Dokument ma'lumotlari

Narxi 50000UZS
Hajmi 1.6MB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 22 Yanvar 2025
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Iqtisodiyot

Sotuvchi

Misha Khan

Ro'yxatga olish sanasi 22 Yanvar 2025

5 Sotish

Iqtisodiy o‘sish sifati va aholi daromadlari o‘rtasidagi mutanosiblik

Sotib olish
1O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI MIRZO ULUG BEK NOMIDAGI O ZBEKISTON MILLIYʻ ʻ UNIVERSITETINING JIZZ А X FILI А LI “IQTISODIYOT(TARMOQLAR VA SOHALAR)” YO N ʻ А LISHI 682-23-GURUH TALABASI KOMILOV SOBITNING “Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish” f а nid а n KURS ISHI Mavzu: Iqtisodiy o‘sish sifati va aholi daromatlari o‘rtasidagi mutanosiblik Bajardi: Komilov S Ilmiy rahbar: Xidirnazarov A Jizzax-2024 2 Mundarija. Kirish………………………...……………………………..….…….…………3 I BOB. IQTISODIY O‘SISH: MOHIYAT VA OMILLAR ………................6 1.1. Iqtisodiy o‘sishning mazmun va mohiyati……...………………..…...........6 1.2. Iqtisodiy o‘sish turlari va omillari………………………....……......…….11 II BOB. IQTISODIY O‘SISH NAZARIYALARINING MOHIYATI …………………………………………………………………...18 2.1. Iqtisodiy o‘sishning bosqichlari va hisoblash usullari...……………..…..18 2.2. Iktisodiy o‘sishning keynscha va R.Solouning neoklassik iktisodiy o‘sish modellari………………………………………………………………………25 Xulosa ……...….………...…………………………………...………............30 Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yhati…....……………….........……………..32 3 Kirish Bugungi kunda dunyoda qashshoqlik va kambag‘allikka barham berish hamda barqaror rivojlanishni ta’minlash muammolari markaziy o‘rinda turibdi. Soni о‘sib borayotgan aholi uchun mos, to‘yimli va xavfsiz oziq-ovqat mahsulotlaridan foydalana olishni ta’minlash deyarli barcha halqlar to‘qnash kelayotgan eng murakkab muammolardan biri hisoblanadi. O‘zbekistonni 2030-yilgacha ijtimoiy- iqtisodiy rivojlantirish konsepsiyasida makroiqtisodiy barqarorlikni va iqtisodiy o‘sish barqarorligini ta’minlash, iqtisodiyot tarmoqlarining raqobatbardoshligini, investitsion va eksport salohiyatini oshirish, tadbirkorlikni rivojlantirish va himoya qilish uchun qulay shart-sharoitlar yaratish, mehnat bozorida keskinlik darajasini pasaytirish, aholi daromadlari o‘sishi va kam ta ’minlanganlikni qisqartirish nazarda tutiladi. Iqtisodiy o‘sish, jumladan uning sifati to‘g‘risidagi masala mamlakat, uning mintaqalari, umuman biror-bir ijtimoiy tizimning rivojlanish istiqbollarini aniqlash uchun ham juda muhim. Iqtisodiy o‘sish jamiyatning rivojlanish istiqbollarini prognozlash imkonini beradi. Bundan tashqari, iqtisodiy o‘sish resurslaming cheklanganligi muammosini hal etish uchun sharoit yaratadi. Ushbu kurs ishimizda iqtisodiy o‘sish, uning tarkibi,xususiyatlari, turlari, omillari, modellari, mexanizmlari va ularing amal qilish qonuniyatlari, davlatning iqtisodiy o‘sish va rivojlanish siyosati hamda uning asosiy yo‘nalishlari, iqtisodiy o‘sish to‘g‘risidagi turli xil qarashiar, ulaming asoslari va manbalarini, iqtisodiy o‘sishni ta’minlashda davlat hamda nodavlat sektorining ahamiyatini o‘rganib chiqamiz. Iqtisodiy o‘sish nazariyasi bozor iqtisodiyotini o‘rganishga bag'ishlangan iqtisodiy fanning eng murakkab qismlaridan biridir. Ushbu nazariyalar tushunchasida ijtimoiy mahsulotni ko‘paytirish jarayonida ishlab chiqarish omillarining har birining hissasini aniqlash kerak, mehnat, kapital va erni sifatli yaxshilash tushiniladi. Ushbu o‘zgarishlarni aks ettirishi mumkin. So‘nggi o‘n yillikda iqtisodiy o‘sishni alohida tahlil qilish. Talablarning ko‘tarilishi, an'anaviy resurslar tugashi, aholining ko‘payishi ikki tomonlama vazifa qarori bilan belgilanadi: iqtisodiyotning iqtisodiy o‘sishi va samaradorligi. Iqtisodiy o‘sishning o‘zi qarama-qarshi. Iqtisodiy o‘sishning ikki turi mavjud: keng va 4qizg'in. Katta turdagi ishlab chiqarish omillaridan foydalanish orqali keng miqyosli o‘sish bilan ta'minlanadi: ishchi, kapital va er o‘zining avvalgi texnik bazasini yuritishda. Shu bilan birga, ishchilarning sonining sonini va malaka tarkibining miqdoriy o‘sishi va korxona sig'imini ko‘paytirish hisobiga ishlab chiqarishni oshiradi. O‘rnatilgan uskunani ko‘paytiring. Natijada har bir xodim uchun mahsulot ishlab chiqarish bir xil bo‘lib qolmoqda. Iqtisodiy o‘sishning intensiv turi ishlab chiqarishning ko‘payishining ko‘payishi bilan ajralib turadi, bu ishlab chiqarishning yanada samarali va sifatli mukammal omillaridan keng foydalanishga asoslangan. Ishlab chiqarishning o‘sishi ko‘proq mukammal texnologiyalar, ilg'or texnologiyalar, fan yutuqlari, bilimdonlik yutuqlari, xodimlarning malakasini oshirish bilan ta'minlanadi. Ushbu faktlar tufaylit. oRS mahsulotlarining sifati, mehnat unumdorligi, resurslarni tejash va hk. Iqtisodiy o‘sishning intensiv turi bo‘yicha bunday rivojlanish tushuniladi, chunki mahsulotlarning o‘sishi sezilarli yoki hatto yuqori darajada mahsulot o‘sishi ishlab chiqarish omillaridan foydalanish samaradorligini oshirish orqali erishilmoqda. Resurslarning yirtqichligi tufayli vaqtincha ishlab chiqarishning o‘sishiga erishish mumkin. Bunday o‘sish yoki beqaror yoki istalmagan. Shuning uchun iqtisodiy o‘sish ijtimoiy barqarorlik va ijtimoiy optimizm bilan birlashtirilganda ma'no beradi. Bunday o‘sish bir qator muvozanatli maqsadlarga erishishni o‘z ichiga oladi. Bu - umr ko‘rish davomiyligini oshirish, kasallanish va shikastlanishni kamaytirish; Ta'lim va madaniyat darajasini oshirish; Iste'mol ehtiyojlari va ratsionalizatsiyasidan yanada to‘liq qondirish; Sizning kelajagingizga ijtimoiy barqarorlik va ishonch; turmush darajasida qashshoqlik va keskin farqlarni engish; Maksimal bandlikka erishish; atrof-muhitni muhofaza qilish va ekologik xavfsizlikni rivojlantirish; Kamaytirilgan jinoyatlar. Ushbu mavzuning dolzarbligi mamlakatning iqtisodiy rivojlanishining tabiati va dinamikasi tufayli iqtisodchilar va siyosatchilarning eng yaqinligi muhim ahamiyatga ega. Shu bilan birga, rivojlanishning dinamikasi va rivojlanish darajasi yuzaga keladi, shu bilan birga, 5milliy iqtisodiyotning tarkibiy o‘zgarishlari ro‘y beradi, bu mamlakat hayotida va uning istiqbollariga bog'liq. Yuqorida aytilganlardan xulosa qilishimiz mumkinki, iqtisodiy o‘sish muammolari butun mamlakat iqtisodiyoti uchun ham, ushbu mamlakatda yashovchi har bir inson uchun ham muhimdir. 