Iqtisodiy o'sish: mohiyat va omillar

Dokument ma'lumotlari

Narxi	40000UZS
Hajmi	106.5KB
Xaridlar	4
Yuklab olingan sana	02 Fevral 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Saidmuhammadalixon Ataullayev

Ro'yxatga olish sanasi 29 Noyabr 2023

163 Sotish

Iqtisodiy o'sish: mohiyat va omillar

Sotib olish

Kirish
Kurs ishining dolzarbligi Hammaga ma‘lumki, o‘tmishda O‘zbekiston iqtisodiyoti
sobiq sovet ittifoqi iqtisodiyotining tarkibiy qismi hisoblanib, mustaqil milliy
iqtisodiyot deb bo‘lmas edi. Bizga bir yoqlama rivojlangan paxta yakka hokimligi,
xom-ashyo ishlab chiqarishga va boy mineral xom-ashyo resurslaridan nazoratsiz ,
ayovsiz foydalanish asosiga qurilgan, yonilg‘i, g‘alla va boshqa ko‘pgina ishlab
chiqarish resurslari hamda iste‘mol tovrlarining ta‘minlanishi bo‘yich markazga
qaram bo‘lgan iqtisodiyot meros bo‘lib qolgan edi. Mamlakatimiz prezidenti I.A.
Karimov qisqa qilib aytganlaridek, ― O‘zbekiston bir yoqlama iqtisodiyotga-
markazga butunlay qaram, izdan chiqqan iqtisodiyotga ega bo‘lgan mamlakat edi. ‖
Respublikamizning mustaqillikka erishib, deyarli barcha xalqaro tashkilotlarga
teng huquqli a‘zo bo‘lib kirganligiga ko‘p vaqt bo‘lganligi yo‘q. Ammo shu vaqt
ichida mamlakatimizning o‘ziga xos xususiyatlarini qamrab olgan iqtisodiy
siyosati shakllanib, istiqbol yo‘nalishlari belgilab olindi.
1991-yil sentabridan buyon o‘tgan qisqa davr mobaynida iqtisodiy mustaqillikni
qo‘lga kiritib, mamlakatimiz hududidagi barcha tabiiy, mineral xom- ashyo
boyliklaridan mamlakatimizdagi butun iqtisodiy resurslar va quvvatlardan o‘z
xalqimiz va uning kelajagi manfaatlari yo‘lida foydalanish imkoniyatiga ega
bo'ldik.
Milliy boylik insoniyat jamiyati taraqqiyoti davomida ajdodlar tomonidan
yaratilgan va avlodlar tomonidan jamg‘arilgan moddiy, nomoddiy va intellektual
hamda tabiiy boyliklardan iboratdir. Milliy boylikni shartli ravishda quyidagi uchta
yirik tarkibiy qismlarga ajratish mumkin:
1. Moddiy-buyumlashgan boylik.
2. Nomoddiy boylik.
3. Tabiiy boylik.
Moddiy-buyumlashgan boylik oxir-oqibatda ishlab chiqarishning, unumli
mehnatning natijasi hisoblanadi. U ishlab chiqarish yaratilganda mahsulotlarning
3

joriy iste’mol qilishdan ortiqcha qismini jamg‘arish oqibatida vujudga keladi va
o‘sib boradi.
Ammo moddiy-buyumlashgan boylikni qator yillardagi yillik yalpi mahsulotlar
yig‘indisi sifatida tasavvur qilish noto‘g‘ri bo‘lar edi. Chunki bu boylikning bir
qismi har yili ishdan chiqarib, qaytadan yangilanib turadi (ishlab chiqarish
vositalari, iste’mol buyumlari). Shu sababli ishlab chiqarish vositalarining o‘rnini
qoplash bilan bir vaqtda yalpi mahsulotning faqat bir qismi moddiy-buyumlashgan
boylik sifatida jamg‘arilib boriladi. Demak, qoplash fondi va moddiy
buyumlashgan boylikning o‘sishi yalpi milliy mahsulot hisobiga amalga oshiriladi.
Milliy boylik insoniyat jamiyati taraqqiyoti davomida ajdodlar
tomonidan yaratilgan va avlodlar tomonidan jamg`arilgan moddiy, nomoddiy va
intellektual hamda tabiiy boyliklardan iboratdir. Milliy boylikning bir qismini
inson mehnatining natijasi hisoblasak, boshqa qismi tabiat
boyliklaridan iborat bo`ladi. Shunday ekan milliy boylik keng ma‘noda o`z ishiga
nafaqat moddiy va nomoddiy ne‘matlar, yaratilgan san‘at asarlari, intellektual
salohiyatni balki barcha tabiatresurslari va boyliklari hamda takror ishlab
chiqarishning tabiiy iqlim sharoitlarini ham oladi.
Milliy boylikning bu barcha tarkibiy qismlarini miqdora qiymat o`lchovlarida hiso
blab chiqish
bir qator ob‘ektiv sabablariga ko`ra ancha qiyin, jumladan uning tabiat in‘omlarida
n iborat qismi
inson mehnatining natijasi hisoblanmaydi va qiymat o`lchovlariga ega emas. Shu s
ababli iqtisodiy tahlil amaliyotida milliy boylikning tor ma‘nodagi tushunchasidan
foydalaniladi Tor ma‘nodamilliy boylik insoniyat mehnati bilan yaratilgan va
takror ishlab chiqarilishi mumkin bo`lgan
barcha moddiy boyliklardan iborat bo`ladi. milliy boylikning bu qismi
milliy iqtisodiyot rivojining butun tarixi davomida doimiy takrorlanib turuvchi
ishlab chiqarish jarayonining, umumiy natijasi sifatida chiqadi va moddiy
buyumlashgan shaklda namoyon bo‗ladi. U
4

kishilarning ko`plab avlodi mehnati natijasi hisoblanadi.
Aytilganlardan kelib chiqib, milliy boylikni shartli ravishda quyidagi uchta
yirik tarkibiy qismlarga ajratish mumkin:
1. Moddiy buyumlashgan boylik. 2. Nomoddiy boylik. 3. Tabiiy boylik.
Moddiy buyumlashgan boylik oxiri oqibatda ishlab chiqarishning, unumli mehnati
ning natijasi hisoblanadi. U ishlab chiqarish yaratilganda mahsulotlarning
joriy iste‘mol qilishdan
ortiqcha qismini jamg‗arish oqibatida vujudga keladi va o‗sib boradi. Ammo
moddiy buyumlashgan boylikni qator yillardagi yillik yalpi
mahsulotlar yig`indisi sifatida tasavvur qilish noto`g`ribo`lur edi. Chunki bu boylik
ning bir qismi har yili ishdan shiqarib, qaytadan yan-gilanib turadi (ishlab
chiqarish vositalari, iste‘mol buyumlari). Shu sababli ish-
lab chiqarish vositalarining o`rnini qoplash bilan bir vaqtda yalpi mahsulotning fa-
qat bir qismi moddiy buyumlashgan boylik sifatida jamg`arilib boriladi.
Demak, qoplash fondi va moddiy buyumlashgan boylikning o`sishi yalpi milliy
mahsulot hisobiga amalga oshiriladi. Milliy boylikning inson Mehnati bilan
yaratilgan moddiy qismi qiymat shakliga ega bo`lib,tarkibiy tuzilishi bo`-
yicha quyidagilarni o`z ishiga oladi:
Ishlab chiqarish xarakteridagi asosiy kapital (fondlar). Bular
butun milliy boylikning tarkibida ancha katta salmoqqa ega bo`ladi, hamda
o`zining texni-kaviy darajasi
bo`yicha yalpi milliy mahsulotning o`sish imkoniyatini belgilab beradi: noishlab c
hiqarish xarakteridagi asosiy kapital (fondlar). Asosiy
kapitalning bu turiga mamlakatning uyjoy fondi,ijtimoiy madaniy xarakterdagi ob‘
ektlar kiradi aylanma kapital (fondlar). Milliy boylikning bu qismi mehnat predmet
laridan ibor-at bo`lib,asosiy kapitalning taxminan 1/4 qismini tashkil qiladi.
tugallanmagan ishlab chiqarishning moddiybuyumlashgan qismi. Ular ishlab
chiqarish bosqishida Mehnat jarayoni ta‘siri ostida bo`lib, potensial tayyor
mahsulot hisoblanadi.
Moddiy zahiralar va ehtiyojlar. Bunga muomala bosqichdagi tayyor mah-sulot,
5

korxonalar va savdo tarmoqlaridagi moddiy zayiralar, davlat ehtiyojlari va rezerv
fondlari kiradi. Moddiy zayiralar iqtisodiyotda ro`y berishi mumkin bo`lgan va
oldindan bilib bo`lmaydigan favqulotda rolatlarda foydalanish maq-
sadida ushlab turiladi.
Davlat ehtiyojlariga oltin zayiralari, sug`urta va mudofaa ehtiyojlari uchun za-rur
zahiralar kiradi. aholining uy, tomorqa va yordamshi xo1jaligida jamg1arilganmol-
mulk. Bunga uy- joy, avtomobil, madaniy-maishiy buyumlar, kiyim-kechaklar va
shu kabilarning qiymati kiradi. Moddiy buyumlashgan boylik tarkibiy qismlarining
mazmuni va ularning salmog`i o`zgarishsiz qolmaydi.Aso-san fantexnika
taraqqiyoti sharoitida moddiy, buyumlashgan boylik tarkibida yirik o`zgarishlar
ro`y beradi. Sanoat tarmoqlarining asosiy kapitali tez ko`pa-
yadi va yangilanadi, noishlab chiqarish sohasining asosiy kapitali tarkibida
ilmiy,o`quv, sog`liqni saqlash muassasalarining ulushi tobora ko`proq
rissasini egal-laydi. Tabiiy
resurslarni iqtisodiy faoliyatga jalb qilish suratlari o`sib boradi.
Moddiy buyumlashgan boylik o`sishining asosiy omillari sifatida
quyidagilarniajratib ko‗rsatish mumkin: · Mehnat unumdorligining o`sishi;
· ishlab chiqarish samaradorligining ortishi;
· milliy daromadda jamg‗arish normasining ortishi. Moddiy buyumlashgan boylik
ishlab chiqarishning natijasi va shart-sharoiti
hisoblanadi. Buning ma‘nosi shuki, bir tomondan mahsulotdan milliy
boylik tomon xarakatda boylikning iste‘mol qilingan qismining qoplanishi va
uning ko`payishi ro`y beradi.Boshqa
tomondan milliy boylik ishlab chiqarishnin moddiy shartsharoiti, uning moddiy tex
nikaviy asosi hisoblanadi. Bunda ishlab chiqarishning o`sish
sur‘ati va miqyosi milliy boylikdan foydalanish xarakteriga bog`liq bo`ladi.
Moddiy buyumlashgan boylikni oddiy va kengaytirilgan takror ishlab
chiqarish farqlansada, har ikkalasi ham yalpi milliy mahsulot hisobiga amalga oshi
riladi. Milliy boylikning boshqa qismi tabiiy boyliklar ishlab chiqarishning shart-
sharoitini va inson faoliyatining tashqi muritini tashkil qiladi. Tabiiy boylikning
6

vujudga kelishi insoniyat jamiyat rivojiga bog1liq emas, u tabiat qonunlari asosida
ro`y beradi.
I-BOB. IQTISODIY O'SISH: MOHIYAT VA OMILLAR
1.1 "Iqtisodiy o'sish" kontseptsiyasining mohiyati
Foydali qazilma boyliklar, o`rmonlar, suv va yer resurslari xuddi shunday vujudga
kelib ishlab chiqarishdan tashqarida turadi. Tabiat in‘omlari o`zlariningdastlabki
ko`rinishida tabiiy boylik bo`lib, shu holatida inson faoliyatining nat-ijasi
hisoblangan ijtimoiy boylik tarkibiga kirmaydi. Buning ma‘nosi shuki, ta-biiy
boyliklar jamiyat uchun faqatgina potensial boylik hisoblanadi. Ular
real boylikka inson Mehnatining ta‘siri oqibatida aylanadi. Milliy boylik nafaqat
moddiy ishlab chiqarish sohalarida yaratiladi. Uning bir qismi nomoddiy ishlab
chiqarish sohalarida vujudga keltiriladi va jamiyatning nomoddiy boyligi
hisoblanadi. Nomoddiy sohalarda ashyoviybuyum shakl bilan bog`liq bo`lmagan
alohida turdagi iste‘mol qiymatlar hosil qilinadi. Ular ham moddiy ishlab chiqarish
sohalarining faoliyat qilishi va rivojlanishi uchun shuningdek bevosita aholining
turmush darajasini ta‘minlash va oshirib borish uchun zarur bo`lad Bunday
boyliklarga ta‘lim, sog‗likni saqlash, fan, madaniyat, san‘at, sport sohalarida
vujudga keltiriladigan nomoddiy YAIMatliklar kiradi. Uning tarkibida tarixiy
yodgorliklar, arxitektura obidalari, noyob adabiyot va san‘at asarlari
alohida o‗rin tutadi. Jamiyatning nomoddiy boyliklarida madaniyat va san‘atning
rivojlanish darajasi, jamiyat a‘zolarining to`plagan ilmiy bilimlari va intellektual
darajasi, ishlovshilarning ixtisosligi va malakaviy bilim darajasisog`liqni saqlash,
ta‘lim va sportning rivojlanish darajasi o`z ifodasini topadi. Moddiy buyumlashgan
boylikning o`sishi jamiyat moddiy qYAIMatliklari ko`payishining asosi
hisoblanadi. Agar fantexnika taraqqiyoti yuqori sur‘atlar bilan
rivojlansa madaniyat, san‘at, fan kabi nomoddiy sohalar ham o`sib va
takomillashib boradi.
Shunday qilib, milliy boylik moddiy buyumlashgan va tabiiyboyliklardan ancha ke
ng tuchunsha bo`lib,o`z tarkibiga jamiyatning nomoddiy xarakterdagi
7

qiymatliklarini ham oladi.
2 Milliy mahsulotni hisoblashda milliy hisoblar tizimidan foydalaniladi. Milliy
hisoblar tizimi (MHT) - bu barcha asosiy iqtisodiy jarayonlarni, takror ishlab
chiqarish sharoitlari, jarayonlari va natijalarini tavsiflovchi o’zaro bog’liq
makroiqtisodiy ko’rsatkichlar, tasniflar va guruxlar tizimi. MHT BMT tomonidan
e’lon qilingan «Milliy hisoblar va yordamchi jadvallar tizimi» nomli hujjat asosida
xalqaro statistikada standart tizim sifatida 1953 yildan boshlab qo’llanila boshladi.
Hozirgi davrda dunyoning 100 dan oshiq mamlakatlarida, shu jumladan
O’zbekistonda mazkur tizim keng qo’llaniladi. Milliy hisoblar tizimi asosini
yig’ma balanslar tashkil qiladi. Bunga daromad va xarajatlar balansi misol bo’lishi
mumkin. Daromadlar xo’jalik birliklari va aholi umumiy daromadlari (ish haqi,
foyda, daromadlarning boshqa turlari, amortizatsiya) summasini aks ettiradi.
Xarajatlar to’rtta guruxdan iborat bo’ladi: iste’mol, investitsiyalar, davlat xaridi,
sof eksport. Milliy hisoblar makroiqtisodiyotning me’yordagi - muvozanatli
holatga erishish darajasini aniqlashga yordam beradi.
Ushbu milliy hisoblar tizimi asosida YAIM uch xil usul bilan hisoblanishi
mumkin: Birinchi usul - bu YAIMni hisoblashga qo’shilgan qiymatlar bo’yicha
yondashuv Bunda milliy iqtisodiyotning barcha tarmoqlari bo’yicha yaratilgan
qo’shilgan qiymatlar qo’shib chiqiladi (YAIM tarmoq va ishlab chiqarishlar
bo’yicha). Bu usul bilan hisoblangan YAIM alohida tarmoqlarning shu mahsulotini
yaratishdagi o’rnini va hissasini aniqlash imkonini beradi. Ikkinchi usul -
bu YAIMni hisoblashga sarf-xarajatlar bo’yicha yondashuv Bunda mazkur yilda
ishlab chiqarilgan barcha mahsulot (xizmat)lar hajmini sotib olishga qilingan butun
sarflar qo’shib chiqiladi. Milliy iqtisodiyotda ishlab chiqarilgan pirovard
mahsulotlarni mamlakat ichida xo’jalikning uchta sub’ekti - uy xo’jaliklari, davlat,
tadbirkorlar, hamda tashqaridan chet ellik iste’molchilar sotib olishi mumkin. Uy
xo’jaliklarining iste’mol sarflari - bu kundalik ehtiyojdagi tovarlarga, xizmatlarga,
uzoq muddat foydalaniladigan iste’mol buyumlariga va boshqalarga qilinadigan
sarflardir.
8

