Iqtisodiy o’sish uning turlari va hisoblash usullari - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	1.1MB
Xaridlar	32
Yuklab olingan sana	19 Avgust 2023
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Iqtisodiy o’sish uning turlari va hisoblash usullari

Sotib olish

1O ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIMʻ , FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI MOLIYA INSTITUTI SIRTQI
FAKULTETI
“IQTISODIYOT NAZARIYASI”
FANIDAN
KURS ISHI
Mavzu: Iqtisodiy o’sish uning turlari va hisoblash
usullari
Bajardi:________________________________
_____________________________
Ilmiy rahbar: ___________________________

2Iqtisodiy o’sish uning turlari va hisoblash
usullari
Reja
Kirish 3
1.Iqtisodiy o’sish . Iqtisodiy o’sishning asosiy ko ’rsatkichlari 5
2. Iqtisodiy o’sish modellari va ularning nazariy jihatlari 9
3. Iqtisodiy o’sishning bir omilli modellari 12
4. Iqtisodiy o’sish turlari 11
Xulosa 22
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 23

3 Kirish
Mamlakatimiz mustaqillikka erishgandan boshlab jamiyatni demokratik
yangilash va milliy iqtisodyotni erkinlashtirish yo’lida ulkan ishlarni amalga
oshirdi. Bu avvalambor milliy iqtisodiyotda erishilgan yutuqlar va natijalar
negizida iqtisodiyotdagi tarkibiy islohotlarni chuqurlashtirish va uni
modernizatsiya qilishning puxta ishlab chiqilgan modeli va uzoq muddatga
mo’ljallangan ijtimoiy-iqtisodiy dasturlarni bosqichma-bosqich amalga oshirish
bo’yicha olib borilayotgan tizimli, izchil, qat’iy harakatlar majmuasi ekanligini
ko’rish mumkin.
Bugungi kunda O’zbekiston Respublikasi uchun jahon hamjamiyatida
munosib o’rinni egallash, raqobatbardosh milliy iqtisodiyotni shakllantirish va
uning barqaror rivojlanishini ta’minlash ustuvor vazifalardan hisoblanadi.
Mamlakatimiz iqtisodiy salohiyatining tobora yuksalib borayotgani, so’nggi
yillarda milliy iqtisodiyotning mutanosibligi va barqarorligini ta’minlash, uning
tarkibida sanoat, xizmat ko’rsatish sohasi, kichik biznes va xususiy tadbirkorlik
ulushini ko’paytirish, ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish, texnik va
texnologik jihatdan yangilash, ishlab chiqarish, transport-kommunikatsiya va
ijtimoiy infratuzilma loyihalarini amalga oshirishga qaratilgan faol investitsiya
siyosati olib borilmoqda.
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh. M. Mirziyoyev Vazirlar
Mahkamasida 2018 yilga mo’ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor
yo’nalishlariga bag’ishlangan kengaytirilgan majlisidagi ma’ruzasida
respublikamiz iqtisodiyotini ri v o j l a n ti r i sh m a s al a la r iga to’ x ta li b , ― A y ni sh u a s o s da
a m alga o s h i r i l g a n c h ora- tadbirlar natijasida 2017 yilda barqaror iqtisodiy o’sish
sur’atlari 5,5 foizni tashkil etdi, eksport hajmi qariyb 15 foizga ko’paydi. Tashqi
savdo aylanmasining ijobiy saldosi 854 million dollarga etdi. Milliy valyutamizni
erkin konvertatsiya qilishga kirishdik
‖ 1
, - deb ta’kidlab o’tdi.
―
O ’ z b e k is t o n R e s p u b l i k a s i n i y a n a d a ri v o j l a n ti r i sh bo ’ y ic h a H ar a ka t lar
st r at e g i y a s i t o
’g’ ri sid a ‖ g i O ’ z b e k i s to n R e s pu b l i k a s i Pr e z i d e n ti n in g Far m on i ga
1
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoyevning Oliy Majlis Senati va Qonunchilik palatasiga
Murojaatnomasi.
http://uza.uz/oz/documents/zbekiston-respublikasi-prezidenti-shavkat-mirziyeevning-oliy-22-12-2017.

