Iqtisodiy o’sihning neoklassik modellari - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	262.5KB
Xaridlar	25
Yuklab olingan sana	09 Aprel 2024
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Asadbek Mamarizayev

Ro'yxatga olish sanasi 09 Aprel 2024

141 Sotish

Iqtisodiy o’sihning neoklassik modellari

Sotib olish

Oʻ ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
ANDIJON MASHINASOZLIK INSTITUTI
«IQTISODIYOT»kafedrasi
«Makroiqtisodiyot» fanidan
KURS ISHI
Mavzu: IQTISODIY O’SIHNING NEOKLASSIK MODELLARI
Bajardi: 4-kurs S 90-20-guruh «Iqtisodiyot» yo nalishi
ʻ
Talabasi: ___________________________________
Tekshirdi: __________________________________
Reyting bali _________________________________
Andijon – 2024
1

Reja:
Kirish
1. Iqtisodiy o'sishning mohiyati, asosiy tavsifnomasi va modeli
2 . Iqtisodiy o ’sishda Xarrod-Domar modeli kamchiliklari, Kobb-Duglas
funksiyasi amaliyotdagi o’rni
3. O’zbekiston Respublikasida iqtisodiy o’sish va davlat siyosati
4. Neoklassik o'sish nazariyasi, iqtisodiyotga ta’siri
5. Neoklassik modeli asoslari va ularning elementlari
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar
Ilovalar
2

Kirish
Mavzuning dolzarbligi: Iqtisodiy nazariyada marjinalizm g oyalariʻ
an analarini davom ettirgan yetakchi yo nalish. Bu nazariyaning eng mashqur
ʼ ʻ
vakillari A. Marshall (Buyuk Britaniya), L. Valras (Shveysariya), J. Klark
(AKD1), K. Viksel (Shvetsiya), A. Pareto (Italiya), P. Samuelson, K. Errou
(AKD1) va boshqa Hozir jaqondagi iqtisodchilarning aksariyat qismi Neoklassik
iqtisodiy nazariya n. tarafdorlaridir. Mazkur nazariya marjinalistik ta-moyillar
asosida shakllanib, XX asrdan Neoklassik iqtisodiy nazariya deb nomlandi.
Kurs ishining maqsadi: Neoklassik iqtisodiy nazariyada raqobatli bozorda
tovarlar, xizmatlar narxining shakllanishini va ishlab chiqarish omillarini o rganish
ʻ
uchun eng so nggi me yoriy kattaliklar, me yoriy naflilik va me yoriy unum-
ʻ ʼ ʼ ʼ
dorlik, me yoriy tushumlar, me yoriy harajatlar va boshqa tahlillari qo llaniladi.
ʼ ʼ ʻ
Kurs ishining vazifasi: Kurs ishimizni maqsadidan kelib chiqqan holda
quyidagi vazifalarini belgilaymiz ya’ni:
 Iqtisodiy o'sishning mohiyati, asosiy tavsifnomasi va modeli haqida
ma’lumotlar berib boorish;
 Iqtisodiy o’sishning neoklassik modellari haqida ma’lumotlar berish;
 Neoklassik o'sish nazariyasining kamchilik va yutuqlarini aniqlash;
 Neoklassik modeli asoslari haqida tushunchalar berish.
Neoklassik iqtisodiy nazariya omillari va tovarlarning bozor narxi ularning
kamyobligi bilan bog liq. Neoklassik iqtisodiy nazariya nuqtai nazariga ko’ra,
ʻ
me yoriy miqdorlar kishilar o zlarining iqtisodiy faoliyatida qabul qiladigan
ʼ ʻ
qarorlarida hal qiluvchi o rinni egallaydi. Neoklassik iqtisodiy nazariyaning asosiy
ʻ
g’oyasi mukammal raqobat muvozanatli iqtisodiyotni yaratadi degan qarashdan
iborat. Shuningdek, bu nazariyada iqtisodiyot tavsifiga mikroiqtisodiy
yondashuvlar ustunlik qiladi. D. Rikardo va K. Marks davrida katta munozara-
ixtiloflarga sabab bo lgan daromadlarni taqsimlash nazariyasi masalasida
ʻ
neoklassiklar uni juda tinch va jo n yo l bilan hal etadilar: har qanday ishlab
ʻ ʻ
chiqarish omili egasi bu omilning me yoriy unumdorligiga, ya ni qo shimcha
ʼ ʼ ʻ
yollangan ishchi ishlab chiqargan yoki kapitalning qo shimcha birligi yaratgan
ʻ
mahsulotga teng daromad oladi. Neoklassik iqtisodiy nazariya har qanday bozorni
talab va taklif egri chiziqlari yordamida tahlil qiladi. Talab va taklif egri chiziklari
kesishadigan nuqta ne matlarning muvozanatli narxini va muvozanatli miqdorini
ʼ
ko rsatib beradi.
ʻ
A. Marshall 1890 yilda yozilgan "Iqtisodiyot tamoyillari" asarida "siyosiy
iqtisod" tushunchasidan voz kechdi va "economics" tushunchasini qo lladi. Bu
ʻ
tushunchaning yuzaga kelishi iqtisodiyotni siyosatdan xalos qilish bilan barobar
voqea edi. 1902 yildan boshlab "Ekonomiks" kursi Kembrij universitetida o qitila
ʻ
boshlandi. Yangi yo nalish tarafdorlari erkin raqobat va bozor g oyasini yana
ʻ ʻ
3

jonlantirdilar, bozor iqtisodiyoti sharoitida davlatning rolini keskin cheklash
kerakligini ko rsatib berishdi. Neoklassik iqtisodiy nazariyalarning bir qanchaʻ
maktablari mavjud: Avstriya maktabi, Lozanna (matematik) maktabi, Kembrij
(ingliz) maktabi, Amerika maktabi. Keyingi davrda (P. Samuelson) "neoklassik
sintez" konsep-siyasi ham paydo bo ldi. "Neoklassik sintez" bu aslida hozirgi
ʻ
neokeynschilik va neoliberal goyalarni ilk neoklassik karashlar bilan birlashtirib,
uyg unlashtirilishidir.
ʻ
Kurs ishning obekti: Kurs ishning obyekti sifatida iqtisodiy o’sishning
neoklassik modeli tanlab olindi va bu haqida ma’lumotlar berib to’liqligicha tahlil
qilindi.
Kurs ishning ilmiy va amaliy ahamiyati: Neoklassik model bozorlar
mukammal raqobatbardosh ekanligini nazarda tutadi, ya'ni kirish uchun hech
qanday to'siqlar, monopoliyalar va talab va taklifga ta'sir qiluvchi tashqi omillar
mavjud emas. Ushbu ideallashtirilgan dunyoda tovarlar va xizmatlar narxlari faqat
talab va taklif bilan belgilanadi va resurslar ulardan eng qimmatli foydalanish
uchun samarali taqsimlanadi. Neoklassik modelni tanqid qilishdan biri shundaki, u
institutlar, madaniyat va siyosiy barqarorlik kabi iqtisodiy o'sishga ta'sir ko'rsatishi
mumkin bo'lgan muhim ijtimoiy va siyosiy omillarni e'tiborsiz qoldiradi. Bundan
tashqari, u barcha odamlar oqilona va faqat shaxsiy manfaatlarini maksimal
darajada oshirish asosida qaror qabul qiladi, deb taxmin qiladi, bu har doim ham
haqiqatda shunday bo'lmasligi mumkin. Ushbu cheklovlarga qaramay, neoklassik
model iqtisodiy o'sish omillarini, shuningdek, siyosat o'zgarishlari va boshqa tashqi
zarbalarning iqtisodiyotga ta'sirini tahlil qilish uchun foydali vosita bo'lib
qolmoqda.
Kurs ishning tuzilishi va hajmi: Kurs ishning hajmi 32 betdan iborat bo’lib,
kirish, asosiy savollar, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar hamda ilovalar
qismidan iborat.
4

1. Iqtisodiy o'sishning mohiyati, asosiy tavsifnomasi va modeli
Iqtisodchi olimlarning iqtisodiy o‘sish omillarini o‘rganish hamda uning
kelgusidagi natijalarini bashorat qilish borasidagi tadqiqotlari pirovardida turli
iqtisodiy o‘sish modellarining yaratilishiga olib keldi. Bu modellar o‘z mazmuniga
ko‘ra bir-birlaridan farqlansada, ularning asosida ikkita nazariya – makroiqtisodiy
muvozanatning keynscha (keyinchalik neokeynscha) nazariyasi hamda ishlab
chiqarishning klassik (keyinchalik neoklassik) nazariyasi yotadi.
Iqtisodiy o‘sishni tahlil qilishda neoklassik nazariya namoyondalari quyidagi
noto‘g‘ri nazariy shartlarga asoslanadilar:
1) mahsulotning qiymati barcha ishlab chiqarish omillari tomonidan
yaratiladi;
2) ishlab chiqarish omillarining har biri o‘zining keyingi qo‘shilgan
mahsulotiga tegishli ravishda mahsulot qiymatini yaratishga hissasini qo‘shadi.
Shunga ko‘ra, bunga javoban barcha keyingi qo‘shilgan mahsulotga teng keluvchi
daromad ham oladi ;
3) mahsulot ishlab chiqarish va buning uchun zarur bo‘lgan resurslar o‘rtasida
miqdoriy bog‘liqlik mavjud;
4) ishlab chiqarish omillarining erkin tarzda amal qilishi hamda ular o‘rtasida
o‘zaro bir-birining o‘rnini bosish imkoniyati mavjud.
Biz oldingi boblarda aytganimizdek, neoklassik va boshqa ayrim
yo‘nalishdagi nazariyotchilar bu yerda ham ikkita uslubiy xatoga yo‘l qo‘yadilar:
1) ular ishlab chiqarish omillarining barchasi bir xil qiymat yaratadi, ular
qiymatni yaratishda baravar ishtirok etadi , deb hisoblaydilar. Xolbuki, barcha
ishlab chiqarish vositalari hech qanday yangi qiymat yaratmaydilar, balki
o‘zlarining qiymatlariga teng miqdordagi qiymatni jonli mehnat yordamida yangi
yaratilgan mahsulotga o‘tkazadilar. Lekin barcha omillar yaratilgan va o‘sgan
(ko‘paygan) mahsulotning nafliligini yaratishda qatnashadilar;
2) ular doimo barcha omillar ichida jonli mehnatning faol rol o‘ynashini,
qolganlari esa passiv rol o‘ynashini unutadilar. Chunki hech bir tabiiy resurs ,
kapital resurlari jonli mehnat tomonidan harakatga keltirilmasa, o‘zicha harakatga
kela olmasligi, irib-chirib o‘z joyida ham jismonan , ham qiymati yo‘q bo‘lib
ketishi, ularning qiymati faqat jonli mehnat tomonidan saqlab qolinishi million
yillardan beri milliard martalab tasdiqlanib kelmoqda. Lekin negadir ularning
bunga e’tibor bergisi kelmaydi.
Neoklassik model ko‘p omilli hisoblanib, amerikalik iqtisodchi P.Duglas va
matematik Ch.Kobb yaratgan ishlab chiqarish funksiyasi asos qilib olingan.
5