Investitsion sarflar - tadbirkorlik sektorining asosiy kapitalni yalpi jamg’arishga
qiladigan sarflaridir. Investitsion sarflar asosan uchta qismdan iborat: a)
tadbirkorlar tomonidan mashina, uskuna va stanoklarning barcha xaridi; b) barcha
qurilishlar; v) zahiralarning o’zgarishi. Birinchi gurux elementlarning «investitsion
sarflar» tarkibiga kiritilish sababi aniq; qurilishlarning bunday sarflar tarkibiga
kiritilishi. yangi fabrika, ombor yoki elevator qurilishi investitsiyalar shakli
hisoblanadi. YAIM tarkibiga tovar zaxiralarnish ko’payishi, ya’ni ishlab
chiqarilgan, lekin mazkur yilda sotilmagan barcha mahsulotlar kiritiladi. ya’ni
YAIM o’z ichiga yil davomidagi zahiralar va extiyotlar barcha o’sishining bozor
qiymatini oladi. Zaxiralarning bu o’sishi YAIMga joriy ishlab chiqarish hajmi
ko’rsatkichi sifatida qo’shiladi. Zahiralar kamayganda, bu kamayish YAIM
hajmidan chiqarilishi zarur. Zahiralarning kamayishi yil davomida milliy
iqtisodiyotda ishlab chiqarilgandan ko’proq mahsulot sotilganligini bildiradi.
Boshqacha aytganda jamiyat mazkur yilda ishlab chiqarilgan barcha mahsulotni va
bunga qo’shimcha oldingi yillardan qolgan zahiralarning bir qismini iste’mol
qilgan bo’ladi.
Milliy hisoblar tizimida YAIMni hisoblashda yalpi, xususiy va ichki investitsiyalar
tushunchasidan foydalaniladi. Xususiy va ichki investitsiyalar mos ravishda
xususiy va milliy kompaniyalar amalga oshiradigan investitsion sarflarni bildiradi.
yalpi investitsiyalar o’z ichiga joriy yilda ishlab chiqarish jarayonida iste’mol
qilingan mashina, uskuna va qurilmalarning o’rnini qoplash uchun mo’ljallangan
barcha investitsion tovarlar ishlab chiqarishni, hamda iqtisodiyotda kapital
qo’yilmalar hajmiga har qanday sof qo’shimchalarni oladi. yalpi investitsiyalar
mohiyatiga ko’ra iste’mol qilingan asosiy kapitalni qoplash summasini va
investitsiyalarning o’sgan qismidan iborat bo’ladi. Boshqa
tomondan sof xususiy ichki investitsiyalar tushunchasi joriy yil davomida
qo’shilgan investitsion tovarlar summasini tavsiflash uchun ishlatiladi. Davlat
sarflari - bu mahsulotlarni va iqtisodiy resurslarni, xususan ishchi kuchini sotib
olishga davlatning (boshqaruvning quyi va mahalliy organlari bilan birga) qilgan
barcha sarflarini o’z ichiga oladi.
9

Chet elliklarning milliy iqtisodiyot tovarlariga sarflari xuddi mamlakat ichidagi
iste’molchilik sarflari kabi milliy ishlab chiqarish darajasiga bog’liq. Shu sababli
YAIMni sarflar bo’yicha hisoblashda tovar va xizmatlarga chet elliklarning
sarflari, ya’ni eksport qiymati ham qo’shiladi. Boshqa tomondan, iste’mol va
investitsion sarflar hamda davlat mablag’larining bir qismi import qilingan, ya’ni
chet elda ishlab chiqarilgan tovarlarga sarflanadi. Milliy ishlab chiqarishning
umumiy hajmi asossiz oshib ketmasligi uchun import hajmi YAIM tarkibidan
chiqariladi. Eksport va import miqdorlari o’rtasidagi farq tovar va xizmatlarning
sof eksporti yoki oddiy qilib sof eksport deyiladi. Sof eksport ijobiy va salbiy
bo’lishi mumkin. Agar eksport importdan ortiq bo’lsa ijobiy, import eksportdan
ortiq bo’lsa salbiy bo’ladi. Qarab chiqilgan sarflarning to’rt toifasiga notijorat
muassasalar (kasaba uyushmalar, siyosiy partiyalar, diniy tashkilotlar va ijtimoiy
tashkilotlar) sarflari va moddiy aylanma vositalari zahirasidagi o’zgarishlarni
qo’shib chiqish yo’li bilan
Uchinchi usul - bu YAIMni hisoblashga daromadlar bo’yicha yondashuv. Mazkur
yilda ishlab chiqarilgan pirovard mahsulot hajmidan olingan barcha daromadlar uy
xo’jaliklari ixtiyoriga ish haqi, renta to’lovlari, foiz va foyda shaklida kelib
tushadi. Shu sababli bu usulda YAIM pirovard mahsulot hisobidan olingan ana shu
barcha daromadlarni qo’shib chiqish orqali aniqlanadi. YAIMni daromadlar
bo’yicha hisoblashda uy xo’jaliklari, korxona va davlat muassasalarining dastlabki,
ya’ni taqsimlangan daromadlarini mehnat haqi va yalpi foydaga (renta, ssuda foizi
va tadbirkorlik foydasi va h.k.) ajratish mumkin. YAIMni mazkur usul bo’yicha
hisoblashda daromadlarning barcha summasiga iste’mol qilingan asosiy kapital
qiymati (amortizatsiya ajratmasi) va biznesga egri soliqlar summasi ham
qo’shiladi. Uchta qismdan iborat: a) tadbirkorlar tomonidan mashina, uskuna va
stanoklarning barcha haridi; b) barcha qurilishlar; v) zahiralarning o’zgarishi.
Birinchi guruh elementlarning «investitsion sarflar» tarkibiga kiritilish sababi aniq;
qurilishlarning bunday sarflar tarkibiga kiritilishi. o’z-o’zidan aniqki, yangi
fabrika, ombor yoki elevator qurilishi investitsiyalar shakli hisoblanadi. YAIM
tarkibiga tovar zaxiralarning ko’payishi, ya’ni ishlab chiqarilgan, lekin mazkur
10

yilda sotilmagan barcha mahsulotlar kiritiladi. Boshqacha aytganda YAIM o’z
ichiga yil davomidagi zahiralar va extiyotlar barcha o’sishining bozor qiymatini
oladi. Zaxiralarning bu o’sishi YAIMga joriy ishlab chiqarish hajmi ko’rsatkichi
sifatida qo’shiladi. Zahiralar kamayganda, bu kamayish YAIM hajmidan
chiqarilishi zarur. Zahiralarning kamayishi yil davomida milliy iqtisodiyotda ishlab
chiqarilgandan ko’proq mahsulot sotilganligini bildiradi. Boshqacha aytganda
Jamiyat mazkur yilda ishlab chiqarilgan barcha mahsulotni va bunga qo’shimcha
oldingi yillardan qolgan zahiralarning bir qismini iste’mol qilgan bo’ladi.
Milliy hisoblar tizimida YAIMni hisoblashda yalpi, xususiy va ichki investitsiyalar
tushunchasidan foydalaniladi. Xususiy va ichki investitsiyalar mos ravishda
xususiy va milliy kompaniyalar amalga oshiradigan investitsion sarflarni bildiradi.
yalpi investitsiyalar o’z ichiga joriy yilda ishlab chiqarish jarayonida iste’mol
qilingan mashina, uskuna va qurilmalarning o’rnini qoplash uchun mo’ljallangan
barcha investitsion tovarlar ishlab chiqarishni, hamda iqtisodiyotda kapital
qo’yilmalar hajmiga har qanday sof qo’shimchalarni oladi. yalpi investitsiyalar
mohiyatiga ko’ra iste’mol qilingan asosiy kapitalni qoplash summasini va
investitsiyalarning o’sgan qismidan iborat bo’ladi. Boshqa
tomondan sof xususiy ichki investitsiyalar tushunchasi joriy yil davomida
qo’shilgan investitsion tovarlar summasini tavsiflash uchun ishlatiladi. Davlat
sarflari - bu mahsulotlarni va iqtisodiy resurslarni, xususan ishchi kuchini sotib
olishga davlatning (boshqaruvning quyi va mahalliy organlari bilan birga) qilgan
Milliy boylik — mamlakatning tovarlar ishlab chiqarish, xizmatlar ko rsatish vaʻ
kishilar hayotini ta minlash sharoitlarini belgilovchi resurelari majmui. Umuman,
ʼ
mamlakatning mulkiy holatini tavsiflashda qo llaniladigan Milliy boylik
ʻ
ko rsatikichi turli shaklda jamg arilgan kishilar mehnat mahsullari natijalari bilan
ʻ ʻ
birga iqtisodiy muomalaga kiritilgan tabiat resurelarini, shuningdek, xorijdagi
moliyaviy aktivlar va hisobkitoblar saldosini ham o z ichiga oladi. Milliy boylikni
ʻ
hisoblash milliy hisoblar tizimi konsepsiyasiga asoslanadi, Milliy boylik har bir
mamlakat xalqi hayoti va taraqqiyotida katta ahamiyatga ega bo lib, umumiy hayot
ʻ
darajasini, mamlakatning salohiyatini ifodalaydigan juda muhim makroiqtisodiy va
11

umumiqtisodiy ko rsatkichdir. Milliy boylik birinchi marta ingliz iqtisodchisi U.ʻ
Petti (1623—1687) tomonidan 1664 yilda hisoblangan edi, Fransiyada Milliy
boylikni birinchi marta ba-holash 1789 yilda, AQShda 1805 yilda, Rossiyada 1864
yilda amalga oshirilgan edi. U. Petti "mehnat — boylikning otasi, yer — uning
onasi", — degan va umumiy boylikni ishlab chikarilgan mahsulotlardan iborat, deb
tushungan. Milliy boylikni hisoblashda qishilik jami-yati hayoti va taraqqiyotining
moddiy asosi, birinchi, navbatda, moddiy tabiat ekanligini unutmagan holda, eng
avvalo tabiiy boyliklar — yer, yer osti boyliklari, suvlar, o rmonlar va boshqa aniq
ʻ
va to g ri hisobga olinishi lozim. So ngra ular vositasida inson mehnati bilan ishlab
ʻ ʻ ʻ
chiqarilgan va jamg arilgan moddiy boyliklar to la-to kis hisobga kiritilishi kerak:
ʻ ʻ ʻ
1) moddiy ishlab chiqarish sohasidagi moddiy fondlar; asosiy fondlar; moddiy
aylanma vositalar; ularning rezervlari; 2) noishlab chiqarish sohasidagi moddiy
fondlar; asosiy fondlar, shu jumladan, turar joy fondi; boshka moddiy boyliklar; 3)
aholi uy-ro zg or xo jaligidagi uzoq muddatli foydalaniladigan moddiy ne matlar;
ʻ ʻ ʻ ʼ
4) turli xil rezerv fondlar. Bu fondlarni yana ikki fondga bo lish mumkin: 1)
ʻ
unumli (ishlab chiqarish) fondlari; 2) bevosita iste molbop fondlar. Milliy boylikni
ʼ
mulkchilik shakllari bo yicha tasniflashning ahamiyati katta. Shu bilan birga tabiiy
ʻ
boyliklarning va ishlab chiqariladigan, jamg arilgan boyliklarning har bir muayyan
ʻ
davrda kimlar egaligida va foydalanishida ekanligini hisobga olish ham muhim.
Mamlakat, jamiyat Milliy boylikgi uning faqat moddiy boyligidangina iborat emas.
Uning ma naviymadaniy va boshqa unsurlari ham bor. Mamlakat aholisi, uning
ʼ
mehnatga qobilliligi, akliy va jismoniy qobiliyatlari, xilma-xil ko nikmalari aslida,
ʻ
insoniy nuqtai nazardan har qanday jamiyatning asosiy boyligidir. Shu sababli
hozirgi davrda barcha mamlakatlar o z aholisini, uning ma naviyatini va
ʻ ʼ
madaniyatini saklash va rivojlantirishga harakat qiladi; barcha moddiy (tabiiy va
ishlab chiqarilgan) ne matlar, ma naviy ne matlar (ilm, fan, madaniyat, san at
ʼ ʼ ʼ ʼ
boyliklari va boshqalar) insonga, kishilarga xizmat qilishi lozim. Iqtisodiy
adabiyotlarda insonning ish kuchini, akliy va jismoniy qobiliyatlarini "insoniy
kapital" deb atash ham bor. Hozirgi davrda dunyoda tegishli mutaxassislar va
muassasalar turli mamlakatlarda insoniy salohiyatni, tabiiy boyliklarni va takror
12

ishlab chikariladigan boyliklarni baholash, ularning umumiy hajmini, yig indisiniʻ
va aholi jon boshiga to gri keladigan miqdorini aniqlash bilan ham shug ullanadi.
ʻ ʻ
Jahon banki ekspertlarining baholashiga kura, 20-asr oxirida insoniyat 550 trln.
AQSH dollaridan ortiq (yoki aholi jon boshiga 90 ming dollarlik) boylikka ega
bo lgan; shu jumladan, AQSH eng ko p darajadagi ja mi 120 trln. dollar (aholi jon
ʻ ʻ ʼ
boshiga 460 ming dollar) boylikka ega. O zbekiston Respublikasi mustaqillikka
ʻ
erishishi bilan mamlakat hududidagi barcha boyliklar Milliy boylikka, milliy
mulkka aylantirildi. Bu O zbekiston Respublikasining "O zbekiston Res-
ʻ ʻ
publikasining davlat mustaqilligi asoslari to g risida"gi qonunining (1991 yil 31
ʻ ʻ
avg .) 7moddasida: "Respublika hududidagi yer, yer osti boyliklari, suv va
o rmonlar, o simliklar va hayvonot dunyosi, tabiiy va boshqa resurslar,
ʻ ʻ
respublikaning ma naviy boyliklari O zbekiston Respublikasining milliy boyligi,
ʼ ʻ
mulki hisoblanadi", deb ko rsatilgan. Shuning uchun ham, birinchi navbatda,
ʻ
mamlakatning insoniy salohiyatini, tabiiy va yaratilgan (ishlab chikarilgan)
boyliklarni aniq baholash, ularni bir-biriga tarkibiy jihatdan muvofiqlashtirish,
ko paytirish va takomillashtirish eng dolzarb vazifalarga kiradi.
ʻ
13