6I BOB. IQTISODIY O‘SISH: MOHIYAT VA OMILLAR 1.1.Iqtisodiy o‘sishning mazmun va mohiyati Iqtisodiy o sishʻ — mamlakatda tovarlar ishlab chiqarish va xizmatlar yaratish hajmining oldingi yil (davr)larga nisbatan ko paygan miqdorda takrorlanishi. ʻ Iqtisodiy o sishni ta minlash har qanday mamlakat iqtisodiy siyosatining asosiy ʻ ʼ maqsadi hisoblanadi. Yildan yilga aholi sonining ko payishi, kishilar ʻ ehtiyojlarining mutassil ortib borishi iqtisodiy O sishni shart qilib qo yuvchi asosiy ʻ ʻ sabablardandir. Iqtisodiy O sish aholi turmush darajasini oshirishga, xalq ʻ farovonligini ta minlashga xizmat qiladi. ʼ Iqtisodiy O sish negizida iqtisodiyotdagi yetakchi tarmoqlarning rivojlanishi ʻ turadi. Iqtisodiy o sish ishlab chiqarishning ilg or tuzilmasiga, yuqori mehnat ʻ ʻ unumdorligi darajasiga, ichki va tashqi bozorda talab katta bo lgan raqobatbardosh ʻ mahsulotlar ishlab chiqarishga, mahsulotni qulay bozorlarda sotishga tayanadi. Boshqacha aytganda, iqtisodiy O sish mahsulot ishlab chiqarishning real hajmini ʻ muttasil qo paytirib borish va ayni paytda jamiyat taraqqiyotida texnologik, ʻ iqtisodiy va ijtimoiy tavsiflarning yaxshilanib borishini anglatadi. Iqtisodiy O sishni aniqlash va hisoblashda mamlakat iktisodiy taraqqiyotining eng ʻ umumiy ko rsatkichi bo lgan ʻ ʻ yalpi ichki mahsulot (YAIM) asos bo lib xizmat ʻ qiladi va iqgisodiy o sishning muayyan davr mobaynida real YAIM hajmining ʻ ijobiy tomonga o zgarishini ko rsatadi. Iqtisodiy o sish sur atlari YAIM o sish ʻ ʻ ʻ ʼ ʻ sur atlarida o z aksini topadi. ʼ ʻ Iqtisodiy O sish mamlakat iqtisodiyoti rivojlanishining umumiy holatini ʻ ifodalaydi. Real YAIM hajmining o zgarishi mamlakat iktisodiyoti holati va ʻ dinamikasi to g risida ma lumot bersada, iqtisodiy O sishni to liq aks ettirmaydi. ʻ ʻ ʼ ʻ ʻ Mas, mamlakat aholisining O sish sur ati 3% ni, real YAIM ning O sish sur ati ʻ ʼ ʻ ʼ ham 3% ni tashkil etdi. Bunday holatda, garchi YAIM hajmi o sgan bo lsada, ʻ ʻ kishilarning daromadlari o zgarmay qoladi. Shu sababli iqtisodiy O sishni to laroq ʻ ʻ ʻ 7aks ettirish uchun boshqa bir ko rsatkich — aholi jon boshiga ishlab chiqarilganʻ real YAIMning o zgarishi qo llaniladi. ʻ ʻ Real YAIM hajmining o zgarishi umuman mamlakat iqtisodiyotining ʻ muayyan davr oralig idagi rivojlanishini ifodalasa, aholi jon boshiga to g ri ʻ ʻ ʻ keladigan real YAIM hajmining o zgarishi iqtisodiy rivojlanishga kishilar turmush ʻ darajasi orqali baho berishga xizmat qiladi. Mamlakat iqtisodiyotida yaratilgan YAIM ishlab chiqarish omillari — yer, kapital va mehnat resurslarining o zaro ta sirida shakllanadi. Bular iqtisodiy O sishning ʻ ʼ ʻ miqdoriy omillariga kiradi (mas, foydalanilayotgan ekin maydonlarni kengaytirish YAIM o sishiga ijobiy ta sir ko rsatadi). Ushbu omillarni ishlab chiqarish ʻ ʼ ʻ jarayoniga kengroq jalb etish natijasida yuz beradigan iqtisodiy O sishekstensiv ʻ o sish deb ataladi. ʻ Iqtisodiy O sishning sifat omillari ham mavjud bo lib, ularga mehnat, kapital va ʻ ʻ yer (tabiiy) resurslari unumdorligi kiradi. Sifat omillari hisobiga yuz beradigan iqtisodiy O sish intensiv o sish deb yuritiladi. ʻ ʻ Ishlab chiqarish omillarining cheklanganligi ekstensiv O sish.ning imkoniyatlarini ʻ chegaralaydi. Shu sababli resurslar cheklanganligi sharoitida intensiv o sish ʻ samarali hisoblanadi. Fantexnika taraqqiyoti ham intensiv iqtisodiy o sishni ʻ rag batlantiradi. Keyingi yillarda bir qator ijtimoiy qo rsatkichlar iktisodiy O sish ʻ ʻ ʻ sharti va natijasi tarzida qaralmoqda. O sish sohasida — bandlikning yukobiy ʻ dinamikasi; taqsimot sohasida — aholining real daromadlari va boshqalar bir qator ko rsatkichlar dinamikasi; ayirboshlash sohasida — savdo va umumiy ovqatlanish ʻ moddiy bazasining rivoji, chakana savdo aylanmasi dinamikasi; iste mol sohasida ʼ — iste molning va noishlab chiqarish jamg arishning o sishi shunday ʼ ʻ ʻ ko rsatkichlarga kiradi. Iqgisodiy o sishning asosiy ijobiy tomoni — uning ishlab ʻ ʻ chiqarish va iste mol tuzilmasi o zgarishlariga ta sir ko rsatishidir. ʼ ʻ ʼ ʻ Yuqoridagi rasmda biz turli xil davlatlardagi yalpi ichki mahsulotni o‘sish qiymatlarini ko‘rishimiz mumkin. YAlpi talab-yalpi taklifi modeli yordamida makroikisodiy jarayonlarni taxlil kilar ekanmiz kiska davrda real YAIMni oshirish imkoniyatlari yalpi taklifning 8vertikal kesmasi bilan chegaralanganligi muammosiga duch keldik. To‘lik bandlilik darajasiga erishilgandan so‘ng real YAIM xajmini bundan keyingi ko‘paytirish uchun yalpi taklif egri chizigini o‘ngga siljishiga erishishimiz, ya`ni foydalanilayotgan resurslar mikdorini ko‘paytirishimiz zarur. “Agar iktisodiyotning kiska muddatli xolati ko‘prok yalpi talab bilan belgilansa , uzok davrga iktisodiyotning rivojlanishi ko‘prok ishlab chikarish imkoniyatlari bilan belgilanadi. SHu sababli iktisodiy o‘sishni modellashtirishda dikkat markazida real sektor turadi” * Iktisodiy o‘sish to‘lik bandlilik sharoitiga mos keluvchi potentsial ishlab chikarish darajasini uzok muddatli ko‘payishi tendentsiyasini anglatadi. Iktisodiy o‘sish jami taklifning o‘sishini yoki boshkacha aytganimizda, xakikiy va potentsial YAIM xajmining oshishini bildiradi. Iktisodiy o‘sish nafakat mamlakat real daromadlarining o‘sishi, shuningdek, jon boshiga to‘gri keladigan real daromadlarning o‘sishini xam anglatadi. SHu sababli xam iktisodiy o‘sish ikki xil usul bilan o‘lchanadi. Birinchi usulda iktisodiy o‘sish real YAIM ni o‘tgan davrga nisbatan o‘zgarishi sifatida aniklanadi va mamlakatning umumiktisodiy imkoniyatlari dinamkasini aniklash uchun ishlatiladi. Ikkinchi usulda iktisodiy o‘sish axoli jon boshiga to‘gri keladigan real YAIM ning o‘tgan davrga nisbatan o‘zgarishi sifatida aniklanadi. Iktisodiy o‘sish nazariyasi va modellarida YAIM o‘rniga SIM, YAMD, SMD ko‘rsatkichlaridan xam foydalanilishi mumkin. Iktisodiy nazariyada iktismodiy o‘sish daromadlarni kanday nisbatlarda iste`mol va investitsiyalarga bo‘linishiga boglik deb karaladi. . Iste`mol xajmi dinamikasi iktisodiyotning provard maksadini va yashash darajasi oshishini bildirsa, investitsiyalar xajmining o‘zgarishi resurs imkoniyatlarining o‘sishi va texnik yangiliklarning moddiylashishini anglatadi. Iste`mol va investitsiya o‘rtasida etarlicha mukobillik mavjud, chunki, joriy iste`mol mikdorining oshishi investitsiyalarning daromaddagi ulushini pasaytirish iktisodiy o‘sish imkoniyatlarini kiskartiradi. Iktisodiy o‘sish real kattaliklarda, kiyosiy baxolarda o‘lchanadi.. 9Xar bir mamlakat iktisodiy o‘sishga intiladi, chunki iktisodiy o‘sish, birinchidan, milliy maxsulot xajmi va daromadning ko‘payishiga, ikkinchidan, resurslardan samarali foydalanishga, uchinchidan, yangi-yangi extiyojlar va imkoniyatlarning paydo bo‘lishiga, to‘rtinchidan, xalkaro bozorlarda mamlakat obro‘sining oshishiga olib keladi. Iqtisodiy o‘sish kategoriyasi har qanday iqtisodiy tizimlarda ijtimoiy ishlab chiqarishning eng muhim xarakteristikasi hisoblanadi. Iqtisodiy o‘sish deganda ma'lum vaqt oralig'ida ma'lum darajada cheklangan resurslar muammosini hal qilish osonlashadi va inson ehtiyojlarini yanada kengroq qondirish mumkin bo‘ladi. Iqtisodiy o‘sish iqtisodiy rivojlanishning tarkibiy qismidir. Iqtisodiy o‘sishni yalpi ichki mahsulot mutloq hajmining ortishi orqali yoki aholi jon boshiga real yalpi ichki mahsulot miqdorining ortishi orqali o‘lchash buning qanday maqsadda amalga oshirilayotganiga bog'liq bo‘ladi. Odatda, biron-bir mamlakat iqtisodiy o‘sishini yalpi ichki mahsulot mutloq hajmining ortishi orqali o‘lchash uning iqtisodiy salohiyatini baholashda, aholi jon boshiga real yalpi ichki mahsulot miqdorining ortishi orqali o‘lchash esa mamlakatdagi turmush darajasini taqqoslashda qo‘llaniladi. Mamlakatning iqtisodiy o‘sish sur’atini tavsiflaydigan mazkur ko‘rsatkichlar (real yalpi ichki mahsulot va aholi jon boshiga real yalpi ichki mahsulotning o‘sishi) miqdoriy ko‘rsatkichlar bo‘lib, ular birinchidan, mahsulot sifatining