4k o’ ra mamlakatimizda 2017-2021 yillarda "...iqtisodiyotni yanada rivojlantirish va
liberallashtirishga yo’naltirilgan makroiqtisodiy barqarorlikni mustahkamlash va
yuqori iqtisodiy o’sish sur’atlarini saqlab qolish, milliy iqtisodiyotning
raqobatbardoshligini oshirish, ... kichik biznes va xususiy tadbirkorlik rivojini
rag’batlantirish, hududlar, tuman va shaharlarni kompleks va mutanosib holda
ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiy ettirish, investitsiyaviy muhitni yaxshilash orqali
mamlakatimiz iqtisodiyoti tarmoqlari va hududlariga xorijiy sarmoyalarni faol jalb
etish ko’zda tutilgan" 2
.
―
I q t i s od iy o ’ si sh n i ng m ate m atik m ode l l a r i ‖ f a n i i q t is o d i y o tn i n g o ’ s i s h i va
rivojlanishida o’zgaruvchan raqobat muhiti va bozor sharoitini ilg’ab olish,
ularning rivojlanish qonuniyatlarini chuqur tahlil qilishda iqtisodiy-matematik,
ekonometrik, imitatsion modellardan foydalanish, iqtisodiy o’sish va
rivojlanishning ko’p variantli muqobil yechimlarini ishlab chiqish, iqtisodiy o’sish
va rivojlanishning asosiy yo’nalishlarini aniq belgilash masalalarining nazariy va
amaliy tomonlarini o’rganishda talabalarni zarur bo’lgan bilimlar bilan
qurollantiradi.

51.Iqtisodiy o’sish. Iqtisodiy o’sishning asosiy ko’rsatkichlari
Iqtisodiy o’sish jarayoni jamiyatdagi bir qator miqdoriy va sifat jihatdagi
o’zgarishlar bilan kuzatiladi. Shulardan birinchi navbatda iqtisodiyotning tarkibiy
transformatsiyasini alohida ko ’ rsatish kerak .
Iqtisodiy o ’ sishni ko ’ zlagan mamlakatlarda birinchi navbatda qishloq
xo ’ jaligining milliy mahsulot va bandlikdagi ulushini kamaytirishi xarakterlidir .
Mavjud ma ’ lumotlarga ko ’ ra , AQShda 1920- yilda ishchi kuchining 70 % qishloq
xo ’ jaligida band bo ’ lgan , bu ulush 1941- yilga kelib 20 % dan kamni va 1987- yilga
kelib atigi 3 % ni tashkil qilgan .
Jamiyat tomonidan ishlab chiqariladigan va iste ’ mol qilinadigan xizmatlar
turli xildagi kategoriyalarga bo ’ linadi :
- maxsus bilimlarni talab qiluvchi intellektual xizmatlar (ta’lim berish,
vositachilik, reklama faoliyat turlari);
- sog’liqni saqlash, ta’lim bilan bog’liq xizmatlar;
- mehmonxona va restoranlar faoliyati bilan bog’liq xizmatlar;
- aloqa vositalari (transport, pochta, telekommunikatsiya);
- moliyaviy xizmatlar (banklar tomonidan taqdim qilinadigan kredit va
boshqa xizmatlar, sug’urtalash);
- jamiyat himoyasini ta’minlovchi va uning a’zolari o’rtasidagi
aloqalarni tartibga solib turuvchi umumiy xizmatlar (mamlakat mudofaasi, jamoat
tartibini saqlash, adliya, milliy va mahalliy darajadagi umumiy boshqaruv).
Iqtisodiyot jabhalaridagi o’zgarishlar ijtimoiy institutlar, insonlar xatti-
harakatlari va mafkuralarida sezilarli o’zgarishlarga olib keladi. Mazkur
o’zgarishlar modernizatsiya deb yuritiladi.
Shved iqtisodchisi G. Myurtal «uchinchi dunyo» mamlakatlari iqtisodiy
taraqqiyotiga bag’ishlangan «Osiyo dramasi» nomli kitobida modernizatsiyaning
quyidagi tamoyillarini ko’rsatib o’tgan:
1. Ratsionalizm. An’anaviy fikrlash tarzi va ishlab chiqarish shaklini
o’zgartirish, jamoatchilik va inson faoliyatining barcha sohalarida yangi metod va