Kobb-Duglas modeli orqali ishlab chiqarish hajmining o‘sishida ishlab
chiqarish turli omillarining ulushini aniqlashga harakat qilinib, u quyidagicha
ifodalanadi:
Elastiklik koeffitsienti bir ko ‘ rsatkich miqdorining o ‘ zgarishi natijasida
boshqa bir ko ‘ rsatkich miqdorining o ‘ zgarishi darajasini ifodalaydi . Shunga ko ‘ ra ,
 koeffitsienti kapital sarflarining 1% ga o ‘ sishi ishlab chiqarish hajmining necha
foizga o ‘ sishini ,  koeffitsienti esa ishchi kuchi sarflarining 1% ga o ‘ sishi ishlab
chiqarish hajmining necha foizga o ‘ sishini ko ‘ rsatadi .  va  ning yig ‘ indisi ishchi
kuchi va kapital sarflarining bir vaqtning o ‘ zida 1% ga o ‘ sishi ishlab chiqarish
hajmining necha foizga o ‘ sishini ko ‘ rsatadi .
Ch . Kobb va P . Duglas o ‘ z tadqiqotlarida AQSh qayta ishlash sanoatining
1899-1922 yillar mobaynidagi ish faoliyatini tahlil qilib , ishlab chiqarish
funksiyasining ko ‘ rsatkichlarini aniqlashga harakat qilganlar :
Bu ko ‘ rsatkichlar shuni anglatadiki , o ‘ sha davrda AQSh qayta ishlash
sanoatida kapital sarflarining 1% ga oshirilishi ishlab chiqarish hajmini 0,25% ga ,
ishchi kuchi sarflarining 1% ga oshirilishi esa ishlab chiqarish hajmini 0,75% ga
oshishiga olib kelar ekan .
Ishlab chiqarish funksiyasiga vaqt omilining kiritilishi endilikda nafaqat
miqdor , balki « texnika taraqqiyoti » atamasi orqali uyg ‘ unlashuvchi sifat
o ‘ zgarishlari – ishchi kuchi malakasining o ‘ sishi , innovatsiya jarayonlarining
kuchayishi , ishlab chiqarishni tashkil etishning takomillashuvi , jamiyat miqyosida
ma ’ lumotlilik darajasining oshishi va boshqalarni ham aks ettirish imkonini berdi .
Iqtisodiy o ‘ sishning keynscha modeli makroiqtisodiy muvozanatning
keynscha nazariyasini rivojlantirish va unga tanqidiy yondoshish natijasida
vujudga kelgan . Bu modellar orasida ingliz olimi R. Xarrod va amerikalik olim
Ye. Domarning iqtisodiy o‘sish modellari e’tiborga molik hisoblanadi. Har ikkala
modelning umumiy jihatlari mavjud bo‘lib, ular quyidagilar orqali shartlanadi:
1) ular neoklassik modellardan farqli o‘laroq bir omilli model hisoblanadi.
Ya’ni bu modellarda milliy daromadning o‘sishi faqat kapital jamg‘arishning
funksiyasi hisoblanib, kapital samaradorligiga ta’sir ko‘rsatuvchi ishchi kuchi
bandligining oshishi, FTT yutuqlaridan foydalanish darajasining o‘sishi, ishlab
chiqarishni tashkil etishning yaxshilanishi kabi boshqa barcha omillar nazardan
chetda qoldiriladi ;
2) ishlab chiqarishning kapital sig‘imi ishlab chiqarish omillari narxlarining
nisbatiga bog‘liq bo‘lmay, faqat ishlab chiqarishning texnik sharoitlari orqali
aniqlanadi.
Neokeynscha modelda investitsiyalarning o‘sishi iqtisodiy o‘sish va uning
sur’atlarini belgilovchi omil hisoblanib, u bir tomondan, milliy daromadning
o‘sishiga imkon yaratadi , ikkinchi tomondan esa, ishlab chiqarish quvvatlarini
6

kengaytiradi. O‘z navbatida daromadning o‘sishi bandlikning oshishiga imkon
yaratadi. Investitsiya hajmining ko‘payishi natijasida kengaygan ishlab chiqarish
quvvatlari daromadning o‘sishi orqali to‘liq ishga tushirilishi lozim.
Shunga ko‘ra, Ye.Domarning modelida quyidagi tenglik orqali muvozanatning
ta’minlanishi shart qilib qo‘yiladi:
Shunday qilib, iqtisodiyotdagi ishchi kuchining to‘la bandligini hamda
ishlab chiqarish quvvatlarining to‘liq ishlashini ta’minlovchi sof investitsiyalar
yoki kapital qo‘yilmalarning o‘sish sur’ati  x a ga teng bo‘lishi lozim. Agar
iqtisodiyotdagi investitsiyalarning potensial o‘rtacha samaradorligi 0,3 ga,
jamg‘arishga bo‘lgan o‘rtacha moyillik 0,2 ga teng bo‘lsa, u holda
investitsiyalarning o‘sish sur’ati 6% (0,3x0,2)x100%)ga teng bo‘ladi.
R. Xarrodning iqtisodiy o‘sish modeli investitsiya va jamg‘armalar
o‘rtasidagi makroiqtisodiy muvozanat , ya’ni ga asoslanadi. U statik holdagi
makromuvozanat uchun alohida, dinamik holdagi makromuvozanat uchun alohida
formuladan foydalanadi. 1-formula quyidagi ko‘rinishda bo‘ladi:
Gw – haqiqiy jamg‘arma va taxmin qilinayotgan investitsiyalar o‘rtasidagi
dinamik muvozanatni ta’minlovchi o‘sishning kafolatlangan sur’ati;
Cr – kapital koeffitsientining talab etilayotgan miqdori.
Neokeynschilarning fikriga ko‘ra bozor iqtisodiyoti sharoitida doimiy
kafolatlangan o‘sish sur’atiga avtomatik ravishda erishib bo‘lmasligi sababli, ular
dinamik muvozanatga erishish uchun iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish
zarurligi to‘g‘risidagi xulosaga keldilar.
Iqtisodiy o‘sishning muhim modellaridan biri bo‘lib tarmoqlararo
balans hisoblanadi. Tarmoqlararo balansning dastlabki nazariy asoslari sobiq
ittifoq davrida ishlab chiqilgan edi. Keyinchalik u asli Rossiyalik bo‘lgan hamda
AQShga o‘tib ketgan iqtisodchi V.Leontev tomonidan «xarajatlar – ishlab
chiqarish» modeli sifatida takomillashtirilgan holda ishlab chiqildi (5-jadval).
V.Leontev iqtisodiy tahlilning «xarajatlar – ishlab chiqarish» usulida eng
avvalo e’tiborni iqtisodiyotdagi miqdoriy aloqalarga qaratadi. Tarmoqlar
o‘rtasidagi bu aloqalar texnologik koeffitsientlar (I kvadrantdagi a
11 , a
12 , a
13 va h.k.
belgilar) orqali o‘rnatiladi.
Tarmoqlararo balans jadvali to‘rtta kvadrantdan iborat. Birinchi kvadrantga
mahsulot ishlab chiqarishga moddiy sarflar ko‘rsatkichlari joylashtirilgan.
Ikkinchi kvadrantga shaxsiy iste’mol, jamg‘arish, davlat xaridi va eksport
sifatida foydalaniluvchi pirovard mahsulot ko‘rsatkichlari joylashtirilgan. Uchinchi
kvadrantdan qo‘shilgan qiymat (ish haqi, foyda, soliqlar) va import ko‘rsatkichlari
o‘rin olgan. To‘rtinchi kvadrantda sof milliy mahsulotni qayta taqsimlash
ko‘rsatkichlari joylashgan. Tarmoqlararo aloqalar jadvali ustunlari bo‘ylab
xarajatlarni, ya’ni har bir tarmoq bo‘yicha mahsulot qiymatini tashkil etuvchi
7

unsurlarni , satrlar bo‘yicha esa – milliy iqtisodiyot har bir tarmog‘i mahsulotini
taqsimlash tarkibiy tuzilmasini aks ettiradi.
Iqtisodiy o’sishga erishish nima hisobidan hosil bo’lishini unga ta‘sir
etuvchi omillar keltirib chiqarishini bilmoq lozim. Bu omillarni ikki guruhga
ajratiladi. Birinchi guruh omillari taklif omillari deb aytiladi va iqtisodiy
o’sishni belgilab beradi:
a) tabiiy resursning miqdori va sifati;
b) ishchi kuchi resurslar miqdori va sifati;
v) asosiy kapital (asosiy fondlar)ning hajmi;
g) texnologiya va fan-texnika taraqqiyoti ma‘lumki, Yalpi milliy (ichki)
mahsulot ishchi kuchi, kapital va tabiy resurslar sarflarining funktsiyasi
hisoblanadi, ya‘ni:
U=F (L,K,N)
Bu yerda: U - Yalpi milliy (ichki) mahsulot; L – ishchi kuchi sarflari; K -
kapital sarflari; N - tabiiy resurslar sarflari.
Bu funktsional bog’lanishdan kelib chiqqan holda iqtisodiy o’sishni belgilab
beruvchi bir qator xususiy ko’rsatkichlarni keltirib chiqarish mumkin:
Mehnat unimdorligini (U/L) - mahsulot ishlab chiqarish hajmining jonli
mehnat sarflariga nisbati;
Mehnat sig’imi (L/U) - jonli mehnat sarflarining mahsuloti ishlab chiqarish
hajmiga nisbati;
Kapital samaradorligini (U/K) - maxsulot ishlab chiqarish hajmining unga
sarflangan kapital xarajatlariga nisbati;
Kapital sig’imi (K/U) – kapital xarajatlarining mahsuloti ishlab chiqarish
hajmiga nisbati;
Tabiiy resurslar samaradorligini (U/N)- mahsulot ishlab chiqarish
hajmining unga sarflangan tabiiy resurslar xarajatlarini nisbati;
Mahsulotning resurslar sig’imi (N/U) - tabiiy resurslar sarfining mahsulot
ishlab chiqarish hajmiga nisbati.
Ishchi kuchining kapital bilan qurollanganlik darajasi (K/L)- ishlab
chiqarish jarayonida qullanilayotgan kapital hajmining ish kuchi miqdoriga
nisbati;
Yuqoridagi ko’rib o’tilgan iqtisodiy o’sishga qo’llaniladigan omillar
ko’rsatqichlardan tashqari yana keyingi qo’shilgan ishlab chiqarish omillari
unumdorligi ko’rsatqichlari ham qo’llaniladi. Bu ko’rsatgichlar, boshqa omillar
sarfi o’zgarmagani holda, har bir alohida omil sarfining qo’shimcha o’sishi
ta‘sirida mahsulot ishlab chiqarish hajmining qo’shimcha o’sishi hajmini belgilab
beradi:
8

