jaligi tizimining tubdan qayta qurilishiga olib keldi. Xalqaro mehnat taqsimoti va ixtisoslashuv jarayonlari sezilarli darajada chuqurlashdi, xalqaro savdo, mehnat va kapitalning xalqaro harakati sur’atlari o’sdi. Keyingi chorak asr 30 davomida dunyo xo’jaligida transmilliy korporatsiyalar (TMK) soni sezilarli darajada ko’payib, ular soni 64 mingdan oshib ketdi. O’z ixtiyorida ulkan moliyaviy-iqtisodiy resurslarni jamlagan bunday korporatsiyalar ko’plab mamlakatlar ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy hayotida faol o’rin tuta boshladi . Moliyaviy-iqtisodiy inqirozning gorizontal va vertikal ko’lamlarda shiddatli rivojlanishi jahon bozorida talabning keskin pasayib ketishi, pirovardda talabni rag’batlantirish bilan bog’liq “bozor reaksiyasi” tufayli narxlarning tushishi oldiniga ishlab chiqarish hajmining sekinlashuviga, keyinroq esa, izchil pasayishiga olib keldi. Buni O’zbekiston Prezidenti I.Karimov o’zining “Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O’zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo’llari va choralari” nomli tarixiy asarida yaqqol ko’rsatib, “ Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi Amerika Qo’shma shtatlarida ipotekali kreditlash tizimida ro’y bergan tanglik xolatidan boshlandi. So’ngra bu jarayonning miqyosi kengayib, yirik banklar va moliyaviy tuzilmalarning likvidligi, ya’ni to’lov qobiliyatini zaiflashib, moliyaviy inqirozga aylanib ketdi. Dunyoning yetakchi fond bozorlarida eng yirik kompaniyalar indekslari va aksiyalarining bozor qiymati xalokatli darajada tushib ketishiga olib keldi. Bularning barchasi, o’z navbatida, ko’plab mamlakatlarda ishlab chiqarish va iqtisodiy o’sish sur’atlarining keskin pasayib ketishi bilan bog’liq ishsizlik va boshqa salbiy oqibatlarni keltirib chiqardi”. 11 Bundan ko’rinadiki, dastlab AQSH ipoteka bozorlarida namoyon bo’lgan mazkur inqiroz yetarlicha to’lov layoqatiga ega bo’lmagan, qarzlarnin qaytarish qobiliyati shubhali bo’lgan qarzdorlarga ipoteka kreditlari berish amaliyotini jadallashuvi natijasida ro’y berdi. O’tgan yigirma yillik taraqqiyot shuni ko’rsatadiki, jahon xo’jaligi tizimidagi xalqaro ayriboshlashda dunyo mamlakatlarining tutgan o’rni, ikki marta qayta taqsimlanish jarayoni: birinchi , yigirmanchi asrning 90-yillar boshlarida sotsialistik lagerning tanazzulga yuz tutishi va tugatilishi oqibatida dunyo 11 Karimov I.A. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O’zbekiston sharoitida uni bartaraf etish yo’llari va choralari. – T.: O’zbekiston, 2009, B4 31 mamlakatlarining deyarli “yagona xo’jalik tizimi”ga birlashganligi; ikkinchi , keyingi 10-15 yillik yaqin o’tmishda dunyo xo’jaligida yuqori sur’atlardagi iqtisodiy o’sishning kuzatilishi bilan bog’liq. Buni 1996-2007 yillarda rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlar tashqi savdo sal ь dosidagi teskari mutanosiblikdagi o’zgarish nisbatida kuzatiladi. Chunonchi, 1996-2007 yillarda rivojlangan mamlakatlarning tashqi savdo aloqalari 46,2 mlrd. AQSH dollari hajmidagi ijobiy saldodan – 798,8 mlrd. dollar hajmidagi salbiy sal ь doga pasaygan bo’lsa, rivojlanayotgan mamlakatlarda bu holat aksincha, 1996 yildagi –87,5 mlrd. dollar salbiy salьdo 2007 yilga kelib 509,7 mlrd. dollarlik ijobiy qoldiqni tashkil etdi. 12 4-rasm. Moliyaviy inqirozning globallashuvi. 13 O’tgan asrning 90-yillaridan kuzatila boshlanib, 2000 yil boshlaridan barqaror sur’atga ega bo’lgan jahon iqtisodiyotining yuqori o’sish sur’atlari sirtdan qaraganda garchi ijobiy ma’noga ega bo’lsada, jamg’arish munosabatlaridagi muvozanatning buzilishi bilan hamohang tarzda ro’y berganligi pirovardida jahon global moliyaviy tizimiga salbiy ta’sir ko’rsatmasdan qolmadi. Xalqaro valyuta fondi ma’lumotlariga ko’ra, 12 yillik davrni o’z ichiga olgan – 1990-2002 yillarda 12 Xodiev B. va boshq. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning “Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O’zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo’llari va choralari” nomli asarini o’rganish bo’yicha o’quv qo’llanma. – T.: Iqtisodiyot, 2009. B.14-15 13 A.V.Vahobov, N.X.Jumayev, E.A.Xoshimov. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi: sabablari, xususiyatlari va iqtisodiyotga ta’sirini yumshatish yo’llari. Darslik. – T.: “Akademnashr” nashriyoti”, 2009. 32AQSH ipoteka kreditlari bozoridagi tanglik xolati Investorlarning reskni qayta baholashga nisbatan ta'sirchanligini oshirish natijasida tanglikni xalqaro moliyaviy aktivlar bozoriga transformatsiyala -shuvi Dunyodagi yetakchi indekslarning keskin tushishi, korporativ qimmatli qog'ozlar - aksiya, obligatsiyalar baholarining pasayishi oqibatida qarz jalb qilish shartlarining og'irlashishi va likvidlik muammolarining avj olishi Korporatsiyalar, hatto alohida shaxslarning xarid quvvatining pasayishi oqibatida xalqaro tovar va xizmatlar aylanmasining qisqarishi va oqibatda jahon iqtisodiyotida iqtisodiy o'sish sur'atlarining pasayishi. yalpi ichki mahsulot jahon xo’jaligida 42,3 foizga, rivojlangan mamlakatlarda 37,2 foizga, shu jumladan, AQSHda 41,7 foizga, rivojlanayotgan mamlakatlarda esa 51,3 foizga o’sgan bo’lsa, 6 yillik oraliqdagi – 2002-2008 yillarda YaIMning o’sish sur’ati jahon xo’jaligida 33,9 foizni, rivojlangan mamlakatlarda 17,6, shu jumladan, AQSHda 18,3 foizni, rivojlanayotgan mamlakatlarda 59,7 foizni tashkil etgan. Lekin o’sish sur’atlari qanchalik bo’lmasin, keyingi yigirma yil davomida rivojlangan mamlakatlar to’lov balansidagi joriy operatsiyalar bo’yicha qoldiq manfiy ko’rsatkichda saqlanib qolinganligi jahon moliya tizimidagi muvozanatning tubdan o’zgarganligini ko’rsatadi. Albatta, bu borada AQSH ulushi o’ta yuqori bo’lib, bu ayniqsa, 1999 yildan neft ь narxining keskin oshishi bilan jahon YaIMga nisbatan –1,0 –1,5 foiz hajmida yaqqol ko’zga tashlangan. Aslida, AQSH milliy iqtisodiyotida jamg’armaning pasayishi yigirmanchi asrning 80- yillari o’rtalaridan boshlangan bo’lib, bu asosan uy xo’jaliklari jamg’armalarining pasayishi bilan bog’liq bo’lib keldi. AQSH uy xo’jaliklari jamg’armalari mamlakat YaIMga nisbatan 1984 yildagi deyarli 8 foizdan, 2007 yilda qariyb 0,3-0,5 foizga qadar pasaydi. Bu albatta pirovardda mamlakatda birinchi navbatda uy xo’jaliklarining to’lovga layoqatlilik salohiyatiga va talab hajmiga salbiy ta’sir ko’rsatmasdan qolmadi. Natijada ijobiy iqtisodiy o’sish sur’atlariga qaramasdan mamlakatda faoliyatning asosiy sohalari bo’yicha, jumladan, tashqi savdo, joriy hisob-katoblar hamda byudjet tizimidagi taqchillik keyingi yillar keskin oshib bordi. Keyingi chorak asrlik vaqt davomida dunyo siyosiy xaritasi, uning mintaqalaridagi geosiyosiy vaziyat va muvozanat, jahon xo’jaligidagi integratsiya va globalizatsiyaning chuqurlashuvi kabi tub ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy o’zgarishlar, yangilanishlar davom etayotgan bir sharoitda ijtimoiy hayotning barcha soxalarini liberallashtirish jarayonlari ham izchil amalga oshirilib kelinayotganligi kishilik jamiyati taraqqiyotining o’ziga xos jihatidir. Jamiyatni liberallashtirish nafaqat ijtimoiy-siyosiy munosabatlar uchun, balki, iqtisodiy munosabatlar uchun ham xos va ayni paytda zaruriy bosqich hisoblanadi. 