6modellarni qo’llash.
2. Iqtisodiy rejalashtirish. Xo’jaliklar taraqqiyotini oshirish maqsadida
qo’llaniladigan iqtisodiy siyosat.
3. Tenglik. Barcha uchun yanada teng ijtimoiy va huquqiy mavqe,
daromadlar va hayot tarzining yaratilishini ta’minlash.
Ijtimoiy institutlar va aql-idrokdagi o’zgarishlar. Bu yerda mehnat
unumdorligini oshiradigan, raqobatni rivojlantirib tadbirkorlikka yo’l ochadigan,
ma’lum bir ma’noda insonlar xohish va imkoniyatlaridan foydalanishga zamin
yaratadigan o’zgarishlar to’g’risida fikr yuritiladi.
Institutsional o’zgarishlar o’z ichiga yer islohotlari, monopoliyaga qarshi
kurash, ta’lim va sog’liqni saqlash tizimini takomillashtirish va davlat
boshqaruvining o’zgarishini oladi.
Turli xildagi ishlab chiqarish omillarini birikishi hamda har-xil
davlatlarning rivojlanishi sharoiti, iqtisodiy rivojlanish darajasini belgilab berishga
yo’l qo’ymaydi, degan bir fikr mavjud. Buning uchun bir qator asosiy ko’rsatkichlar
qo’llaniladi:
1. Aholi soniga to’g’ri keladigan YaIM.
2.Aholi soniga to’g’ri keladigan ishlab chiqarilayotgan mahsulot turlari.
3. Aholini turmush darajasi va sifati.
4. Iqtisodiy o’sish ko’rsatkichlarining natijasi.
Aytib o’tish joizki, iqtisodiy rivojlanish darajasi bu tarixiy tushuncha
bo’lib, milliy iqtisodiy rivojlanishning har bir pog’onasi hamda jahon
hamjamiyatiga uning asosiy ko’rsatkichlariga ozmi-ko’pmi o’z ta’sirini ko’rsatadi.
Aholi soniga to’g’ri keladigan YaIM ko’rsatkichi iqtisodiy rivojlanish darajasini
aniqlab beruvchilardan hisoblanadi. Bir qancha rivojlangan davlatlar 90 yillarning
o’rtalarida aholi soniga YaIM ko’rsatkichi juda yuqori darajada boshqa rivojlangan
davlatlarga solishtirganda, lekin boshqa ko’rsatkichlarga qaraganda iqtisodiyot
sohasining tizimi aholi soniga to’g’ri kelgan ishlab chiqarilgan mahsulotlarning
turlari va boshqalar bunday davlatlar rivojlangan davlatlar sarasiga kirmaydi.
Boshqa ko’rsatkichlar xalqaro ko’lamda keng qo’llaniladigan, iqtisodiyot

7sohasining tizimi hisoblanadi, tizimlarga bo’lib chiqarilib, unga YaIM asnosida
tashhis qo’yiladi.
Birinchi navbatda milliy iqtisodiyot sohasida yirik tizimlardan, ya’ni
moliyaviy va moliyaviy bo’lmagan mahsulotlar orasidagi farq o’rganilib chiqiladi.
Bu solishtiruv birinchi navbatda ishlab chiqarishni umumiy belgilab beradi.
Boshqa sohalarning tizimini o’rganib chiqish ham katta ahamiyatga ega.
Davlatning iqtisodiy rivojlanish darajasini uning asosiy ishlab
chiqarayotgan mahsulotiga qarab belgilanadi (milliy iqtisodiyotning tayanchi
hisoblangan mahsulotlarni). Shu asosiy ishlab chiqarishgan mahsulotlarning
qanchalik davlat uchun ehtiyojini qondirayotganligiga qarab beriladi. Birinchi
o’rinda bunday asosiy ishlab chiqarishga yetarli darajada elektr quvvati olinadi.
Elektr quvvati rivojlanish asosi hamda buning orasida yana bir soha chambarchas
yotadi, ya’ni texnik rivojlanish hamda bularning ishlab chiqarish sifati, soni va
xizmat ko’rsatish e’tiborga molikdir va h.k.
Hozirgi vaqtda rivojlangan hamda rivojlanish past bo’lgan davlatlarda bu
ko’rsatkich 500 taga bitta to’g’ri keladigan, ba’zi hollarda undan ham ko’proq. Bu
aholi soniga to’g’ri keladigan asosiy ishlab chiqarilayotgan mahsulotdir. Statistika
shuni ko’rsatadiki ya’ni, mis ishlab chiqarish, metall eritish, stanoklar,
avtomobillar, mineral o’g’itlar, kimyoviy tolalar va bir qator boshqa mahsulotlar.
Davlatda ishlab chiqarayotgan mahsulot aholi soniga to’g’ri keladigan asosiy
iste’mol mahsulotlaridan qo’yidagilardir:
- Don mahsulotlari;
- Sut mahsulotlari;
- Go’sht mahsulotlari;
- Shakar;
- Kartoshka va h.k.
Yashash sharoiti darajasi qo’yidagi ko’rsatkichlar orqali ham belgilanishi
mumkin:
- mehnat resurslarining holati, o’rtacha hayot davomiyligi, aholining
savodxonligi darajasi, aholi soniga to’g’ri keladigan asosiy mahsulotlarning