oshishini to‘liq hisobga olmaydi va shu sababli farovonlikning haqiqiy o‘sishini to‘liq tavsiflab berolmaydi; ikkinchidan, real yalpi ichki mahsulot va aholi jon boshiga yalpi ichki mahsulotning o‘sishi bo‘sh vaqtning sezilarli ko‘payishini aks ettirmaydi va farovonlik real darajasining pasaytirib ko‘rsatilishiga olib keladi; uchinchidan, iqtisodiy o‘sishni miqdoriy hisoblash boshqa tomondan uning atrof muhitga va insonning hayotiga salbiy ta'sirini hisobga olmaydi. Iqtisodiy o‘sish o‘z ifodasini potentsial va real yalpi milliy mahsulotning (YaIM 1-rasm) o‘sishida, millat, mamlakat, mintaqaning iqtisodiy qudratining oshishida topadi. Tor ma'noda iqtisodiy o‘sish - bu bevosita ishlab chiqarish bosqichida tug'iladigan jarayon bo‘lib, ijtimoiy ishlab chiqarishning qolgan bosqichlarida barqaror xarakter kasb etadi, ishlab chiqaruvchi kuchlarning 10miqdoriy va sifat jihatdan o‘zgarishiga, ma’lum bir davrda ijtimoiy mahsulotning ko‘payishiga va xalq farovonligining oshishiga olib keladi. Keng ma'noda: iqtisodiy o‘sish, iqtisodiy rivojlanish mezoni sifatida, o‘z mohiyatiga ko‘ra, jamiyat taraqqiyotining umumiy trayektoriyasining asosiy tarkibiy qismidir. Boshqa tarkibiy qismlar (ijtimoiy, siyosiy, demografik va boshqalar) bilan birgalikda u jamiyat harakatining yo‘nalishini, butun ijtimoiy rivojlanish xarakterini belgilaydi (progressiv, regressiv yoki inertial). Bugungi kunda iqtisodiy o‘sish zamonaviy dunyoning muhim xususiyati hisoblanadi. Aholi soni ortib bormoqda, ishlab chiqarish va bandlik ko‘lami, milliy mahsulot, turmush darajasi, ishdan ko‘proq bo‘sh vaqt iqtisodiy o‘sishdan dalolat beradi. Yalpi ichki mahsulot — umumiy qabul qilinish qisqartirilishi hamda makroiqtisodiy ko rsatkich, bu bevosita har bir yilning oxirgi mollar va xizmatlarʻ aks ettiruvchi bozor qiymati (ya ni bevosita iste mol uchun mo ljallangan). ʼ ʼ ʻ Shuningdek, YIMA davlatlar iqtisodiyot hududining hamma sohalarida iste mol ʼ qilish uchun yil davomida ishlab chiqarilgan hisoboti, milliy jihozlar ishlab chiqarish omillari ishlatilgan qat iy eksportning jamg armalari hisoblanadi. ʼ ʻ Birinchi marta 1934-yilda Saymon Kuznets tomonidan bu tushuncha ilk bor taklif etilgan edi. YIM mavjud va belgilangan davlatlar ishlab chiqarishning izchilligini 11yillik hisobot sifatida dunyo iqtisodchilari qismlarga bo lishadi. YIM ushbu yildagiʻ narxlarning o sishini joriy narxlarga (nisbat berilmasdan) asoslanib dunyo ʻ bozorlarida belgilaydi. YIM (inqirozni to g ri baholashligi bilan) narxlardagi o sish ʻ ʻ ʻ hususiyatini oldingisi yoki har qanday boshqasini yillik zahira taqsimotiga muhrlaydi. Har doim YIMga amaldagi mavjud mahsulotlar hisobga olinadi va qanday darajada mamlakatlarda ishlab chiqarishning o sishi mavjudligi bilan ʻ narxlarni YIM darajasi yordamida aniqlanadi. YIM yonida iqtisodiyot o z ʻ imkoniyatlarini to laqonli sotilgan ishchi kuchini band etish barobarida qaytaradi. ʻ YIM imkoniyati — bu YIM bilan to laqonli bandlik va iqtisodiyot imkoniyatini ʻ boshqa sohalardagi tadqiqotlar bilan o zaro va bevosita bog liqlik ahamiyatini ʻ ʻ oshiradi. [2] YIM mamlakatlar orasida zarurat chog ida ʻ birja nuqtalarida har qanday milliy valyutada kursga hisoblanishi yoki horijiy valyutalar yordamida qiymatlashtiriladi. Bularni shunday qiymatlarga baholash uchun jahon bozorida Paritet Haridorlik qobiliyati (PHQ) (xalqaro qiyoslashni aniqligi yoki ortiqligini bilish uchun)taqdim etilgan. Bugun "Bozor qiymati" deb nomlanuvchi ma lum ʼ miqdorda hisoblash yoki barqaror kattalikdagi mahsulotlar erkin jahon bozorida amal qila oladi. Yalpi ichki mahsulot mamlakat iqtisodiy faoliyatining muayyan davr (oy, chorak, yil) davomidagi umumiy natijalarini tavsiflaydigan ko rsatkich ham ʻ hisoblanadi. Mamlakat hududida joylashgan barcha korxonalar (chet el va qo shma ʻ korxonalari ham shu hisobga kiradi) tomonidan jami ishlab chiqarish omillari bilan ishlab chiqarilgan tovarlar va xizmatlarning bozor qiymatlaridagi ifodasi bo lib, ʻ uning miqdori milliy hisoblar tizimi asosida hisoblab chiqiladi. Mamlakat iqtisodiyotining rivojlanishini makrodarajada tavsiflash va tahlil etishda foydalaniladi. 1.2.Iqtisodiy o‘sish turlari va omillari. Iqtisodiy o‘sishning ikkita asosiy turi mavjud: ekstensiv va intensiv. Ekstensiv iqtisodiy o sish deganda ishlab chiqarish omillarining sifat jihatidan o zgarmasligi ʻ ʻ bilan mahsulot va xizmatlar ishlab chiqarish hajmining sof miqdoriy o sishi ʻ tushuniladi. Iqtisodiy o‘sishning ekstensiv omillariga band bo‘lgan ishchilar 12sonining ko‘payishi; iste'mol qilinadigan xomashyo va materiallar, yoqilg'i hajmining o‘sishi; texnologiyaning hozirgi darajasini saqlab qolgan holda investitsiyalarni oshirish kiradi. Iqtisodiyotning intensiv o‘sishi mahsulot va xizmatlar ishlab chiqarish hajmining ko‘payishi ishlab chiqarish omillari samaradorligini oshirish hisobiga ta’minlanishi bilan bog‘liq. Ushbu turdagi ishlab chiqarish cheklangan ishlab chiqarish resurslarini yengib o‘tishga olib keladi, texnologik jarayonni rag'batlantiradi. Intensiv iqtisodiy o‘sish omillari: fan-texnika taraqqiyotini jadallashtirish (birinchi navbatda, asosiy fondlarni yangilash hisobiga yangi texnologiyani joriy etish); asosiy va aylanma mablag'lardan foydalanishni takomillashtirish; xodimlarning malakasini oshirish; ishlab chiqarishni tashkil etishni takomillashtirishdan iborat. Haqiqatda ikkita qarama-qarshi turdagi iqtisodiy o‘sish bir-biriga bog'lanishi, birgalikda mavjud bo‘lishi mumkin, chunki ishlab chiqarish resurslarining ayrim turlaridan intensiv foydalanish ko‘pincha boshqalardan keng foydalanish orqali erishiladi. Shunday qilib, biz ishlatiladigan ishlab chiqarish omillari sonining ko‘payishi va asbob-uskunalar va texnologiyani takomillashtirish natijasida ishlab chiqarish quvvatining oshishi bilan yuzaga keladigan aralash turdagi iqtisodiy o‘sish haqida gapirishimiz mumkin. Qoida tariqasida, qaysi omillar ustun bo‘lishiga qarab, iqtisodiy o‘sishning asosan ekstensiv yoki asosan intensiv turlari haqida gapiriladi. Iqtisodiy o‘sishni o‘rganishda, aksariyat iqtisodiy muammolarni o‘rganishda bo‘lgani kabi, vaqt omili ham muhim ahamiyatga ega. Vaqt o‘tishi bilan intensiv o‘sish omillari keng tarqalishi mumkin. Iqtisodiy o‘sish milliy mahsulotning ayrim ko‘rsatkichlarining ma'lum vaqt oralig'ida o‘sishi sifatida o‘lchanadi. Ekstensiv iqtisodiy o‘sish ishlab chiqarishning texnik tarkibiy qismining bir xil darajasini saqlab qolgan holda ishlab chiqarilgan tovarlar va xizmatlar sonini ko‘paytirishni nazarda tutadi. Ushbu yondashuv vositasi qo‘shimcha xodimlarni yollash yoki ishlab chiqarishga investitsiyalarni ko‘paytirish, xom ashyo sotib olish va ishlab chiqarishni kengaytirish bo‘lishi mumkin. Ushbu usullar bir xil mahsulot yoki xizmatni ishlab chiqarishni ko‘paytirishga va shu orqali yalpi ichki mahsulotning umumiy darajasini oshirishga imkon beradi. 