1.2 Iqtisodiy o'sish omillari
Milliy boylik insoniyat jamiyati taraqqiyoti davomida ajdodlar tomonidan
yaratilgan va avlodlar tomonidan jamg’arilgan moddiy, nomoddiy va int е ll е ktual
hamda tabiiy boyliklardan iboratdir.
Milliy boylikni shartli ravishda quyidagi uchta yirik tarkibiy qismlarga ajratish
mumkin:
1. Moddiy-buyumlashgan boylik.
2. Nomoddiy boylik.
3. Tabiiy boylik.
Moddiy-buyumlashgan boylik oxir-oqibatda ishlab chiqarishning, unumli
m е hnatning natijasi hisoblanadi. U ishlab chiqarish yaratilganda mahsulotlarning
joriy ist е ’mol qilishdan ortiqcha qismini jamg’arish oqibatida vujudga k е ladi va
o’sib boradi.
Ammo moddiy-buyumlashgan boylikni qator yillardagi yillik yalpi mahsulotlar
yig’indisi sifatida tasavvur qilish noto’g’ri bo’lar edi. Chunki bu boylikning bir
qismi har yili ishdan chiqarib, qaytadan yangilanib turadi (ishlab chiqarish
vositalari, ist е ’mol buyumlari). Shu sababli ishlab chiqarish vositalarining o’rnini
qoplash bilan bir vaqtda yalpi ichki mahsulotning faqat bir qismi moddiy-
buyumlashgan boylik sifatida jamg’arilib boriladi. D е mak, qoplash fondi va
moddiy buyumlashgan boylikning o’sishi yalpi ichki mahsulot hisobiga amalga
oshiriladi.
Milliy boylikning inson m е hnati bilan yaratilgan moddiy qismi qiymat shakliga
ega bo’lib, tarkibiy tuzilishi bo’yicha qo’yidagilarni o’z ichiga oladi:
- ishlab chiqarish xususiyatidagi asosiy kapital (fondlar);
- noishlab chiqarish xususiyatidagi asosiy kapital (fondlar);
- aylanma kapital (fondlar);
14

- tugallanmagan ishlab chiqarishning moddiy-buyumlashgan qismi;
- moddiy zahiralar va ehtiyojlar;
- aholining uy xo’jaligida jamg’arilgan mol-mulk.
Moddiy-buyumlashgan boylik o’sishining asosiy omillari sifatida quyidagilarni
ajratib ko’rsatish mumkin:
m е hnat unumdorligining o’sishi;
ishlab chiqarish samaradorligining ortishi;
milliy daromadda jamg’arish normasining ortishi.
Moddiy-buyumlashgan boylik ishlab chiqarishning natijasi va shart-sharoiti
hisoblanadi. Buning ma’nosi shuki, bir tomondan mahsulotdan milliy boylik
tomon harakatda boylikning ist е ’mol qilingan qismining qoplanishi va uning
ko’payishi ro’y b е radi. Boshqa tomondan milliy boylik ishlab chiqarishning
moddiy shart-sharoiti, uning moddiy-t е xnikaviy asosi hisoblanadi. Bunda ishlab
chiqarishning o’sish sur’ati va miqyosi milliy boylikdan foydalanish xususiyatiga
bog’liq bo’ladi.
Milliy boylikning boshqa qismi tabiiy boyliklar ishlab chiqarishning omili bo’lib
ishtirok etadi, uning shart-sharoitini va inson faoliyatining tashqi muhitini tashkil
qiladi. Tabiiy boylikning asosi tabiat mahsuli bo’lib, uning vujudga k е lishi tabiat
qonunlari asosida ro’y b е rsada, ulardan foydalanish jamiyat rivojiga ham bog’liq
bo’ladi. Foydali qazilma boyliklar, o’rmonlar, suv va yer r е surslari tabiatan mavjud
bo’lsada, ishlab chiqarishda faol qatnashadi.
Tabiat in’omlari o’zlarining dastlabki ko’rinishida tabiiy boylik bo’lib, shu
holatida inson faoliyatining natijasi hisoblangan ijtimoiy boylik tarkibiga kirmaydi.
Buning ma’nosi shuki, tabiiy boyliklar jamiyat uchun faqatgina pot е ntsial boylik
hisoblanadi. Ular inson m е hnatining ta’siri oqibatida r е al boylikka aylanadi.
15

Milliy boylik nafaqat moddiy ishlab chiqarish sohalarida yaratiladi. Uning bir
qismi nomoddiy ishlab chiqarish sohalarida vujudga k е ltiriladi va jamiyatning
nomoddiy boyligi hisoblanadi. Nomoddiy sohalarda ashyoviy-buyum shakl bilan
bog’liq bo’lmagan alohida turdagi ist е ’mol qiymatlar hosil qilinadi. Ular ham
moddiy ishlab chiqarish sohalarining faoliyat qilishi va rivojlanishi uchun,
shuningd е k b е vosita aholining turmush darajasini ta’minlash va oshirib borish
uchun zarur bo’ladi. Bunday boyliklarga ta’lim, sog’likni saqlash, fan, madaniyat,
san’at, sport sohalarida vujudga k е ltiriladigan nomoddiy qimmatliklar kiradi.
Uning tarkibida tarixiy yodgorliklar, arxit е ktura obidalari, noyob adabiyot va
san’at asarlari alohida o’rin tutadi.
Jamiyatning nomoddiy boyliklarida madaniyat va san’atning rivojlanish darajasi,
jamiyat a’zolarining to’plagan ilmiy bilimlari va int е ll е ktual darajasi,
ishlovchilarning ixtisosligi va malakaviy bilim darajasi, sog’liqni saqlash, ta’lim va
sportning rivojlanish darajasi o’z ifodasini topadi.
Shunday qilib, milliy boylik moddiy buyumlashgan va tabiiy boyliklardan ancha
k е ng tushuncha bo’lib, o’z tarkibiga jamiyatning nomoddiy tavsifdagi
qimmatliklarini ham oladi.
O’zb е kistonda iqtisodiy o’sishning yuqori sur’atlarini ta’minlash omillari va
natijalari
O’zb е kistonda mustaqillik yillarida olib borilgan islohotlar orqali iqtisodiyotning
barqaror o’sishi ta’minlandi, makroiqtisodiy va moliyaviy barqarorlik
mustahkamlandi, iqtisodiyot va uning ayrim sohalari o’rtasidagi mutanosiblik
kuchaydi; bozor m е xanizmining tarkibiy qismlari qaror topdi va uning
infratuzilmalari vujudga k е ltirilib, rivojlantirildi.
Mamlakatimizda iqtisodiy o’sishning yuqori sur’atlarini ta’minlanish maqsadida
quyidagi jarayonlarning amalga oshirilishiga katta e’tibor qaratildi:
- k е ng ko’lamdagi tizimli bozor islohotlarini izchil amalga oshirish;
- xorijiy inv е stitsiyalarni jalb qilish chora-tadbirlarini kuchaytirish;
- iqtisodiyotda chuqur tarkibiy o’zgarishlarni amalga oshirish;
- ishlab chiqarishni mod е rnizatsiya qilish va yangilash;
16

- eksportga ixtisoslashgan yangi tarmoq va korxonalarni barpo etish;
- kichik bizn е s va xususiy tadbirkorlikni jadal rivojlantirishga qaratilgan, har
tomonlama puxta o’ylangan siyosatni amalga oshirish.
Mamlakatimizda YaIMning nafaqat miqdoran o’sib borishi, balki uning tarkibiy
tuzilmasining sifat jihatidan takomillashib borishi ham alohida e’tiborga molik.
Bunga uning o’sishiga ta’sir ko’rsatgan omillar tahlili, ya’ni qo’shilgan
ulushlarning tarkibi hamda YaIMning o’sishiga qo’shgan hissasini ko’rib chiqish
maqsadga muvofiqdir (17.2-jadval).
Jadvaldan ko’rinadiki, 2008 yildagi YAIMning tarkibida qo’shilgan ulushi
jihatidan xizmat ko’rsatish sohalari (30,1%), transport va aloqa (18,0%), sanoat
(17,0%), qishloq xo’jaligi (11,9%), savdo (8,4%) tarmoqlari yetakchi o’rin
tutmoqda. Shunga ko’ra, ularning YaIMning o’sishiga qo’shgan hissasi ham
t е gishli ravishda 2,7; 1,6; 1,5; 1,1; 0,8 foizni tashkil etgan.
YAlpi ichki mahsulotning o’sishiga ta’sir ko’rsatgan omillar tahlili
Tarmoqlar Qo’shilgan ulushlar
tarkibi, % YAIM ning o’sishiga
qo’shgan hissasi, %
2007 yil 2008 yil 2007 yil 2008 yil
YAlpi ichki mahsulot 100,0 100,0 9,5 9,0
Sanoat 16,4 17,0 1,6 1,5
Qishloq xo’jaligi 14,7 11,9 1,4 1,1
Qurilish 7,3 5,9 0,7 0,5
Transport va aloqa 17,9 18,0 1,6 1,6
Savdo va umumiy 18,4 8,4 1,8 0,8
17

ovqatlanish
Boshqa xizmat ko’rsatish
sohalari 17,5 30,1 1,7 2,7
Sof soliqlar 7,9 8,7 0,7 0,8
Manba: O’zb е kiston R е spublikasi Davlat statistika qo’mitasi ma’lumotlari.
R е spublikamiz mustaqillikka erishgan dastlabki palladanoq Pr е zid е ntimiz
mamlakatimiz iqtisodiyotini bir tomonlama, agrar soha ustun ahamiyat kasb
etuvchi rivojlanishdan voz k е chib, har tomonlama jahon va mamlakat ichki
ehtiyojlarini hisobga oluvchi, zamonaviy tarmoq va sohalardan iborat bo’lgan
iqtisodiyotga aylantirish vazifasini qo’ygan edi. Ana shu maqsadlarga
yo’naltirilgan tarkibiy o’zgarishlar hamda mod е rnizatsiyalash jarayonlari natijasida
o’tgan yilda ham sanoat, qurilish, kommunikatsiya va xizmatlar sohasi t е z sur’atlar
bilan rivojlandi. Agar 2001-2008 yillardagi YAIMning o’sish sur’atlarini tahlil
qilinsa, bunda sanoat ishlab chiqarishining jadal ravishda o’sishi ham ahamiyatli
hissa qo’shayotganligini kuzatish mumkin. chiqarishining o’sish sur’atlari (2000 y.
= 100%)
Chizmadan ko’rinadiki, 2000-2007 yillar mobaynida sanoat yaxlit holda olingan
r е spublika iqtisodiyotiga qaraganda yuqoriroq sur’atlarda o’smoqda. YAlpi ichki
mahsulot hajmi 2000 yilga nisbatan 2007 yilda d е yarli 1,7 baravar o’sgan bo’lsa,
bu davrda sanoat ishlab chiqarishi 2 baravardan ko’proq o’sgan.
Ta’kidlash lozimki, mamlakatimizning ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotida qo’lga
kiritilayotgan yutuqlarga o’z-o’zicha, osonlik bilan erishilayotgani yo’q. Mazkur
raqamlar ostida yurtimiz rahbari tomonidan har tomonlama o’ylab, oqilona tarzda
ishlab chiqilgan va amalga oshirilayotgan ijtimoiy-iqtisodiy siyosat, bunyodkor
xalqimizning fidokorona va jasorat bilan qilayotgan m е hnatlari yotadi. Bunday
18

natijalarni qo’lga kiritish shunchaki oson emasligi yalpi ichki mahsulot hajmining
1991 yildagi darajasiga erishish O’zb е kistonda 2001 yildayoq ta’minlangani holda,
MDH mamlakatlarining yarmidan ko’proq qismida hali-hanuz ta’minlanmaganligi
orqali ham yaqqol namoyon bo’ladi. Shuning uchun ham, muhtaram
Pr е zid е ntimizning o’z ma’ruzasida «o’tgan yilda erishilgan ana shunday o’sish
sur’atlari va yuksak makroiqtisodiy ko’rsatkichlar jamiyatimizning barcha
sohalarini tubdan isloh qilish va yangilash bo’yicha amalga oshirilgan ko’p yillik
mashaqqatli va murakkab ishlarning mantiqiy natijasi, iqtisodiyotni izchil va
barqaror rivojlantirishning amaliy namoyoni bo’ldi» 6
, d е b ta’kidlashi b е jiz emas.
Shunisi diqqatga sazovorki, yalpi ichki mahsulotning yuqori sur’atlar bilan o’sishi
an’anaviy xomashyo tarmoqlari hisobidan emas, jahon bozoridagi qulay
kon’yunktura va ayrim xomashyo turlari hamda mat е riallar narxining yuqoriligi
hisobidan emas, balki birinchi navbatda raqobatga bardoshli tayyor mahsulotlar
ishlab chiqarish hamda zamonaviy xizmat ko’rsatish sohalarini jadal
rivojlantirishni b е lgilab b е radigan jiddiy tarkibiy o’zgarishlar va ishlab chiqarish
samaradorligini oshirish evaziga ta’minlanmoqda.
YAlpi talab-yalpi taklifi modeli yordamida makroikisodiy jarayonlarni taxlil kilar
ekanmiz kiska davrda real YAIMni oshirish imkoniyatlari yalpi taklifning vertikal
kesmasi bilan chegaralanganligi muammosiga duch keldik. To`lik bandlilik
darajasiga erishilgandan so`ng real YAIM xajmini bundan keyingi ko`paytirish
uchun yalpi taklif egri chizigini o`ngga siljishiga erishishimiz, ya`ni
foydalanilayotgan resurslar mikdorini ko`paytirishimiz zarur.
“Agar iktisodiyotning kiska muddatli xolati ko`prok yalpi talab bilan belgilansa ,
uzok davrga iktisodiyotning rivojlanishi ko`prok ishlab chikarish imkoniyatlari
bilan belgilanadi. SHu sababli iktisodiy o`sishni modellashtirishda dikkat
markazida real sektor turadi” *