8iste’mollik darajasi, mehnat resurslarining kvalifikatsiya darajasi, 10 ming aholi
soni ichidan qanchasi o’qiyotgani va talabalarning soni, YaIM dagi bilimlarni
oshirishdagi sarf xarajatlarning soni;
- soha xizmatlarining rivojlanishi (10 ming aholiga to’g’ri keladigan
shifokorlar soni, ming aholiga to’g’ri keladigan shifoxonadagi o’rinlar soni,
aholining o’y-joy bilan ta’minlaganligi, o’y jihozlari va h.k.).
Oxirgi yillarda jahon tajribasi shuni ko’rsatadiki, turmush sifatini aniqlash
uchun o’z ichiga ijtimoyi-iqtisodiy ko’rsatkichlarni hamda aholining
savodxonligini oshishi hayot kechirish davomiyligi ayrim ko’rsatkichlardan yoki
bo’lmasa umumjamiyat rivojlanishini ta’minlovchi indekslardan foydalanmoqda
va h.k. larni o’z ichiga qamrab olgan.
Shu ko’rsatkichlarga alohida to’xtalib o’tib, eng muhimlarini aytib
o’tishimiz lozim:
YaIM kapital sig’imining birligi yoki aniq bir ishlab chiqarish ko’rinishi;
mehnat bilan ta’minlash (ishlab chiqarish va agrar xo’jalik, ishlab
chiqarish alohida sohalari);
fondlarning asosiy fond taqsimlash birligi;
YaIM xomashyo sig’imi birligi va asosiy ishlab chiqarish ko’rinishi.
Ohirgi yillarda Xalqaro valyuta fondi (XVF) hamda MDH da qabul
qilingan keng qamrovli raqobatbardosh ko’rsatkichlardan foydalanilmoqda, bir
qator ko’rsatkichlar narx-navoni o’sishini o’lchash uchun hamda davlatda ishlab
chiqarilgan mahsulotni qolib ketishini va boshqa rivojlangan davlatlarda nisbatan
solishtirish ko’rsatkichlaridir:
maosh to’lash uchun ketayotgan sarf xarajatlar (bir-birlik ishlab
chiqarilgan mahsulot hisobiga);
bir ish kuniga ketadigan me’yoriy xarajatlar (bir-birlik ishlab
chiqarilgan mahsulot hisobiga);
narx-navo ustiga qo’shilgan elementlarning darajasi va h.k. Birinchi
ishlab chiqarish omillarining xarajatlari ko’rsatkichlari;
mahsulot chakana narxining solishtirish darajasi.

9Eksport qilinadigan tovarning solishtirish darajasi. Albatta, bu tizim
davlatning iqtisodiy rivojlanishining to’laqonli ko’rsatib bera olmaydi, lekin ayrim
faoliyati sohasi xalqaro bozorda raqobatbardoshligi yaqqol ko’rsata oladi.
Ko’pchilik mamlakatlarning tarixiy tajribasida tasdiqlangan qonuniyat
borki, unga ko’ra iqtisodiy o’sishning ko’lami va sur’atlari o’zaro teskari
mutanosiblikda o’zgaradi, ya’ni o’sish ko’lami miqdoran oshgan sari, uning
sur’atlari pasayishiga moyil bo’ladi. Iqtisodiy o’sishning nafaqat miqdoriy, balki
sifat me’yori ham mavjud.
2. Iqtisodiy o’sish modellari va ularning nazariy jihatlari
Iqtisodiy rivojlanishning umumiy tendensiyasi iqtisodiy o’sishni
baholashning eng asosiy usuli bo’lmasdan, ko’plab usullaridan biridir. Iqtisodiy
rivojlanishni baholashda alohidagi hududlarga va alohidagi davrlarga individual
yondashish maqsadga muvofiq. Chunki, umumiqtisodiyotning o’sish tezligi
iqtisodiy o’sish muammolari bo’yicha kerakli ma’lumotlarni bera olmaydi.
Iqtisodiy rivojlanish yo’llarini xarakterlovchi iqtisodiy ko’rsatkichlarning
vaqt davomida o’zgarishlarida quyidagilarga alohida e’tibor berilmog’i lozim:
a) har bir ko’rsatkichlarning vaqt davomida shakllanish bir tekisda
bo’lmay, tez o’sish, sekin o’sish bilan ayrim hollarda turg’unlik bilan almashib
turadi;
b) ma’lum bir vaqtda aniqlangan har bir iqtisodiy ko’rsatkichlarning
o’sish tezligi, chunki ayrim o’zgaruvchilar tez o’sayotgan bo’ladi, ayrim
o’zgaruvchilar sekin o’sayotgan bo’ladi yoki butunlay turg’un holatda bo’ladi;
v) o’zgaruvchilarning uzoq davrlardagi o’sish tezligi qisqa davrlardagidan
nisbatan bir-biridan kam farq qiladi.
Iqtisodiy rivojlanish yo’llari bilan iqtisodiy o’sish tushunchasi o’rtasida
bog’liqlik mavjud. Ammo, milliy iqtisodiyotning o’sishi iqtisodiy o’sish yo’llarini
qisman belgilaydi. Masalan, bir ko’rsatkichli iqtisodiy o’sish tushunchasida
iqtisodiy bir tekis o’sish tushunchasi yo’q (3-jadval).