1. Keyingan qo’shilgan mehnat unimdorligi;
2. Keyingi qo’shilgan kapital unimdorligi ;
3. Keyingi qo’shilgan tabiy resurslar unimdorligi;
Bu ko’rsatqichlar yalpi mahsulot ishlab chiqarish umumiy hajmining
o’sishida har bir omilning hissasini namoyon etadi. Bu o’sish qo’yidagiyig’indi
bilan aniqlanadi:
U=L+K+ N.
Iqtisodiy o’sishga taqsimlash omillari ham ta‘sir qiladi. Resurslarning
o’sib boruvchi hajmidan real foydalanish va ularni kerakli mahsulotning mutloq
miqdorini oladigan qilib taqsimlash ham zarur bo’ladi. Real mahsulot ikki asosiy
usulda ko’paytirilishi mumkin:

9

2. Iqtisodiy o’sishda Xarrod-Domar modeli kamchiliklari, Kobb-Duglas
funksiyasi amaliyotdagi o’rni
Xarrod-Domar modelida kamchiliklar mavjud bo’lib, bu avvalo dinamik
muaozanatning iqtisodiy o’sish sharoitida chidamli emasligidir. Bu kamchilik
ushbu modeldagi kafolatlangan va tabiiy o’sish sur’atlari o’rtasidagi nisbat bilan
bog’liqdir. Agar tabiiy o’sish sur’ati kafolatlangan o’sish sur’atidan katta bo’lsa,
unda haqiqatda iqtisodiyot ishsizlik mavjud bo’lganda kafolatlangan o’sish
sur’atlari bilan rivojlanishi mumkin. Biroq, boshqacha ham bo’lishi mumkin, ya’ni
haqiqatda iqtisodiyot kafolatlangan o’sish sur’atidan yuqori sur’atlarda rivojlanishi
mumkin, chunki ortiqcha mehnat resurslari qo’shimcha investitsiyalarni jalb
etishga imkon beradi. Natijada muvozanatli iqtisodiy rivojlanish sharoitini
buzishga qodir iqtisodiy holat yuzaga keladi.
Xarrod-Domar modelining cheklanganligi uning dastlabki o’lchovlarida
berilgan. Ushbu modelda qo’llaniladigan Leontevning ishlab chiqarish funktsiyasi
ishlab chiqarish omillari – mehnat va kapitalni o’zaro almashtirish imkoni yo’qligi
bilan xarakterlanadi, bu haqiqiy hayotdagi mos kelmaydi. Bundan tashqari mazkur
modeldagi barcha tarkibiy qismlar: daromad va kapital nisbati, iste’molga chekli
moyillik, ishchi kuchini o’sishi, mehnatni tejovchi texnika taraqqiyoti bir biriga
bog’liq emas, shuning uchun muvozonatli iqtisodiy o’sishga erishish ehtmoli nolga
teng. Shu sababdan ham Xarrod-Domar modeli “brtiva lezviyasi” modeli nomini
olgan. Bunda undagi tarkibiy qismlarning kam hajmdagi muvozanatsizligi butun
tizim muvozanatini buzib yuboradi.
Klassik iqtisodiy o’sish modellarining keynscha modellardan asosiy farqi
mehnatning kapital bilan qurollanganlik koeffitsientini tabiatidadir. uzluksiz yoki
nouzluksiz variantlarda yozilishi mumkin. Kapital bilan qurollanganlik
koeffitsienti ishlab chiqarishda band bo’lgan bir ishlovchiga to’g’ri keladigan
asosiy kapital qiymatini ko’rsatadi.
Agar iqtisodiy o’sishning keynscha modellarida bu koeffitsient o’zgarmas
miqdor bo’lsa, klassik modellarda u iqtisodiy holatga qarab o’zgarib turadi.
Kobb-Duglas funksiyasi
R. Solou modelida Kobb-Duglasning ishlab chiqarish funktsiyasida mehnat
va kapital o’zaro almashishi mumkin, omillar bo’yicha elastiklik koeffitsientlari
yig’indisi 1 ga teng.
Birinchi holatdagi Y= f (K, L, W) o’zgaruvchi modellari vaqtning uzluksiz
funktsiyasi hisoblanadi.
Ikkinchi holatda bu miqdorlar vaqtning kstma-ketligi sifatida qaraladi.
Agarda model real statistik ma’lumotlardan tashkil topsa va amaliy hisob-
kitoblarda foydalanilsa, u holda uni nouzluksiz qilish oson, chunki, statistik
ma’lumotlar har doim uzluksiz emas, balki ularda vaqti-vaqti bilan uzilishlar
10

bo’ladi. Iqtisodiy o’sish modellarining umumlashtirilgan holatini quyidagicha
yozish, undagi har bir aniq modelni tuzayotganda ayrim qo’shimcha
o’zgaruvchilar, cheklashlar, iqtisodiy sharoitlar va imkoniyatlardan foydalanish
mumkin:
Yt = G’ (Kt, Lt, t); (1)
Yt = Ct + It; (2)
Kt = Kt-1 + It - Wt; (3)
It = atYt; (4)
Wt = pKt. (5)
Ushbu modellarning mazmuni quyidagilardan iborat:
(1) ishlab chiqarish funktsiyasi formulasi: bu erda t ga bog’liq holda
modelga texnik taraqqiyotni tasvirlashni kiritish mumkin;
(2) daromadlarni iste’mol va investitsiyaga taqsimlashni ko’rsatuvchi asosiy
makroiqtisodiy ayniyat;
(3) vaqtinchalik investitsiya bo’lmagan vaziyatda investitsiya va uning
chiqib ketishini hisobga olgan xolda kapital hajmi dinamikasini hisoblash
formulasi;
(4) jamg’arish normasi (at) orqali daromadlar va investitsiyalarni bog’lab
turuvchi ayniyat;
(5) chiqib ketishning doimiy normasi (Kt) sharoitida kapitalning chiqib
ketishi hajmini hisoblash formulasi.
Ushbu tizimdagi eng asosiy formula ishlab chiqarish funktsiyasi (1)
hisoblanadi.
(1) - (5) modeli birinchi marta 1956 yili R. Solou tomonidan taklif qilingan
edi. Uning turli ko’rinishlari va usullaridan hozirgi kunda ham keng foydalanilib
kelinmoqda. Solou modelida ishlab chiqarish funktsiyasi (1) ishlab chiqarish
omillarining eng so’nggi natijasini bildiradi va unda kapitalni jamg’arishda
investitsiyalarga qilingan qo’shimcha xarajatlar kapitaldan foydalanishdagi
qo’shimcha samaralarni qoplamay qolgan vaziyatda to’xtatiladi. Solou modeli
paydo bo’lguncha iqtisodiy o’sishni ko’rsatadigan model Xarrod va Domar
modellari (1939,1946) hisoblangan. Ularning modelida o’sishni ta’minlaydigan
asosiy omil doimiy kapital qaytimi o’sishi hisoblangan. Solou modeli
XarrodDomar modeliga nisbatan iqtisodiy o’sishni izohlashda qo’shimcha
ko’rsatkichlarga ega.
Demak, Xarrod va Domar modellarida o’sishini ta’minlaydigan asosiy omil
investitsiyalar, ya’ni kapital jamg’arish deb hisoblanadi. Bu modellar 1920-50
yillardagi iqtisodiy o’sishlarni izohlashga qo’l kelgan, ammo keyingi yillardagi
kuzatishlarga to’g’ri kelmay qolgan. Uning asosiy mohiyati:
1. Kapital unumdorligining doimiyligini, α = dy/dk;
11

2. Doimiy jamg’arish normasi, s = I/Y;
3. Kapital chiqib ketishi mumkin emasligi, W = O;
4. Investitsion uzilish ham nolga teng, dk (l) / dt = I (T);
5. Model texnik taraqqiyotni hisobga olmaydi;
6. Ishlab chiqarish mehnat xarajatlariga bog’liq emas, chunki, mehnat
resurslari kamyob hisoblanmaydi.
Kapital unumdorligining doimiy xususiyati, agarda mehnat kamyob resurs
hisoblanmasa, Leontevning ishlab chiqarish funktsiyasidan iborat bo’ladi.
Y(t) = min (( α L (t); dK (t));
Daromadlarni qo’shimcha o’sishi dy/ydt vaqt bilan doimiydir va α s ga teng.
U jamg’arish normasiga va kapital unumdorligiga mutanosib, Xarrod va Domar
modellarida investitsiya (I) va iste’mol (S) ham shunday darajada o’sadi.
Bunda iste’mol bilan investitsiya o’rtasidagi qarama-qarshiliklar shundan
iboratki, jamg’arish normasi (s) qanchalik yuqori bo’lsa, iste’molning o’sish
normasi xam shunchalik yuqori va uning boshlang’ich darajasi shunchalik kam
bo’ladi. Bu qarama-qarshilikni xal qilish uchun iste’mol to’g’risida doimiy
ravishda qo’shimcha ma’lumotlarga ega bo’lish kerak.
Agarda, ishlab chiqarishning talab qilinayotgan o’sish darajasi aholi soni va
bandlikning o’sish darajasidan yuqori bo’lsa, mehnat kamyob omil hisoblanmaydi.
Bunda mehnatni kapital bilan almashtirib bo’lmasa va shuningdek, texnik
taraqqiyot ham bo’lmasa, ushbu modelda mehnat limitlovchi omil hisoblanishi
mumkin. Umumiy o’sish darajasi mehnatga qilingan xarajatlarning o’sish
darajasiga tsnglashadi, jon boshiga iste’mol va jamg’arish darajalari esa o’sishdan
to’xtaydi. Hozirgi davrda iqtisodiy o’sishni ta’minlashda texnik taraqqiyot, mehnat
va kapitalning sifati, bir-birini almashtirishi va birgalikda faoliyat ko’rsatishlar
asosiy resurs va omil hisoblanadi. Shuning uchun ham ushbu omillarni hisobga
olmaydigan o’sish nazariyasida, ya’ni, o’sishning asosiy manbai kapitalni fizik
jamg’arish o’sishni doimiy ravishda tartibga solib turuvchi omil hisoblanadi.
Jamg’arish normasi esa asta-sekinlik bilan ikkinchi planga tushib qoladi. Iqtisodiy
o’sishni ta’riflaydigan boshqa bir model R. Solou modeli hisoblanadi. Xarrod va
Domar modeliga nisbatan Solou modeli makroiqtisodiy jarayonlarning ayrim
tomonlarini to’liqroq ochib beradi.
Birinchidan, bu modelda ishlab chiqarish funktsiyasi to’g’ri chiziqdan iborat
emas va unumdorlikning kamayib borishi kabi xususiyatlarga ega.
Ikkinchidan, model asosiy kapitalning chiqib ketishini hisobga oladi.
Uchinchidan, Solou modeli mehnat resurslari va texnik taraqqiyot
dinamikasi va ularning iqtisodiy o’sishga ta’sirini hisobga oladi.
To’rtinchidan, bu erda ko’pgina hollarda iste’mol darajasini
maksimallashtirish vazifasi qo’yiladi va hal qilinadi.
12