13Intensiv iqtisodiy o‘sish, iqtisodiy sifatni oshirish bilan bog'liq. Masalan, mahsulot birligini ishlab chiqarishda xomashyo sarfini kamaytirish bo‘yicha ilmiy- tadqiqot ishlari olib borilmoqda, ishlab chiqarish texnologiyasi takomillashtirish intensiv iqtisodiy o‘sishga sabab bo‘ladi. Shunday qilib, intensiv iqtisodiy o‘sish tovarlar va xizmatlar ishlab chiqarishning yanada zamonaviy va progressiv usullaridan foydalanishga asoslangan. Zamonaviy dunyoda iqtisodiy o‘sishning faqat bitta turi kuzatilgan misollar yo‘qligini tushunish muhimdir. Masalan, qo‘shimcha ishchilarni yollash va eski xodimlarni yangi ishlab chiqarish texnologiyalariga o‘rgatish tartiblari bo‘lishi mumkin. Amerikalik iqtisodchilar Kempbell Makkonnel va Stenli Bryu tadqiqotiga ko‘ra, mamlakatning iqtisodiy o‘sishi olti omil bilan belgilanadi: 1. Tabiiy resurslarning miqdori va sifati. Ko‘proq mahsulot va xizmatlar ishlab chiqarish imkoniyati xom ashyoning mavjudligiga bog'liq. 2. Mehnat resurslarining miqdori va sifati. Ishlab chiqarilgan mahsulot va xizmatlar hajmi va sifati shu omilga bog'liq. 3. Asosiy kapitalning hajmi. Bu omil ishlab chiqarishni rivojlantirishga yo‘naltirilishi mumkin bo‘lgan mablag'lar miqdorini cheklaydi. 4. Texnologiyalar. Bu omil tovar va xizmatlarni qanday ishlab chiqarish mumkinligini belgilaydi. 5. Talab omili. Iqtisodiy o‘sish uchun zarur. 6. Samaradorlik omili. Bu omil ham tabiiy, ham inson resurslarini o‘z ichiga oladi. Ulardan shunday foydalanish kerakki, resurslardan foydalanish eng kam xarajat bilan amalga oshiriladi. 14Chizmadan ko‘rinadiki, real mahsulot ikki asosiy usulda ko‘paytirilishi mumkin: 1) resurslarning ko‘proq hajmini jalb etilishi 2) ulardan ancha unumli foydalanish yo‘li Respublika oldida texnika taraqqiyoti sohasidagi asosiy vazifa ishlab chiqarishga yangi texnika va texnologiyani qo‘llash. ishlab chiqarishni tashkil qilish va boshqarishning yangi usul va shakllarini joriy qilish hisoblanadi. Mehnat unumdorligining o‘sishini aniqlab beruvchi asosiy omil har bir ishlovchiga to‘g'ri keluvchi asosiy kapital hajmi hisoblanadi. Ma’lum vaqt ichida, kapitalning hajmi mutloq ko‘payishi mumkin. ammo ishchi kuchi soni tezroq o‘ssa, mehnat unumdorligi pasayadi, chunki har bir ishchining asosiy kapital bilan qurollanganlik darajasi kamayadi. Ma’lumki, yalpi milliy (ichki) mahsulot ishchi kuchi, kapital va tabiiy resurslar sarflarining funksiyasi hisoblanadi, ya'ni: Y = f ( L , K , N ) . Bu yerda: Y — yalpi milliy (ichki) mahsulot; L — ishchi kuchi sarflari; К — kapital sarflari; N — tabiiy resurslar sarflari. Bu funksional bog'lanishdan kelib chiqqan holda iqtisodiy o‘sishni belgilab beruvchi bir qator xususiy ko‘rsatkichlarni keltirib chiqarish mumkin: 1) mehnat unumdorligi (Y/L) - mahsulot ishlab chiqarish hajmining jonli mehnat sarflariga nisbati; 2) mehnat sig‘imi (L/Y) — jonli mehnat sarflarining mahsulot ishlab chiqarish hajmiga nisbati; 153) kapital samaradorligi (Y/K) - mahsulot ishlab chiqarish hajmining unga sarflangan kapital xarajatlariga nisbati; 4) kapital sig‘imi (K/Y) — kapital xarajatlarining mahsulot ishlab chiqarish hajmiga nisbati; 5) tabiiy resurslar samaradorligi (Y /N ) — mahsulot ishlab chiqarish hajmining unga sarflangan tabiiy resurslar xarajatlariga nisbati; 6) mahsulotning resurslar sig‘imi (N /Y ) — tabiiy resurslar sarfining mahsulot ishlab chiqarish hajmiga nisbati; 7) ishchi kuchining kapital bilan qurollanganlik darajasi (K/L) — ishlab chiqarish jarayonida qoMlanilayotgan kapital hajmining ishchi kuchi miqdoriga nisbati. Iqtisodiy o‘sishni tahlil qilishda yuqorida ko‘rib chiqilgan ko‘rsatkichlardan tashqari yana keyingi qo‘shilgan ishlab chiqarish omillari unumdorligi ko‘rsatkichlari ham muhim ahamiyat kasb etadi. Bu ko‘rsatkichlar, boshqa omillar sarfi o‘zgarmagani holda, har bir alohida omil sarfining qo‘shimcha o‘sishi ta'sirida mahsulot ishlab chiqarish hajmining qo‘shimcha o‘sishi hajmini belgilab beradi: 1) keyingi qo‘shilgan mehnat unumdorligi (AY/AL); 2) keyingi qo‘shilgan kapital unumdorligi (AY/AK); 3) keyingi qo‘shilgan tabiiy resurslar unumdorligi (AY/AN). Bu ko‘rsatkichlar yalpi mahsulot ishlab chiqarish umumiy hajmining o‘sishida har bir omilning hissasi ni namoyon etib, u quyidagicha aniqlanadi: Y = ( A Y / A L ) L + ( A Y / A K ) K + ( A Y /A N ) N . Iqtisodiy o‘sishga taqsimlash omillari ham ta'sir qiladi. Ishlab chiqarish salohiyatidan maqsadga muvofiq foydalanish uchun nafaqat resurslar iqtisodiy jarayonga to‘liq jalb qilingan bo‘lishi, balki juda samarali ishlatilishi ham zarur. Resurslarning o‘sib boruvchi hajmidan real foydalanish va ularni kerakli mahsulotning mutlaq miqdorini oladigan qilib taqsimlash ham zarur bo‘ladi. Iqtisodiy o‘sishga ta'sir ko‘rsatuvchi taklif va taqsimlash omillari o‘zaro bog'liq va bir-birini taqozo qiladi. Masalan. resurslar miqdorining o‘sishi va sifatining yaxshilanishi, texnologiyani takomillashtirish iqtisodiy o‘sish uchun imkoniyat 16yaratadi. To‘liq bandlik va resurslarni samarali taqsimlash bunday o‘sishni ro‘yobga chiqaradi. Iqtisodiy o‘sishda resurslarni taqsimlash omillari ham o‘z o‘miga ega bo‘lsa-da, bu muammoni tahlil qilishda asosiy e’tibor taklif omillariga qaratilishi zarur. Mehnat unumdorligining o‘sishiga olib keluvchi omillarni to‘laroq qarab chiqamiz. Fan-texnika taraqqiyoti mehnat unumdorligi va iqtisodiy o‘sishni ta'minlovchi muhim omil hisoblanadi. Texnika taraqqiyoti o‘z ichiga nafaqat ishlab chiqarishning butunlay yangi usullarini, balki boshqarish va ishlab chiqarishni tashkil qilishning yangi shakllarini ham oladi. Umuman aytganda, fan- texnika taraqqiyoti deyilganda pirovard mahsulot ishlab chiqarishni ko‘paytirish maqsadida mavjud resurslarni yangicha uyg'unlashtirishni taqozo qiluvchi yangi usullaming topilishi ham tushuniladi. Amaliyotda texnika taraqqiyoti va kapital qo‘yilmalar (investitsiyalar) mustahkam o‘zaro bog'liq, texnika taraqqiyoti ko‘pincha yangi mashina va uskunalaiga investitsiyalar qo‘yilishga olib keladi. Masalan, atom enetgjyasidan foydalanish bo‘yicha texnologiyani qo‘llash uchun atom elektrostansiyalarini qurish zarur bo‘ladi. Bir qarashda texnika taraqqiyoti tarixiy va shiddatli ro‘y berish tavsifiga ega bo‘ladi. Gaz va yoqilg'i dvigatellari, konveyer va yig'ma liniyalar bizning hayotga o‘tmishning eng muhim yutuqlari sifatida kirib keldi. Iqtisodiy o‘sishga taqsimlash omillari ham ta'sir qiladi. Ishlab chiqarish calohiyatidan maqsadga muvofiq foydalanish uchun nafaqat resurslar iqtisodiy jarayonga to‘liq jalb qilingan bo‘lishi, balki juda samarali ishlatilishi ham zarur. Real ishlab chikarish xajmlarining uzok muddatli o‘sishi sur`atlarini, ko‘lamlarini, samaradorligi va sifati oshishini belgilovchi xodisa va jarayonlar iktisodiy o‘sish omillari deyiladi. Iktisodiy o‘sish omillari ikki guruxga ajratiladi. Birinchi gurux omillari ixtisodiy o‘sishni fizik (ashyoviy) jixatdan ta`minlaydi. Bu guruxga ishlab chikarish omillari kiritiladi: · tabiiy resurslar soni va sifati; · mexnat resurslari soni va sifati; · asosiy kapital xajmi; 17· texnologiyalar va ishlab chikarishni tashkil etish; · jamiyatda tadbirkorlik malakalarining rivojlanishi darajasi.. Ikkinchi guruxga omillari jamiyatdagi iktisodiy o‘sish potentsialini yuzaga chikarish imkonini beruvchi omillar – talab va taksimot omillari bilvosita omillar) kiritiladi: · bozorning monopollashuvi darajasini pasayishi; · iktisodiyotdagi solik muxiti; · kredit-bank tizimi samaradorligi; · iste`mol, investitsiya va davlat xarajatlarining o‘sishi; · eksport xajmining o‘sishi; · iktisodiyotda ishlab chikarish resurslarini kayta taksimlash imkoniyatlari; · daromadlarni taksimlashning shakllangan tizimi. Iktisodiy o‘sishning bu ikki tipi sof xolda ro‘y bermaydi. Iktisodiy o‘sish uni ta`minlashdagi intensiv yoki intensiv omillarning ulushi darajasiga karab ko‘prok ekstensiv, yoki ko‘prok intensiv bo‘lishi mumkin. 