111- jadval O’zgarmas va o’zgaruvchan o’sish tezliklariga ega bo’lgan
iqtisodiy o’sish yo’llarining asosiy tavsiflari
Asosiy xususiyatlari Mohiyatlarning xarakterlari
Doimiy o’sish
tezligida O’zgaruvchan o’sish tezligida
Asosiy ma nolari
‟ iqtisodiy
o’sish yo’llari ifodalanadi Bir ko’rsatkichning
vaqt qatori bilan Ko’rsatkichlar to’plamining har
birining alohida vaqtli qatori bilan va
ular barchasining birgalikdagi vaqtli
qatori
bilan
Iqtisodiy o’sish
yo’llari
uchun xos Faqat vaqt
davomida o’zgarish Vaqt davomida tuzilmaviy
o’zgarishlar
bilan birgalikda kechadigan
o’zgarishlar
O’sish tezligi Doimo O’zgaruvchan
Iqtisodiy o’sish yo’llari
xususiyatlari vaqt
omiliga bog’liqmi?
Bog’liq emas Bog’liq
Iqtisodiy o’sish yo’llari
xususiyatlari agregirlanish
darajasiga bog’liqmi?
Bog’liq emas Bog’liq
Foydalishdagi qulayliklar
iqtisodiy o’sish yo’llarini
tasvirlash mumkin Bitta oddiy
funksiya
yordamida Ko’rib chiqiladigan davrni
qisqa vaqt bo’laklariga
bo’linsa va
iqtisodiy
o’sishning ayrim xususiyatlari
bilan chegaralansa, oddiy
funksiya yordamida
Ko’p ko’rsatkichli iqtisodiy o’sish ham doimiy, ham o’zgaruvchan
iqtisodiy o’sish tendensiyasi bilan bog’langan. Demak, iqtisodiy o’sish

12tushunchasi uning
dinamikasini aniq aniqlamaydi, balki iqtisodiy o’sish yo’llarini taxminiy
belgilaydi. Ko’p ko’rsatkichli iqtisodiy o’sishning o’ziga xos xususiyatlari
iqtisodiy o’sish tezliklariga qat’iy talablar qo’yilmagan holdagina amalda
qo’llanishi mumkin.
Iqtisodiy o’sishning o’zgaruvchi funksiyalar yordamida aks ettirishda
ayrim noaniqliklar bo’lishi mumkin. Ko’rib chiqiladigan vaqt davomida iqtisodiy
o’sishni aniq va to’liq ifodalovchi eksponentani yoki boshqa oddiy funksiyani
topish murakkab masala. Iqtisodiy o’sishning o’zgaruvchan tezligini murakkab
funksiyalar yordamida aks ettirishimiz mumkin, ammo bunda parametrlarni
baholash va olingan natijalarni talqin qilishda kiyinchiliklar yuzaga keladi (4-
jadval).
2- jadval
Iqtisodiy o’sishning oddiy va murakkab konsepsiyasini asosiy belgilari
Asosiy belgilar Mohiyatlarning xarakterlari
oddiy murakkab
Ma’nolarning o’ziga xosligi
rivojlanish
tushunchasiBir ko’rsatkichli Ko’p ko’rsatkichli
Rivojlanish tushunchasiga kiradi Moddiy
boylik
xizmatlarini
yaratish va Moddiy va ma’naviy boylik
va xizmatlar, har xil
shakldagi ishlab chiqarish
va xizmatlarda
mehnatning jamlanishi
Iqtisodiy o’sishni belgilovchi omillar
soni
Kam Katta
Tanlangan
xususiyatla
ri omillarning o’ziga xos Asosan miqdoriy Miqdoriy va sifatiy
O’sish bosqichlarini belgilash
Har xil o’sish O’sishning har xil