33 Jumladan, O’zbekiston sharoitida XXI asrning dastlabki yillari iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish, iqtisodiyotning raqobatdoshligini, xavfsizligini ta’minlash, jahon bozorida o’z o’rnini egallashiga erishish, mamlakatda aholi turmush darajasi va uning sifat ko’rsatkichlarini muttaasil oshirib borishning navbatdagi bosqichi sifatida jamiyatni erkinlashtirishga alohida e’tibor qaratilganligi bejiz emas. Ayni vaqtda mamlakatimizda liberallashuvga ijtimoiyiqtisodiy rivojlanishning mantiqiy davomi – jamiyatni, iqtisodiyotni modernizatsiyalash munosabatlarining debochasi sifatida ham qaraladi. Iqtisodiyotdagi inqiroz mazmunan kelib chiqishiga ko’ra asosan ikki turga bo’linadi: a) ishlab chiqarishning ortiqchaligi va bozorning to’yinganlik darajasining ortishi; b) taklifning talabdan ortda qolishi, kam ishlab chiqarish yoki bozor taqchilligi natijasida. Birinchi holatda inqiroz naflikning pasayish qonuniga monand tarzda bozorlar to’yinish darajasining ortishi va unga teskari mutanosiblikda talab hajmining qisqarishi, tovar va xizmatlar sotuvining pasayib, ishlab chiqarish zahiralarining ko’payib ketishi bilan kuzatiladi. Aylanma mablag’larning tovar zahiralari bilan bandligi, “muzlashi” hamda talabning qisqarishi oqibatida korxonalar o’z ishlab chiqarish hajmini qisqartirishga va shu orqali talab va taklif muvozanatiga intiladilar. Amalda esa, ishlab chiqarish hajmining qisqarishi ish o’rinlarining qisqarishiga, bu esa o’z navbatida uy xo’jaliklarining to’lovga qobillik darajasiga salbiy ta’sir ko’rsatib, mavjud talab hajmining yanada pasayishiga moyillik uyg’otadi. Pirovardda ishsizlik o’sadi, moliya-kredit munosabatlari izdan chiqadi, tavakkalchilik xavfi kengayib, foiz stavkalari oshadi, lekin bu investitsiya oqimi kamayishiga xalal bermaydi, aholi turmush darajasi pasayib boradi. Bozor taqchilligi bilan bog’liq inqirozlar odatda raqobatlashmagan, yuqori monopollashgan hamda ma’muriy-buyruqbozlik hukm surgan iqtisodiy muhitda yuzaga keladi. Bozorning monopollashuv darajasining yuqoriligi sharoitida 34 monopol korxonalar va ishlab chiqaruvchilar manfaatlari tovarlar hajmi, assortimenti bilan emas, balki, kam hajmdagi tovar va unga qo’yilgan yuqori narxlarda o’z ifodasini aks ettiradi. Bu borada masalaning zaif tomoni shundan iboratki, monopol korxonalarning ishlab chiqarishni ko’paytirish o’rniga narxni oshirish siyosatini qo’llashi, iqtisodiyotda yalpi narx o’sishiga hamda tannarxning to’xtovsiz ko’tarilishi bilan bog’liq holda samaradorlikning pasayishiga olib keladi. Ma’muriy-buyruqbozlik hukmronligi sharoitida esa tovar taqchilligi sharoitida narx o’sishining oldini olish maqsadida sun’iy chora va cheklovlarning qo’llanilishi, davlatning iqtisodiyotga, ayriboshlash munosabatlariga to’g’ridanto’g’ri aralashuvi iqtisodiy samaradorlik va mehnat unumdorligiga salbiy ta’sir ko’rsatadi. Past narxlar, ya’ni, narx darajasini sun’iy ushlab turishi siyosatini qo’llash sharoitida korxonalarni subsidiya va dotatsiyalar bilan rag’batlantirish har doim ham ijobiy natija bermaydi. Chunki, bunda byudjet xarajatlarining o’sishi, uning taqchilligini, bu esa o’z navbatida iqtisodiyotga jalb qilinayotgan investitsiyalar va boshqa moliyaviy oqimlarning narx darajasini, milliy valyutaning xarid qobiliyatini “ushlab turish”ga, korxonalarning ishlab chiqarishni rivojlantirishga emas, balki, ular zararni qoplash evaziga, ishlab chiqarishning mavjud hajmini saqlab turishga safarbar etilishiga olib keladi. 2008 yilda boshlangan jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi kelib chiqish mazmuniga ko’ra birinchi turdagi inqirozga mansub. Ayni paytda mazkur inqirozning birinchi navbatda moliya (qimmatli qog’ozlar) bozorlarida yuz berishini esa quyidagilar bilan izohlash mumkin. Birinchidan , rivojlangan mamlakatlar, jumladan, AQSHda davlat tashqi qarzdorligini yumshatish maqsadida muomalaga tovar bilan ta’minlanmagan pul massasining ko’plab chiqarilishi moliyaviy resurslar bilan real ishlab chiqarish hajmi o’rtasidagi mutanosiblikning keskin buzilishiga olib keldi. Pul massasining nomutanosib tarzda oshishi ma’lum darajada 25 yildan oshiq vaqt davomida uy xo’jaliklari jamg’armalarining pasayib borish jarayonida yuzaga kelishi mumkin bo’lgan bo’shliqni to’ldirish uchun “xizmat qilishi” ko’zda tutilganligi ham tabiiy, 35 albatta. Lekin bu holat yuqori foyda orqasidan quvayotgan yirik korporatsiyalar hamda moliya muassasalarining majburiyatlari bilan nizom mablag’lari o’rtasidagi muvozanatni sezilarli darajada izdan chiqardi. Ikkinchidan , 2006 yilning ikkinchi yarimidan boshlangan ipoteka bozoridagi talabning keskin pasayishi natijasida tizimdagi deyarli barcha tuzilmalar o’z faoliyatini zarar bilan yakunladilar. Bu holat 2007 yilda ham to’xtovsiz davom etib, yilning 3-choragiga kelib, AQSH ipoteka bozoridagi tahlikali vaziyat Yevropa Ittifoqi, Yaponiya, Avstraliya, Kanada va boshqa qator rivojlangan mamlakatlarga ham tarqaldi. Jahon moliya tizimida likvidlik defitsiti, ya’ni to’lovga layoqatlilik darajasining pasayishi keng kuzatila boshlandi. Bunga javoban mazkur mamlakatlar markaziy banklari pul bozori stavkalarini pasaytirish tadbirlarini amalga oshirdi. 2007 yil sentyabrida AQSH Federal zahira tizimi (FZT) qayta moliyalashtirish stavkasini 5,25 foizdan birdaniga 4,75 foizga yoki 9,5 foizga pasaytirdi. Banklardan pul oqimlarining chiqib ketishi kuchaya boshladi. Buni Angliya Markaziy banki tomonidan “Northern Rock” ipoteka bankini qo’llab-quvvatlash uchun ajratgan 20,0 mlrd. yevro hajmidagi moliyaviy ko’magining amalda omonotchilar bilan hisob-kitob uchun sarflanganligi, deyarli kuniga 4,0 mlrd. yevroning chiqib ketishiga olib kelganligida kuzatish mumkin. 