Biz Solou modelini to’liq izohlab bermoqchi emasmiz, balki uning asosiy
yo’nalishilari, xususiyatlari va xulosalarini keltirib o’tmoqchimiz.
Solou modelida doimiy muvozanat sharoitida asosiy o’zgaruvchilarni
quyidagi jadvalda keltirilgancha tavsiflash mumkin.
Solou modelida muvozanatli sharoitda asosiy o’zgaruvchilarning tavsifi
Aholi o’sishi va
texnologik taraqqiyot
mavjud bo’lmaganda Aholi n sur’atda o’sganda Aholi n va texnologik
taraqqiyot g sur’atda
o’sganda
o’zg a ruvchi o’sish sur’ati o’zgaruvchi o’sish sur’ati o’zgaruvchi o’sish sur’ati
L 0 L n L n
L*E n+g
K 0 K n K n+g
k’=K/L*E 0
k=K/L 0 k=K/L 0 k=K/L g
Y 0 Y n Y n+g
y’=Y/L*E 0
y= Y/L 0 y= Y/L 0 y= Y/L g
Solou modeli iqtisodiyotda muvozonatni va omillarning to’la bandligini
saqlovchi uzoq muddatli iqtisodiy o’sish mexanizmini ifodalashga imkon beradi.
Bu model farovonlikning barqaror o’sishining yagona asosi sifatida texnik
taraqqiyotni ajratadi va iste’molning maksimallashtirishni ta’minlovchi o’sishni
ta’minlovchi maqbul variantni topish imkonini beradi.
Biroq, Solou modeli ham kamchiliklardan holi emas.
Birinchidan, bu model uzoq muddatli davrda erishiladigan barqaror
muvozonatli holatni tahlil qiladi, iqtisodiy siyosatda esa ishlab chiqarish va
turmush darajasining qisqa muddatli davrdagi o’zgarishi ham muhim.
Ikkinchidan, model zamonaviy sharoitda sezilarli ahamiyatga ega bo’lgan
o’sishni cheklovchi bir qator resurs, ekologiya va ijtimoiy masalalarni qamrab
olmagan.
1961 yilda amerikalik iqtisodchi E. Felps jamg’arishning “oltin qoidasi”ni
keltirib chiqardi. Umumiy holda bu qoidani quyidagicha ifodalash mumkin:
jamiyatning eng yuqori iste’molini va iqtisodiyotning chidamli holatini
ta’minlovchi kapitalni jamg’arish darajasi kapitalni jamg’arishning “oltin darajasi”
deb ataladi.
13

Optimal muvozanatli o’sishning birinchi belgisi kapitalning o’sish sur’ati
kapitalning chekli unumdorligiga teng bo’lganda iste’molning o’rtacha me’yori
o’zining maksimal darajasiga erishadi.
Optimal muvozanatli o’sishning ikkinchi belgisi agar muvozanat holatida
kapitalning o’sish sur’ati daromadning o’sish sur’atiga mos kelsa, chekli
unumdorlik nazariyasidan kelib chiqqan holda daromadning o’sish sur’ati daromad
va kapital o’zgarishlari o’rtasidagi nisbatga teng bo’ladi.
E. Felps jamg’arishning “oltin qoidasi” deb atagan iqtisodiyotni muvozanatli
o’sishining uchinchi belgisi agar jamg’arish me’yori kapital bo’yicha ishlab
chiqarish hajmi elastikligiga teng bo’lsa, iqtisodiyot iste’mol me’yorini
maksimallashtiruvchi muvozanatli sur’atda o’sishini anglatadi.
“Oltin qoida”ga mos keladigan fond bilan qurollanish darajasida quyidagi
shart bajarilishi, ya’ni kapitalning chekli mahsuloti chiqib ketish me’yoriga teng
bo’lishi lozim. MPK=d, aholi o’sishi va texnologik taraqqiyot hisobga olinganda
esa MPK=d+n+g.
Agar iqtisodiyot dastlabki holatda “oltin qoida” bo’yicha ko’zda tutilgandan
ko’proq kapital zahirasiga ega bo’lsa, jamg’arish me’yorini pasaytirish bo’yicha
dastur zarur. Bu dastur iste’molni oshirish va investitsiyalarni pasaytirishni
asoslaydi. Bunda iqtisodiyot muvozanat holatidan chiqadi va “oltin qoida”ga mos
nisbatlar bo’lganda, yana muvozanatga erishadi.
Agar iqtisodiyot dastlabki holatda “oltin qoida” bo’yicha ko’zda tutilgandan
kamroq kapital zahirasiga ega bo’lsa, jamg’arish me’yorini oshirish bo’yicha
dastur zarur. Bu dastur dastlab investitsiyalarni o’sishi va iste’molni pasayishiga
olib keladi. Bunda iqtisodiyot muvozanat holatidan chiqadi va “oltin qoida”ga mos
nisbatlar bo’lganda, yana muvozanatga erishadi.
Iqtisodiyotni optimal muvozanatli o’sishiga kapitaldan daromadni to’liq
investitsiyalangan sharoitdagina erishiladi.
14

3. O’zbekiston Respublikasida iqtisodiy o’sish va davlat siyosati
Respublikamizda fan-texnika yutuqlaridan samarali foydalanishni ta’minlash
maqsadida ilmiy-tadqiqot va tajriba-konstruktorlik ishlarini rivojlantirish va
natijalarni ishlab chiqarishga zudlik bilan qo’llash maqsadida yirik-yirik loyihalar
ishlab chiqilgan va amalga oshirilmoqda.
Bundan tashqari respublika ta’lim tizimida keskin yangiliklar qilinmoqda.
Ya’ni, respublikada ko’p bosqichli «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» qabul
qilindi. Ushbu dasturga asosan yoshlarni xalqaro talablarga javob beradigan
darajada o’qitishni ta’minlash bo’yicha ishlar amalga oshirilmoqda.
Iqtisodiy o’sishga mamlakatning soliq tizimi ham sezilarli ta’sir qiladi.
Soliqqa tortish stavkalarini kamaytirish va amortizatsiya ajratmalari me’yorining
o’sish tomon o’zgarishi investitsiyalar hajmini ko’paytiradi va shu orqali iqtisodiy
o’sishni rag’batlantiradi.
Umuman, ijtimoiy va ekologik muammolar kuchaygan deyarli barcha
mamlakatlarda iqtisodiy o’sishga eng avvalo aholi farovonligini ta’minlashning
sharti sifatida qaralmoqda. Chunki, iqtisodiy o’sish sur’atlarini ta’minlash zarurligi
sababli rivojlangan mamlakatlarda amal qilgan iqtisodiy o’sishning miqdoriy
nazariyasi o’z o’rnini iqtisodiy o’sishning sifat nazariyasiga bo’shatib berdi. Uning
asosiy mohiyati kslajak avlodlar ehtiyojini va aholining kambag’al qatlamlari
ehtiyojini hisobga olishdadir.
Davlat siyosati iqtisodiy o’sishning quyidagi muammolarini hal etishga
yo’naltirilgan:
• iste’mol darajasi yuqori bo’lgan, iqtisodiyotning barqaror holatini ta’minlashga
qaratilgan omonat jamg’arish me’yorlarini tanlash;
• aholi o’sishini tartibga solish;
• fan-texnika taraqqiyotining ekologik jihatdan xavfsiz yutuqlarini joriy etish va
mehnat unumdorligini oshirish.
Iqtisodiy o’sishning ijtimoiy yo’naltirilganligi kuchayib borishi bilan iqtisodiy
nazariya va amaliyotda xalq farovonligi tushunchasi jamiyat ijtimoiy-iqtisodiy
taraqqiyotining eng muhim mezonlari sifatida yanada aniqlashmokda va
kengaytirilmoqda. Agarda ilgarilari uni moddiy ta’minlanganlikning miqdoriy
ko’rsatkichlari aks ettirgan bo’lsa, hozirda birinchi o’ringa o’rtacha umr ko’rish,
o’lim darajasi, shu jumladan, bolalar o’limi, ishsizlik darajasi, daromadlar
tengsizligi, ta’lim darajasi, atrof-muhitning ifloslanishi va boshqa shu kabi
ko’rsatkichlar qo’yilmotsda.
15

Ya’ni, iqtisodiy o’sish shaxsning rivojlanib borishi uchun sharoit yaratib
bsrishi lozim.
Joriy yilning birinchi choragi yakunlariga ko ‘ ra , O ‘ zbekiston yalpi ichki
mahsulotining o ‘ sishi 5,5 foizni tashkil qildi .
Hisobot davrida bozor xizmatlari hajmining o ‘ sishi – 10,9 foizni , qishloq ,
o ‘ rmon va baliqchilik xo ‘ jaligining o ‘ sishi – 3,2 foizni , sanoatning o ‘ sishi – 4,1
foizni , qurilish sohasining o ‘ sishi – 4,5 foizni , chakana savdo tovar aylanmasining
o ‘ sishi esa 5,2 foizni tashkil qilgan .2023 yilning yanvar - mart oylari davomida
tashqi savdo aylanmasi 11,9 foizga , xususan import hajmi 23,4 foizga oshgan , shu
bilan bir qatorda eksport hajmi 2,6 foizga qisqargan . Ma ’ lumot uchun , Jahon banki
( JB ) prognozlariga ko ’ ra , O ‘ zbekistonda yalpi ichki mahsulot o ‘ sishi 2023 yilda
5,1 foizni , Osiyo taraqqiyot bankining prognozlariga ko ’ ra esa 5 foizni tashkil
etishi kutilmoqda .
Yuqori iqtisodiy o’sish sur’atlari iqtisodiyotning barcha tarmoqlarida tizimli
va islohotlarning izchil amalga oshirilishi hisobiga erishilmoqda. Xususan,
– tashqi va ichki bozor talablari asosida iqtisodiyotni chuqur tarkibiy
o’zgartirish va diversifikatsiyalash jarayonlarining izchil amalga oshirilayotganligi;
– ishlab chiqarishni modernizatsiyalash, texnik va texnologik jihatdan
yangilashni jadallashtirish, yo’l-transport va kommunikatsiya infratuzilmasini jadal
rivojlantirish hisobiga iqtisodiyotning raqobatdoshligini oshirish;
– bozor islohotlarini chuqurlashtirish va iqtisodiyotni erkinlashtirish,
ishbilarmonlik muhitini yaxshilash, raqobatni kuchaytirish, hududlarni
ijtimoiyiqtisodiy rivojlantirish, kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni qo’llab-
quvvatlash hamda ish o’rinlarini tashkil etish va aholi bandligini ta’minlashga
qaratilgan dasturiy vazifalarning o’z vaqtida bajarilayotganligi;
– ichki talabni aholi bandligi va real daromadlarining oshishini ta’minlash
hisobiga rag’batlantirish va mahalliy ishlab chiqaruvchilarni har tomonlama
qo’llab-quvvatlash bo’yicha chora-tadbirlarning amalga oshirilishi;
– qishloq xo’jaligini isloh etish bo’yicha chora-tadbirlarning amalga
oshirilishi, qishloqda bozor munosabatlarini joriy etish va xususiy mulkchilik
shakllarini rivojlantirish, fermerlik harakatini qo’llab-quvvatlash uchun huquqiy,
tashkiliy hamda moliyaviy shart-sharoitlarning yaratib berilishi, qishloq xo’jaligida
ilg’or ishlab chiqarish texnologiyalarini joriy qilish ko’lamining kengaytirilishi;
16