13mumkin omillari
bo’yicha yo’nalishlari
bo’yicha
O’sish
va
bog’liqlik uning omillari
o’rtasida Texnik-iqtisodiy
bog’liqlik
Ijtimoiy-iqtisodiy
bog’liqliklar
O’zaro almashish Bir omilning
ikkinchisi bilan
almashinishi
cheklanmagan,
uzluksiz
va bir xil tezlikda Bir yo’nalish ikkinchisi
bilan cheklangan, davriy va
har xil tezlikda
O’sish tezligi Doimiy, o’zgarmas
O’zgaruvchan
Amaliy qo’llashdagi qulayliklar,
statistik
bazis, asosiy bog’liqliklarni
shakllantirish mumkinmi? Mos kelishi mumkin To’liqmas, qisman mumkin
O’sish matematik modellarida
barcha konsepsiyalarning o’ziga
xos
xususiyatlarini qamrab olish
mumkinmi? Mumkin Mumkin emas
Bu muammolarni ko’riladigan vaqtni kichik-kichik qismlarga bo’lib ko’rib
chiqish bilan hal qilinishi mumkin. Bunda vaqtning har bir bo’lagini oddiy
funksiya bilan ifodalashga olib kelinadi. Bu usulning kamchiligi butun ko’rib
chiqiladigan vaqt davomida bo’ladigan iqtisodiy o’sishni bir butunligicha tasavvur
qilib bo’lmaydi.

143. Iqtisodiy o’sishning bir omilli modellari
Iqtisodiy o’sishning asosiy omillaridan biri - tabiiy resurslar hisoblanadi.
Tabiiy resurslarga foydali qazilmalar, suv, o’rmonlar, qishloq xo’jalik yerlari,
hayvonot dunyosi va hokazolar hamda atrof-muhit, iqlim sharoiti, tabiiy
boyliklarning joylashuvi, yer releflari va shunga o’xshash tabiiy holat va narsalar
kiradi. Albatta, mavjud tabiiy resurslarning miqdori va sifati insonning iqtisodiy
faoliyatiga ta’sir ko’rsatadi. Ammo, tabiiy resurslar insonning iqtisodiy faoliyatida
passiv o’rin tutadi. Shuning uchun ham tabiiy rusurslarga boy davlatlar o’z-o’zidan
taraqqiy etgan boy davlatlarga aylanib qolishmaydi. Tabiiy resurs omillari ishlab
chiqarishda keng qo’llanilganda, ularga mehnat sarf qilingandagina iqtisodiy
o’sishga ta’sir qilishi va uni tezlashtirishi mumkin.
Iqtisodiy faoliyatning asosiy maqsadi bo’lib, inson ehtiyojlarini
qondirishdan iborat. Demak, iqtisodiy o’sish darajasi bilan inson ehtiyojlarini
qondirish o’rtasida chambarchas bog’liqlik mavjud. Davlat iqtisodiyoti qancha
rivojlangan bo’lsa, uning aholisi ehtiyojlari shuncha to’liq qondirilgan bo’ladi.
Iqtisodiy o’sish inson talablarini qondirish darajasini ikki tomonlama
izohlaydi. Birinchidan, yaratilgan moddiy va ma’naviy boyliklar qanday ehtiyojlar
yuzaga kelishlarini belgilaydi va ulardan ozgina ilgarida bo’lishlari lozim.
Ikkinchidan, yaratilgan moddiy va ma’naviy boyliklarning taqsimlanish usullari,
jamiyatning va uning har bir a’zosining talablarining qondirilish darajalarini
aniqlaydi.
Yaratilgan moddiy boyliklarni bir o’lchamga keltirish ham nazariy, ham
amaliy jihatdan mumkin. Faqat xo’jalik faoliyatini ayrim sohalari yoki ayrim
mahsulotlarning natural miqdoriy o’zgarishini sifat jihatidan baholash murakkab
jarayon. Chunki, mahsulotlarning sifat o’zgarishi uning barcha o’ziga xos
xususiyatlarining ham o’zgarishiga olib keladi. Sifat o’zgarishlarining barchasini
bir qancha sifat o’zgarishlarni, bir yo’la e’tiborga oluvchi o’zgaruvchilar to’plami
yordamida ko’rsatishimiz mumkin. Ko’p omilli iqtisodiy o’sishning tahlilida
iqtisodiy faoliyatning ayrim yo’nalishlarini va mahsulotlarining ayrim