14 2008 yilning kuziga qadar bo’lgan davrda kattaligi bo’yicha AQSHda 5- o’rinda hisoblanib kelingan “Bear Stearns” va “Sitigroup” tarkibiga kiruvchi “Sitibank” nemis bankining savdoga qo’yilishi, AQSHdagi eng yirik ipoteka institutlari – Federal milliy ipoteka assotsiatsiyasi (“Fanni Mae”) va Uy-joyni ipoteka kridetlash federal korporatsiyasi (“Freddie Mac”) boshqaruvining mamlakat moliya vazirligi tassarufiga o’tkazilishi va nihoyat 15 sentyabr ь kuni ipoteka bozorida ko’rilgan zararlar tufayli “Lehman Brothers” investitsion banki bankrotligining e’lon qilinishi fond bozorlarida talvasali vaziyatni keltirib chiqardi. Iste’molchilar bozordan chiqa boshladilar. Ayni paytda Federal milliy ipoteka assotsiatsiyasi hamda Uy-joyni ipoteka kridetlash federal korporatsiyalarining AQSH ipoteka 14 RIAN agentligi ma’lumotlari. Manbaa: http://www.rian.ru/crisis_spravki/20081201/156202392.html 36 bozori bitimlaridagi ulushi deyarli 70 foizga to’g’ri kelgan. Ipoteka bozoridagi krizis tufayli kompaniyalar 14 mlrd. dollar atrofida zarar ko’rganlar. Natijada ularning kapitallashuv darajasi “Fanni Mae” kompaniyasida 40 mlrd. dollardan 7,6 mlrd. dollarga, “Freddie Mac” kompaniyasida esa 22 mlrd dollardan 3,3 mlrd. dollarga tushib ketgan. Bozor to’yinish darajasining yuqoriligi, tashqi va ichki qarzdorlikning to’xtovsiz o’sib borishi, davlat nazorat funktsiyasida moliyaviy dastaklarga katta e’tibor qaratilishi sharoitida noto’g’ri moliyaviy siyosat, moliya institutlar likvidlik darajasining hamda uy xo’jaliklari jamg’armalarining muntazam pasayib borishi, iste’mol narxlar darajasining o’sishi kabilarning o’zaro uyg’unlikda kuzatilishi 2008 yilda boshlangan jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozining kelib chiqishiga sabab bo’ldi. 2008 yilning oktyabridan shiddat bilan kengayib, chuqurlashib borgan moliyaviy-iqtisodiy inqiroz dunyo xo’jaligi, jumladan, uning mintaqalari hamda mamlakatlar ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishiga jiddiy va ayni paytda turli darajada ta’sir ko’rsatdi. Aslida rivojlanishdagi faollikning pasayishi ancha oldin, 2006- 2007 yillardan asta-sekinlik bilan kuzatila boshlangan. Jumladan, AQSH YaIMning o’sish sur’ati 2005 yildagi 2,9 foizdan, 2006 yilda 2,8 foizga, 2007 yilda 2,0 foizga, 2008 yilda 1,6 foizga pasayib borgan. O’sish suratining pasayishi Yevropa Ittifoqi va Yaponiyada 2007 yildan boshlanib, 2006 yilga nisbatan mos ravishda Yevropa Ittifoqida 3,3 dan 3,1 foizga, Yaponiyada 2,4 dan 2,1 foizga pasaygan. Rivojlanayotgan mamlakatlarda esa iqtisodiy o’sish sur’atining pasayishi faqat 2008 yilga kelib kuzatildi. Yirik xo’jalik tizimiga ega Xitoyda YaIMning yillik o’sish sur’ati 2007-yildagi 11,9 foizdan 2008 yilda 9,7 foizga, Hindistonda mos ravishda 9,3 foizdan 7,8 foizga, Rossiyada 8,1 foizdan 6,8 foizga, Braziliyada esa 5,4 foizdan 5,2 foizga pasayishi kuzatildi. Rivojlanayotgan mamlakatlarning tashqi savdo balansidagi musbat sal ь do, energiya va boshqa xom ashyo resurslari narxining davomli ko’tarilishi, investitsiyalar oqimining rivojlangan mamlakatlardan rivojlanayotgan 37 mamlakatlar sari yo’nalishi, ijtimoiy-siyosiy barqarorlikning izchil ta’minlanishi, ayni paytda, AQSH tashqi siyosatining bir yoqlamaligi, xalqaro siyosiy maydonda o’ziga bildirilgan ishonchni suiste’mol qilishi, Yevropa Ittifoqida keyingi 10 yillik davrda yangi, o’tish davri iqtisodiyoti sharoitidagi davlatlar bilan integratsiyalashuvi natijasida beqarorlikka moyillikning kuzatilishi hamda AQSH iqtisodiyoti bilan chuqur integratsiyasi yuqoridagi o’ziga xos farqli holatni yuzaga keltirdi. . (3-jadval) AQSHning 32-prezidenti F.Ruzvelt tomonidan ishlab chiqilib, amalga oshirilgan “Yangi kurs” (New Deal) iqtisodiy dasturi Buyuk Depressiyaning oqibatlarini yumshatish, talofatlarini kamaytirish va iqtisodiyotni rivojlantirish uchun asos bo’lib xizmat qildi. Ushbu dasturning asosiy mazmuni umum ishlab chiqarish jarayonini davlat tomonidan tartibga solishdan iborat edi. 15 3-jadval 1990-2008-yillarda dunyo asosiy mintaqalari va yirik mamlakatlarida YaIM o’sish sur’atlari (% foizda) 16 Mintaqalar va mamlakatlar 1990- 2002 2002- 2008 2005 2006 2007 2008 2009 Dunyo 42,3 33, 9 4,5 5, 1 5,0 3, 7 2,2 Rivojlangan mamlakatlar 37,2 17,6 2,6 3,0 2,6 1,4 -0,3 Evropa Ittifoqi 29,5 17,0 2,2 3,3 3,1 1,2 -0,5 AQSH 41,7 18,3 2,9 2,8 2,0 1,4 -0,7 Yaponiya 19,3 12,1 1,9 2,4 2,1 0,6 -0,2 Rivojlanayotgan mamlakatlar 51,3 59,7 7,1 7,9 8,0 6,6 5,1 Braziliya 24,7 30,3 3,2 3,8 5,4 5,2 3,0 Rossiya -33,0 59,2 6,4 7,4 8,1 6,8 3,5 15 Бор М.З. История мировой экономики. – М.: Дело и сервис, 2000. – С. 54-77. 16 5. O ’ zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning “ Jahon moliyaviy - iqtisodiy inqirozi , O ’ zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo ’ llari va choralari ” nomli asarini o ’ rganish bo ’ yicha o ’ quv qo ’ llanma . – T .: “ Iqtisodiyot ” nashriyoti , 2009 38 Hindiston 89,4 70,5 9,1 9,8 9,3 7,8 6,3 Xitoy 203,0 99,9 10,4 11,6 11,9 9,7 8,5 Dunyo sanoat eksporti 106,7 53,9 7,6 9,4 7,2 4,6 2,1 “Yangi kurs” dasturining eng ahamiyatli jihati shundaki, ushbu inqiroz ro’y bergan davrgacha “klassik” iqtisodchilar tomonidan bildirilgan “ish haqi miqdorining ortishi va ishsizlik darjasining kamayishi orqali o’rta va uzoq muddatli davrda foyda miqdori o’sadi” tarzidagi konsepsiyaning amalda o’zini oqlamasligi ko’rsatib berdi. Amaliyotda mazkur yondashuv davlat iqtisodiyotining asosiy tartibga soluvchisi sifatida fiskal siyosati orqali milliy daromadni qayta taqsimlab, tadbirkorning daromadining o’sishi vositasida iqtisodiy rivojlanishni ta’minlashi va inqirozda chiqish mumkin ekanligi isbotlab berildi. Keyinchalik, 1936-yilda mazkur tajriba oldingi bobda ko’rib chiqqanimizdek, J.Keyns tomonidan konsepsiya ko’rinishiga olib kelindi. Prezident I.Karimov o’zining mazkur asarida yetakchi tahlil va ekspertlik markazlarining global moliyaviy inqiroz hamda uning yuzaga kelishi mumkin bo’lgan oqibatlari yuzasidan xulosalarini tahlil qilar ekan, jahon xo’jaligida yetakchi mavqega ega mamlakatlarning inqirozni yuzaga keltiruvchi sabablar tahlili bo’yicha yagona yondoshuvga ega emasligini, bu o’z navbatida, “... global moliyaviy inqirozning jiddiy va uzoq davom etadigan oqibatlarini bartaraf etish yuzasidan umumiy va samarali dastur ishlab chiqish haqida gapirishga hali erta ekani”ni ko’rsatib o’tadi . 17 O’zbekiston rahbari 2008 yilning noyabr oyida AQSHning Vashington shahrida o’tkazilgan “G-20” sammitini, garchi yuqori ijobiy natijalarni bermagan bo’lsada, yuqori baholab, “... unda jahon moliya inqirozi bilan bog’liq muammolar va vujudga kelgan vaziyat muhokama qilinganining o’zi umid uyg’otadigan ijobiy hol ekani”ni ta’kidlaydi . 