– respublika moliya-bank tizimini yanada rivojlantirish va moliyaviy
barqarorligini mustahkamlash, uning faoliyatini zamonaviy talablar asosida
takomillashtirish borasida keng ko’lamli chora-tadbirlarning amalga oshirilishi
iqtisodiyotning yuqori sur’atlarda o’sishiga zamin yaratmoqda.
Statistika agentligining dastlabki ma’lumotlariga ko‘ra, 2023 yilning yanvar-
iyul oylarida O‘zbekiston Respublikasining iqtisodiy holati raqamlarda:
 sanoat ishlab chiqarish fizik hajmi indeksi – 105,7 foiz;
 qurilish ishlari hajmining o‘sish sur’ati – 104,8 foiz;
 chakana savdo tovar aylanmasi o‘sish sur’ati – 107,1 foiz;
 bozor xizmatlari hajmining o‘sish sur’ati – 112,4 foiz;
 tashqi savdo aylanmasi o‘sish sur’ati – 123,3 foiz;
 eksportning o‘sish sur’ati – 131 foiz;
 importning o‘sish sur’ati – 118,1 foiz;
 faoliyat ko‘rsatayotgan korxona va tashkilotlar soni – 476 701 ta;
 faoliyat ko‘rsatayotgan kichik tadbirkorlik subyektlari soni – 409 988 ta.
Qayd etilishicha, 2022 yil yakunlariga asosan yalpi ichki mahsulot 5,7 foiz,
sanoat mahsulotlari 5,2 foiz, qurilish ishlari 6,6 foiz, qishloq xo‘jaligi mahsulotlari
3,6 foizga, bozor xizmatlari 15,9 foiz, eksport 23,6 foiz, chakana savdo aylanmasi
12,3 foiz o‘sish sur’atlari ta’minlangan.
Yalpi ichki mahsulot o‘sishining 55,1 foizi xizmatlar, 23,3 foizi sanoat, 15,5
foizi qishloq xo‘jaligi va 7,2 foizi qurilish sohalari hissasiga to‘g‘ri keladi. Aholi
jon boshiga YAIM hajmi 2 ming 255 AQSH dollarni tashkil etdi. 2023 yilda
mamlakatimiz yalpi ichki mahsuloti 5,3 foiz, sanoat mahsulotlari 5,1 foiz, qurilish
ishlari 6 foiz, qishloq xo‘jaligi mahsulotlari 3,5 foizga, xizmatlar 14,5 foizga
o‘sishi kutilmoqda. Joriy yilda jahonda kuzatilayotgan global inflyatsiya sharoitida
mamlakatimizda inflyatsiya ko‘rsatkichi yillik 12,3 foizni tashkil qildi.
2022 yilda Ipoteka dasturi bo‘yicha jami 855 milliard so‘m subsidiyalar to‘lab
berilgan bo‘lsa, fuqarolarga ipoteka kreditlari ajratish uchun tijorat banklariga 7,0
trillion so‘m resurs mablag‘lari ajratilgan. Shu yilning 1-choragi davomida tijorat
banklariga ipoteka kreditlari ajratish uchun 1,6 trillion so‘m resurslar berilgan.
Iqtisodiy o’sishning salbiy oqibatlaridan biri aholini ijtimoiy, mulkiy
tabaqalanishi kuchayishi hisoblanadi. Shuning uchun xam davlat aholi turli
qatlamlarini himoya qilish maqsadida ijtimoiy siyosatlarni olib boradi.
Daromadlar darajasi bo’yicha tabaqalanishni aniqlash uchun, dastlab, aholi
daromadlari miqdori aniqlanadi.
Aholi daromadi ish haqi, dividentlar va foizlardan, shuningdek, transfert
to’lovlaridan tashkil topadi. Daromadlar kengroq ma’noda pulsiz yoki imtiyozli
narxlarda axoli oladigan tovarlar va ta’lim, sog’liqni saqlash, uy-joy kommunal
17

xo’jaligi, transport va boshqa xizmatlar bo’yicha imtiyozlar ko’rinishidagi
to’lovlarni ham o’z ichiga oladi.
Ish haqi, dividentlar va foizlarni ishlab chiqarishda bevosita qatnashganlar
daromadlar taqsimlanishi natijasida oladilar. Davlat daromadlarning
taqsimlanishiga ish haqining eng kam miqdorini qonuniy ravishda o’rnatish orqali
ta’sir ko’rsatadi. Eng kam ish haqi ushbu mamlakatda tarkib topgan turmush
sharoitiga bog’liq bo’lib, eng kam iste’mol byudjetb asosida aniqlanadi.
Davlat daromadlarning qayta taqsimlanishini asosan ikki xil tayanch vositalar
yordamida amalga oshiradi:
1.Soliq tizimi;
2.Transfert dasturlari.
Davlat transfert dasturlaridan tashqari yana bir qator nodav lat va jamoat
dasturlari ham mavjud. Davlat va nodavlat tashkilotlari transfert dasturlarining
barcha turlari yagona maqsadga, ya’ni, aholi daromadlarini tenglanggirishga
yo’naltirilgan.
Daromadlar taqsimlanishining tengsizligini ifodalash uchun ko’p hollarda Lorents egri chizig’i
grafigidan foydalaniladi.
Daromad
foizi
chizma. Lorents egri chizig’i
Grafikning gorizontal o’qida aholi hissasi (foizi), vertikal o’qida daromad
hissasi (foizi) ko’rsatilgan. Agar jamiyatda daromad mutlaq baravar taqsimlangan
deb faraz qilsak, ya’ni 20 foiz aholi jami daromadning 20 foiziga, 40 foiz aholi 40
foiziga ega bo’lsa, unda mutlaq tsnglikning bu vaziyatini ifodalovchi chiziq
bissektrisa ko’rinishiga ega bo’lar edi.
Ammo, hayotda aholi o’rtasida daromadlarning taqsimlanishi bir xil emas.
Masalan, agar aholining 20 foizi A nuqta bilan belgilangan daromadlarning ozgina
qismini olsa, aholining 40 foizi B nuqta bilan belgilangan qismini oladi va hokazo.
Bunday holatda daromadning haqiqatda taqsimlanishini bildiruvchi chiziq Lorents
egri chizig’i deb ataladi.
18 Aholi foizi Lorents egri chizig’i Mutloq tenglik
chizig’i

Bissektrisa va Lorents egri chizig’i o’rtasidagi uzilish yoki maydon qancha
katta bo’lsa, daromad taksimlanishining tengsizlik darajasi shuncha yuqori bo’ladi.
Bu uzilish kattaligi tengsizlik darajasini ifodalaydi. O’zbekistonda eng past va eng
yuqori daromad oladigan aholi guruhlari o’rtasidagi tafovut darajasi so’nggi
yillarda 8 barobarga to’g’ri kelmoqda. Ko’pgina, shu jumladan, qo’shni davlatlarda
bu raqam mamlakatimizdagi ko’rsatkichdan bir necha barobar yuqori ekani, ya’ni
o’ta kambag’al va nochor aholi guruhlari va o’ta boylar guruhi orasidagi tafovut
oshib borayotganini ta’kidlash lozim.
19

4. Neoklassik o'sish nazariyasi, iqtisodiyotga ta’siri
Neoklassik o'sish nazariyasi - bu barqaror iqtisodiy o'sish sur'ati uchta
harakatlantiruvchi kuch - ishchi kuchi, kapital va texnologiyalarning
kombinatsiyasi natijasida qanday paydo bo'lishini belgilaydigan iqtisodiy nazariya.
Milliy Iqtisodiy tadqiqotlar byurosi 1956 yilda uzoq muddatli iqtisodiy o'sish
modelini ishlab chiqish va joriy etish uchun kreditga ega bo'lgan Robert Solou va
Trevor Svanni nomlaydi. Ushbu model birinchi navbatda o'sish sur'atini belgilash
uchun ekzogen aholining ko'payishini hisobga olgan, ammo 1957 yilda Solou
qo'shilgan. texnologiya modelga o'zgaradi.
 Robert Solou va Trevor Svan birinchi marta 1956 yilda neoklassik o'sish
nazariyasini taqdim etishdi.
 Nazariyada ta'kidlanishicha, iqtisodiy o'sish uchta omil - mehnat, kapital va
texnologiyalar natijasidir.
 Iqtisodiyot kapital va ishchi kuchi jihatidan cheklangan resurslarga ega
bo'lsa-da, texnologiyadan o'sishga qo'shadigan hissasi cheksizdir.
Neoklassik o'sish nazariyasi qanday ishlaydi
Nazariyada ta'kidlanishicha, qisqa muddatli muvozanat ishlab chiqarish
funktsiyasida turli miqdordagi mehnat va kapitaldan kelib chiqadi. Nazariya,
shuningdek, texnologik o'zgarishlar iqtisodiyotga katta ta'sir ko'rsatadi va iqtisodiy
o'sishni texnologik yutuqlarsiz davom ettirish mumkin emasligini ta'kidlaydi.
Neoklassik o'sish nazariyasi o'sib borayotgan iqtisodiyot uchun zarur bo'lgan uchta
omilni belgilab beradi. Bular mehnat, kapital va texnologiyalar. Biroq, neoklassik
o'sish nazariyasi vaqtinchalik muvozanat uzoq muddatli muvozanatdan farq
qilishini aniqlab beradi, bu esa ushbu uchta omilning hech birini talab qilmaydi.
Ushbu o'sish nazariyasi iqtisodiyotning o'zida kapitalning to'planishi va odamlar
ushbu kapitaldan qanday foydalanishi iqtisodiy o'sish uchun muhimdir. Bundan
tashqari, iqtisodiyotning kapitali va ishchi kuchi o'rtasidagi munosabatlar uning
ishlab chiqarish hajmini belgilaydi. Va nihoyat, texnologiya mehnat unumdorligini
oshiradi va mehnatning ishlab chiqarish imkoniyatlarini oshiradi deb o'ylashadi.
Shuning uchun neoklassik o'sish nazariyasining ishlab chiqarish funktsiyasi
iqtisodiyotning o'sishi va muvozanatini o'lchash uchun ishlatiladi. Ushbu funktsiya
Y = AF (K, L).
 Y iqtisodiyotning yalpi ichki mahsulotini (YaIM) bildiradi
 K kapitalning o'z ulushini anglatadi
 L iqtisodiyotdagi malakasiz mehnat miqdorini tavsiflaydi
 A texnologiyaning determinant darajasini anglatadi
20