15xususiyatlarini miqdoriy aniqlash qo’shimcha murakkabliklar bilan bog’liq.
Iqtisodiy o’sishning asosiy elementlari bir-biridan ham shaklan, ham
mazmunan farq qiladi. Bu elementlarning natural ko’rinishlari ham, ko’rinishlari
ham bir xil bo’lmaydi. Har xil sifat xususiyatlarni agregirlashni ham turli sifatlarini
bir vaqt o’lchaydigan va baholaydigan yagona, umumiy shart mavjud
bo’lgandagina amalga oshirilishi mumkin.
Bir omilli va ko’p omilli iqtisodiy o’sishni o’ziga xos xususiyatlarini
aniqroq tasavvur qilishimiz uchun quyidagi 3-jadvalni keltiramiz.
3- jadvalBir va ko’p ko’rsatkichli iqtisodiy o’sishni o’ziga xos xususiyatlari
Asosiy xususiyatlar Tushunchalarning farq qilish belgilari
bir omilli
ko’p omilli
Tushunchalarning
xos ma’nolari,
faoliyatning
chiqiladigan
sohalari
o’ziga iqtisodiy
ko’rib Yaratilgan moddiy
boyliklar va
ko’rsatilgan
xizmatlar Moddiy boyliklar va xizmatlarni,
ma’naviy boyliklarni to’plash.
Har xil shakldagi ishlab chiqarish
va
ist’emollarni ko’rib chiqish
Tushunchalarning
xususiyatlari davriy Ma’lum bir
jarayon
ko’rinishida
bo’ladi. Hodisalarning
vaqtdagi
hajmini
xarakterlaydi ma’lu
m va bir
holatin
i
Amalda qo’llanishda va
tahlilga yaroqliligi.
Miqdoriy
baholashga yaroqliligi:
Elementlar va
bo’yicha qismlar Oson Qiyinchilik bilan
Agregirlashgan holda Kerakli baholar
mavjud bo’lganda Agregirlashmaydi
Statistik bazisi:

16Elementlar va qismlar
Bo’yicha agregirlashgan Mavjud
Mavjud Qisman mavjud
Mavjud emas
Ko’p omilli iqtisodiy o’sishda statistik ma’lumotlar bilan ta’minlash
muammolari yuzaga keladi. Chunki, ma’naviy boyliklar va ishlab chiqarish hamda
iste’mol bo’yicha ko’p hollarda kuzatuvlar olib borilmaydi. Ayrimlarini faqat
tanlab baholanadi va bu esa to’liq bo’lmagan statistik axborotga ega bo’lishimizga
sabab bo’ladi. Ayrim hollarda iqtisodiy o’sishning elementlarini va qoidalarini
qisman baholashgagina imkon beradigan statistik ma’lumotlar mavjud.
1-jadvaldan ko’rinib turibdiki, iqtisodiy o’sishning har ikkala
tushunchasining ham yutuq va kamchiliklari bor. Shuning uchun ham biri uchun
ikkinchisini inkor etish zarur asosga ega emas. Iqtisodiy o’sish tushunchasini
birining oldida ikkinchisini afzal ko’rish qo’yilgan aniq muammodan va
maqsaddan kelib chiqib hal qilinadi. Ammo, iqtisodiy o’sishni kompleks ko’rib
chiqilayotgan ko’rsatkichli iqtisodiy o’sish tushunchasidan foydalanish maqsadga
muvofiq.
4. Iqtisodiy o’sish va byudjet-soliq siyosati
Byudjet-soliq siyosatining iqtisodiy o’sishga ta’sir etish mexanizmlari
xususiyatlari, uning o’zgarishlarida vujudga keladigan katta miqdordagi ijobiy va
salbiy oqibatlarning mavjud bo’lishi bilan ifodalanadi hamda ushbu jarayon vaqt
bo’yicha keskin farq qilishi mumkin. Xususan, tibbiyot va ta’lim xarajatlarining
real o’sishi inson kapitali sifatini va iqtisodiy o’sish sur’atlarini o’rta davrga
mo’ljallangan muddatga oshiradi. Boshqa tomondan esa, agar qo’shimcha byudjet
xarajatlari soliq stavkalarini oshirishni taqozo etsa, bu esa aholining egalik
qiladigan daromadlari va tovar ishlab chiqaruvchilar foydasining pasayishiga olib
keladi. Buning natijasida jamg’arish qisqarib, korxonalaring investitsiya faolligi
pasayadi. Yuqorida ko’rib chiqilgan inson kapitali sifati o’sishidan keladigan
ijobiy samaraga nisbatan, o’sish uchun salbiy samara tez sodir bo’ladi.
Agar byudjet xarajatlari o’sishi byudjet kamomadlariga mos ravishda o’sib
borsa, bunda qisqa muddatli davrda pul hajmi ortadi va inflyatsiya jarayonlari

17tezlashib, foiz stavkalari oshadi hamda iqtisodiy o’sishga to’sqinlik qiluvchi
omillar va boshqa muammolar paydo bo’ladi.
Byudjetning xarajat va daromad ko’rsatkichlarining muayyan vaqt bo’yicha
qatorlari absolyut ko’pchiligining statsionar xarakteri ekonometrik tahlil
o’tkazishga hamda byudjet boshqaruvi doirasida ham, iqtisodiy siyosatning
boshqa turlarining
doirasida ham statistik ahamiyatga ega bo’lgan o’zaro aloqalarining
mavjudligi