Iktisodiy o`sish to`lik bandlilik sharoitiga mos keluvchi potentsial ishlab chikarish
darajasini uzok muddatli ko`payishi tendentsiyasini anglatadi.
Iktisodiy o`sish jami taklifning o`sishini yoki boshkacha aytganimizda, xakikiy va
potentsial YAIM xajmining oshishini bildiradi. Iktisodiy o`sish nafakat mamlakat
19

real daromadlarining o`sishi, shuningdek, jon boshiga to`gri keladigan real
daromadlarning o`sishini xam anglatadi. SHu sababli xam iktisodiy o`sish ikki xil
usul bilan o`lchanadi.
Birinchi usulda iktisodiy o`sish real YAIM ni o`tgan davrga nisbatan o`zgarishi
sifatida aniklanadi va mamlakatning umumiktisodiy imkoniyatlari dinamkasini
aniklash uchun ishlatiladi.
Ikkinchi usulda iktisodiy o`sish axoli jon boshiga to`gri keladigan real YAIM ning
o`tgan davrga nisbatan o`zgarishi sifatida aniklanadi.
Iktisodiy o`sish nazariyasi va modellarida YAIM o`rniga SIM, YAMD, SMD
ko`rsatkichlaridan xam foydalanilishi mumkin. Iktisodiy nazariyada iktismodiy
o`sish daromadlarni kanday nisbatlarda iste`mol va investitsiyalarga bo`linishiga
boglik deb karaladi.
. Iste`mol xajmi dinamikasi iktisodiyotning provard maksadini va yashash darajasi
oshishini bildirsa, investitsiyalar xajmining o`zgarishi resurs imkoniyatlarining
o`sishi va texnik yangiliklarning moddiylashishini anglatadi. Iste`mol va
investitsiya o`rtasida etarlicha mukobillik mavjud, chunki, joriy iste`mol
mikdorining oshishi investitsiyalarning daromaddagi ulushini pasaytirish iktisodiy
o`sish imkoniyatlarini kiskartiradi.
Iktisodiy o`sish real kattaliklarda, kiyosiy baxolarda o`lchanadi..
Xar bir mamlakat iktisodiy o`sishga intiladi, chunki iktisodiy o`sish, birinchidan,
milliy maxsulot xajmi va daromadning ko`payishiga, ikkinchidan, resurslardan
samarali foydalanishga, uchinchidan, yangi-yangi extiyojlar va imkoniyatlarning
paydo bo`lishiga, to`rtinchidan, xalkaro bozorlarda mamlakat obro`sining
oshishiga olib keladi.
Iktisodiy o`sishga omillari va tiplari Real ishlab chikarish
xajmlarining uzok muddatli o`sishi sur`atlarini, ko`lamlarini, samaradorligi va
sifati oshishini belgilovchi xodisa va jarayonlar iktisodiy o`sish omillari deyiladi.
Iktisodiy o`sish omillari ikki guruxga ajratiladi.
Birinchi gurux omillari ixtisodiy o`sishni fizik (ashyoviy) jixatdan ta`minlaydi. Bu
guruxga ishlab chikarish omillari kiritiladi:
20

· tabiiy resurslar soni va sifati;
·  mexnat resurslari soni va sifati;
·  asosiy kapital xajmi;
·  texnologiyalar va ishlab chikarishni tashkil etish;
· jamiyatda tadbirkorlik malakalarining rivojlanishi darajasi..
Ikkinchi guruxga omillari jamiyatdagi iktisodiy o`sish potentsialini yuzaga
chikarish imkonini beruvchi omillar – talab va taksimot omillari bilvosita omillar)
kiritiladi:
· bozorning monopollashuvi darajasini pasayishi;
· iktisodiyotdagi solik muxiti;
· kredit-bank tizimi samaradorligi;
· iste`mol, investitsiya va davlat xarajatlarining o`sishi;
Agar o`sish ko`shimcha resurslarni jalb etish xisobiga ta`minlansa va jamiyatdagi
resurslardan foydalanishning shakllangan o`rtacha samaradorligi darajasini
oshirmasa ekstensiv iktisodiy deb ataladi.
ekstensiv iktisodiy o`sish yangii korxonalar, yo`llar, elektrostantsiyalar kurish ,
yangi erlarni o`zlashtirish, mexnat va tabiiy resurslarni ko`shimcha jalb etish
kabilar xisobiga ta`minlanadi. Ammo bu resurslarning cheklanganligi
rivojlanishning ma`lum bir boskichida ekstensiv iktisodiy o`sish imkoniyatlarini
kamaytiradi va uni ziddiyatli kilib ko`yadi.
YAIMning o`sishi iktisodiyotda band bo`lganlar sonidan yukori sur`atga ega
bo`lsa intensiv ixtisodiy o`sish ro`y beradi.
“Iktisodiy o`sishning intensiv tipi ishlab chikarish samaradorligining oshishiga
boglik. U foydalanilayotgan resurs birligiga to`gri keladigan maxsulot ishlab
chikarishni ko`paytirishni, ishlab chikarishning texnik xususiyatlarini yaxshilashni
ko`zda tutadi. Bunday jaryonlar namoyon bo`ladi:
· fan va texnika yutuklaridan foydalanish va ishlab chikarishni yangilashda;
· xodimlar malakasini oshirishda;
· ishlab chikarilayotgan maxsulot sifatini oshirish, assortimentini yangilashda” *

Iktisodiy o`sishning bu ikki tipi sof xolda ro`y bermaydi. Iktisodiy o`sish uni
21

ta`minlashdagi intensiv yoki intensiv omillarning ulushi darajasiga karab ko`prok
ekstensiv, yoki ko`prok intensiv bo`lishi mumkin.
14.3. Iktisodiy o`sishning keynscha modellari.
Iktisodiy o`sish moldellari yalpi ishlab chikarishning uzok muddatli ko`payishi
taklif omillariga tayangan xolda taxlil etish imkonini beradi.
Boshka iktisodiy modellar singari iktisodiy o`sish modellari xam real jarayonlarni
abstrakt va soddalashgan ko`rinishda, shartli tarzda grafiklarda va tenglamalarda
aks ettiradi.
Iktisodiy o`sishning keynscha va neokllasik modellari mavjud. Keynscha
modellarning moxiyati kuyidagicha:
§ ularning barchasi Keynsning yalpi talb to`o`risididagi bosh goyasiga tayanadi.
YA`ni ularni tuzishda mualliflar iktisodiyotni uzok muddatli mutanosib
rivojlanishining xal kiluvchi sharti yalpi talabni oshirish deb karashgan;
§ iktisodiy o`sishning asosiy omili investitsiyalar xisoblanadi, boshka ishlab
chikarish omillari e`tiborga olinmaydi;
Keynscha iktisodiy o`sish modelidan soddarogi 40-yillarda E. Domar tomonidan
taklif etilgan model xisoblanadi.
Keyns o`z taxlilida investitsiyalarnig yalpi talabga ta`sirini krgangani o`oldaa,
yalpi taklifga ta`sirini ko`rib chikmaydi. Undan farkli tarzda Domar modelida
mexnat bozorida ortikcha taklif mavjud, bu baxolarn barkaror xolatida ushlab
turadi, nvestitsion lag «0» ga teng, kapital kuyilmalarni ng chegaraviy unumdorligi
doimiy deb olinadi.
E.Domar investitsiyalarni xam talab xam taklif omili deb karaydi. YA`ni
investitsiyalar nafakat mul’tiplikativ ta`sir ko`rsatib yalpi talabni oshiradi, balki
ishlab chikarish kuvvatlarini yuzaga keltirib, ishlab chikarishni rivojlantiradi,
tovarldar taklifini oshiradi . SHunday ekan, yalpi talabning o`sishi yalpi taklifning
o`sishiga teng bo`lishi uchun investitsiyalar kanday o`sishi kerak degan savol
paydo bo`ladi. Bu savolga javob topish uchun Domar uch tenglamani o`z ichiga
olgan tenglamalar sistemasini tuzdi:
1) taklif tenglamasi;
22

2) talab tenglamasi;
3) talab va taklif tengligini ifodalovchi tenglama.
1. Taklif tenglamasida investitsiyalar ishlab chikarish omillarining kanchaga
ko`shimcha o`sishini ko`rsatadi . Agar berilgan sharoitda investitsiyalar I o`ssa,
yalpi ishlab chikarish DK α mikdorga o`sadi:
DYs= DK α , DK investitsiyalar xisobiga ta`minlanganligi uchun tengikni:
DYs= I α deb yozish mumkin. , bunda, α – kapital kuyilmalar( investitsiyalar)ning
chegaraviy unumdorligi. Agar bir yilda yalpi ishlab chikarishni 1 mlrd. so`mga
oshirish uchun 4 mlrd so`m investitsiya talab etilsa α =0,25 bo`ladi.
α =DYs / I bir so`mlik investitsiya xisobiga yaratilgan yangi maxsulot mikdorini
ko`rsatadi.
2. Talab tenglamasi kuyidagi ko`rinishga ega
DYd= D I ( 1/ μ ) , bu erda 1/ μ – xarajatlar mul’tiplikatori,
μ –jamgarishga chegaralangan moyillik.
Bu tenglama milliy daromad DYd, yoki yalpi talab ko`shimcha investitsiyalarning
mul’tiplikativ ko`payishiga teng mikdorda o`sishini ko`rsatadi.
Ishlab chikarish to`plangan jami kapital bilan ta`minlanishi, milliy daromad esa
ko`shimcha investitsiyalarning multiplikativ ta`siri ostida ko`payishi sababli taklif
tenglamasida jami investitsiyalar, talab tenglamasida esa ko`shimcha
investitsiyalargina ko`rib chikilaadi.
3. Daromadlar va ishlab chikarish kuvvatlarining ko`shimcha o`sish sur`atlari
tengligi tenglamasi:
D I ( 1/ μ ) = I α
Bu tenglamani echib suyidagi natijani olamiz:
D I / I = μ α
(D I / I ) – investitsiyalarning yillik o`sish sur`ati bo`lib, ishlab chikarish
kuvvatlarini oshirish yordamida to`lik bandlilikni ta`minlab turish uchun
( μ α ) mikdorga teng bo`lishi kerak. Bundan xulosa shuki investitsiyalarning
mutanosib o`sish sur`atijamgarishga chegaralangan moyillik va investitsiyalarning
unumdorligi ( kapital kaytimi) darajalarining xosilasi ekan.
23

Agar μ = 0,2 α =0,4 bo`lsa D I / I = 0,2* 0,.4 =0,08 yoki 8 %
Demakinvestitsiyalarning o`sish sur`ati 8% bo`lishi talab etiladi.
E. Domar moddelidan kelib chikadigan umumiy xulosa shuki iktisodiy o`sishni
ta`minlash uchun investitsiyalar xajmini oshirish, bu uchun esa jamgarish normasi
xamda fan texnika tarakkiyoti orkali kapitalning samaradorligini oshirish zarur..
Agar E. Domar o`z modelida investitsiyalarni ekzogen tarzda berilgan mikdor ded
olgan bo`lsa R.F. Xarrodning 1939-yilda ishlab chikilgan iktisodiy o`sish modeliga
akselerator printsipi va tadbirkorlarning kutishiga asoslangan endogen funktsiyasi
xam kiritildi. Akselerator printsipiga ko`ra nafakat investitsiyalar ishlab
chikarishning o`sishini keltirib chikaradi, balki ishlab chikarish va
daromadlarningning o`sgan xajmi xam investitsiya jarayonlarining jadallashishiga
olib keladi.
R.Xarrod o`z modeliga uch tenglamani kiritadi:
1)kafolatlangano`sish surti tenglamasi;
2) xakikiy o`sish sur`ati tenglamasi;
3)tabiiy o`sish sur`ati tenglamasi.
R Xarrod modelida xakikiy o`sish sur`ati ishchi kuchining o`sish sur`ati va kapital
unumdorligining o`sish sur`ati bilan belgilanadi.
G c = s , bu erda
G - YAIMning xakikiy ko`shimcha o`sish sur`ati; Δ Y/ Y;
c- ishlab chikarishning kapital talabchanligi koeffitsenti, I / Δ Y ;
s– Milliy daromaddagi jamgarish xajmi yoki jamgarishga o`rtacha moyillik, S / Y;
Tadbirkorlar dinamik muvozanat ta`minlangan o`sish sur`ati bo`lgan kafolatlangan
(prognoz kilingan) o`sish sur`atiga asoslanib o`z investitsiya rejalarini tuzadilar.
Kafolatlangan o`sish sur`ati jamgarishga o`rtacha moyillik darajasini akseleratorga
nisbati sifatida aniklanadi:
Gw = s / cr , bu erda:
Gw – kafolatlangan o`sish sur`ati
cr – talab etiladigan kapitaltalabchanlik koeffitsenti ( ktgan yillardagi shakllangan
darajasi);
24