18 17 Karimov I . A . Jahon moliyaviy - iqtisodiy inqirozi , O ’ zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo ’ llari va choralari . – T .: O ’ zbekiston , 2009. B .6 18 Karimov I . A . Jahon moliyaviy - iqtisodiy inqirozi , O ’ zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo ’ llari va choralari . – T .: O ’ zbekiston , 2009. B .6-7 39 “G-20” – dunyo ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy hayotida muhim rol ь o’ynovchi, jahon yalpi mahsulotining 85 foizini yetkazib beruvchi 20 ta yirik mamlakatlar – Avstraliya, Argentina, AQSH, Buyuk Britaniya, Braziliya, Germaniya, JAR, Janubiy Koreya, Indoneziya, Italiya, Ispaniya, Kanada, Meksika, Pol ь sha, Rossiya, Turkiya, Xitoy, Frantsiya, Hindiston, Yaponiyani o’z ichiga oluvchi norasmiy xalqaro tuzilmadir. “G-20” ning 2008 yildagi Vashington sammitiga nisbatan 2009 yil aprel oyida London shahrida o’tkazilgan ikkinchi sammit amaliy ahamiyati jihatidan bir muncha jonliroq bo’ldi. Buni quyidagi jihatlar bilan izohlash mumkin. Birinchidan , Vashington sammiti bo’lib o’tgan 2008 yilning noyabr oyi, jahon moliyaviy inqirozining eng “og’ir” davriga to’g’ri kelgan bo’lsa, London sammiti ko’plab mamlakatlar o’zlarining inqirozga qarshi choralar dasturini u yoki bu darajada amalga kiritayotgan hamda muayyan natijalarga erishila boshlangan davrga to’g’ri keldi. Natijada 2009 yilning birinchi choragida bir qator mamlakatlarda iqtisodiy o’sish sur’ati bashorat qilinganidan ko’ra ijobiy tomonga o’zgarish bo’lganligi, shuningdek, ayrim transmilliy korporatsiyalar va yirik kompaniyalar foyda darajasining o’sishi yetakchi fond birjalari indekslarining ko’tarilishiga ijobiy ta’sir ko’rsatdi. Masalan, yanvar-fevral oylarida “Google” kompaniyasi (AQSH) foydasining 9,0 foizga o’sishi, fond bozorlarida aktsiyalar kotirovkalarining 10 kundan oshiq vaqt davomida “yashil” zonada bo’lishiga turki berdi. Ikkinchidan , Keynschilik ta’limotiga ko’ra, qisqa muddatli rivojlanish davrida davlat xaridi inqirozni tartibga solish va jilovlashning o’ziga xos “dastagi” hisoblanadi. Bu holatni 2008 yilning dekabrida hamda 2009 yilning may oyida AQSH hukumati tomonidan strategik neft ь zahiralarini to’ldirish maqsadida neftga bo’lgan davlat xaridi jahon neft ь bozorida narxning sezilarli darajada ko’tarilishiga olib keldi. Ayni paytda, ugelvodorodlarning yirik iste’molchilari hisoblangan qator Yevropa mamlakatlarining yozgi mavsumda neft va tabiiy gaz zahiralarini 40 to’ldirish uchun kutilayotgan sa’y-harakatlari neft bahosining barqarorligiga ijobiy ta’sir ko’rsatishi shubhasiz. Uchinchidan , 2008 yilning noyabr-dekabridan boshlab inqirozga qarshi choralar dasturi doirasida ko’plab mamlakatlarda moliya bozorlari, yetakchi banklar va milliy korporatsiyalarga davlat tomonidan katta miqdorda investitsiya va moliyaviy ko’mak kiritila boshlandi. Qolaversa, ayrim rivojlangan va yirik mamlakatlar xalqaro bozorga kapital kiritishni bir muncha kengaytirdi. Bu borada ayniqsa, Xitoy, Yaponiya, Rossiya, YeIning faoliyati diqqatga sazovor bo’lib, birgina Xitoy tomonidan Venesuelaga 12,0 mlrd. AQSH dollari, Argentina, Braziliya va Qozog’istonga 10,0 mlrd. dollar, Ekvadorga kamida 1,0 mlrd. dollar miqdorida kredit ajratilgan. 19 Rossiya esa o’zining moliyaviy ko’mak dasturini asosan MDH mamlakatlaridan – Belarus, Ukraina, Armaniston, Moldovaga hamda bir qator Sharqiy Yevropa mamlakatlariga yo’naltirgan. SHu bilan birga, mamlakatlarning inqirozga qarshi dasturlar doirasida milliy manfaatlarni ko’zlab amalga oshirayotgan bir yoqlama siyosatlari ayrim mintaqah va mamlakatlar o’rtasida muayyan ziddiyatlarni, qarama-qarshiliklarni keltirib chiqarmoqda. Jumladan, 2008-yil oxirida Rossiyaning milliy avtomobil sanoatini qo’llash maqsadida amalga oshirgan protektsionistik siyosati (davlat bojining sezilarli darajada ko’tarilishi) Yaponiya hukumatining keskin noroziligini keltirib chiqargan bo’lsa, Frantsiyaning o’z milliy avtosanoatini bir yoqlama qo’llabquvvatlashga qaratilgan hatti-harakati oldiniga Chexiya tomonidan tanqid qilinib, keyinchalik Yevropa Ittifoqining fevral oyidagi sammitida unga a’zo bo’lgan G’arbiy va Sharqiy Yevropa mamlakatlari o’rtasidagi kelishmovchilikka, tortishuvga sabab bo’ldi. Global moliyaviy-iqtisodiy inqiroz sharoitida jahon xo’jaligi va mamlakatlar rivojlanishidagi bu kabi jarayonlar O’zbekiston Prezidentining o’z kitobida bildirgan quyidagi fikrining nechog’lik asosli ekanligini ko’rsatib beradi: “... jahon moliyaviy inqirozidan imkon qadar tez chiqish, uning oqibatlarini yengillashtirish ko’p jihatdan har qaysi davlat doirasida 19 Soibnazarov A. O’rgimchak to’ri. //“XXI asr” gazetasi, 2009 yil 23 aprel, № 17 (283)-son. B.7 41 va umuman, dunyo hamjamiyati miqyosida qabul qilinayotgan chora-tadbirlarning qanchalik samaradorligiga, ularning bir-biri bilan uyg’unligiga bog’liq”. 20 4. O’zbekistonda 2009-2012-yillarga mo’ljallangan inqirozga qarshi choralar dasturining amalga oshirilishi. Global moliyaviy-iqtisodiy inqirozning mamlakat iqtisodiyotiga salbiy ta’siri, uning oqibatlariga barham berishda inqirozga qarshi choralar dasturining ishlab chiqilishi g’oyat dolzarb ahamiyat kasb etadi. Zero, jahon ekspertlarining aksariyati joriy moliyaviy inqirozning 2009-2010-yillarda davom etishini tashdiqlashgandi. 4-jadval O’zbekistonda eski bank-moliya tizimini o’rniga yangi tizim jarayonining fazalari. 21 1-faza Sobiq ittifoqda “ qayta qurish ” siyosati oqibatida 1985- yilda bank soxasini rivojlantirish , raqobat muhitini shakllantirish maqsadida Sanoatqurilishbank , Agrosanoatbank va Uyjoyqurilishbank kabi banklar tashkil qilindi . Bu rivojlangan davlatlar tajribasidan olingan Markaziy bank va tijorat banklari formatida faoliyat yuritishni yo’lga qo’yilishi edi. Bu bosqich mustaqillikkacha davom etdi 2-faza O’tish davri xisoblanib, XXI asrning boshlarigacha bo’lgan bosqichni qamrab oladi. 20 Karimov I.A. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O’zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo’llari va choralari. – T.: O’zbekiston, 2009.B.6 21 Jabborov Kamoliddin Yo’ldoshevich. Iqtisodiy inqirozlar va ularga qarshi dasturlar samaradorligini oshirish yo’llari. Dissertatsiya. 42 3 -faza Bu faza to ' liq bozor munosabatlariga asoslangan bank moliya tizimining yo ' lga qo ' yilishi bilan izohlanadi . “ Shundan kelib chiqqan xolda , o ’ z - o ’ zidan ayonki , mamlakatimizda jahon iqtisodiy inqirozining salbiy oqibatlarini bartaraf etish bo ’ yicha 2009-2012- yillarga mo ’ ljallab qabul qilingan inqirozga qarshi choralar dasturi O ’ zbekistonning 2009- yilda ijtimoiy - iqtisodiy rivojlanishning eng ustuvor yo ’ nalishi bo ’ lib qoladi .” 