18II BOB. IQTISODIY O‘SISH NAZARIYALARINING MOHIYATI 2.1.Iqtisodiy o‘sishning bosqichlari va hisoblash usullari 1959 yilda amerikalik iqtisod professori Volt Rostov iqtisodiy o‘sishning besh bosqichini ishlab chiqdi va 1971 yilda u o‘z ishida oltinchi bosqichni qo‘shdi. Birinchi bosqich - an'anaviy jamiyat. Bu mehnat resurslarining asosiy qismi qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishida bandligi bilan tavsiflanadi. Bundan tashqari, jamiyat ierarxik tizim bilan ajralib turadi. Sanoat inqilobigacha bo lgan o troqʻ ʻ qishloq xo jaligi jamiyatlarida ierarxik ijtimoiy tuzilma an analarga deyarli mutlaq ʻ ʼ hurmat va itoatkorlik va itoatkorlik talabiga tayangan. Bu ko‘p hollarda siyosiy hokimiyatning yer egalari qo‘lida to‘planishiga olib keldi; hamma joyda, oila va nasl-nasab, nikoh rishtalari, diniy urf-odatlar bilan bir qatorda boshlang'ich ijtimoiy tashkilotni tashkil etgan va davlat mahalliy aholi bilan kamdan-kam hollarda va hayotning cheklangan sohalarida o‘zaro aloqada bo‘lgan. Bu ijtimoiy tuzilma asosan feodalistik xarakterga ega edi. Zamonaviy sharoitda bu xususiyatlar tashqi ta'sirlar bilan o‘zgartirildi, ammo eng kam rivojlangan mintaqalar va jamiyatlar bu tavsifga juda to‘g'ri keladi. Ikkinchi bosqich – o‘tish davri jamiyati. Ushbu bosqichda qishloq xo‘jaligi, tashqi savdo va transportda tub o‘zgarishlar bilan birga rivojlangan ishlab chiqarish turiga o‘tish uchun zarur shart-sharoitlar yaratiladi. Iqtisodiy o‘sishning ikkinchi bosqichida iqtisodiyot o‘sish va yuksalish uchun shart-sharoitlarni yaratish uchun o‘zgarishlar jarayonini boshdan kechiradi. Rostovning aytishicha, jamiyat va iqtisodiyotdagi bu o‘zgarishlar ijtimoiy-siyosiy tuzilish va ishlab chiqarish texnikasida fundamental xarakterga ega bo‘lishi kerak edi. Uning fikricha, ijtimoiy-siyosiy tuzilmani o‘zgartirishga hojat yo‘q, chunki bu iqtisodiyot eski 19an'anaviy ijtimoiy va siyosiy tuzilmalarga chuqur kirib bormagan va faqatgina iqtisodiy va texnik o‘zgarishlar talab qilingan. Ushbu namunaga ergashgan xalqlar Shimoliy Amerika va Okeaniyada (Yangi Zelandiya va Avstraliya) edi. Bu o‘tishning uchta muhim jihati bor: birinchidan, sekin bo‘lsada agrar jamiyatdan sanoat yoki ishlab chiqarish jamiyatiga o‘tish boshlanadi. Ikkinchidan, xalqning savdo va boshqa tijorat faoliyati bozorni nafaqat qo‘shni hududlarga, balki uzoq hududlarga ham kengaytirib, xalqaro bozorlarni yaratadi. Nihoyat, erishilgan ortiqcha mablag‘ yer egalarining yoki davlatning ko‘zga ko‘rinadigan iste'moliga sarflanmasligi, balki sanoat tarmoqlarini, infratuzilmani rivojlantirishga sarflanishi va shu orqali keyinchalik iqtisodiyotning o‘zini o‘zi ta'minlab o‘sishiga tayyorlanishi kerak. Bundan tashqari, qishloq xo‘jaligi texnologik taraqqiyot orqali tijoratlashtiriladi va mexanizatsiyalanadi; naqd pulga yoki eksportga yo‘naltirilgan ekinlarga ko‘proq o‘tadi va qishloq xo‘jaligi tadbirkorligining o‘sishi kuzatiladi. Uchinchi bosqich - ko‘tarilish. Bu bosqich ishlab chiqarishga investitsiyalar hajmining oshishi bilan tavsiflanadi. Milliy daromadning 5-10 foizini tashkil qiladi. Bundan tashqari, bir yoki bir nechta yangi sanoat tarmoqlari rivojlanmoqda, bu esa rivojlanish tendentsiyasining iqtisodiyotning qolgan qismiga tarqalishiga olib keladi. Ushbu bosqich dinamik iqtisodiy o‘sish bilan tavsiflanadi. Rostov ta'kidlaganidek, barchasi iqtisodiy, siyosiy va texnologik o‘zgarishlarning har qanday yoki barchasi keskin rag'batlantirishga (yoki bir nechta stimullarga) asoslanadi. Ushbu bosqichning asosiy xususiyati tez, o‘z-o‘zidan barqaror o‘sishdir. Ko tarilish sohaga bog liq o sish odatiy holga aylanganda va jamiyatʻ ʻ ʻ an analardan ko ra ko proq iqtisodiy jarayonlarga tayanganida sodir bo ladi. Ayni ʼ ʻ ʻ ʻ paytda iqtisodiy o‘sish me’yorlari to‘g‘ri yo‘lga qo‘yilgan va o‘sish xalqning “ikkinchi tabiati” va umumiy maqsadiga aylanadi. Parvozni muhokama qilishda Rostov an'anaviy iqtisodiyotning zamonaviy iqtisodiyotga aylanishi jarayonini tavsiflovchi "o‘tish" atamasini qabul qilgani ta'kidlanadi. Samolyot inqilobida ishtirok etgan va Rostov o‘z g'oyalarini ishlab chiqqan paytda tashkil etilgan mamlakatlarda bo‘lgani kabi, havoga ko‘tarilgandan so‘ng, mamlakat model 20bo‘yicha yetuk bosqichga erishish uchun odatda ellik yildan yuz yilgacha vaqt oladi. To‘rtinchi bosqich - tez yetuklik. Bu bosqichda urbanizatsiya rivojlanib, mehnat sifati yaxshilanadi. Bundan tashqari, ishlab chiqarishni boshqarish yaxshilanib boradi va parvozdan so‘ng, yetuklikka intilish bosqichi deb nomlanuvchi barqaror o‘sishning uzoq oralig'i kuzatiladi. Rostov buni "jamiyat o‘z resurslarining asosiy qismiga zamonaviy texnologiyalar qatorini samarali qo‘llagan davr" deb ta'riflaydi. Hozir muntazam o‘sib borayotgan iqtisodiyot zamonaviy texnologiyalarni butun iqtisodiy faoliyat sohasida kengaytirishga intilmoqda. Milliy daromadning qariyb 10-20 foizi doimiy ravishda investitsiya qilinmoqda, bu esa ishlab chiqarishning muntazam ravishda aholi o‘sishidan oshib ketishiga imkon beradi. Iqtisodiyotning tarkibi to‘xtovsiz o‘zgarib turadi, chunki texnika yaxshilanadi, yangi tarmoqlar tezlashadi, eski tarmoqlar tekislanadi. Iqtisodiyot xalqaro iqtisodiyotda o‘z o‘rnini topadi: ilgari import qilingan tovarlar o‘zimizda ishlab chiqariladi; yangi import talablari rivojlanadi va ularga mos keladigan yangi eksport tovarlari ishlab chiqariladi. Iqtisodiyotning yetakchi tarmoqlari nafaqat texnologiya bilan, balki resurslar bilan ta’minlanganlik xususiyati bilan ham belgilanadi. Beshinchi bosqich – yuqori ommaviy iste'mol davri. Ushbu bosqich uzoq muddat foydalaniladigan tovarlar va xizmatlarga talabning ortishi bilan tavsiflanadi, chunki aholi allaqachon o‘zini zarur tovarlar bilan ta'minlashga qodir. Jamiyatning oliy maqsadi xavfsizlik va ijtimoiy farovonlik bo‘lgan farovonlik davlati kabi hodisa mavjud. Yuqori ommaviy iste'mol davri ko‘plab g'arb davlatlari tomonidan taqdim etilgan zamonaviy qulaylik davrini anglatadi Bunda iste'molchilar uzoq muddat foydalaniladigan tovarlarga e'tibor qaratadilar va oldingi bosqichlardagi yashash tashvishlarini deyarli eslay olmaydilar. Ommaviy iste'mol davrida jamiyat asosiy e'tiborni harbiy va xavfsizlik masalalariga, tenglik va farovonlik masalalariga yoki yuqori sinf uchun katta hashamatni rivojlantirishga qaratishni tanlashi mumkin Rostov modeliga ko‘ra, mamlakat o‘zining o‘ziga xosligini aniqlashga harakat qiladi va unga ta'sir qiluvchi omillar uning siyosiy, 21geografik va madaniy tuzilishi, shuningdek, jamiyatda mavjud bo‘lgan qadriyatlarni hisobga oladi. Oltinchi bosqich - Iste'moldan