Bu ko`rsatkichlar doimiy bo`lganligi sababli kafolatlangan o`sish sur`atlari xam
doimiy bo`ladi.
Agar xakikiy o`sish sur`ati kafolatlangan o`sish sur`atiga mos kelsa iktisodiyotda
barkaror uzluksiz o`sish ta`minlanadi. Amaliyotda bunga doimo erishib
bo`lmasligi tufayli kiska muddatli davriy tebranishlar ro`y beradi.
Xarrod modelida resurslardan to`lik foydalangan sharoitda ta`minlanishi mumkin
bo`lgan maksimal o`sish sur`ati tabiiy o`sish sur`ati deb nomlandi.
Gn cr = yoki ≠ s
Iktisodiyotning barkaror dinamik muvozanati to`lik bandlilik sharoitida
kafolatlangan va tabiiy o`sish sur`atlari o`zaro teng bo`lganda ta`minlanadi.Ammo
bunday tenglikka davlatning faol aralashuvi orkaligina erishiladi.
14.4. R.Solouning neoklassik iktisodiy o`sish modeli.
Neoklassiklar keynschilardan farkli o`larok iktisodiy o`sish modellarini
tuzishganda iktisodiy o`sish ishlab chikarishning barcha omillari, shu jumladan
texnik tarakkiyot tomonidan ta`minlanadi, kapital va mexnat subsititutlar, ular bir-
birini alishtirishi mumkin, bozor mexanizmi va barkaror pul tizimi muvozanatni
avtomatik tiklashi mumkin degan nazariy asoslarga tayanadilar. Neoklassik
modellar barcha iktisodiy jarayonlarning anik xolatini kamrash xususiyatiga
egadir.
Birinchi neoklassik model R. Solou tomonidan 1956 yilda”Iktisodiy o`sish
nazariyasiga xissa” asarida tasvirlab berildi va so`ngra 1957 yilda “Texnik
tarakkiyot va agregativ ishlab chikarish funktsiyasi” nomli asarida rivojlantirildi.
R.Solou modeli mutanosib iktisodiy o`sishning zarur sharti yalpi talab va yalpi
taklifning tengligi xisoblanadi. Modelda yalpi taklif Kobba-Duglasning ishlab
chikarish funktsiya bilan ifodalangan, ya`ni
Y= f( L,K,N), modelda yukori texnik rivojlanish boskichida erning kichik
axamiyatga egaligi tufayli ishlab chikarish fakat mexnat resurslari va kapitalga
boglik deb olingan.
Y= f( L,K), funktsiyaning kengaytirilgan ko`rinishi kuyidagicha:
Y= ( Δ Y/ Δ L) L + ( Δ Y/ Δ K)K
25

Modelda yalpi talab investitsion va iste`mol xarajatlari bilan belgilanadi deb
olinadi.
Y = C + I
II-BOB. IQTISODIY O'SISH VA UNING SAMARADORLIGI
2.1 Iqtisodiy o'sish nazariylarining xususiyatlari
Davlat xarajatlari va sof eksport ko`rsatkichlari xam iste`mol va investitsiyalar
tarkibiga kiritib yuboriladi.
R.Solou bitta ishchiga to`gri keladigan maxsulot ishlabchikarish xajmi kapital
bilan kurollanish darajasining funktsiyasi deb karaydi.
Kapital bilan kurollanganlik darajasining o`sishi esa jamgarish normasiga boglik.
Jamgarish normasining o`sishi, kapital bilan kurollanganlik darajasining oshishiga
va ishlab chikarishning yuksalishiga olib keladi.
Ammo kapital jamgarish normasi yukori bo`lmasa kapitalning sikib ketishi, axoli
sonining o`sishi tufayli kapital bilan kurollanganlik darajasi o`zgarmasdan kolishi
yoki pasayib ketishi mumkin.
R.Soluning fikriga ko`ra , barkaror muvozanat sharoitida kapital, mexnat va milliy
daromad darajasi bir xil, axoli soni o`sishiga teng sur`atda o`sib boradi. Axoli
sonining tez o`sishi iktisodiyotning o`sish sur`atlari jadallashishiga ta`sir etadi,
ammo barkaror muvozanat xolatida axoli jon boshiga maxsulot ishlab chikarish
kamayadi. O`z navbatida, jamgarish normasining oshirilishi axoli jon boshiga
to`gri keladigan daromad mikdorini oshiradi va kapital bilan kurollanganlik
26

$koeffitsentini ko`tarilishiga olib keladi, lekin barkaror xolatdagi o`sish sur`atiga ta`sir ko`rsatmaydi. SHu sababli barkaror xolatdagi iktisodiy o`sishning yagona sharti texnik tarakkiyotning o`sish sur`ati xisoblanadi. Model asosida jamgarishning ”oltin koidasi” yotadi. e Felpsning “oltin koidasi” moxiyati shundaki jamgarishning shunday optimal normasi mavjudki u iste`molning maksimal darajasida muvozanatli iktisodiy o`sishni ta`minlaydi. R.Solou modeli iktisodiy o`sishning uch manbai- investitsiyalar, ishchi kuchi soni va texnik tarakkiyotning o`zaro alokadorliklarini ochib berish imkonini beradi. Davlat iktisodiy o`sishga jamgarish normasi xamda texnik tarakkiyotning tezligiga ta`sir etish bilan jadallashtirishi mumkin. Xozirgi zamon iktisodiyotini taxlil kilishda yangi paydo bo`lgan iktisodiy o`sish modellaridan kam foydalanilmokda. Jumladan, J. Mid va A. L’yuis modellari iktisodiy o`sish masalasini o`ziga xos tarzda tushuntiradilar. Bu modellarning amaliy axamiyati ayrim mamlakatning rivojlanish darajasi va iktisodiyotining tuzilishidan kelib chikadi. Poytaxtimizning ishi eshitilishi bilan uning unumdorligi pasayish tezligi bilan o'sib bormoqda. Model bitta xodimning nuqtai nazaridan iqtisodiy ko'rsatkichlar o'rtasidagi munosabatlarni ifoda etadigan quyidagi tenglamalar bilan tasvirlangan: y \u003d f (k) - kümülatif taklif; - iste'mol. Bu yerda s. - tejash darajasi (to'planish). y \u003d c + i \u003d ( 1 -s) y + i \u003d i / s - kumuli talab. Bu yerda dan va i. - iste'mol va investitsiya. (Tenglikdan i \u003d Say. ergashmoq y \u003d i / s ) f (k) \u003d i / s - taklif va taklif tengligi. i \u003d sf (k) - har bir xodimga sarmoya kiritish. Ular kaposhlarga va to'planish tezligiga bog'liq. To'lov darajasi har qanday ma'noda investitsiya va iste'mol qilish uchun mahsulotni ajratishni belgilaydi k. Shuning uchun yuqoriroq k K. , ishlab chiqarish va ko'proq investitsiya darajasi yuqori, i.e. Yig'ilgan kapital va yangi kapitalning to'planishi 1,1-rasmni aks ettiruvchi bog'liqlik mavjud. Endi kapitalning o'zgarishi qanday o'zgarishini ko'rib chiqing ( k). 27$ $Ishda kapital aktsiyalari uning ixtiyorida Dk ilgari to'plangan kapitalning eskirishi tufayli ( d. - investitsiyalarga teng emasligi). To'lov miqdori to'plangan kapitalga mutanosib. 1.2-rasmda bu ulanishning burchak koeffitsienti bilan koordinata koordinatalari kelib chiqishi natijasida paydo bo'lgan to'g'ri chiziqda aks etadi d. k \u003d i-dk \u003d sf (k) -dk - bandlik uchun kapital zaxirasining o'sishi. Kapital qo'riqxona (k) o'sadi (K\u003e 0) investitsiyalar miqdoriga investitsiyalar teng bo'lgan darajada. Keyin ixtiyorning kattaligi va investitsiya balansi ( K \u003d 0. ) . Investitsiyalar ishchi kapitalning (barqaror) darajasi (barqaror) darajasi (barqaror) darajasiga teng bo'lgan kapital darajasi. Iqtisodiyotga erishilganda uzoq muddatli muvozanat mavjud. Kapitalning boshlang'ich to'planishidan qat'i nazar, iqtisodiyot rivojlana boshlaydi, keyin bu muvozanat holatiga keladi. Agar kapital aktsiyalari bo'lsa (k) Quyida barqaror darajadagi investitsiyalar yo'qoladi (Dk) , agar kapital zaxiralarida sof investitsiyalar va yondashuvlar tufayli kapital zaxirasi va yondashuvlar tufayli o'sib boradi (k) Yuqorida, so'ngra teskari jarayon sodir bo'ladi. Muvozanat nuqtai nazaridan yalpi investitsiyalar pensiya va toza investitsiyalarga teng bo'ladi K K. nol bo'ladi. Kapitalning muvozanat darajasi to'planish (omonat) stavkasi ta'sir qiladi. Saqlash stavkasini tejash s. ga investitsiya egrilayotgan joyidan siljish s f (k) ichida s f (k) (1.3-rasm). Shu bilan birga, iqtisodiyot uzoq muddatli muvozanatning yangi holatiga chiqadi. Oliy tejash tezligi kapitalni ko'paytirish va yuqori ishlab chiqarish darajasini ta'minlaydi. Yalpi ichki mahsulotga nisbatan yuqori ulushga ega bo'lgan davlatlar yuqori darajadagi turmush darajasiga ega. Ammo jamg'arish jarayoni omonat normalarining ko'payishi natijasida doimiy iqtisodiy o'sish mexanizmini tushuntirmaydi, ammo iqtisodiyotning boshqa bir muvozanat holatidan boshqasiga o'tishini ko'rsatadi. Shuning uchun, R. Solov, modelni ishlab chiqadi va texnik taraqqiyot va aholining o'sishi omillarini taqdim etadi. Aholi sonining o'sishi bilan kapitalning muvozanat darajasi . Aholisi o'sib 28$ $chiqsin doimiy temp n. Agar bir vaqtning o'zida boshqa sharoitlar o'zgarmasa, aholining o'sishi mehnat kapitalining pasayishiga olib keladi. Endi har bir xodim uchun asosiy zaxiradagi zaxiradagi o'zgarishlarni ko'rsatadigan tenglama quyidagicha ko'rinadi: K \u003d i -d-nk \u003d i- (d + n) k Profilaktik olib o'tishni ta'minlash uchun aholining o'sishi o'sishiga, bunday sarmoya talab qilinadi, bu nafaqat kapitalni yo'q qilishni, balki yangi xodimlarning kapitalini ta'minlaydi. Kompozitsiya nk. Kapitalning soni ko'payganligi uchun qancha band kapital talab qilinadi, shunda poytaxtning soni ko'pligi ish bilan band bo'lganlar sonining ko'payishidan oldin farq qilmadi. Iqtisodiyotning o'sishi bilan iqtisodiyotdagi barqaror muvozanatni saqlash holatini rasmiylashtirish quyidagicha ko'rinadi: K \u003d sf (k) - (d + n) k \u003d 0 yoki sf (k) \u003d (d + n) k Bu shuni anglatadiki, sarmoya sf (k) kapital va aholining o'sishi uchun kompensatsiya bo'lishi kerak. Ammo kapitalning o'sishi bilan poytaxtning doimiyligi sababli, bu kapital aholi, I.E. Y / y \u003d l / l \u003d k / k Bundan kelib chiqadiki, aholining o'sishi iqtisodiyotning barqaror holati sharoitida iqtisodiy o'sib bormoqda. Ammo agar aholi sonining o'sishi investitsiyalarning ko'payishi bilan birga kelmasa, u kapital intensivligining pasayishiga olib keladi va dush daromadini kamaytiradi (1.4-rasm). (D + n 1) k N 1\u003e n Texnik taraqqiyotning r.-modelida buxgalteriya hisobi. Investitsiyalardan keyin va o'sishdan keyin iqtisodiy o'sishning uchinchi manbai texnik taraqqiyotdir. Ishlab chiqarish funktsiyasida texnik taraqqiyotni kiritish uni quyidagi shaklga keltiradi: Y \u003d f (k, l, e) , 29$ $qayerda E. - mehnat samaradorligi; LE. - doimiy samaradorlik bilan shartli mehnat birliklari soni. Texnik taraqqiyot doimiy temp bilan mehnat samaradorligini oshirishda o'zini namoyon qiladi g. . Texnik taraqqiyotning bunday shakli mehnatni tejash deb ataladi va g. - mehnatni tejaydigan texnik taraqqiyot sur'ati. Shunday qilib, texnik taraqqiyot modelda aholining ko'payishi kabi, ammo kapital darajasini pasaytirmasdan aks ettirilishi mumkin. Tenglama investitsiya hajmi va ilgari to'plangan kapitalning bir qismi ixtiyorining muvozanatini quyidagicha ifodalaydi: K \u003d sf (k) - (d + n + g) K \u003d 0 qayerda G - texnik taraqqiyot sur'atlari mavjud bo'lib tuyulayotganga o'xshaydi, ular mavjud uskunaning tezroq buzilishiga olib keladi. Yangi barqaror holatda ( k K. ) Umumiy kapital Ga va ozod qilish Y. sur'at bilan o'sadi ( n + g. ). Ammo peshqadamlikdagi o'sish hodisaidan farqli o'laroq, sur'atlar bilan g. kapital o'sadi ( K / L. ) va ozod qilish ( Y / l.. bitta band bo'lgan. Bu shuni anglatadiki, R.-ning modelidagi texnik taraqqiyot doimiy iqtisodiy o'sish va turmush darajasining o'sishi uchun yagona shartdir, chunki agar u jon boshiga ishlab chiqarishda barqaror o'sishni ta'minlasa. Modelda R. Soloning tejash tezligini s. Bu ekzogen omil. Har qanday SH bilan iqtisodiy tizim ma'lum bir muvozanatda vaqt bilan belgilangan, bu uning kapitalni yo'q qilish darajasi va shuning uchun iste'mol qilinadigan daromad darajasi bilan tavsiflanadi. Salomat modeli daromad iste'molini ko'paytirishga imkon beradigan tejash darajasini topishga yordam beradi. Amerikalik iqtisodchi E. FelPsning "o'sish bilan shug'ullanuvchilar uchun mo'ljallangan" (1961) to'planishning "Oltin qoida" deb nomlangan ahvoli. Barqaror holatda: c \u003d f (k) - i \u003d f (k) - dk, qayerda dan - doimiy holatda iste'mol. "Oltin qoida" ga muvofiq, iste'mol qilish hajmi o'rtasidagi eng katta farqga erishishda iste'mol darajasi eng yuqori bo'ladi f (k) va nafaqaga chiqish 30$ $hajmi dk barqaror kapital sharoitida, qachon dk \u003d i. Bu holatda iste'mol barqaror iste'mol darajasi deb ataladi: dan \u003d F (k) - dk Bunday iste'mol bilan barqaror holatni ta'minlaydigan kapital qo'riqxonasi deyiladi "Oltin darajasi" Kapitalni to'plash (k) . 15-rasmda qanday topilishni ko'rsatadi dan va k K. grafik jihatdan. Tenglama darajasida k K. "Oltin reglament" holatiga mos keladi Mrk \u003d D. (Kapitalning maksimal mahsuloti, populyatsiyaning o'sishiga va texnik taraqqiyotni hisobga olgan holda, yo'q qilinish normasiga teng) Mpk \u003d d + n + g Soloni modelini tahlil qilish natijasida Neoklassning iqtisodiy siyosat dasturchilari uchun bir qator tavsiyalar berdi. Oltin qoidaga muvofiq tavsiya etilgan kapital zaxiralariga nisbatan kapital rezervaserga nisbatan kapital rezervaserga nisbatan tejash darajasi ko'payishi yoki kamayishi kerak. Solov modelidan kelib chiqqan holda, uzoq muddatli iqtisodiy o'sishning yagona omili - bu texnik taraqqiyotdir, dunyoning ko'plab mamlakatlari hukumatlari o'tkaziladi davlat siyosati Turli xil vositalardan foydalanish orqali. Ko'rib chiqilgan model vayron bo'lmaydi. Har qanday rasmiy tavsif kabi, unda juda soddalashtirilgan shartlar mavjud; Ba'zi ekogen o'zgaruvchilar o'rganishdan oldin so'ralmasligi kerak, lekin tadqiqot jarayonida topish, I.E. endogenni yaratish; Ba'zi muhim o'sish cheklovlari, masalan, ekologik va boshqalarni hisobga olmaydilar. Ushbu va boshqa kamchiliklar iqtisodiy o'si Qiskacha xulosalar Iktisodiy o`sish to`lik bandlilik sharoitiga mos keluvchi potentsial ishlab chikarish potentsial YAIM xajmining uzok muddatli ko`payishi tendentsiyasini anglatadi. U o`sish ishlab chikarish natijalari va omillarida ro`y beradigan mikdor va sifat o`zgarishlarini xarakterlaydi. 31$