22 O ’ zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishganidan so ’ ng inqirozga qarshi yaxlit dastur 2008- yilda ro ’ y bergan jahon inqirozidan keyin qabul qilindi . Chunki , 1997- yilda Osiyo mamlakatlarida inqiroz sodir bo ’ lganda mamlakatimizning bank - moliya tizimi o ’ tish davrida edi . Shu sababli bu inqirozga qarshi dastur qabul qilinmagan . Shu o ’ rinda mamlakat bank - moliya tizimi to ’ g ’ risida gapirib o ’ tadigan bo ’ lsak , O ’ zbekiston mustaqillikka erishganidan so ’ ng rejali iqtisodiyot asosida faoliyat yuritgan bank - moliya tizimi o ’ rniga yangi tizim bunyod etish boshlandi . Shartli ravishda bu jarayonni 3ta fazada ajratib ko’rsatish mumkin(4-jadval): O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 2-sentabrdagi “Valyuta siyosatini liberallashtirish bo’yicha birinchi navbatdagi chora-tadbirlar to’g’risida”gi PF-5177-sonli Farmonining qabul qilinishi uchinchi fazaning yangi davrini boshlab berdi. 23 Tadqiqotlardan ma ’ lum bo ’ lishicha , jahon moliyaviy - iqtisodiy inqirozi O ’ zbekiston iqtisodiyotiga quyidagi yo ’ nalishlarga ta ’ sir ko ’ rsatgan : - Jahon bozorida talabning tushib ketishi oqibatida mamlakatga chetdan kirib keladigan valyuta tushumining kamayishi ; - Xalqaro moliya bozorlarida foiz stavkalarining oshishi natijasida mamlakat tashqi qarzi bilan bog ’ liq xisob - kitoblarda muammolarning vujudga kelishi ; - Mehnat bozoridagi muammolar tufayli chet ellarda ish bilan band bo’lgan rezidentlarimizdan keladigan pul oqimining kamayishi; 22 Karimov I.A. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O’zbekiston sharoitida uni bartaraf etish yo’llari va choralari. – T.: “O’zbekiston” NMIU, 2009, B.30 23 O’zbekiston Respublikasi qonun xujjatari ma’lumotlari milliy bazasi, http://lex.uz/docs/3326421. 43 - Mamlakatimiz bilan tashqi iqtisodiy xamkor davlatlarning iqtisodiy ahvoli yomonlashishi sababli milliy eksport xajmining pasayishi va boshqalar. Mamlakat iqtisodiyotiga birinchi galda salbiy ta’sir o’tkazishi mumkin bo’lgan jihatlar xisobga olinib, 2008-yilning so’ngida boshlangan jahon moliyaviy- iqtisodiy inqirozining ta’sirini kamaytirish va uning salbiy oqibatlarini bartaraf etish maqsadida inqirozga qarshi dasturlar ishlab chiqilib, dasturda belgilab berilgan ustuvor vazifalar amalga oshirish boshlandi. O’zbekistonning 2009-2012- yillarga mo’ljallab qabul qilingan inqirozga qarshi dasturning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat 24 : 1. Korxonalarni modernizatsiya qilish, texnik va texnologik qayta jihozlashni yanada jadallashtirish, zamonaviy, moslashuvchan texnologiyalarni keng joriy etish. Mazkur vazifa, avvalambor, iqtisodiyotning asosiy tarmoqlari, eksportga yo’naltirilgan va mahalliylashtiriladigan ishlab chiqarish quvvatlariga tegishli bo’lib, bunda xalqaro sifat standartlariga o’tish bo’yicha qabul qilingan tarmoq dasturlarini amalga oshirishni tezlashtirish, mamlakatning ichki va tashqi bozorda barqaror mavqega ega bo’lishini ta’minlashni ko’zda tutadi(5-jadval). 2. Joriy konyuktura keskin yomonlashib borayotgan xozirgi sharoitda eksportga mahsulot chiqaradigan korhonalarning tashqi bozorlarda raqobatdosh bo’lishini qo’llab-quvvatlash bo’yicha aniq chora-tadbirlarni amalga oshirish va eksportni rag’batlantirish uchun qo’shimcha omillar yaratish, xususan: 24 Karimov I.A. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O’zbekiston sharoitida uni bartaraf etish yo’llari va choralari. – T.: “O’zbekiston” NMIU, 2009, - B.32-35. 44 5-rasm. Iqtisodiyot real sektori korxonalarini qo’llab-quvvatlashning asosiy yo’nalishlari 25 - Aylanma mablag’larni to’ldirish uchun korxonalarga Markaziy bank qayta moliyalash stavkasini 70%dan ortiq bo’lmagan stavkalarda 12 oygacha bo’lgan muddatga imtiyozli kreditlar berish; - Tayyor maxsulot ishlab chiqarishga ixtisoslashgan, xorijiy investitsiya ishtirokida tashkil etilgan korxonalarni byudjetga barcha turdagi soliq va to’lovlardan ozod qilish muddatini 2012-yilgacha uzaytirish; - Banklar kreditlari bo’yicha to’lov muddati o’tgan va joriy qarzlar miqdorini qayta ko’rib chiqish, byudjetga to’lanadigan to’lovlarning pensiyadan kechish va boshqa muhim imtiyoz va preferensiyalar berish. Shuningdek, eksportga ishlovchi korxonalarni qo’llab-quvvatlash maqsadida: a) 2009-yil yanvar xolatiga ko’ra korxonalarning restrukturizatsiyalash va byudjed, byudjeddan tashqari fondlarga elektr energiyasi tabiiy gaz va kommuna xizmatlar bo’yicha peniyalarni xisobdan o’chirish; b) Qo’shilgan qiymat solig’I summasining qaytarish muddatini 30 kundan 20 kungacha qisqartirish; 25 Karimov I.A. “Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O’zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo'llari va choralari” nomli asarini o’rganish bo’yicha o’quv qo’llanma. – T.:O’zbekiston ,2009, B.55 45Real sektor korxonalarini qo’llab- quvvatlashning asosiy yo’nalishlari Maxsulot tannarxini pasaytirish Eksportyor korxonalarga soliqlar bo’yicha imtiyozlar berish Bank kreditlari orqali qo’llab- quvvatlash Ishlab chiqarishni kengaytirish c) O’z vaqtida valyuta tushumlari kelib tushmaganligi uchun jarima choralari xisoblanadigan muddatni 30 kundan 60 kungacha uzaytirish belgilab qo’yildi. - Qat’iy tejamkorlik tizimini joriy etish, ishlab chiqarish xarajatlari va mahsulot tannarxini kamaytirishni rag’batlantirish xisobidan korxonalarning raqobatbardoshligini oshirish(6-jadval). Shu maqsadda 2008-yili xo’jalik yurutuvchi subyektlarning iqtisodiyotimizdagi yetakchi tarmoq va soxalarda mahsulot tannarxini kamida 20% tushurishga qaratilgan chora tadbirlarni amalga oshirish. Shuningdek tannarxni kamaytirish bo’yicha belgilangan parametrlarga erishish uchun rahbar va mas’ul xodimlarni rag’batlantirish ta’sirchan mexanizmini ishlab chiqish. 5-jadval Maxsulot tannarxini pasaytirishning asosiy yo’nalishlari 26 1.Import qilinadigan resurslar narxlarini qayta ko'rib chiqish va pasaytirish. 2.Materiallar sarfi meyorlarini pasaytirish. 3.Mahalliylashtirish darajasini oshirish. 4.Mahsulotlar ishlab chiqarish texnologiyasini takomillashtirish. 5.Foydalanilmayotgan ishlab chiqarish quvvatlarini konservatsiya qilish. 6.Ma'muriy boshqaruv xodimlari sonini qisqartirish. Bundan tashqari, 2009-yilda barcha turdagi energiya manbalari va kommunal xizmatlarning asosiy turlari bo’yicha narxlarning ko’tarilishini cheklash, ularning 6-8 %dan oshmaslik mexanizmi shakllantirgan. 