Biroq, mehnat va texnologiya o'rtasidagi munosabatlar tufayli iqtisodiyotning
ishlab chiqarish funktsiyasi ko'pincha Y = F (K, AL) sifatida qayta yoziladi.
Biron bir ma'lumotni oshirish YaIMga va shuning uchun iqtisodiyotning
muvozanatiga ta'sirini ko'rsatadi. Ammo, agar neoklassik o'sish nazariyasining
uchta omili teng bo'lmaganda, ikkilamchi mehnat va kapitalning iqtisodiyotga
bo'lgan rentabelligi kamayadi. Ushbu pasaytirilgan rentabellik shuni anglatadiki,
ushbu ikkita kirimdagi o'sish eksponensial ravishda kamayib boradigan
rentabellikka ega, texnologiya esa uning o'sishiga hissa qo'shishi va natijada ishlab
chiqarishi mumkin bo'lgan mahsulot uchun cheksizdir.
Neoklassik o'sish nazariyasining namunasi
2016 yilda nashr etilgan tadqiqot Iqtisodiy mavzular Dragoslava Sredoevich,
Slobodan Cvetanovich va Gorica Boškovich tomonidan "Iqtisodiy o'sish
nazariyasidagi texnologik o'zgarishlar: neoklassik, endogen va evolyutsion-
institutsional yondashuv" nomli maqolalar texnologiyaning o'rni va neoklasik
o'sish nazariyasidagi rolini o'rganib chiqdi.
Mualliflar iqtisodiy o'sishning asosiy generatori sifatida texnologik o'zgarishlarni
ko'rsatadigan har xil iqtisodiy istiqbollar o'rtasida kelishuvga erishdilar. Masalan,
neoklassikistlar tarixan ba'zi hukumatlarni innovatsiyalarga yo'naltirilgan ilmiy va
tadqiqotlarni rivojlantirishga sarmoya kiritishga majbur qilishgan.
Endogen nazariya tarafdorlari innovatsion va iqtisodiy o'sishning katalizatori
sifatida texnologik buzilish va tadqiqotlar va rivojlanish kabi omillarni
ta'kidlaydilar. Va nihoyat, evolyutsion va institutsional iqtisodchilar texnologik
innovatsiyalar va iqtisodiy o'sish modellarida iqtisodiy va ijtimoiy muhitni hisobga
olishadi.
21

5. Neoklassik modeli asoslari va ularning elementlari
Iqtisodiy o ‘ sishning dastlabki neoklassik modellari 1950-1960 yillarda ,
ya ’ ni dinamik muvozanat muammosiga e ’ tibor susaygan va birinchi planga nafaqat
foydalanilmagan quvvatlar hisobiga , balki shu bilan birga yangi texnikani joriy
qilish , unumdorlikni oshirish va ishlab chiqarishni tashkil qilishni yaxshilash
hisobiga potensial mumkin bo ‘ lgan o ‘ sish sur ’ atlariga erishish muammosi chiqqan
davrda paydo bo ‘ ldi . Shu sababli iqtisodiy o ‘ sish muammosining nafaqat nazariy
asoslari , balki uni tahlil qilishning uslublari ham o ‘ zgardi . Bu davrda rivojlangan
davlatlar iqtisodiyotida yirik firmalarning roli keskin o‘sdi. Bu firmalar o‘z
investitsiyalarini strategik rejalashtirish uchun, iqtisodiy o‘sishning neokeynscha
modellariga tayangan holda, mikrodarajada o‘sishning dinamik modellarini tuza
boshlashdi.
Ta’kidlangan modellarni tuzishda firmalar chiziqli dasturlash uslublaridan
va V. Leontevning ishlab chiqarish funksiyasidan foydalanishdi. Yirik firmalarning
mustaqil iqtisodiy siyosat yuritishga va iqtisodiy o‘sishga erishishga intilishlari
neoklassik yo‘nalish vakillarini iqtisodiy o‘sishning neokeynscha modellariga
muqobil bo‘lgan o‘sish modellarini yaratishga faol kirishishga undadi. Bu
yo‘nalish vakillari (amerikalik iqtisodchi R. Solou va ingliz iqtisodchisi J.Mid
hamda boshqalar), bozor raqobati sharoitida yirik firmalarga o‘z resurslaridan
potensial o‘sishga erishish maqsadi to‘laroq foydalanish imkonini berish uchun,
iqtisodiyotga davlat aralashuvini qat’iy cheklash lozim degan fikrni olg‘a surishdi.
Ular yaratgan modellarning metodologik asoslari bo‘lib, shuningdek, mehnat,
kapital va erni ijtimoiy mahsulotni yaratishning mustaqil omillari deb qarovchi
ishlab chiqaish omillarining klassik nazariyasi xizmat qildi.
Neoklassik modellarning navbatdagi metodologik asosi bo‘lib chekli
(chegaralangan) unumdorlik nazariyasi hisoblanadi. Ushbu nazariyaga ko‘ra ishlab
chiqarish omillari egalari oladigan daromad, bu omillarning chekli mahsulotlari
(omillarning qo‘shimcha birligi hisobiga yaratilgan qo‘shimcha mahsulot) bilan
belgilanadi. Noklassik maktab nazariyotchilari iqtisodiy o‘sishning neokeynscha
nazariyalarini uch jihat bo‘yicha tanqid qildilar:
- birinchidan, ular e’tiborni faqat iqtisodiy o‘sishning bir omiliga-kapital
jamg‘arishga (investitsiyalarnining qo‘shimcha o‘sishiga) qaratishdi. Boshqa
omillar (ayniqsa texnologik taraqqiyot bilan bog‘liq bo‘lgan holatlar, ya’ni ishchi
kuchining ma’lumot darajasi va malakasining o‘sishi, ishlab chiqarishni tashkil
etishning yaxshilanishi hamda boshqalar) ular e’tiboridan chetda qoldi.
Neoklassiklar bo‘sh turgan ishlab chiqarish quvvatlaridan foydalanish uchun
yangi ishchi kuchini jalb qilish hisobiga ham ishlab chiqarishning qo‘shimcha
o‘sishini ta’minlash mumkin deb hisobladilar;
22

- ikkinchidan, neokeynschilar ishlab chiqarishning kapital talabchanligi
koeffitsenti-s (s= I / Δ Y )ni o‘zgarmas deb qaradilar.
Neoklassik modellar esa ikki ishlab chiqarish omilini (kapital va mehnatni)
hisobga olgan holda va ularning o‘zaro bir-birini almashtirishini (substitut
ekanligini) ko‘zda tutib bu koeffitsent o‘zgarishi mumkinligini nazarda tutadilar.
Bundan esa, ishlab chiqarishning berilgan texnik qurollanishi darajasida,
belgilangan ishlab chiqarish hajmiga resurslarning turli kombinatsiyalarini qo‘llab
erishish mumkin degan xulosa chiqadi;
- uchinchidan, neokeynschilar bozor mexanizmining muvozanatni avtomatik
tiklash qobiliyatini etarlicha baholamadilar. Neokeynschilardan farqli ravishda,
neoklassiklar faqatgina raqobatga asoslangan bozor tizimigina iqtisodiy o‘sishning
balanslashganligini ta’minlashi mumkin deb hisobladilar. Ular iqtisodiy o‘sishning
balanslashganligini ta’minlash raqobat mexanizmidan tashqari barqaror pul
tizimiga ham bog‘liq, raqobat mexanizmi va barqaror pul tizimi bozor
muvozanatini avtomatik tiklaydi deb hisoblashdilar. Shu sababli ular, davlatning
iqtisodiyotga aralashuviga barqarorlikni buzuvchi omil sifatida qarab, inflatsion
davlat xarajatlariga qarshi chiqdilar.
Neoklassik modellar barcha iqtisodiy jarayonlarning aniq holatini qamrash
xususiyatiga egadir. Birinchi neoklassik model R. Solou tomonidan 1956- yilda”
Iqtisodiy o‘sish nazariyasiga hissa” asarida tasvirlab berildi va so‘ngra 1957- yilda
“Texnologik taraqqiyot va agregativ ishlab chiqarish funksiyasi” nomli asarida
rivojlantirildi. R. Solou modeli mutanosib iqtisodiy o‘sishning zarur sharti yalpi
talab va yalpi taklifning tengligi hisoblanadi.
Modelda yalpi taklif Kobb-Duglasning ishlab chiqarish funksiya bilan
ifodalangan. Bu funksiya bir tomondan ishlab chiqarish hajmi va ikiinchi
tomondan foydalanilayotgan omillar hamda ularning o‘zaro kombinatsiyalari
o‘rtasidagi funksional bog‘liqlikni aks ettiradi, ya’ni: Y= f (L,K,N), modelda
yuqori texnik rivojlanish bosqichida yerning kichik ahamiyatga egaligi tufayli
ishlab chiqarish faqat mehnat resurslari va kapitalga bog‘liq deb olingan.
Y= f (L, K), funksiyaning kengaytirilgan ko‘rinishi quyidagicha:
Y= ( Δ Y/ Δ L) L + ( Δ Y/ Δ K)K , bu yerda:
Δ Y/ Δ L- mehnatning chekli mahsuloti (MPL);
Δ Y/ Δ K- kapitalning chekli mahsuloti (MPK).
Solou modeliga ko‘ra yalpi ishlab chiqarish hajmi mehnat unumdorligini -
bitta ishchiga to‘g‘ri keladigan mahsulot ishlab chiqarish hajmini (y=Y/L) o‘stirish
hisobiga ta’minlanishi mumkin. Ayni paytda mehnat unumdorligi kapital bilan
qurollanganlik darajasining (k= K/L) funksiyasi, ya’ni y  f(k).
Bu yerda f(k)  F (k, l) Kapital (fond) bilan qurollanganlik darajasining o‘sishi esa
jamg‘arish normasiga bog‘liq.
23