tashqari (sifat izlash). Taklif etilganda, bu qadam Rostov tomonidan amalga oshirilgan jarayondagi analitik qadam emas, balki Rostov tomonidan taklif qilingan ko‘proq nazariy spekulyatsiyadir. Odamlar ko‘proq oilaga ega bo‘lishni boshlaydilar va ko‘proq ta'til kunlari uchun asosiy shart sifatida daromadni qadrlamaydilar. Iste'mol tovarlari yanada mustahkam va xilma-xil bo‘ladi. Yoshlar yuqori iqtisodiy xavfsizlik va ommaviy iste'mol darajasi normal deb hisoblangan tarzda o‘zini tutadi. Rostov shuni ta'kidlaydiki, shahar va shahar atrofi aholisining ko‘payishi bilan iste'mol tovarlari va xizmatlarining ham ko‘payishi shubhasiz. Yalpi milliy mahsulotning, sof milliy mahsulotning o‘sishi, milliy daromad , shaxsiy daromad iqtisodiy o‘sish natijasida keladi. Iqtisodiy o‘sish - bu ma'lum vaqt oralig'ida milliy mahsulot va xizmatlar ishlab chiqarishning o‘sishi. U ikki xil usulda o‘lchanadi: -real yalpi milliy mahsulot yoki sof milliy mahsulotning ma'lum bir davrda o‘sishi sifatida; -ma'lum bir davrda yalpi milliy mahsulot yoki aholi jon boshiga sof milliy mahsulotning o‘sishi sifatida. Iqtisodiy o‘sish o‘lchanadigan ko‘rsatkich yalpi milliy mahsulotdir (YaIM). Bundan tashqari, xuddi shu maqsadlarda yalpi ichki mahsulot (YaIM) dinamikasidan foydalaniladi. Bunda faqat real YaMM (yoki YaIM)dagi o‘zgarishlar hisobga olinadi. Joriy davrda yuqori narxlar tufayli YaIMning o‘sishi, ya'ni. milliy yalpi ichki mahsulotning (narx bo‘yicha) o‘zgarishini iqtisodiy o‘sish deb hisoblash mumkin emas. Iqtisodiy o‘sish odatda yillik o‘sish sur'atlari bilan foizlarda o‘lchanadi. masalan, agar real YaIM o‘tgan yili 200 milliard dollar, bu yil esa 210 milliard dollar bo‘lsa, u holda YaIMning o‘sish sur'ati: 210-200 bo‘ladi. 100=5%. Bir necha yillar davomida YaIMning o‘sish sur'atlarini tavsiflovchi ko‘rsatkichlarni qurish orqali tendentsiyani aniqlash mumkin, ya'ni. iqtisodiy 22rivojlanish yo‘nalishi. Boshqa makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar bilan birgalikda bunday ma'lumotlar davlat darajasida qarorlarni ishlab chiqish va qabul qilish, shuningdek, samaradorlikni tekshirish va monitoring qilish uchun zarur bo‘lgan iqtisodiy tahlil uchun asos bo‘lib xizmat qiladi. iqtisodiy siyosat hukumat. Iqtisodiy o‘sishni o‘lchash uchun, ayniqsa, xalqaro miqyosda solishtirganda, "jon boshiga yalpi ichki mahsulot" (va o‘sish sur'atlari) kabi ko‘rsatkich ham keng qo‘llaniladi. Ushbu ko‘rsatkichlar odatda ma'lum bir mamlakat aholisining turmush darajasini va farovonlik dinamikasini tavsiflash uchun ishlatiladi. Haqiqiy milliy mahsulotning bir xil hajmi bilan uning aholi jon boshiga qiymati ma'lum bir mamlakat aholisiga bog'liq bo‘ladi. O‘rtacha turmush darajasining o‘sishi faqat ishlab chiqarishning (YaMM) aholi o‘sishidan oshib ketishiga olib keladi. Iqtisodiy o‘sish bir-biriga bog'liq bo‘lgan ikkita usulda aniqlanadi va o‘lchanadi: 1) real yalpi milliy mahsulotning (YaIM) ma'lum vaqt oralig'ida o‘sishi sifatida; 2) aholi jon boshiga real YaIMning ma'lum vaqt oralig'ida o‘sishi sifatida. Ikkala ta'rifdan ham foydalanish mumkin. Biroq, aholining turmush darajasini solishtirganda tanlangan mamlakatlar bolta va hududlar, ikkinchi ta'rif aniqroq afzalroqdir. “Shunday qilib, Hindiston yalpi ichki mahsuloti Shveytsariya yalpi ichki mahsulotidan deyarli 70 foizga yuqori, biroq turmush darajasi bo‘yicha Hindiston Shveytsariyadan 60 barobardan ko‘proq ortda qolmoqda. Odatda, ushbu ta'riflarning har qandayiga asoslanib, iqtisodiy o‘sish% bilan yillik o‘sish sur'atlari bilan o‘lchanadi. Misol uchun, agar real YaIM 200 milliard dollar bo‘lsa. o‘tgan yili va 210 mlrd. joriy yilda o‘tgan yilgi real YaIMni joriy yilning real YaIMdan ayirish va farqni o‘tgan yilgi real YaIM bilan o‘zaro bog‘lash orqali o‘sish sur’atini hisoblash mumkin. Bunday holda, o‘sish sur'ati (210 milliard dollar200 milliard dollar) / 200 milliard dollar bo‘ladi. = 5%. Shuningdek, iqtisodiy o‘sishni ishlab chiqarish natijasi va uning omillari o‘zgarishini aks ettiruvchi o‘zaro bog'liq ko‘rsatkichlar tizimi yordamida baholash mumkin. 23Bozor iqtisodiyoti sharoitida tovar va xizmatlar ishlab chiqarishni ta'minlash uchun, ma'lumki, ishlab chiqarishning uchta omili: mehnat, kapital va yer (tabiiy resurslar) zarur. Demak, umumiy mahsulot Y mehnat xarajatlari (L), kapital (K) va Tabiiy boyliklar (N): Iqtisodiy o‘sishni tavsiflash uchun ishlab chiqarishning alohida omillaridan foydalanish samaradorligini o‘lchash uchun bir qator ko‘rsatkichlar qo‘llaniladi. Birinchidan, muhim ko‘rsatkich iqtisodiy o‘sish - bu nisbat - mehnat unumdorligi, ya'ni mahsulot ishlab chiqarish va xizmatlar ishlab chiqarish jarayonida amalga oshirilgan tirik mehnat qiymatiga mahsulot hajmining nisbati. Teskari nisbat ishlab chiqarishning mehnat intensivligi deyiladi. Ikkinchidan, ishlab chiqarish hajmining ishlab chiqarish jarayonida foydalaniladigan kapital miqdoriga nisbati kapital unumdorligi yoki kapital unumdorligidir. Teskari ko‘rsatkich - ishlab chiqarishning kapital sig'imi.Uchinchidan, iqtisodiy o‘sishning muhim ko‘rsatkichi ishlab chiqarish hajmining tabiiy resurslar - yer, energiya va boshqalar tannarxiga nisbati hisoblanadi. – tabiiy resurslarning unumdorligi. Teskari nisbat mahsulotlarning resurs intensivligini ko‘rsatadi. Ko‘rib chiqilayotgan ko‘rsatkichlar , , va tegishli ishlab chiqarish omillarining unumdorligini tavsiflaydi. Ishlab chiqarish va alohida ishlab chiqarish omillari o‘rtasidagi bu munosabatlardan tashqari, ular o‘rtasidagi munosabatlarni tavsiflash uchun ishlab chiqarish omillarining o‘zlari o‘rtasidagi munosabatlar ham qo‘llaniladi. Bunday ko‘rsatkich, eng avvalo, kapital qiymati va mehnat qiymati o‘rtasidagi nisbat, ya'ni mehnatning kapital va mehnat nisbati hisoblanadi. Iqtisodiy o‘sishni tahlil qilish uchun ishlab chiqarishning boshqa omillari o‘zgarishsiz qolgan holda har bir alohida omilning o‘sishiga qarab ishlab chiqarish hajmini oshirish hajmini belgilovchi marjinal mahsuldorlik ko‘rsatkichlari ham muhimdir. Birinchidan, bu ortiqcha mahsulotning ortiqcha mehnatga nisbati, ya'ni mehnatning chegaraviy unumdorligi. Ikkinchidan, bu qo‘shimcha mahsulotning nisbati qo‘shimcha kapital - , ya'ni kapitalning marjinal unumdorligi. Uchinchidan, 24qo‘shimcha ishlab chiqarishning tabiiy resurslardan qo‘shimcha foydalanishga nisbati - , ya'ni tabiiy resurslarning marjinal unumdorligi. Marjinal mahsuldorlik ko‘rsatkichlari (mehnat, kapital va tabiiy resurslar) har bir ishlab chiqarish omilining umumiy mahsulot hajmini oshirishdagi ma'lum hissasini ifodalaydi: Shunday qilib, jami ishlab chiqarish - bu foydalanilgan ishlab chiqarish omillarining har birining qiymati va uning chegaraviy mahsuldorligi mahsulotlari yig'indisidir. Iqtisodiy o‘sishni tahlil qilishning asosiy vositalaridan biri ishlab chiqarish funktsiyasidir. Ishlab chiqarish funktsiyasi maksimal mahsulot va uni ishlab chiqarish uchun zarur bo‘lgan xarajatlar o‘rtasidagi munosabatlarni, shuningdek xarajatlarning o‘zlari o‘rtasidagi munosabatni ifodalaydi. 