26 A.V.Vahobov , N.X.Jumayev , E.A.Xoshimov Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi:sabablari , xsusiyatlari va iqtisodiyotga ta’sirini yumshatish yo’llari. – T.: “Akademnashr” nashriyoti 2009, - B.124 46 - Elektroenergetika tizimini modernizatsiya qilish, energiya iste’molini kamaytirish va energiya tejashning samarali tizimini joriy etish choralarini amalga oshirish. - Jahon bozorida talab pasayib borayotgan bir sharoitda, ichki bozorda talabni rag’batlantirish orqali mahalliy ishlab chiqaruvchilarni qo’llab-quvvatlash iqtisodiy o’sishning yuqori sur’atlarini saqlab qolish. Bu o’rinda ishlab chiqarishni mahalliylashtirish dasturini kengaytirish muhim o’rin tutadi. Ushbu dastur doirasidagi loyihalar hajmini 3-4 barobar ko’paytirish, go’sht va sutni qayta ishlashga ixtisoslashgan mikrofirma va kichik korxonalar uchun bo’shagan mablag’larni ishlab chiqarishni texnik qayta jihozlash va modernizatsiya qilish maqsadli ravishda yo’naltirish sharti bilan yagona soliq to’lovi stavkasini 2012-yilning 1-yanvariga qadar 50%ga qisqartirish, tayyor nooziq-ovqat tovarlarning muayyan turlarini ishlab chiqarishga ixtisoslashgan korxonalarni foyda va mulk soliqlridan, mikrofirma va kichik korxonalarni yagona soliq to’lovidan ozod qilish ko’zda tutilgan. Umuman olganda, O’zbekistonda inqirozga qarshi chora-tadbirlar dasturining muhim yo’nalishlari bo’lib quyidagilar xisoblanadi: - Mahalliy ishlab chiqaruvchi korxonalarning barcha resurslardan samarali foydalanishi xisobiga mahsulot tannarxini 20%dan kam bo’lmagan miqdorda pasaytirish orqali ularning raqobatbardoshligini ta’milash; - Davlat byudjetidan 491 mlrd. so’mdan ortiq mablag’lar tijorat banklari ustav jamg’armalarini va kredit resurslarini ko’paytirishga yo’naltirish orqali banklar tomonidan eksport qiluvchi korxonalarga aylanma mablag’larni to’ldirish uchun imtiyozli kreditlar ajratish; - 2009-yilda energiya resurslari narxlarining o’sish darajasini 6-8 foizdan oshirmaslik; - Iqtisodiyotda infratuzilmani tubdan yaxshilash va yangi ish o’rinlarini yaratish maqsadida “O’zbek milliy avtomagistrali” loyihasini, ya’ni 1-toifali 4 yo’lakli xalqaro avtomobil yo’lini amalga oshirish; 47 - Kichik biznes va tadbirkorlikni, aynan yangi tashkil qilinayotgan kichik korxonalarni imtiyozli kredit resurslari orqali qo’llab-quvvatlash kabi ustuvor vazifalar mazkur dasturda o’z aksini topgan; - Mahalliylashtirish dasturiga asosan tayyor mahsulotlar ishlab chiqarish miqdorini 3,1 barobarga va shu boradagi loyihalar sonini 3,5 barobarga oshirish; - Soliq stavkalarini pasaytirib boorish va aholining real daromadlarini oshirish; - Soliq stavkalarini unifikatsiyalash va soliq solish bazasini takomillashtirishda iqtisodiy choralarni ko’rish orqali soliq tushumlarini oshirib boorish; - Iqtisodiyotda soliq yukini kamaytirish orqali barqaror iqtisodiy rivojlanishni ta’minlash; - Byudjet xarajatlarini ijtimoiy sohalarga yo’naltirish. Shunday qilib, O’zbekiston Respublikasi xozirgi jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozining mamlakatimizga salbiy ta’sirini bartaraf etish va mamlakatning kelgusida barqaror rivojlanishi hamda raqobatbardoshligini ta’minlashga xizmat qiluvchi dasturga ega bo’lib, u o’z navbatida, eksport qiluvchi korxonalarni qo’llab-quvvatlash va ularning barqaror faoliyatini ta’minlash, mamlakatimiz tovar ishlab chiqaruvchilari va xizmat korsatuvchilari mahsulotlariga ichki talabni noinflatsiyaviy rag’batlantirish, iqtisodiyotning real sektori resurs bazasini kengaytirish va investitsion faollik o’sishini ta’minlash, elektro-energetika sohasini modernizatsiya qilish, energiya sig’imini qisqartirish va energiyani tejash tizimini joriy etish, kichik biznesning rivojlanishini, aholi bandligiga va yangi ish o’rinlarini tashkil etishga ko’maklashish kabi chora-tadbirlarni qamrab oladi. Fikrimizcha, ushbu yo’nalishda respublikamiz moliyaviy-iqtisodiy va bank tizimlarining barqaror va ishonchliligini va ularning himoya mehanizmlarini kuchaytirish uchun xalqaro moliya inqirozining mamlakat bank tizimiga ta’siri darajasini e’tiborga olgan xolda, Markaziy bank pul-kredit siyosati dastaklari, likvidlikni tartibga solish instrumentlarini yanada takomillashtirish, bank 48 xizmatlaridagi innovatsiyalarni xisobga olgan xolda banklar faoliyatini tartibga solish va nazorat qilishni yanada takomillashtirish maqsadga muvofiq sanaladi. Masalan, 2008-yilning 29-oktabrida AQSH Federal zaxira tizimi jahon moliyaviy inqirozi sharoitida likvidlik muammolarini yumshatish maqsadida Braziliya, Koreya, Meksika va Singapur davlatlari markaziy banklari bilan o’zaro svop kelishuvlarini yo’lga qo’ydi. Mazkur svop bitimlari bozor munosabatlari qaror topayotgan to’rt mamlakatda valyuta kursi barqarorligini ta’minlash va likvidlikni oshirish maqsadlarida svop liniyalari bo’yicha 30 mlrd. AQSH dollari miqdoridagi mablag’larning ajratilishi ko’zda tutadi. 27 6-jadval O’zbekistonda asosiy makroiqtisodiy ko’rsatkichlarning o’zgarish dinamikasi. 28 Ko’rsatkichlar 2008- yil 2012- yil 2016- yil 2017- yil 2018- yil YAIM, %da 9.0 7.4 6.1 4.5 5.1 Inflatsiya, %da 7.8 7.0 5.7 14.4 14.3 Asosiy kapitalga kiritilgan investitsiya, %da 134.1 110.6 104.1 119.4 129.9 Tashqi qarz, mlrd.$ 5.07 9.11 15.8 16.87 17.63 Tashqi savdo balansi saldosi, mln.$ 762 783.1 -43 -1458.7 -5448.5 27 AQSH FZT ma’lumotlari. 28 Davlat satatistika qo’mitasi va Jahon banki ma’lumotlari asosida muallif tomonidan tuzildi. 49 Respublikamizda so’m barqarorligini ta’minlash va valyuta bozori likvidligini oshirish maqsadida mamlakatimizning asosiy savdo xamkorlari, xususan, MDH davlatlari doirasida ikki tomonlama svop bitimlari mexanizmini shakllantirishga erishish nafaqat moliyaviy inqiroz paytida likvidlilik muammolarini bartaraf etish imkonini beradi, balki kelgusida mintaqada valyutaviy hamkorlikning institusional asoslarini shakllantirishga xizmat qiladi. Boshqacha aytganda, MDH doirasida mintaqaviy moliyaviy arxitekturani shakllantirish: - Valyuta kursini muvofiqlashtirish; - Mintaqa doirasida kapitallar harakatini erkinlashtirish; - Mintaqaviy savdoni moliyalashtirish mexanizmini shakllantirishni ko’zda tutishi lozim. Shuningdek, Markaziy bank tomonidan pul bozoridagi barqarorlikni ta’minlash va likvidlilikni tartibga solish maqsadida valyutaviy svop, REPO operasiyalari, shuningdek, kredit auksionlarini rivojlantirish inqirozning bank tizimiga likvidliligiga salbiy ta’sirini bartaraf etishda qo’shimcha imkoniyatlarni yuzaga keltirishini qayd etish joiz. Fikrimizcha, respublikamiz moliyaviy-iqtisodiy va bank tizimlarining barqaror va ishonchliligi, ularning himoya mexanizmlarini kuchaytirish uchun Markaziy bankning likvidlilikni tartibga solish instrumentlarini yanada takomillashtirish maqsadga muvofiq sanaladi. Mamlakatimizning o’ziga xos xsusiyatlarini xisobga olib ishlab chiqilgan inqirozga qarshhi choralar dasturini so’zsiz amalga oshirish natijasida iqtisodiyotimiz barqaror o’sish sur’atlarini namoyon etdi. Buni quyidagi ma’lumotlari asosida ko’rib chiqamiz. Dastur amalga oshirilishi natijasida YAIMning 2008-yildagi 9%lik qo’shimcha yillik o’sish ko’rsatkichiga yaqinlashib, ko’rsatkich 2012-yilda 7.4%ni tashkil etgan 2016-yildan e’tioran statistik xisoblashlar tizimida yangicha yondashuv amaliyotining qo’llanilishi oqibatida YAIM sur’ati biroz pasaygandek, lekin mamlakatimizda olib borilayotgan iqtisodiy isloxotlar natijasida 2018-yilda 2017-yilga nisbatan o’sish kuzatilgan(7-jadval). 