Modelda yalpi talab investitsion va iste’mol xarajatlari bilan belgilanadi deb
olinadi. y = c + i Davlat xarajatlari va sof eksport ko‘rsatkichlari ham iste’mol va
investitsiyalar tarkibiga kiritib yuboriladi.
Daromad , shakllangan jamg ‘ arish normasiga ko ‘ ra , iste ’ mol va jamg ‘ arishga
bo ‘ linishini hisobga olib iste ’ mol funksiyasini quyidagi ko ‘ rinishda yozishimiz
mumkin : c = (1- s ) y Bu yerda s - jamg ‘ arish normasi . Bundan y= c + i=(1-s) y+ i, o‘z
navbatida I = sy kelib chiqadi. Boshqacha aytganda muvozanat holatida
investitsiyalar jamg‘armalarga teng va daromadga proporsionaldir. Talab va
taklifning tengligi shartini quyidagicha yozish mumkin: f(k)=c+i f(k)= i/s Ishlab
chiqarish funksiyasi tovarlar bozorida taklifni, kapital jamg‘arish esa ishlab
chiqarilgan mahsulotga talabni belgilaydi. Ishlab chiqarish hajmi dinamikasi
kapital (kapital bilan qurollanganlik) hajmiga bog‘liq. Kapital hajmi esa uning
chiqib ketishi va investitsiyalar ta’sirida o‘zgaradi. Investitsiyalar kapital zaxirasini
orttiradi, chiqib ketish (amortizatsiya) esa uni kamaytiradi. Investitsiyalar fond
bilan qurollanganlik va jamg‘arish normasiga bog‘liq. Bu iqtisodiyotda talab va
taklif tengligi shartidan kelibchiqadi: i= sf(k). Jamg‘arish normasi (s) k ning har
qanday miqdorida mahsulotning investitsiya va iste’molga bo‘linishini belgilaydi:
y = f(k), i= sf(k), c=(1-s)f(k)
Neoklassik nazariyada texnik taraqqiyot tushunchasi
Iqtisodiy o‘sishning investitsiyalar va bandlar sonining oshishidan keyingi
uchinchi manbasi bo‘lib, texnologik taraqqiyot hisoblanadi. Neoklassik nazariyada
texnik (texnologik) taraqqiyot deganda ishlab chiqarishning mashinalashtirilishi
emas, balki, ishlab chiqarishdagi sifat o‘zgarishlari (ishchilarning ma’lumot
darajalari va malakalarining o‘sishi, ishlab chiqarishni tashkil qilishning
yaxshilanishi, ishlab chiqarish ko‘lamining kengayishi) tushuniladi. Modelga
texnologik taraqqiyotning kiritilishi ishlab chiqarish funksiyasini o‘zgartirib, u
quyidagi ko‘rinishga ega bo‘ladi: Y=f (K,L×E) Bu yerda(E) – mehnat birligi
samaradorligi (ishchi kuchining salomatligi, ma’lumoti va malakasiga bog‘liq):
(L×E) – doimiy samaradorlik E ga ega shartli mehnat birliklari soni. E qanchalik
katta bo‘lsa, mavjud ishchilar soni bilan shuncha ko‘p mahsulot ishlab chiqarilishi
mumkin.42 Texnologik taraqqiyot mehnat samaradorligi (E)ning doimiy surat (g)
bilan o‘sishga olib keladi. Shuning uchun g =2foiz bo‘lganda, mehnatning har bir
birligidan qaytim yiliga 2foiz ga oshadi, bu esa ishlab chiqarish hajmining ishchi
kuchi yiliga 2foiz o‘sgandagi kabi o‘sishiga olib keladi. Texnik taraqqyotning
24

bunday shakli mehnatni tejaydi deyiladi, (g)– esa mehnatning tejaydigan
texnologik taraqqiyotning surati. Endi texnologik taraqqiyot holatidagi kapital
bilan qurollanganlikning barqaror darajasini aniqlash mumkin. Agar bandlarning
soni (L) (n) sur’at bilan oshayotgan bo‘lsa, samaradorlik (E) esa (g)sur’at bilan
o‘sayotgan bo‘lsa, unda (LE) (n+g) sur’at bilan oshib boradi. Doimiy
samaradorlikka ega bir mehnat birligiga to‘g‘ri keladigan kapital k1=[K/(LE)] ni
tashkil etadi. Doimiy samaradorlik bilan mehnat birligiga to‘g‘ri keladigan ishlab
chiqarish hajmi esa y=Y/(LE)ni tashkil etadi. Bunda barqaror muvozanatlilik
holatiga quyidagi shartda erishiladi: (k1*) ning barqaror (qat’iy) holatida
texnologik taraqqiyot mavjud bo‘lgan sharoitda kapital hajmi (K) va ishlab
chiqarish (Y) (n+g) sur’at bilan o‘sadi. Bir ishchi hisobiga to‘g‘ri keladagan kapital
bilan qurollanganlik (K/ L) va ishlab chiqarish (Y/L) (g)- sur’at bilan o‘sib boradi.
Bu R. Solou modelida texnologik taraqqiyot-turmush darajasi uzluksiz
o‘sishining yagona sharti ekanligini ko‘rsatadi. Shunday qilib, R.Solou modeli
iqtisodiy o‘sishning 3 manbaiinvestitsiyalar, ishchi kuchi soni va texnologik
taraqqiyot o‘rtasidagi o‘zaro aloqadorlikni yoritish imkonini beradi. Davlat
iqtisodiy o‘sishga jamg‘arma me’yori va texnologik taraqqiyotni jadallashtirish
orqali ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Jamg‘arma me’yori qanday bo‘lishi kerak?
Aniqlaganimizdek muvozanatli iqtisodiy o‘sish jamg‘armaning turli
me’yorlari bilan muvofiqlashadi. Shuning uchun maksimal iste’mol darajasi bilan
iqtisodiy o‘sishni ta’minlaydigan me’yor optimal bo‘ladi. Bunday me’yor “Oltin
qoida” ga muvofiq keladi. Jamg‘armaning bu me’yoriga mos keladigan kapial
bilan qurollanganlik darajasini (k**) bilan iste’molni esa – (C**) bilan
belgilaymiz. Oldin biz ishlab chiqariladigan mahsulot iste’mol va investitsiyalarga
sarflanadi deb belgilagan edik: Y=C+I bundan C=Y-I kelib chiqadi. Berilgan
parametrlarning o‘rniga ular barqaror holatidagi ifodasini qo‘ysak, quyidagiga ega
bo‘lamiz: C*=f(k*)-dk*, bu yerda C*- barqaror o‘sish holatidagi iste’mol. Iste’mol
hajmi maksimal bo‘ladigan kapital bilan qurollanganlikning barqaror darajasi
“Oltin qoida”ga muvofiq keladi.
25

“Oltin qoida” darajasiga mos keladigan kapital bilan qurollanganlik holatida
f(k*) ishlab chiqarish funksiyasi va dk* chizig‘i bir xil og‘maga ega va ist’mol
maksimal darajaga erishadi. k** kapital bilan qurollanganlik darajasida kapital
zaxirasining bir birlikka oshishi ishlab chiqarish o‘sishini keltirib chiqaradi
(kapitalning chegaraviy mahsulotiga teng keladigan) va kapitalning d kattalikka
chiqib ktishini oshiradi. Shunday qilib, “Oltin qoida”ga mos keladigan k** kapital
bilan qurollanganlik darajasida MPK=d shart bajariladi. Aholi o‘sishi va
texnologik taraqqiyotni hisobga olgan holda esa MPK=d+n+g shart bajariladi.
Iqtisodiyotda qiyin bo’lgan masalalardan biri iqtisodiy o’sishni
ta‘minlashdir. Uni aniqlash mezonlaridan biri bo’lgan iqtisodiy o’sishni tahlil
qilish yo’li bilan iqtisodiy rivojlanishni aniqlash mumkin bo’ladi. Iqtisodiy
o’sish deb ishlab chiqarishga sarf qilinadigan iqtisodiy resurs xarajatlari
hisobidan erishilgan ijobiy natijalar yalpi ichki mahsulotda hisoblanib uni aholi
jon boshiga taqsimlanishida ifodalanishiga aytiladi.
Iqtisodiy o’sish bo’lsa YaIM hajmi ko’payadi, aholi jon boshiga
taqsimlaganda real YaIM miqdori ortib borishi ko’zatiladi. Mamlakat aholisining
turmush darajasi real YaIM miqdorini, uni hajmini oritib borishida qo’rinadi.
Mamlakatning iqtisodiy o’sish sur‘atini ko’rsatadigan ko’rsatkichlar
quyidagilaridan iborat (real YaIM mahsulot miqdorining ijobiy darajasi o’sishi):
- aholi jon boshiga real YaIMning taqsimlaganda uni ko’payib borishi - bu
ko’rsatkichlarda mahsulot sifatini to’liq hisobga olmaydi, real YaIM va aholi jon
boshiga YaIMning o’sish bo’sh vaqtining kamayishini bildirmaydi, natijada
farovonlik real darajasining pasaytirib ko’rsatilishiga olib keladi. Iqtisodiy
o’sishni miqdoriy hisoblash boshqa tomondan uning miqdoriy hisoblash boshqa
tomondan uning atrof muhitga va insonning hayotiga salbiy ta‘sirini hisobga
olmaydi. Shu sababli iqtisodiy o’sishning barcha tavsifi yillik o’sish suratlarining
foizdagi o’lchovida to’liq o’z ifodasini topadi:
O’S =(1)
Bu yerda:O’C – iqtisodiy o’sish surati, foizda; YaIM joriy davr – joriy davr
(yil)dagi real YaIM hajmi; YaIM bazis davr- taqqoslanayotgan davr (yil)dagi real
YaIM hajmi;
Iqtisodiy o’sish so’ratining ahamiyatini iqtisodchilar tomonidan
qo’llanuvchi “70 miqdori qoidasi” yordamida ham ko’rsatish mumkin. Bu
qoidaga ko’ra, milliy iqtisodiyotda ishlab chiqarilayotgan YaIMning 2 barovarga
oshirishda qancha vaqt talab etilishini aniqlash uchun 70 sanini yillik o’sish
suratiga bo’lish kerak bo’ladi. Masalan, mamlakatimizdagi o’sish suratining 9,5
% darajasida YaIM ning 2 barobar oshirish uchun 7,3 yil talab etilgan (70:9,5).
Holbuki, iqtisodiy o’sishning 2022 yildagi 5,7 % darajasida bu ko’rsatiqichga
12.2 yilda (70:5,7) erishish mumkin bo’lgan. Keyingi yillarda iqtisodiy o’sish
26