Iktisodiy o`sish real YAIM ning, yoki axoli jon boshiga to`gri keladigan real
YAIM ni o`sish sur`ati bilan o`lchanadi.
Iktisodiy o`sish taklif, talab va taksimot omillari bilan belgilanadi.
Iktisodiy o`sishni belgilovchi talab omillariga tabiiy resurslar soni va sifati, mexnat
resurslari soni va sifati, kapital, texnologiya va boshkalar kiradi.
Bulardan foydalanish usuliga ko`ra iktisodiy o`sish ekstensiv va intensiv turlarga
bo`linadi. Ishlab chikarish resurslar mikdorini o`zgartirmagan xolda o`ssa, intensiv
omillar xisobiga amalga oshgan xisoblanadi.
Iktisodiy o`sish modellari deganda iktisodiy o`sishni taxlil kilishda
foydalaniladigan, ularning manbalarini aniklash va konuniyatlarini ochib berishga
xizmat kiluvchi modellar tushuniladi.
Keynschilar ( Xarrod, Domar) modellarida iktisodiy o`sishning asosiy omil
investitsiyalar deb karaladi. Jamgarish normasini ko`tarish orkali investitsiyalarni
ko`paytirish va ularning samaradorligini oshirish ixtisodiy o`sish shartlari deb
karaladi.
Klassik modellarda iktisodiy o`sish ishlab chikarishning barcha omillariga boglik,
mexnat va kapital o`zaro almashiniladi deb karaladi. SHunga ko`ra kapitalning
ma`lum darajasida mexnatning kapital bilan kurollanganlik darajasi, o`z navbatida
ishlab chikarish xajmi xam turlicha bo`ladi.
Iqtisodiy o'sish modellari mamlakatning yoki hatto mintaqaning va butun
dunyoning butun iqtisodiy sektori uchun rivojlanish istiqbollari va kelajagini
baholash imkonini beradi. Zamonaviy fan uchta asosiy guruhni ajratadi:
Keyns modellari. Ular makroiqtisodiy muvozanatni ta'minlashi kerak bo'lgan
talabning ustun roliga asoslanadi. Bu erda hal qiluvchi element investitsiyalar
bo'lib, multiplikator yordamida foydani oshiradi. Barcha xilma-xillik orasida eng
oddiy vakil Domar modelidir (bir faktorli va bitta mahsulot). Lekin bu sizga faqat
qo'shimchalar va bitta mahsulotni hisoblash imkonini beradi. Ushbu modelga ko'ra,
ishlab chiqarish quvvati bilan bog'liq bo'lgan real daromadning o'sish sur'ati
muvozanatli bo'ladi. Bundan tashqari, u jamg'arma darajasi va kapitalning marjinal
32

unumdorligi qiymatiga to'g'ridan-to'g'ri proportsionaldir. Bu investitsiyalar va
daromadlarning bir xil o'sish sur'atlarini ta'minlaydi. Yana bir misol Xarrodning
iqtisodiy o'sish modelidir.Uning so'zlariga ko'ra, o'sish sur'ati daromadlar va
kapital qo'yilmalar o'sishi nisbati funktsiyasidir.
Neoklassik modellar. Ular iqtisodiy o'sishni ishlab chiqarish omillari nuqtai
nazaridan ko'rib chiqadilar. Bu erda asosiy shart - ularning har biri yaratilayotgan
mahsulotning ma'lum bir qismini ta'minlaydi degan taxmin. Ya'ni, iqtisodiy o'sish,
uning nuqtai nazari bo'yicha, oddiygina mehnat, kapital, yer va tadbirkorlikning
umumiy yig'indisidir.
Tarixiy va sotsiologik modellar. O'tmish nuqtai nazaridan o'sishni tasvirlash uchun
ishlatiladi. Shu bilan birga, ko'pincha ma'lum ijtimoiy-psixologik omillarga
bog'liqlik mavjud deb taxmin qilinadi. Barcha xilma-xillik orasida eng mashhuri
R.Solouning iqtisodiy o'sish modelidir.
Zamonaviy iqtisodiy nazariyaning asosiy yo'nalishlari - keynschilar va
neoklassiklarning rivojlanishi. Keling, ularni batafsil ko'rib chiqaylik, keyin esa
alohida modellar.
Uning markaziy muammosi milliy daromad darajasi va dinamikasiga, shuningdek,
iste'mol va jamg'armalarga taqsimlanishiga ta'sir qiluvchi omillardir. Keyns
diqqatini aynan shu narsaga qaratgan. Milliy daromadning hajmi va dinamikasini
bog'lab, u aynan iste'mol va jamg'arishning siljishi barcha muammolarni hal qilish
va to'liq bandlikka erishishning kalitidir, deb hisobladi. Demak, hozir qancha ko'p
sarmoya bo'lsa, iste'mol shunchalik kam bo'ladi. Bu esa kelajakda uning ortishi
uchun old shart-sharoitlarni yaratadi. Lekin tejamkorlik va iste'mol o'rtasida
oqilona nisbatni izlash kerak va haddan tashqari ko'tarilmaydi. Bu iqtisodiy o‘sish
uchun ma’lum qarama-qarshiliklarni keltirib chiqarsa-da, eng muhimi, ishlab
chiqarishni takomillashtirish va tabiiy natija sifatida milliy mahsulotni ko‘paytirish
33

uchun sharoit yaratadi. Masalan, agar jamg'armalar investitsiyalardan ko'p bo'lsa,
bu mamlakatning potentsial iqtisodiy o'sishi to'liq amalga oshirilmaganligini
ko'rsatadi. Shuning uchun, o'rta joyni izlash kerak. Axir, boshqa tomon ham
istalmagan. Masalan, agar investitsiyalar tejashdan ko'p bo'lsa, bu iqtisodiyotning
haddan tashqari qizib ketishiga olib keladi. Natijada narxlarning inflyatsion o'sishi,
shuningdek, chet eldan olingan qarzlar soni ortadi. Iqtisodiy o'sishning Keynscha
modellari investitsiyalar va jamg'armalar o'rtasidagi umumiy munosabatni o'rnatish
imkonini beradi. Shu bilan birga, milliy daromadning o'sish sur'ati jamg'arish
tezligiga va foydalanilgan mablag'larning samaradorligiga bog'liq.
Neokeynschilik
Dastlabki ishlanmalar sezilarli kamchilikka ega edi - uzoq muddatda ertangi
sarmoyalar va bugungi jamg'armalar o'rtasida sezilarli farq bor. Darhaqiqat, bir
qator sabablarga ko'ra, keyinga qoldirilgan hamma narsa investitsiyaga
aylanmaydi. Har bir parametrning darajasi va dinamikasi ko'p sonli omillarga
bog'liq. Va bu erda iqtisodiy o'sishning neokeynscha modellari yordamga keldi.
Ushbu yondashuvning mohiyati nimada? Ma’lumki, jamg‘armalar asosan
daromadlar hisobiga shakllanadi (qanchalik ko‘p bo‘lsa, shuncha yuqori bo‘ladi).
Holbuki, investitsiyalar ko'p sonli turli xil o'zgaruvchilarga bog'liq: bu holat, foiz
stavkalari darajasi, soliq miqdori va investitsiyalardan kutilayotgan daromad.
Masalan, Harrod modeli. Unda turli stsenariylarni hisoblash uchun kafolatlangan,
tabiiy va haqiqiy o'sish sur'atlarining qiymatlari qo'llaniladi. Boshlang'ich
ikkinchisi, keyin esa matematik manipulyatsiyalarni amalga oshirish orqali kerakli
hisob-kitoblar olinadi. Shu bilan birga, yakuniy natijaga to'plangan jamg'armalar
miqdori va kapital zichligi koeffitsienti ta'sir qiladi. Ijobiy sharoitda ishlab
chiqarishning o'sishi aholining ko'payishini ta'minlashga imkon beradi.
Neokeynschilikning o'ziga xosligi
34

2.2 Qiyosiy tahlil va iqtisodiy o'sish nazariyalariga xos va xarakterli
Jamg'armalar qancha ko'p bo'lsa, investitsiyalar shunchalik muhim bo'ladi va
iqtisodiy o'sish sur'ati shunchalik yuqori bo'ladi. Shu bilan birga, kapital zichlik
koeffitsienti va iqtisodiy sektorning o'sish sur'ati o'rtasida bog'liqlik mavjud.Harrod
tomonidan kiritilgan yangi kontseptsiya, ya'ni kafolatlangan o'sish sur'ati alohida
qiziqish uyg'otadi. Demak, agar u haqiqiyga to'g'ri kelsa, iqtisodiyotning barqaror
uzluksiz rivojlanishini kuzatish mumkin edi. Ammo bunday ijobiy muvozanatning
o'rnatilishi juda kam uchraydigan holat. Amalda, haqiqiy stavka kafolatlangan
stavkadan past yoki undan yuqori. Bu holat, aslida, investitsiyalar dinamikasining
kamayishiga yoki oshishiga ta'sir qiladi. Bundan tashqari, uning modeliga ko'ra,
jamg'arma va investitsiyalarning tengligini kuzatish kerak. Agar birinchisi ko'proq
bo'lsa, bu foydalanilmayotgan asbob-uskunalar, ortiqcha zaxiralar va ishsizlar
sonining ko'payishini ko'rsatadi. Muhim investitsiya talabi iqtisodiyotning haddan
tashqari qizib ketishiga olib keladi. Umuman olganda, neokeynschilik - bu
jamiyatning iqtisodiy hayotiga davlatning kuchli aralashuvini o'z ichiga olgan
yanada takomillashtirilgan tushuncha ekanligini tushunish kerak.
Bu erda muvozanat g'oyasi asos sifatida topiladi. U o'zini-o'zi tartibga solishning
35

mukammal mexanizmi sifatida qaraladigan optimal bozor tizimini yaratishga
asoslangan. Bunda barcha ishlab chiqarish omillaridan faqat bitta sub’ekt uchun
emas, balki butun iqtisodiyot uchun eng maqbul tarzda foydalanish mumkin.
Lekin, aslida, bu muvozanatga erishib bo'lmaydi (hech bo'lmaganda uzoq vaqt).
Ammo iqtisodiy o'sishning neoklassik modeli bizga bunday og'ishlarning joyi va
sabablarini topishga imkon beradi. Shu bilan birga, bir qator qiziqarli pozitsiyalar
ilgari surildi. Xullas, G‘arb mamlakatlarida “o‘sishsiz iqtisodiy rivojlanish”
tushunchasi ancha keng tarqalgan. Uning mohiyati nimada? Hech kimga sir
emaski, ilmiy-texnikaviy inqilob asosida u yerda aholi jon boshiga mahsulot
yetishtirishning yuqori darajasiga erishish mumkin edi. Shu bilan birga, aholining
o'sish sur'atlari sezilarli darajada pasayib, turg'unlik yoki hatto salbiy hududga kirib
bormoqda. Ushbu kontseptsiya tarafdorlarining yana bir bayonoti biosferaning
mavjud buzilishi va yoqilg'i va xom ashyo resurslarining cheklanganligidir. Bu
shuni anglatadiki, rivojlanish kerak, lekin resurs bazasi cheklanganligini yodda
tutish kerak. Va milliardlab tonna neft noldan paydo bo'lmaydi. Keling, ba'zi
qiziqarli voqealarni ko'rib chiqaylik.
Harrod-Domar modeli
Aholining to'liq bandligi sharoitida dinamik muvozanatni hisoblaydi. Ushbu
modelga ko'ra, to'liq bandlikni saqlab qolish uchun yalpi talab iqtisodiy o'sishga
mutanosib ravishda o'sadigan vaziyatga erishish kerak. U bir qator shartlarga ega:
Kapitalning intensivligi.
Investitsion kechikish nolga teng.
Chiqarish bitta resursga - kapitalga bog'liq.
Mehnatni kengaytirish va unumdorlikni oshirish sur'atlari doimiy va ekzogendir.
36