50 2008-2012-yillar davomida inflatsiya darajasini 0.8% pasaytirishga erishilgan. 2017-yildan valyuta munosabatlarining liberallashtirish sababli inflatsiyaning biroz yuqori sur’atlari saqlanib qolmoqda. Jahon iqtisodiyotida bugungi kunda kuzatilayotgan iqtisodiy pasayishlar, Yevropa mamlakatlarida qayd etilayotgan ishsizlik darajasining ortishi va shu kabi ko’plab iqtisodiy muammolar xavf solib turgan paytda inqirozga qarshi dasturda belgilab berilan ustuvor vazifalarning mantiqiy davomi sifatida Prezident SH.M.Mirziyoyev tomonidan belgilab berilgan, iqtisodiyotni yanada rivojlantirish va liberallashtirishning ustuvor yo’nalishlari bugungi kunda iqtisodiyotimizda makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlash va barqaror iqtisodiy o’sish sur’atlariga erishishda dasturlar amal bo’lib xizmat qilmoqda. Bu ustuvor yo’nalishlar quyidagilardan iborat 29 : - O’zbekistonni texnologik rivojlantirish va ichki bozorlarni modernizatsiya qilish bo’yicha kuchli milliy g’oya, milliy dastur ishlab chiqish; - Faol tadbirkorlik, innavatsion g’oyalar va texnologiyalarni qo’llab- quvvatlash yili davlat dasturini amalga oshirish; - Mamlakat oziq-ovqat xavfsizligini samarali ta’minlash; - Soliq yukini kamaytirish va qulaylashtirish, shu asosda ishlab chiqarishni va soliqqa tortiladigan bazani kengaytirish; - Tez rivojlanayotgan, yiriklashib borayotgan korxonalarni rag’batlantirish siyosatiga o’tish; - Byudjet tizimini qayta ko’rib chiqish, byudjet daromadlari va xarajatlari xalqimiz uchun ochiq va oshkora bo’lishini ta’minlash; - Investitsiya dasturlarini shakllantirishda puxta rejalashtirilgan, uzoq muddatga mo’ljallangan yagona konsepsiyani yaratish; - Milliy yuk tashuvchilarni qo’llab-quvvatlash, tadbirkorlarga qo’shimcha sharoitlar yaratish maqsadida “Milliy logistika portal”ni tashkil etish; 29 Mirziyoyev SH.M. O’zbekiston Respublikasi Oliy majlisga murojatnoma. // Xalq so’zi, 2017-yil 23-dekabr 51 - Qishloq xo’jaligini yanada isloh qilish bo’yicha kompleks dastur ishlab chiqish; - Xududlarni jadal rivojlantirish; - Qurilish soxasini 2030-yilgacha innavatsion rivojlantirish dasturini ishlab chiqish. XULOSA Kurs ishi davomida iqtisodiy tsikllar xarakati, inqirozlar, ularning turlari va ko’rinishlari va yo’nalishlari, kelib chiqish sabablari, jahonda amalga oshirilgan inqirozlarga qarshi chora tadbirlar shuningdek, inqirozlarga qarshi milliy dasturlar va ularni amalga oshirish mexanizmlari hamda inqirozlarga qarshi kurashish yo’nalishlari xususida olib borilgan izlanishlar, tahlillar natijasida quyidagi xulosalarni olishga muvaffaq bo’lindi: 1. Iqtisodiy inqiroz barcha iqtisodiy tizimlarga xos xodisa bo’lib, unga mualliflik ta’rifi shakllantirilganda inqirozning kelib chiqish sabablari va ijtimoiy oqibatlari xisobga olindi hamda quyidagicha ta’riif berildi: iqtisodiy inqiroz – barcha iqtisodiy tizimlarga xos bo’lgan xodisa bo’lib, asosiy makroiqtisodiy ko’rsatkichlarning yomonlashuvi bilan sodir bo’ladigan, ma’lum davriy oraliqda takrorlanib turadigan, texnologik yangilanish natijasida milliy iqtisodiyotning tarkibiy siljishiga olib keladigan jarayondir. 52 2. Inqirozlarga qarshi dastlabki yaxlit dastur AQSHning 32-prezidenti F.Ruzvelt tomonidan ishlab chiqilib, amalga oshirilgan “Yangi kurs” (New Deal) iqtisodiy dasturi bo’lib, ushbu dasturning asosiy mazmuni umumishlab chiqarish jarayonini davlat tomonidan tartibga solishdan iborat bo’lgan. Dastur dollar devalvatsiyasi amalga oshirish, daromadlar qayta taqsimlash, mehnat bozorini tartibga solish, kasaba uyushmalari rasman tan olish va faoliyat yuritishiga iimkoniyat yaratib berish kabi tadbirlardan tashkil topgan. 3. Rivojlangan mamlakatlarda 2008-yilda ro’y bergan jahon moliyaviy- iqtisodiy inqiroziga qarshi dastur doirasida “miqdoriy yumshatish” pul-kredit siyosatining amalga oshirilishi natijasida global iqtisodiyotdagi pul mablag’lari real tovar va xizmatlar ko’lamidan ancha ko’payib, 2012-yil yakuniga ko’ra mamlakatlarning yalpi tashqi qarzi 59,4 trln. AQSH dollariga yetgan. Bu 2012- yildagi jahon YAIMning 79,3%ini tashkil qiladi. 30 4. Iqtisodiy rivolanishning drayveri bo’lgan xorijiy investitsiyalar, jumladan, TTXIni jalb qilish “quvib yetuvchi” modernizatsiyalash sharoitida juda muhim o’rin tutadi. Xorijiy investitsiya va kreditlarni jalb etish ko’lamini kengaytirishga jamg’arma va iste’mol o’rtasidagi barqaror nisbatni ta’minlash orqali erishiladi. 5. Iqtisodiyotning turli sohalari, tarmoqlari va bo’limlari o‘rtasidagi mutanosiblikni ta’minlash barqaror iqtisodiy o’sishga zamin tayyorlash vositasida inqirozlarga qarshi kurashda muhim ahamiyat kasb etadi. Xususan, moliya sektori va real sektor o’rtsidagi mutanosiblikni ta’minlash orqali aksariyat inqirozlarning kelib chiqishi sabablaridan biri bo’lgan “ko’pik” larning xosil bo’lishining oldi olinadi. Bu tahlillar natijasida olingan xulosalar asosida shakllantirilgan bir qator ilmiy taklif va amaliy tavsiyalarni korib chiqishimiz mumkin. 31 30 Jahon banki ma’lumotlari. https://data.worldbank.org/indicator/NY.GDP.MKTP.CD?end=2016&start=1960 . 