suratining yanada oshirilishi bu muddatning sezilarli ravishda qisqarishga olib
keladi.
Ijtimoiy mahsulotning o’sish surati bilan ishlab chiqarish omillari
miqdorining o’zgarishi o’rtasidagi nisbat iqtisodiy o’sishning ekstensiv yoki
intensiv turlarini belgilab beradi.
Ishlab chiqarish omillari miqdorini ko’payishi va oldingi texnikaviy
ta‘minlanishi saqlab qolgan holda iqtisodiy o’sishga erishish ekstensiv iqtisodiy
o’sish deyiladi. Masalan, mahsulot ishlab chiqarishning ikki hissa ko’paytirish
uchun mavjud korxona bilan bir qatorda o’rnatilgan uskunalarning quvvati,
miqdori va sifati, ishchi kuchining soni va malaka tarkibi bo’yicha xuddi
o’shanday yana bir korxona quriladi. Ekstensiv rivojlanishda, agar u sof hoda
amalga oshirilsa, ishlab chiqarish samaradorligi o’zgarib qoladi.
Ishlab chiqarish omillarini sifat jihatdan takomillashtrish, modernizatsiya
qilish – ilg’or ishlab chiqarish vositalarini va yangi texnikani qo’llash, ishchi
kuchini malakasini oshirish, mavjud ishlab chiqarish potentsialidan to’laroq
foydalanish yo’li bilan mahsulot ishlab chiqarish hajmini ko’paytirishga erishish
iqtisodiy o’sishini intensiv turi deb aytiladi.
Bu o’sishni ta‘minlash - ishlab chiqarishga jalb etilgan resurslarning
harbiy birligidan olinadi samara, pirovard mahsulot miqdorining o’sishi,
mahsulot sifatining oshishiga erishmoq lozim.
Real hayotda ekstensiv va intensiv omillar sof holda ayrim-ayrim mavjud
bo’lmaydi, balki ular bir-biri bilan qo’sh ilgan holda uyg’unlashadi.
Iqtisodiy o’sishning ko’rsatkichlari mavjud bo’lib, ularga quyidagilar
kiradi:
 Ishlab chiqaruvchi kuchlar rivojlanish darajasi;
 Mehnat unumdorligining o’sishi;
 Ish vaqtini tejash
 S h axsiy daromad;
 Foyda massasi;
Milliy iqtisodiyotning tarmoq tuzilishi ishlab chiqaruvchi kuchlar darajasi
quyidagi ko’rsatkichlar bilan tavsiflanadi:
 . Ishlab chiqarish vositalarining rivojlanganlik darajasi;
 . Xodimning malakasi va tayyorgarlik darajasi;
 . Ishlab chiqarishning moddiy va shaxsiy omili o’rtasidagi nisbat;
 . Mehnat taqsimoti
 . Ishlab chiqarishning tashkil etilishi;
 . Ishlab chiqarishning ixtisoslashtirilishi va kooperatsiyasi.
27

Iqtisodiy o’sish tarmoqlari bo’yicha hisoblab chiqilib YaIM ko’rsatkichi
asosida ham tahlil qilinadi, moddiy va nomoddiy ishlab chiqarish tarmoqlari
o’rtasidagi nisbat o’rganiladi.
28

Xulosa
Iqtisodiy o’sish bilan bog’liq bo’lgan omillarni iqtisodchi omillar
tomonidan o’rganilishi iqtisodiy o’sish modellarini yaratilishiga sabab bo’ladi. Bu
modellar asosida ikkita nazariya-makroiqtisodiy muvozanating keyinscha
(keyinchalik neokeynscha) nazariyasi hamda ishlab chiqarishning klassik
(keyinchalik neoklassik) nazariyasi yotadi.
Iqtisodiy o’sishni tahlil qilishda neoklassik nazariya namoyondalari
qo’yidagi noto’g’ri nazariy shartlarga asoslanadi:
Mahsulotning qiymati barcha ishlab chiqarish omillari tomonidan yaratiladi;
Ishlab chiqarish omillarining har biri o’zining keyingi qo’shilgan
mahsulotga teng keluvchi daromad ham oladi;
Mahsulot ishlab chiqarish va buning uchun zarur bo’lgan resurslar
o’rtasida miqdoriy bog’liqlik mavjud;
Ishlab chiqarish omillarining erkin tarzda amal qilish hamda ular o’rtasida
o’zaro bir-birining o’rnini bosish imkoniyati mavjud.
S h uning bilan birga neoklassik nazariyachilar ko’yidagi hatoga yo’l
qo’yganlar:
1) Ishlab chiqarish omillarining barchasi bir xil qiymat yaratadi, ular
qiymatini yaratishda barovar ishtirok etadi deb hisoblaganlar. Lekin barcha ishlab
chiqarish vositalari hech qanday yangi qiymat yaratmaydilar, balki o’zlarining
qiymatlariga teng miqdordagi qiymatni jonli mehnat yordamida yangi yaratilgan
mahsulotga o’tkazadilar. Ular barcha omillar yaratilgan va o’sgan (ko’paygan)
mahsulotning foydaliligini yaratishda qatnashadilar.
2) Omillar ichida doimo barcha omillar kabi ishtirok etadigan jonli
mehnatning faol rol o’ynashini qolganlar esa passiv rol o’ynashini unutadilar.
Chunki hech bir tabiiy resurs, kapital resurslari jonli mehnat tomonidan
harakatga keltirilmasa, o’ziga harakatga kelaolmasligi, irib-chirib o’z oyida ham
jismonan, ham qiymati yo’q bo’lib ketishi, ularning qiymati faqat jonli mehnat
tomonidan saqlab qolinishi million yillar beri milliard martalab taqrorlanib
kelmoqda .
Bu modelda ikki asosiy o`zgaruvchilar mavjuddir. Solou modeli sifatida
ishlab chiqarish hajmining ulushi tejash va mablag` ortirishda foydalanilib
jismoniy kapitalning barqaror holatini belgilaydi. Bundan tashqari
unversitetlarning mehnat ulushi u bilimning aksiyalarini belgilab beradi va u har
ikkalasi daromadning bu har ikkala tasir etish darajasi daromad darajasini barqaror
holat uchun natijaviyligini taminlaydi. Shunday qilib bu endogen o`sish modeliga
kichik qadamni ko`rsatadi. Qaysiki jamiyatning texnologik o`zgarish tezligini
aniqlashni ko`rsatadi.
29

Iqtisodiy o'sishning dastlabki neoklassik modellari 1950-1960 yillarda, ya'ni
dinamik muvozanat muammosiga e' susaygan va birinchi planga nafaqat
foydalanilmagan quvvat lar hisobiga, balki chiqayishini bilan texnik qilish,
o'zingni ishga tushirish. tashkil qilish yaxshilash hisobiga potensial mumkin
bo'lgan o'sish sur'atlariga yerishish muammosi chiqqan davrda paydo bo'ldi
Birinchi neoclassik model R. Solou tomonidan 1956 yilda “Iqtisodiy o’sish
nazariyasiga qism” asarida tasvirlab byerildi va so’ngra 1957 yilda “Texnik
taraqqiyot va agregativ ishlab chiqarish funksiyasi” nomli asarida rivojlandi.
Jamg'arish normasining o'sishi investitsiyalar hajmining ishlab chiqarishni
ishlab chiqarish. Bu esa , kapital miqdorining ortishiga o'z kuchi kapital bilan
qurollangan' yuklamaning (k) ko'tarilishiorqali, pirovard natijaga, ya'ni esa ishlab
chiqarish hajmining (Y) ko' ko'proq ishlab chiqarish hajmi keladi.
R.Soluning fikriga ko'ra, barqaror muvozanat qarab kapital, mehn va milliy
daromad darajasi bir xil, aholi soni o'sishiga teng sur'atda o'sib boadi. Aholi
sonining tez o'sishi iqtisodiyotning o'sish sur'atlari jadallashishiga ta'sir etadi,
ammo barqoror muvozanat holatida aholi jon boshiga mahsulot ishlab chiqarish
kamayadi. O'z qarori, jamg'arma normasining daromadi aholi jon boshiga toto'g'ri
keladigan daromadni olish va kapital bilan qurollanganlik koeffitsentini
ko'tarilishiga olib keladi, lekin ba rqaror holatdagi o'sish sur'atiga ta'sir
ko'rsatmaydi.
30

Foydalanilgan adabiyotlar
1. O'zbekiston Respublikasi Prezidenti SH.Mirziyoyevning 2018-yil 28-dekabrdagi
Oliy Majlisga ―Taraqiyotimizning yangi bosqichi bo'lgan 2018-yilda amalga
oshirilgan asosiy ishlar yakuni va O'zbekiston Respublikasini 2019-yilda ijtimoiy-
iqtisodiy rivojlantirishning eng ustuvor yo‘nalishlariga bag‘ishlangan‖
murojatnomasi. O‘zbekiston milliy axborot agentligi T.: 28.12.2022 y
2. Qonun hujjatlari ma‘lumotlari milliy bazasi, 27.12.2022 y., 07/18/4077/2380
son; 11.01.2019 yil, 06/19/5624/2471-son
3. Sh.M. Mirziyoevning. Konstitutsiya — erkin va farovon hayotimiz,
mamlakatimizni yanada taraqqiy ettirishning mustahkam poydevoridir. –Toshkent:
O‘zbekiston NMIU, 2018.
4. SH.M. Mirziyoev. - Toshkent: O‘zbekiston, NMIU, 2017
5. SH.M. Mirziyoev. - Toshkent: O‘zbekiston, NMIU, 2016.
6. Sh.M. Mirziyoevning Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta'minlash - yurt
taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. 2020 yil
7. Sh.M. Mirziyoevning. Oliy Majlisga Murojaatnomasi. - Toshkent: O‘zbekiston,
NMIU, 2018
8. Xodiyev B.Yu., Shodmonov Sh. Iqtisodiyot nazariyasi. T.:2018
9. Shodmonov. Sh., Mamaraximov Iqtisodiyot nazariyasi. T.:2016
10. Abulkasimov X. Makroiqtisodiy tartibga solish va O’zbekistonning barqaror
rivojlanishi. Monografiya. – T. “Akademiya”, 2011, 92 b.
11. O’zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot Vazirligining rasmiy ma’lumotlari
31

Internet saytlari
1. http://fayllar.org/
2. http://arxiv.uz/
3. http://ziyonet.uz/ru
4. http://referat.arxiv.uz/
5. http://aim.uz/
32

Sotib olish