252.2.Iktisodiy o‘sishning keynscha va R.Solouning neoklassik iktisodiy o‘sish modellari Keyns o‘z taxlilida investitsiyalarnig yalpi talabga ta`sirini krgangani o‘oldaa, yalpi taklifga ta`sirini ko‘rib chikmaydi. Undan farkli tarzda Domar modelida mexnat bozorida ortikcha taklif mavjud, bu baxolarn barkaror xolatida ushlab turadi, nvestitsion lag «0» ga teng, kapital kuyilmalarni ng chegaraviy unumdorligi doimiy deb olinadi. E.Domar investitsiyalarni xam talab xam taklif omili deb karaydi. YA`ni investitsiyalar nafakat mul’tiplikativ ta`sir ko‘rsatib yalpi talabni oshiradi, balki ishlab chikarish kuvvatlarini yuzaga keltirib, ishlab chikarishni rivojlantiradi, tovarldar taklifini oshiradi . SHunday ekan, yalpi talabning o‘sishi yalpi taklifning o‘sishiga teng bo‘lishi uchun investitsiyalar kanday o‘sishi kerak degan savol paydo bo‘ladi. Bu savolga javob topish uchun Domar uch tenglamani o‘z ichiga olgan tenglamalar sistemasini tuzdi: 1) taklif tenglamasi; 262) talab tenglamasi; 3) talab va taklif tengligini ifodalovchi tenglama. 1. Taklif tenglamasida investitsiyalar ishlab chikarish omillarining kanchaga ko‘shimcha o‘sishini ko‘rsatadi . Agar berilgan sharoitda investitsiyalar I o‘ssa, yalpi ishlab chikarish DK α mikdorga o‘sadi: DYs= DK α , DK investitsiyalar xisobiga ta`minlanganligi uchun tengikn DYs= I α deb yozish mumkin. , bunda,α – kapital kuyilmalar( investitsiyalar)ning chegaraviy unumdorligi. Agar bir yilda yalpi ishlab chikarishni 1 mlrd. so‘mga oshirish uchun 4 mlrd so‘m investitsiya talab etilsa α =0,25 bo‘ladi. α=DYs / I bir so‘mlik investitsiya xisobiga yaratilgan yangi maxsulot mikdorini ko‘rsatadi. 2. Talab tenglamasi kuyidagi ko‘rinishga ega DYd= D I ( 1/ μ) , bu erda 1/ μ – xarajatlar mul’tiplikatori, μ–jamgarishga chegaralangan moyillik. Bu tenglama milliy daromad DYd, yoki yalpi talab ko‘shimcha investitsiyalarning mul’tiplikativ ko‘payishiga teng mikdorda o‘sishini ko‘rsatadi. Ishlab chikarish to‘plangan jami kapital bilan ta`minlanishi, milliy daromad esa ko‘shimcha investitsiyalarning multiplikativ ta`siri ostida ko‘payishi sababli taklif tenglamasida jami investitsiyalar, talab tenglamasida esa ko‘shimcha investitsiyalargina ko‘rib chikilaadi. 3. Daromadlar va ishlab chikarish kuvvatlarining ko‘shimcha o‘sish sur`atlari tengligi tenglamasi: D I ( 1/ μ) = I α Bu tenglamani echib suyidagi natijani olamiz: D I / I = μ α (D I / I ) – investitsiyalarning yillik o‘sish sur`ati bo‘lib, ishlab chikarish kuvvatlarini oshirish yordamida to‘lik bandlilikni ta`minlab turish uchun (μ α) mikdorga teng bo‘lishi kerak. Bundan xulosa shuki investitsiyalarning mutanosib o‘sish sur`atijamgarishga chegaralangan moyillik va investitsiyalarning unumdorligi ( kapital kaytimi) darajalarining xosilasi ekan. 27Agar μ = 0,2 α=0,4 bo‘lsa D I / I = 0,2* 0,.4 =0,08 yoki 8 % Demakinvestitsiyalarning o‘sish sur`ati 8% bo‘lishi talab etiladi. E. Domar moddelidan kelib chikadigan umumiy xulosa shuki iktisodiy o‘sishni ta`minlash uchun investitsiyalar xajmini oshirish, bu uchun esa jamgarish normasi xamda fan texnika tarakkiyoti orkali kapitalning samaradorligini oshirish zarur.. Agar E. Domar o‘z modelida investitsiyalarni ekzogen tarzda berilgan mikdor ded olgan bo‘lsa R.F. Xarrodning 1939-yilda ishlab chikilgan iktisodiy o‘sish modeliga akselerator printsipi va tadbirkorlarning kutishiga asoslangan endogen funktsiyasi xam kiritildi. Akselerator printsipiga ko‘ra nafakat investitsiyalar ishlab chikarishning o‘sishini keltirib chikaradi, balki ishlab chikarish va daromadlarningning o‘sgan xajmi xam investitsiya jarayonlarining jadallashishiga olib keladi. R.Xarrod o‘z modeliga uch tenglamani kiritadi: 1)kafolatlangano‘sish surti tenglamasi; 2) xakikiy o‘sish sur`ati tenglamasi; 3)tabiiy o‘sish sur`ati tenglamasi. R Xarrod modelida xakikiy o‘sish sur`ati ishchi kuchining o‘sish sur`ati va kapital unumdorligining o‘sish sur`ati bilan belgilanadi. G c = s , bu erda G - YAIMning xakikiy ko‘shimcha o‘sish sur`ati; Δ Y/ Y; c- ishlab chikarishning kapital talabchanligi koeffitsenti, I / Δ Y ; s– Milliy daromaddagi jamgarish xajmi yoki jamgarishga o‘rtacha moyillik, S / Y; Tadbirkorlar dinamik muvozanat ta`minlangan o‘sish sur`ati bo‘lgan kafolatlangan (prognoz kilingan) o‘sish sur`atiga asoslanib o‘z investitsiya rejalarini tuzadilar. Kafolatlangan o‘sish sur`ati jamgarishga o‘rtacha moyillik darajasini akseleratorga nisbati sifatida aniklanadi: Gw = s / cr , bu erda: Gw – kafolatlangan o‘sish sur`ati cr – talab etiladigan kapitaltalabchanlik koeffitsenti ( ktgan yillardagi shakllangan darajasi); 28Bu ko‘rsatkichlar doimiy bo‘lganligi sababli kafolatlangan o‘sish sur`atlari xam doimiy bo‘ladi. Agar xakikiy o‘sish sur`ati kafolatlangan o‘sish sur`atiga mos kelsa iktisodiyotda barkaror uzluksiz o‘sish ta`minlanadi. Amaliyotda bunga doimo erishib bo‘lmasligi tufayli kiska muddatli davriy tebranishlar ro‘y beradi. Xarrod modelida resurslardan to‘lik foydalangan sharoitda ta`minlanishi mumkin bo‘lgan maksimal o‘sish sur`ati tabiiy o‘sish sur`ati deb nomlandi. Gn cr = yoki ≠ s Iktisodiyotning barkaror dinamik muvozanati to‘lik bandlilik sharoitida kafolatlangan va tabiiy o‘sish sur`atlari o‘zaro teng bo‘lganda ta`minlanadi.Ammo bunday tenglikka davlatning faol aralashuvi orkaliginaerishiladi. Neoklassiklar keynschilardan farkli o‘larok iktisodiy o‘sish modellarini tuzishganda iktisodiy o‘sish ishlab chikarishning barcha omillari, shu jumladan texnik tarakkiyot tomonidan ta`minlanadi, kapital va mexnat subsititutlar, ular bir- birini alishtirishi mumkin, bozor mexanizmi va barkaror pul tizimi muvozanatni avtomatik tiklashi mumkin degan nazariy asoslarga tayanadilar. Neoklassik modellar barcha iktisodiy jarayonlarning anik xolatini kamrash xususiyatiga egadir. Birinchi neoklassik model R. Solou tomonidan 1956 yilda”Iktisodiy o‘sish nazariyasiga xissa” asarida tasvirlab berildi va so‘ngra 1957 yilda “Texnik tarakkiyot va agregativ ishlab chikarish funktsiyasi” nomli asarida rivojlantirildi. R.Solou modeli mutanosib iktisodiy o‘sishning zarur sharti yalpi talab va yalpi taklifning tengligi xisoblanadi. Modelda yalpi taklif Kobba-Duglasning ishlab chikarish funktsiya bilan ifodalangan, ya`ni Y= f( L,K,N), modelda yukori texnik rivojlanish boskichida erning kichik axamiyatga egaligi tufayli ishlab chikarish fakat mexnat resurslari va kapitalga boglik deb olingan. Y= f( L,K), funktsiyaning kengaytirilgan ko‘rinishi kuyidagicha: Y= (ΔY/ Δ L) L + (ΔY/ ΔK)K 29Modelda yalpi talab investitsion va iste`mol xarajatlari bilan belgilanadi deb olinadi. Y = C + I Davlat xarajatlari va sof eksport ko‘rsatkichlari xam iste`mol va investitsiyalar tarkibiga kiritib yuboriladi. R.Solou bitta ishchiga to‘gri keladigan maxsulot ishlabchikarish xajmi kapital bilan kurollanish darajasining funktsiyasi deb karaydi. Kapital bilan kurollanganlik darajasining o‘sishi esa jamgarish normasiga boglik. Jamgarish normasining o‘sishi, kapital bilan kurollanganlik darajasining oshishiga va ishlab chikarishning yuksalishiga olib keladi. Ammo kapital jamgarish normasi yukori bo‘lmasa kapitalning sikib ketishi, axoli sonining o‘sishi tufayli kapital bilan kurollanganlik darajasi o‘zgarmasdan