Qo'shimcha kapital YaIMga daromad qo'shadi, bu esa uni ishlab chiqarish
koeffitsientiga ko'paytirish natijasiga tengdir.
Iqtisodiy o'sishning ko'p variantli modeli
Kobb-Duglas ishlab chiqarish funktsiyasi sifatida ham tanilgan. U iqtisodiy
o'sishni qanday manbalar hisobidan ta'minlash mumkinligini aniqlash uchun
yaratilgan. Bunda ikkita omil eng muhim hisoblanadi: mehnat resurslari va kapital.
Ammo ishlab chiqarish munosabatlarining takomillashuvi tufayli tabiiy resurslar,
ta'lim sifati va qamrovini oshirish, fan yutuqlari va hokazolar ham aniqlandi. Bu
qanchalik muhim? Masalan, amerikalik iqtisodchi E.Denisonning fikricha,
AQSHda iqtisodiy o sish asosan ilmiy-texnika taraqqiyoti hisobiga bo lgan. ʻ ʻ
Solow iqtisodiy o'sish modeli
Xarrod va Domar tomonidan taklif qilingan usullar bir qator muhim
kamchiliklarga ega. Ajablanarlisi shundaki, ular juda ko'p tanqidlarga duch
kelishdi. Ular orasida eng muvaffaqiyatlisi Robert Solou edi. U yaratgan model
Kobb-Duglas ishlab chiqarish funktsiyasiga asoslangan. Ammo kichik farq bilan:
iqtisodiy o'sish omili sifatida ekzogen neytral texnik taraqqiyot hisobga
olinadi.Bundan tashqari, mehnat va kapital bilan bir qatorda. Garchi bu
kamchiliklardan xoli bo'lmasa ham. Bu, birinchi navbatda, ilmiy-texnikaviy
taraqqiyotning ekzogenligi va tejamkorlik darajasiga taalluqlidir.
Lekin birinchi narsa birinchi. Daromad investitsiya va iste'molga sarflanadi. Bu
shuni anglatadiki, siz doimiy samaradorlik bilan o'ziga xoslikni o'rnatishingiz yoki
mehnat birligining o'ziga xosligini ifodalashingiz mumkin. Shu bilan birga,
investitsiyalar va jamg'armalar nisbati mavjud. Shu bilan bir qatorda,
ikkinchisining o'rniga mehnat birligi ham ishlatilishi mumkin. Nisbat qiymati - bu
tejash stavkasi. Ushbu yondashuvni olishga nima imkon beradi? Iqtisodiy
ma'lumotlar! Shunday qilib, agar investitsiyalar aholi sonining o'sishi, kapitalning
eskirishi va texnik taraqqiyot natijasini hisobga olgan holda talab qilinadigan
37

darajadan kam bo'lsa, bu doimiy samaradorlik bilan kapital-mehnat nisbati
pasayganligini ko'rsatadi. Vaziyat aksincha bo'lishi mumkin. Bunday holda,
muvozanat belgilangan barqarorlik sharti asosida aniqlanadi.
Jamg'armaning oltin qoidasi
R.Solou tomonidan yaratilgan mamlakat iqtisodiy o'sish modeli jamg'arma
normasining optimal darajasini topish imkonini beradi. Bunday holda, kelajakdagi
potentsial bilan eng yuqori iste'molga erishiladi. Agar buni odatiy til doirasida
tuzadigan bo'lsak, unda jamg'arma stavkasi kapital-mehnat nisbati bo'yicha aniq
mahsulotning elastikligi ko'rsatkichiga mos kelishi kerak. Agar iqtisodiyot oltin
qoidadan kam bo'lsa, unda dastlabki bosqichda iste'molning sezilarli darajada
pasayishi mumkin. Ammo kelajakda, ehtimol, o'sish kutmoqda. Ko'p narsa hozirgi
yoki kelajakdagi iste'mol uchun qanday imtiyozlar mavjudligiga bog'liq. Bu oddiy
fuqarolarga ham, yuridik shaxslarga ham, ayniqsa davlatga ham tegishli. Qanday
qilib?
Masalan, fuqaroning bo'sh mablag'lari bor. U iqtisodiy o'sish modellari, o'sish
omillari va boshqa tushunarsiz iboralar haqida hech narsa bilmaydi. Ammo fuqaro
o‘z nafaqasini o‘ylab, nodavlat pensiya jamg‘armasiga a’zo bo‘lishga qaror qildi.
Va u ish haqining bir qismini shaxsiy hisob raqamiga to'laydi. U bu haqda
bilmaydi, lekin aslida u mablag'larni investitsiya qilish bilan shug'ullanadigan
tuzilmaga o'tkazadi. Ya'ni, moliya shunchaki jamg'arma kabi ketmaydi. Ular
ma'lum bir yuridik shaxs vositachi orqali oladigan sarmoyadir.
Modellarni ko'rsatish
Eng yaxshi variant matematika orqali. Ammo bu holda, ma'lumotni tushunish
mutaxassis bo'lmagan odamlar uchun muammoli bo'lishi mumkin. Misol uchun,
har qanday yaxshi modelni oling, to'g'ri hisoblangan va to'g'ri. Ammo u bir nechta
matematik formulalardan iborat bo'lsa-chi? Axir, menejerlar, qoida tariqasida,
ekonometriya, chiziqli dasturlash va boshqa murakkab fanlarni o'rganishga vaqtlari
yo'q. Shuning uchun iqtisodiy o'sishni grafik modelda ko'rsatish mumkin. Bu
qo'shimcha ishni talab qilsa-da, ma'lumotlarni tushunarli shaklga aylantirish
38

imkonini beradi. Misol tariqasida “investitsiya – umumiy daromad” munosabatiga
asoslangan modellarni keltirishimiz mumkin. Bu holatda nimani ko'rsatish kerak?
Va investitsiya darajasi qanchalik yuqori bo'lsa, umumiy daromad va mahsulot
soni shunchalik ko'p bo'ladi. Ishlab chiqarish omillari egri chizig'ining grafik
modelida iqtisodiy o'sish rivojlanish tendentsiyasiga nima va qanday ta'sir qilishi
mumkinligini ko'rsatishga imkon beradi. Va rahbariyat bu ma'lumotlardan qanday
foydalanishi uni tashvishga solmoqda. Ko'rib chiqilishi kerak bo'lgan ko'plab
fikrlar mavjud bo'lsa-da. Ya'ni, bitta jadval etarli emas. Masalan, multiplikator va
tezlatuvchi effektlar ko'rsatilishi kerak. Axir, yakunda taklifning iqtisodiy o'sishi
talabdan ko'proq bo'ladi, degan xulosaga kelish mumkin bo'ladi. Va bu allaqachon
iqtisodiyotning haddan tashqari qizishi uchun to'g'ridan-to'g'ri yo'l. Albatta, bu
butunlay salbiy jarayon emas, chunki raqobatbardosh bo'lolmaydigan barcha tijorat
tuzilmalari yo'q qilinadi.Ammo bu ma'lum ijtimoiy to'ntarishlar, kelajakka nisbatan
noaniqlik va boshqa bir qator muammolar bilan birga keladi.
Iqtisodiy o'sish parametrlari va ularning dinamikasi milliy iqtisodiyotlarning
rivojlanishini tavsiflash va iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishda keng
qo'llaniladi. Aholi mamlakatning oliy iqtisodiy va siyosiy organlari (masalan,
parlament, Prezident, hukumat) faoliyatini baholaydi Rossiya Federatsiyasi)
birinchi navbatda iqtisodiy o'sish dinamikasi ko'rsatkichlarini, turmush darajasi
dinamikasini hisobga olish asosida. Iqtisodiy o’sish, uning sur’ati, sifati va boshqa
ko’rsatkichlari nafaqat milliy iqtisodiyotning imkoniyatlariga, balki ko’p jihatdan
tashqi iqtisodiy va tashqi siyosat omillariga ham bog’liq.
Tanlangan mavzuning dolzarbligi aniq, chunki Rossiyada milliy iqtisodiyotning
qoloqligi tufayli iqtisodiy o'sish sur'atlarini oshirishga keskin ehtiyoj bor. Unga
erishish yo‘llarini izlash mamlakatimiz uchun ustuvor muammolardan biridir.
Ushbu ishning tadqiqot ob'ekti iqtisodiy nazariyaning kategoriyasi sifatida
iqtisodiy o'sishdir.
Tadqiqot mavzusi iqtisodiy o'sishning turlari, omillari va modellari.
Mening tadqiqotimning maqsadi, menimcha, iqtisodiy o'sishning mohiyatini ochib
39

berish va iqtisodchilarning iqtisodiy rivojlanish muammosi bo'yicha barcha
qarashlarini o'rganishdir.
Maqsadga erishish uchun quyidagi vazifalarni hal qilish kerak:
- nazariy qismda:
1. Iqtisodiy o`sishning mohiyati, turlari va omillarini ochib bering
2. Iqtisodiy o'sish uchun modellar va resurslarni o'rganish.
3. Iqtisodiy rivojlanishning tsiklik xususiyati va sikl turlarining mohiyatini ochib
bering.
- tahliliy qismida:
1. Turli iqtisodchilarning fikrlarini batafsil ko'rib chiqing.
2. V.Leontyev tomonidan xalq xo‘jaligi tarmoqlararo balansi modelini o‘rganish
3. Iqtisodiy o'sishning real modellarini ko'rib chiqing.
Iqtisodiy o'sish deganda, odatda, ma'lum bir davrda yaratilgan tovarlar va xizmatlar
hajmining o'sishi tushuniladi.Ba'zi hollarda (masalan, hozir Rossiyada) o'sish
salbiy belgiga ega bo'lishi mumkin, bu esa ishlab chiqarishning pasayishini
anglatadi. Iqtisodiy o'sish odatda oldingi davrga nisbatan foiz yoki mutlaq
ko'rsatkichlarda o'lchanadi. Yagona mahsulot ishlab chiqarishda fizik birliklarda
o'lchash amalga oshirilishi mumkin. Iqtisodiy o'sishning yakuniy maqsadi iste'mol,
boylikning o'sishidir. Ularning ishlashi yuqorida muhokama qilinadi.
Mamlakatimizda uzoq vaqt resurslarning salmoqli qismi xalq manfaatlariga zarar
etkazgan holda, armiya ehtiyojlari, harbiy-sanoat kompleksi va asossiz ijtimoiy-
iqtisodiy loyihalarga yo‘naltirildi, bu esa ichki iqtisodiyotga tuzatib bo‘lmaydigan
zarar yetkazdi. Shu bilan birga, milliy ishlab chiqarish o'sishining salmoqli qismini
harbiy-sanoat kompleksi ishlab chiqarishining ko'payishi tashkil etdi.
1.2 O'sish turlari
Dunyo iqtisodiy tarix iqtisodiy o'sishning ikkita asosiy turini biladi. Birinchidan,
bu keng qamrovli tur. Uning mohiyati shundan iboratki, milliy mahsulotning
ko'payishi qo'shimcha ishlab chiqarish omillarini jalb qilish orqali amalga
oshiriladi. Ikkinchidan, ishlab chiqarish va texnologiyaning yanada ilg'or
omillaridan foydalanish orqali amalga oshiriladigan intensiv iqtisodiy o'sish, ya'ni.
40

NTP orqali. Intensifikatsiya natijasi nafaqat ishlab chiqarish hajmining oshishi,
balki uning sifatining oshishi ham bo'lishi mumkin.
Iqtisodiy tarix iqtisodiy o'sishning intensiv yoki ekstensiv turini sof shaklda
bilmaydi. Har doim asosan intensiv yoki ekstensiv iqtisodiy o'sish mavjud.
Iqtisodiy o'sishni u yoki bu turga belgilash uning omillarining sifat yoki miqdoriy
o'zgarishi natijasida olingan ishlab chiqarish o'sishining solishtirma og'irligi
qiymatiga qarab amalga oshiriladi. 70-80-yillarda. SSSR milliy daromadining atigi
20-30% ga o'sishi intensiv omillar bilan ta'minlandi. Sanoati rivojlangan
mamlakatlarda bu ko'rsatkich 50% dan ortiqni tashkil etdi.
1.3 Tezlik masalasi
Iqtisodiy o'sishning yana bir tasnifi ham mumkin: uning sur'atlarining kattaligiga
ko'ra. Qaysi tezlik yaxshiroq? Bir qarashda, javob oddiy: yuqori ko'rsatkichlarga
ega bo'lish yaxshiroqdir. Bunda jamiyat ko'proq mahsulot oladi va o'z ehtiyojlarini
qondirish uchun ko'proq imkoniyatlarga ega bo'ladi. Ammo bu savolga javob
berishda ikkita narsani yodda tutish kerak. Birinchidan, mahsulotlarning sifati
qanday. Aytaylik, rangli televizorlar ishlab chiqarish hajmining oshishiga
yong‘inni tekshirish dalolatnomalarida yong‘in sababi sifatida ko‘rsatilgan
qurilmalar hisobiga erishilsa, quvonish qiyin. Ikkinchidan, ishlab chiqarish o'sish
strukturasi muhim ahamiyatga ega. Agar unda ishlab chiqarish tovarlari ustunlik
qilsa va shunga mos ravishda aholi uchun tovarlarning ulushi ahamiyatsiz bo'lsa,
bu odamlar uchun yaxshi emas. O‘tgan yillarda mamlakatimizda ishlab chiqarish
hajmini oshirishda harbiy texnikaning ulushi katta edi. Shu sababli, ishlab
chiqarish hajmi oshgan bo'lsa-da, odamlarning turmush darajasi pasaydi yoki biroz
o'sdi. Xalqaro keskinlikning pasayishi iqtisodiyotni demilitarizatsiya qilish va
odamlar hayotini yaxshilash muammosini hal qilishga imkon beradi.
Nol iqtisodiy o'sish sur'atlari variantini ko'rib chiqing. Nisbatan qisqa vaqt ichida u
katta salbiy oqibatlar bilan tahdid qilmaydi, chunki u moddiy iste'molni
kamaytirish, kapital ishlab chiqarish va mehnat unumdorligini oshirish orqali
amalga oshirilishi mumkin. Harbiylashtirish xarajatlarini kamaytirish natijasida
harbiy mahsulotlar ishlab chiqarishni kamaytirish mumkin bo'lgan boshqa variant
41

ham mumkin.
Hozirgi vaqtda Rossiyada sodir bo'layotgan salbiy ko'rsatkichlarga kelsak, bu
mamlakat milliy iqtisodiyotidagi inqiroz jarayonlarining dalilidir. Mamlakatimizda
o‘tgan asrning 60-yillarida boshlangan iqtisodiy o‘sish sur’atlarining pasayishi bir
qator holatlar bilan izohlanadi. Birinchidan, ishlab chiqarishning yuqori ulushi,
ishlab chiqarish vositalari va ishlab chiqarilgan katta miqdordagi harbiy texnika,
ularni yo'q qilish uchun bugungi kunda ko'p mablag' sarflash kerak. Ikkinchidan,
aktivlar rentabelligining yomonlashishi, ya'ni. ishlab chiqarish fondlari birligidan
mahsulotlarni olib tashlash. Uchinchidan, ishlab chiqarishning asosiy qismi harbiy
ehtiyojlarga yo‘naltirilganligi sababli, mavjud ishlab chiqarishni yangilash uchun
mashinasozlik mahsulotlari yetishmasligi tobora ortib borardi, ular ma’naviy va
jismoniy jihatdan qarib, unumdorligini va boshqa zarur xususiyatlarini yo‘qotib
borardi. To rtinchidan, bu jarayon keskin kuchaydi, 90-yillarda SSSRningʻ
parchalanishi va turli ittifoq respublikalarida joylashgan korxonalar o rtasida
ʻ
o nlab yillar davomida o rnatilgan iqtisodiy aloqalarning uzilishi tufayli sur at
ʻ ʻ ʼ
salbiy tus oldi. Bu bozor iqtisodiyotiga o'tishning qiyinchiliklari ustiga qo'yildi.
Kelajakda, Rossiya iqtisodiyotining inqirozi bartaraf etilganda va mamlakat
normal rivojlanishga o'tganda, iqtisodiy o'sishning maqbul sur'atlari haqida savol
tug'iladi. Ko'rinib turibdiki, optimal sur'at milliy iqtisodiyotning mavjud
makroiqtisodiy muvozanatiga asoslanishi va ayni paytda uni ta'minlashning eng
muhim vositasi bo'lishi kerak. Ular juda yuqori bo'lishi mumkin emas, chunki
rivojlanishning haddan tashqari yuqori sur'atlari, makroiqtisodiyot isbotlaganidek,
muqarrar ravishda inflyatsiyaga olib keladi. Umuman olganda shuni aytish
kerakki, bu muammo iqtisodiy nazariyada hali ishlab chiqilmagan.
Iqtisodiy o'sishni, uning dinamikasini, sur'atlarini va boshqa ko'rsatkichlarni butun
dunyoda (1993 yildan beri va Rossiya Federatsiyasida) baholashda BMT organlari
tomonidan tasdiqlangan milliy hisoblar tizimidan foydalanish kerak.
Iqtisodiy o'sishni baholash uchun umr ko'rish davomiyligi, bo'sh vaqt miqdori va
boshqalar kabi farovonlik ko'rsatkichlari tobora muhim ahamiyat kasb etmoqda.
2. IQTISODIY O'SIShNING MODELLARI
42