31 Jabborov K.Y, Iqtisodiy inqirozlar va ularga qarshi dasturlar samaradorligini oshirish yo’llari, iqtisodiyot fanlari bo’yicha falsafa doktori (PhD) ilmiy darajasini olish uchun yozilgan dissertatsiyasi. – T.: “Toshkent” 2009, B.146 53 Ishlab chiqarish va xizmatlar sohasining innavatsion rivojlantirilishi aholi turmush darajasini yaxshilanishi, daromadlarning o’sishi, atrof-muhit ifloslanish darajasining kamayishi, “yashil iqtisodiyotni” barpo etilishi, fan va texnikaning eng so’nggi yutuqlarining tez fursatlarda o’zgartirilishi, iqtisodiyotning raqobatbardoshliligini oshirish, barqaror iqtisodiy o’sish sur’atlariga erishish vositalarida iqtisodiy inqirozlarga qarshi kurashishda asosiy platformalardan biri vazifasini o’taydi. Shu munosabat bilan ishlab chiqarish jarayoni va xizmat ko’rsatish sohalarini innovatsion rivojlantirish uchun quyidagilarni amalga oshirish maqsadga muvofiq: - Mamlakat mamlakat miqyosida innovasion loyihalarni tanlab olishning quyi bug’indan boshlanadigan mukammal mexanizmini amaliyotga tadbiq etish, innovasion faoliyat bilan shug’ullanuvchi tadbirkorlarga soliq, bojxona va eksport yo’nalishlarida imtiyozlar tizimini joriy etish kulamini kengaytirish; - innovasion faoliyatni boshlash uchun har tamonlama, xususan, tashkiliy, iqtisodiy, ta’lim yo’nalishlari bo’yicha yordam ko’rsatadigan maxsus muassasalarni tashkil etish, innovasion faoliyat bilan shug’ullanuvchi chet el va mahalliy investorlar uchun mavjud qulay ishbilarmonlik muxitini yanada yaxshilash va jozibadorligini oshirish, davlat tomonidan innovasion faoliyatning kompleks infratuzilmasini yaratish; - yangiliklar, yangi ishlanmalarni davlat ro’yxatidan o’tkazish va tijoratlashtirish uchun korxonalarda mukammal menejment tizimi, loyihalarni moliyalashtirilishning davlat tomonidan tartibga solinishi, ishlab chiqarish va xizmat kursatish sohalarini innovasion rivojlantirish, innovasion inkubatorlarni shakllantirish, klister faoliyatini davlat tomonidan qo’llab-quvvatlash kabi masalalarni uzida mujassamlashtiradigan O’zbekiston Respublikasining “Innovasion faoliyat to’grisida”gi qonunini ishlab chiqib, qabul qilish. Yalpi talab va yalpi taklif muvozanatining ta’minlanishi iqtisodiy muvozanatni ta’minlab, iqtisodiyotda tanglik xolati (inqiroz) yuz berishining oldini oladi va 54 iqtisodiy o’sishga erishiladi. Bu muvozanat uzoq vaqt davomida amalda bo’lishi uchun iqtisodiyot davlat tomonidan tartibga solinishi kerak. Bizningcha buning uchun quyidagilarni amalga oshirish kerak: - moliya bozorlari faoliyatini davlat tomonidan nazorat qilinish mexanizmini takomillashtirish orqali derivativ bitimlar faoliyatini tartibga soluvchi aniq va samarali mexanizmni amaliyotga tadbiq etish; - moliya va qimmatli qog’ozlar bozori, banklar faoliyati, investisiya oqimi va davlat byudjeti to’g’risidagi ma’lumotlarni barcha uchun xolis va xaqqoniy tarzda shaffoflik asosida taqdim etish mexanizmini yo’lga qo’yish; - O’zbekiston banklar assosiasiya tomonidan joylarda axolining kredit madaniyatini oshirish uchun seminarlar tashkil etish; - doimiy ravishda axolining qatlamlari o’rtasidagi tafovvudning vujudga kelmasligi uchun axolining iqtisodiy nochor qatlamini davlat tomonidan manzilli dasturlar asosida qo’llab-quvvatlash; - xususiy tadbirkorlikka davlat aralushuvini qiskartirish va iqtisodiyotni iqtisodiy dasturlar bilan taqiqlash, cheklash, ruxsat berish va rag’batlantirish dastaklari orqali tartibga solish vositasida yalpi talab va yalpi taklif muvozanatiga erishish. Iqtisodiyotning turli soxalari, tarmokdari va bo’limlari o’rtasidagi mutanosiblikni ta’minlash uchun quyidagi chora-tadbirlarni amalga oshirish zarur: - iqtisodiyotni muvozanatli va mutanosibli rivojlanishiga, iqtisodiyot barqarorligi ta’minlashga va iqtisodiy inkirozlarning oldini olishga qaratilgan ilmiy tadqiqot ishlarini jadallashtirish, davlat tomonidan mazkur yo’nalishda davomiy ilmiy tadqiqot ishlarini olib borishni tashkil etish; - ishlab chiqarish jarayonini tashkil etishda ishlab chiqarishga, kapitalga va ishchi kuchiga xarajatlar qilganda mazkur sarf- xarajatlarning bir-biriga mutanosib ravishda amalga oshirilishini ta’minlash; 55 - iqtisodiyotga investisiyalar kirib kelishini oshirish uchun qulay investitsion muhit va mukammal huquqiy asoslar birgalikda mavjud bo’lishini hamda investisiyalar va jamg’armalar makroiqtisodiy muvozanatini ta’minlash; - ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar raqobatbardoshligini oshirish, iqtisodiyot tarmoqlarida jami band bo’lganlar tomonidan yaratilayotgan qo’shimcha qiymatni tarmoqning yillik ko’shimcha o’sish sur’atlaridan yuqori bo’lishini ta’minlash. 56 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati. I. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti farmonlari va qarorlari, Vazirlar Mahkamasi qarorlari 1. “O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha Harakatlar strategiyasi to’g’risida” O’zbekiston Respublikasi Prezidentining farmoni, O’zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to’plami, 2017. 2. Mirziyoyev SH.M. O’zbekiston Respublikasi Oliy majlisga murojatnoma, 2017. II. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti asarlari 3. I.Karimovning Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O’zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo’llari va choralari. – T.:NMIU, 2009. III. Darsliklar 4. A.V.Vahobov, N.X.Jumayev, E.A.Xoshimov. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi: sabablari, xususiyatlari va iqtisodiyotga ta’sirini yumshatish yo’llari. Darslik. – T.: “Akademnashr” nashriyoti”, 2009. IV. O’quv qo’llanmal ar 5. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning “Jahon moliyaviy- iqtisodiy inqirozi, O’zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo’llari va choralari” nomli asarini o’rganish bo’yicha o’quv qo’llanma. – T.: “Iqtisodiyot” nashriyoti, 2009 6. Keynes J.M. The theory of employment, interest and money. New York: Harcourt, 1936.- P. 403 7. Jabborov Kamoliddin Yo’ldoshevich. Iqtisodiy inqirozlar va ularga qarshi dasturlar samaradorligini oshirish yo’llari. Dissertatsiya. V. Statistika to’plamlari ma’lumotlari 8. Jahon banki ma’lumotlari. 9. Davlat satatistika qo’mitasi. 10. AQSH FZT ma’lumotlari. 11. RIAN agentligi ma’lumotlari. VI. Internet saytlari 12. www.lex.uz – O’zbekiston Respublikasi Qonun hujjatlari ma’lumotlari milliy bazasi. 13. www.stat.uz – O’zbekiston Resublikasi Davlat Statistika Qo’mitasi 14. www.hozir.org 57 15. https://erohovastitch.ru/uz/the-credit-to-pensioners/chastichnyi-krizis- ekonomicheskie-krizisy-i-ih-vidy-nuzhna-pomoshch-po-izucheniyu.html 16. https://hozir.org/jahon-moliyaviy-iqtisodiy-inqirozi-va-davlatning- inqirozga-qar.html?page=3 17. https://xs.uz/uz/post/zhahon-iqtisodij-inqirozlari-fermerlar-choyandan- tortib-birzhalar-va-dou-zhonsgacha 58

    KIRISH…………………………………………………………….    3
1.    Iqtisodiy inqirozlarning kelib chiqish…………………………...    6
2.    Iqtisodiy inqirozlarning kelib chiqish sabablari va namoyon bo’lish xususiyatlari………………………………………………    17
3.    Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi va uning oqibatlari………...    29
4.    O’zbekistonda 2009-2012-yillarga mo’ljallangan Inqirozga qarshi choralar dasturining amalga oshirilishi…………………    40
    Xulosalar…………………………………………………………...    51
    Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati……………………………...    55

Купить