kolishi yoki pasayib ketishi mumkin. R.Soluning fikriga ko‘ra , barkaror muvozanat sharoitida kapital, mexnat va milliy daromad darajasi bir xil, axoli soni o‘sishiga teng sur`atda o‘sib boradi. Axoli sonining tez o‘sishi iktisodiyotning o‘sish sur`atlari jadallashishiga ta`sir etadi, ammo barkaror muvozanat xolatida axoli jon boshiga maxsulot ishlab chikarish kamayadi. O‘z navbatida, jamgarish normasining oshirilishi axoli jon boshiga to‘gri keladigan daromad mikdorini oshiradi va kapital bilan kurollanganlik koeffitsentini ko‘tarilishiga olib keladi, lekin barkaror xolatdagi o‘sish sur`atiga ta`sir ko‘rsatmaydi. SHu sababli barkaror xolatdagi iktisodiy o‘sishning yagona sharti texnik tarakkiyotning o‘sish sur`ati xisoblanadi. Model asosida jamgarishning ”oltin koidasi” yotadi. e Felpsning “oltin koidasi” moxiyati shundaki jamgarishning shunday optimal normasi mavjudki u iste`molning maksimal darajasida muvozanatli iktisodiy o‘sishni ta`minlaydi. R.Solou modeli iktisodiy o‘sishning uch manbai- investitsiyalar, ishchi kuchi soni va texnik tarakkiyotning o‘zaro alokadorliklarini ochib berish imkonini beradi. Davlat iktisodiy o‘sishga jamgarish normasi xamda texnik tarakkiyotning tezligiga ta`sir etish bilan jadallashtirishi mumkin. 30Xozirgi zamon iktisodiyotini taxlil kilishda yangi paydo bo‘lgan iktisodiy o‘sish modellaridan kam foydalanilmokda. Jumladan, J. Mid va A. L’yuis modellari iktisodiy o‘sish masalasini o‘ziga xos tarzda tushuntiradilar. Bu modellarning amaliy axamiyati ayrim mamlakatning rivojlanish darajasi va iktisodiyotining tuzilishidan kelib chikadi. Xulosa Iqtisodiy o‘sish YaIMning o‘sish sur'atlari yoki uning o‘sish sur'atlari bilan o‘lchanadi. Birinchi holatda yalpi ichki mahsulotning asosi 100% tomonidan qabul qilingan, ikkinchisining hajmi nolga teng bo‘lgan ishlab chiqarish hajmi. Biroq, vaqt o‘tishi bilan mutlaqo YaIMning mutlaqo qadriyatlari va vaqt o‘tishi bilan ularning o‘zgarishlari mamlakatning iqtisodiy kuchini va uning dinamikasini bildiradi. Biroq, millatning ijtimoiy-iqtisodiy farovonligi , aholining turmush darajasi aniq ko‘rsatkichlar bilan o‘lchanadi. Xususan, aholi jon boshiga YaIM. Mamlakatning yalpi ichki mahsuloti aholisi soniga bo‘lingan holda, har bir kishi (jon boshiga) yalpi ichki mahsulot miqdorini aniqlash imkonini beradi. Iqtisodiy o‘sish taklifning tabiiy resurslar, mehnat resurslari , kapital, texnologiyalar kabi takliflar bilan belgilanadi. Iqtisodiy o‘sishni tezlashtirish , 31asosan ishlab chiqarish resurslaridan foydalanishni ko‘paytirish orqali erishish mumkin. Bunga keng o‘sish deyiladi. Maxsus ajoyib imkoniyatlar O‘sishni tezlashtirish, mehnat kapitalining ko‘payishi kabi omillardan foydalanish; Fan va texnologiya yutuqlari asosida ishlab chiqarish texnologiyasini takomillashtirish ; cheklangan resurslarning taqsimotiga hissa qo‘shadigan iqtisodiy mexanizmlarni takomillashtirish; Ishchilarning ta'lim darajasini oshirish va boshqalarning faoliyatini oshirish va hokazo. Ushbu omillar vaqt o‘tishi bilan o‘sib borayotgan intensiv o‘sishni ta'minlaydi. Aholi sonining ko‘payishi va ishlab chiqarish omillarining maksimal hosildorligi tufayli ochlikni saqlash tahdididan qochish mumkin. Iqtisodiy o‘sishni o‘rganishga yangi yondashuvlarni shakllantirishda iqtisodiy o‘sish nazariyalari katta rol o‘ynaydi. Bu ushbu nazariyalardan iqtisodiy o‘sish sur'atlarini o‘zgartirish choralarini ko‘rish uchun yondashuvlar asosidir. Yangi, hali rivojlanayotgan sharoitlarda , iqtisodiy aloqalar U faqat iqtisodiy qayta tiklanish uchun hech qanday imkoniyat bermasdan, faqat o‘lik bilan olib boradi. Shuning uchun iqtisodiy o‘sish turini o‘zgartirish va tarjima qilish ob'ektiv ravishda zarur milliy iqtisodiyot Intensiv rivojlanish yo‘lida. Biroq, ekologik muammo kabi iqtisodiy rivojlanishning salbiy omillari haqida unutmaslik kerak. Va eng katta natijalarga erishish uchun olimlarning turli yo‘nalishdagi rivojlanishidan foydalanish kerak. Iktisodiy o‘sish to‘lik bandlilik sharoitiga mos keluvchi potentsial ishlab chikarish potentsial YAIM xajmining uzok muddatli ko‘payishi tendentsiyasini anglatadi. Iktisodiy o‘sish real YAIM ning, yoki axoli jon boshiga to‘gri keladigan real YAIM ni o‘sish sur`ati bilan o‘lchanadi. Iktisodiy o‘sish taklif, talab va taksimot omillari bilan belgilanadi. Iktisodiy o‘sishni belgilovchi talab omillariga tabiiy resurslar soni va sifati, mexnat resurslari soni va sifati, kapital, texnologiya va boshkalar kiradi. Bulardan foydalanish usuliga ko‘ra iktisodiy o‘sish ekstensiv va intensiv turlarga bo‘linadi. Ishlab chikarish resurslar mikdorini o‘zgartirmagan xolda o‘ssa, intensiv omillar xisobiga amalga oshgan xisoblanadi. Iktisodiy o‘sish modellari deganda iktisodiy o‘sishni taxlil kilishda foydalaniladigan, ularning manbalarini aniklash va konuniyatlarini ochib berishga xizmat kiluvchi modellar tushuniladi. Keynschilar ( Xarrod, Domar) modellarida 32iktisodiy o‘sishning asosiy omil investitsiyalar deb karaladi. Jamgarish normasini ko‘tarish orkali investitsiyalarni ko‘paytirish va ularning samaradorligini oshirish ixtisodiy o‘sish shartlari deb karaladi. Klassik modellarda iktisodiy o‘sish ishlab chikarishning barcha omillariga boglik, mexnat va kapital o‘zaro almashiniladi deb karaladi. SHunga ko‘ra kapitalning ma`lum darajasida mexnatning kapital bilan kurollanganlik darajasi, o‘z navbatida ishlab chikarish xajmi xam turlicha bo‘ladi. Foydalanilgan adabiyotlar: 1. Andreev B.F. . Iqtisodiy nazariyaning tizimli kursi. - Sankt-Peterburg: Lenizdat, 1998 yil. 2. Borisov E.F. Iqtisodiy nazariya: Proc. nafaqa. – M.: Yurayt, 2000 yil. 3. Devid V. Pirs. Makmillanning zamonaviy iqtisodiy nazariya lug'ati . Per. ingliz tilidan. M.: Infra-M, 1997 yil. 4. Kamaev V.D. Iqtisodiy nazariya. 6-nashr. M. 2000 yil. 5. Iqtisodiyot nazariyasi kursi / Umumiy. ed. M.N. Chepurina, E.A. Kiseleva. - Kirov: ASA, 1997 yil. 6. Raizberg B.A., Lozovskiy L.Sh., Starodubtseva E.B. Zamonaviy iqtisodiy lug'at.- M.: Infra - M, 1999. 337. Fisher S., Dornbush R., Shmalenzi R. Iqtisodiyot: Per. ingliz tilidan. – M.: Delo, 1998 yil. 8 «Iqtisodiy nazariya», Shishkina A.F., 1996 y 9. «Iqtisodiyot nazariyasi kursi», Chepurin M.N., Kiseleva E.A., «ACA», Kirov 1997 yil tahririda. 10. «Iqtisodiyot kursi», Raizberg B.A. tahriri, 1999 y. 11. “Iqtisodiyot”, Bulatov A.S. tahriri ostida, 1996 y. 12. 2001-2005 yillarda Belarus Respublikasini ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish dasturining asosiy qoidalari. i.Belarus Respublikasini 2005-2010 yillarda ijtimoiy- iqtisodiy rivojlantirish dasturining asosiy qoidalari, Misanta MChJ, Minsk, 2002 yil. Undan tashqari quyidagi internet saytlaridan ham foydalanildi: www.stat.uz – O‘zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo‘mitasining rasmiy sayti. www.uza.uz – O‘zbekiston Respublikasi Milliy Axborot Agentligi rasmiy sayti. www.ceep.uz – O‘zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot vazirligi huzuridagi Samarali iqtisodiy siyosat markazi rasmiy sayti. www.ziyonet.uz

Iqtisodiy o‘sish sifati va aholi daromadlari o‘rtasidagi mutanosiblik

Sotib olish