2.1 Iqtisodiy o'sish resurslari
Iqtisodiy o'sishning asosiy omillari (resurslari) mehnat, yer va kapitalni o'z ichiga
oladi. O'z navbatida, ularning har biri "ikkinchi tartibli" omillar to'plamidir.
Shunday qilib, kapital - bu turli darajada ishlab chiqarilgan YaIMga ta'sir
ko'rsatadigan binolar, inshootlar, uskunalar, xom ashyo, yoqilg'i va boshqalar.
STPni yalpi ichki mahsulot hajmi va tuzilishiga ta'siri doimiy ravishda ortib
borayotgan kapitalga ham tegishli bo'lishi mumkin. Albatta, orasida tashqi
omillar iqtisodiy o'sish jamiyatning yalpi talabini ham o'z ichiga olishi kerak,
chunki aynan u iqtisodiy o'sishning miqdoriy va tarkibiy va sifat jihatdan "asosiy
lokomotivi" bo'lib ishlaydi. Shubhasiz, yalpi talabdan tashqari barcha omillar taklif
omillari hisoblanadi.
Iqtisodiy o'sishni tartibga solishda turli xil iqtisodiy modellar mavjud bo'lib, ular
orasida ikkitasi ajralib turadi:
neokeyns modeli (E. Domar va R. Xarrod modeli);
neoklassik model (R. Solow modeli).
Iqtisodiy o’sishning eng oddiy neokeynscha modellari E. Domar modeli va R.
Xarrod modelidir. E. Domar modeli yalpi talabni oshirishda va vaqt o'tishi bilan
yalpi taklifning ishlab chiqarish quvvatini oshirishda investitsiyalarning ikki
tomonlama rolini o'rganadi. Iqtisodiy adabiyotlarda E. Domar va R. Xarrodning
iqtisodiy o'sish modellari ko'pincha bir model sifatida birgalikda ko'rib chiqilib,
Xarrod-Domar modeli deb ataladi. Biroq, o'xshashliklariga qaramay, ular o'rganish
ob'ekti va iqtisodiy ahamiyati jihatidan bir-biridan sezilarli darajada farqlanadi.
Domar uzoq muddatda to'liq bandlikni ta'minlash muammosini ilgari surdi, qisqa
muddatli Keyns muvozanati shartlarini uzoq muddatga kengaytirdi. E. Domarning
iqtisodiy o‘sish modeli iqtisodiy o‘sishning oddiy Keynscha modeli bo‘lib, yalpi
talabni oshirishda va vaqt o‘tishi bilan yalpi taklif imkoniyatlarini oshirishda
investisiyalarning ikki tomonlama rolini o‘rganadi. Domar qisqa muddatli Keyns
muvozanati shartlarini uzoq muddatga kengaytirish orqali uzoq muddatda to'liq
bandlikni ta'minlash muammosini ko'tardi. Model E. Domara, 40-yillarning oxirida
taklif qilingan. XX asr quyidagi shartlardan kelib chiqdi:
43

$model faqat muvozanatlashgan tovarlar bozorini ifodalaydi; ishlab chiqarish texnologiyasi unda Leontievning ishlab chiqarish funktsiyasi bilan ifodalanadi; ishlab chiqarish omillarining o'zaro almashinishi yo'q; narxlarning o'zgarmasligi tufayli mehnat bozorida ortiqcha taklif mavjud; kapitalning chiqib ketishi yo'q, kapitalning o'rtacha unumdorligi (Y/K) va jamg'arma darajasi (S Y) barqaror; ishlab chiqarish faqat bitta resurs - kapitalga bog'liq. Shu bilan birga, Domar quyidagi pozitsiyadan chiqdi: agar iqtisodiy tizim to'liq bandlik holatida muvozanatda bo'lsa, muvozanatni saqlash uchun yalpi talab ishlab chiqarish salohiyati bilan bir xil darajada oshishi kerak.  10, 28-30-betlar.  Model uchta tenglamadan iborat: talab, taklif va muvozanat o'sishi. Ta'minot tenglamasi asosga asoslanadi (Formula 6): I t - 1 \u003d ∆K t - 1 \u003d K t - K t - 1, (6) ya'ni joriy davrda kiritilgan investitsiyalar kelajakda kapitalni oshiradi. Kapitalning o'rtacha unumdorligi d \u003d Y / K doimiy qiymat bo'lganligi sababli, t davridagi tovar bozoridagi taklif tavsiflanadi (formula 7): ∆Y s t = d × K t = dI t – 1 .(7) t davrida tovarlarga talabning o'sishi multiplikator asosida aniqlanadi (8-formula): Bu erda S y - tejashga chekli moyillik. Muvozanatli o'sish tenglamasi talab va taklif o'sishining tengligidir (formula 9): Talab va taklif tenglamalarini hisobga olib, dinamik muvozanat shartini olamiz (formula 10): Tenglamadan kelib chiqadiki, ishlab chiqarish quvvatlaridan to‘liq foydalanishni ta’minlash uchun kapitalning o‘rtacha unumdorligi (d) va jamg‘arishning chegaraviy moyilligi (S y) ko‘paytmasiga teng sur’atda investitsiyalar hajmini oshirish zarur. Muvozanat sharoitida S = I, S = S y × Y va S y konst bo'lganligi sababli (11- formula) d konst va ishlab chiqarish texnologiyasi bilan o'rnatilganligi sababli, daromad 44$

darajasi investitsiyalar darajasiga mutanosib qiymatdir.
Ishlab chiqarish omillari o'rtasida o'zaro almashinish yo'qligi sababli (formula 12)
(12)
To'liq bandlikdagi dinamik muvozanat holati kengaytirilishi mumkin (formula 13):
(13)
Shunday qilib, faraz qilingan taxminlarga ko'ra, tovar bozorida muvozanat va to'liq
bandlikni saqlash uchun ma'lum bir sur'atda investitsiyalar hajmini doimiy
ravishda oshirish kerak. Xarrod modeli iqtisodiyotdagi funksional munosabatlarni
aks ettiruvchi tenglamalarga va tadbirkorlar xatti-harakatlarining psixologik
motivlarini tahlil qilishga asoslangan.  10, b. 30-39 
Bu model Domar modelidan oldinroq (1939 yilda) ishlab chiqilgan, ammo Xarrod
iqtisodiy o'sishning umumiy nazariyasiga asos yaratish vazifasini qo'ydi. Modelda
faqat tovarlar bozori aks ettirilgan (Domarda bo'lgani kabi). Ammo Harrod modeli
bir qator xususiyatlarga ega:
model Domarning ekzogen investitsiyasidan farqli o'laroq, endogen investitsiya
funktsiyasini o'z ichiga oladi;
Xulosa
Xulosa qilib aytganda , qishloq хо' jaligi ishlab chiqarishida
ham to'rt omil - yer, kapital, tadbirkorlik qobiliyati v а ishchi kuchi
qatnashib, bunda yer muhim ishlab chiqarish vositasi sifatida ishtirok
etadi.Qishloq xo'jaligida o'tkazilayotgan iqtisodiy islohot1arning yangi bosqichida
mulkchilikning ijara shakllarini, shartnomaviy munosabatlarga asoslangan
хо 'jalik yuritish tizimini rivojlantirish, qishloq xo'jaligi mahsulot1ari ishlab
chiqaruvchilari manfaatlari ustuvorligini ta'minlash v а xizmat ko'rsatuvchi
tashkilot1ar faoliyatini ana shu maqsadga qaratish, turli tashkiliy-huquqiy
shakldagi xo'jalik yuritish sub'ektlari saqlab qolingan holda fermer хо 'jaliklarini
rivojlantirish muhimbyo'nalish etib belgilandi. Shirkat, fermer va dehqon
45

хо 'jaliklariga ishlab chiqarish faoliyatida yanada keng erkinlik berildi, bir vaqtning
o'zida yer- suv resurslaridan unumli foydalanish va shartnoma shartlarini
bajarishda tomonlarning javobgarligi va mas'uliyati oshirildi. Farmonda ko'zda
tutilgan chora-tadbirlarni amalga oshirishdan bosh maqsad islohotlarni yanada
jadallashtirish, mavjud tabiiy, iqtisodiy, tashkiliy va mehnat resurslari
salohiyatidan samarali foydalanish, pirovard natijada aholi turmush farovonligini
oshirishga qaratilgan. Farmonda shirkat, fermer va dehqon хо 'jaliklarining teng
huquqligini saqlab qolgan fermer хо 'jaliklarini ustuvor rivojlantirishga alohida
urg'u berildi. O'zbekistonda "yer - davlat mulki, umummilliy boylik..." bo'lganligi
sababli yerga bo'lgan mulkchilik, yerga egalik qilish va yerdan foydalanish
masalalari alohida ajratib tahlil qilinishi lozim. O'zbekiston Respublikasining Yer
Kodeksida "Er uchastkalari yuridik va jismoniy shaxslarga doimiy v а muddatli
egalik qilish hamda foydalanish uchun berilishi mumkin" , - deb ko'rsatilgan.
Demak, yerdan foydalanuvchi yer egasi bo'lishi shart emas. Yerga egallik jismoniy
v а huquqiy shaxslarning ma'lum yer uchastkasiga tarixan tarkib topgan an'analar
yoki qonuniy asosda belgilangan tartibdagi egalik huquqini tan olishini bildiradi.
Yerga egalik deganda, avvalo, yerga bo'lgan mulkchilik huquqi va uni iqtisodiy
jihatdan realizatsiya qilish ko'zda tutiladi. Yerga egalikni yerga bo'lgan mulkdor
(bizda davlat) amalga oshiradi. Yerdan foydalanish huquqi - bu o'rnatilgan urf-
odat1ar yoki qonuniy tartibda undan foydalanishni bildiradi. Real хо 'jalik hayotida
yerga egalik qilish v а yerdan foydalanishni ko'pincha har xil jismoniy
va huquqiy shaxslar, xususan hozir bizda asosan dehqon va fermer
хо 'jaliklari amalga oshiradi.
46

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
1. Shodmonov SH.SH,G’ofurov.U.V Iqtisodiy nazariya. Ma’ruzalar matni.- T:”Fan
va texnalogiya” nashr.2018
2. Bekmurodov A.SH.G’ofurov. U.V O’zbekistonda iqtisodiyotni liberallashtirish
va modernizatsiyalash: natijalar va ustivor yo’nalishlar: o’quv qo’llanma. –
T:TDIU,2007
3. Karimov I.A Iqtrisodiyotni erkinlashtirish va isloxotlarni chuqurlashtirish-eng
muhim vazifamiz .T:”O’zbekiston” 2000
4. O’zbekiston Respublikasi Davlat Statistika Qo’mitasi. O’zbekiston
Respublikasining 2008-yil T: 2007
5 . Ziyayev T.M. Tarmoq va korxona iqtisodiyoti. – T: TDIU 2007
47

6.O'zbekiston Respublikasiqonuni. Dehqonxo'jaligito'g'risida. 1998 yil 5 may. -T.:
“Adolat”,
2004.
6.O'zbekiston Respublikasiqonuni.
Aktsiyadorlikjamiyatlarivaaktsiyadorlarninghuquqlarinihimoyaqilishto'g'risida.
1996 yil 6 aprel`.
-T.: “Adolat”, 2003.
7.O'zbekiston Respublikasiqonuni.
Qimmatliqog'ozlarbozoriningamalqilishito'g'risida. 1996 yil
25 aprel`. -T.: “Adolat”, 2003.
8.O'zbekiston Respublikasiqonuni. Erkiniqtisodiyhududlarto'g'risida. 1996 yil 25
aprel`. -T.:
“Adolat”, 2003.
9.O'zbekiston Respublikasiqonuni.
O'zbekistonRespublikasiningdavlatmustaqilligiasoslarito'g'risida. 1991 yil 31
avgust. -T.:
“O'zbekiston”, 1991.
Raqobatto'g'risida(06.01.2012y.)gi 10.O'zbekiston RespublikasiningQonuni.
O'zbekistonRespublikasiqonunhujjatlarito'plami, 2012 y., 1-son.
11.O'zbekiston RespublikasiningFuqarolikkodeksi T.: ADOLAT, 2011.
“Xususiykorxonalarto'g'risida”giO'zbekistonRespublikasiningQonuni.
Qonunvaqarorlar. – T.:
O'zbekiston, 2004, №3.
Korruptsiya to'g'risida.O'zbekistonRespublikasiningQonuni.
O'zbekistonRespublikasiqonunhujjatlarito'plami. 2017 yil 3 yanvar`.
O'zbekistonRespublikasiPrezidentiFarmonlari, qarorlari
15.“Faol tadbirkorlikvainnovatsiong'oyalarvatexnologiyalarniqo'llab-
quvvatlashyili”
davlatdasturi. 2018 yil.
16.O'zbekiston RespublikasiPrezidentining 2008 yil 2 dekabrdagi
48

“Navoiyviloyatidaerkinindustrialiqtisodiy zona tashkiletishto'g'risida”giFarmoni
2008 yil 2-
fevral. Xalqso'zi. 2008 yil 3-fevral.
17. O'zbekistonRespublikasiiPrezidentining “Sog'lom ona va bola yili”
davlatdasturito'g'risidagi 2487-sonli Qarori. 2016 yil. 9 fevral.
O'zbekistonRespublikasiPrezidentining 2016 yil 28 dekabrdagi
"Keksalarvanogironlarnidavlattomonidan qo'llab-
quvvatlashtiziminiyanadatakomillashtirishbo'yichaqo'shimchachora-
tadbirlarto'g'risida"gi PQ-2705-sonli
qarori.
49

Iqtisodiy o'sish: mohiyat va omillar

Sotib olish

Dokument ma'lumotlari

Sotuvchi

Iqtisodiy o'sish: mohiyat va omillar

O'xshash dokumentlar