18haqidagi gipotezani tekshirish imkonini beradi.
Byudjet tahlili natijalarining ko’rsatishicha, hisobot davridagi oxirgi 6-8
yilda byudjetning xarajat va daromadlari qisqarishining barqaror tendensiyasi
shakllandi. Ekonometrik tahlil natijalari byudjet daromadlarining qisqarishiga turli
xildagi byudjet xarajatlarining turlicha bog’liqligi haqidagi gipotezani tasdiqladi.
Mavjud byudjet statistikasi hisoboti byudjet xarajatlarining to’rt xilini:
davlat investitsiyalari uchun xarajatlar GI , ijtimoiy ehtiyojlar (ta’lim, sog’liqni
saqlash va hokazo) uchun xarajatlar GS , ijtimoiy himoya uchun xarajatlar GOTH ,
davlat boshqaruvi organlari uchun xarajatlar GRX larni tahlil qilishga hamda bu
ko’rsatkichlarning regression tenglamalarini tuzishga imkon beradi.
O’tkazilgan ekonometrik tahlillarning ko’rsatishicha (1-jadval), hisobot
davrida davlat boshqaruvi organlari uchun xarajatlar GRX daromadlar qisqarishiga
eng ko’p bog’liq bo’lgan.
4- jadval.
Byudjetning daromad va xarajat qismining o’zaro aloqalarining tahlili
uchun tuzilgan tenglamalar parametrlarini baholash
Eveiw
s
faylid
a
tengla
ma
№Bog’liq
o’zgaruvchi Omillar parametrlari To’la
tenglamaning
parametrlari Tenglama
ning
adekvatlig
ini
baholashOmillar Koe
f.
qiy
m. p-
qiy
mat Tanla
ma R
2 D
W
eq1_4 log(GI) – asosiy
kapitalga davlat
investitsiyalari log(GR) – jami
daromadlar, SEES3
– mavsumiylik
omili. AR(1),
MA(1) 1,14
-
0,14 0,01
0,25 1997,
1-
2003,
4 0,
54 1,8
8 barqaror
emas
eq1_7 log(Goth) –
ijtimoiy log(GR) – jami
daromadlar, SEES3 0,88 0,04 1997,
1 – 0,
67 1,8
6 barqaror

19himoyaga
xarajatlar – AR(1), AR(3),
MA(1) 2003,
4
eq1_8 log(GRX) –
davlat
boshqaruvi
organlariga
xarajatlar log(GR) – jami
daromadlar, SEES1
– AR(3), MA(2) 2,4
-
0,06 0,06
0,33 1997,
1-
2003,
4 0,
75 2,3 barqaror
eq1_9 log(GS) –
ijtimoiy
ehtiyojlarga
xarajatlar GR – jami
daromadlar, SEES2
–
MA(2), MA(4) 0,79
0,02
8 0,01
0,57 1997,
1-
2003,
4 0,
61 2,2 barqaror
emas
Eq1 log(GR) – jami
xarajatlar log(GDP)- YaIM,
SEES3 – AR(1),
MA(4) 0,45
0,00
1 0,00
0,09 1997,
2-
2002,
4 0,
79 1,9
7 barqaror
Eq2 log(PIT) –
daromad solig’i log(WAGE(-1))-
o’rtacha ish haqi,
SEES1, AR(1),
AR(4), MA(4) 0,43
0,01 0,00
0,09 1998,
2-
2002,
4 0,
90 2,3 barqaror
Eq3 log(INDTAX)
– jami
bilvosita soliqlar log(GDP*rVAT*0,0
01)- YaIM va
sanoatda QQS
stavkalari 0,98 0,06 1997,
2-
2003,
3 0,
63 2,1 barqaror
Eq4 GDP
t –
YaIMo’sish
sur’atlari GE – davlat
xarajatlari (YaIMga
nisbatan, %)
GE^2 AR(1), MA(2) 8,85
-
0,12
1 0,00
0,00 1992
-
2003 0,
99 1,0 barqaror
Eq5 GDP
t –
YaIM GE – davlat
xarajatlari (YaIMga 7,69
- 0,01
0,01 1992
- 0, 1,9 barqaror

20o’sish sur’atlari nisbatan, %)
GE^2.47 AR(1),
AR(2), MA(3) 0,01
49 2003 95 2
Byudjetga umumiy tushumlar - GR ning o’sish sur’atlarining 1 % darajaga
qisqarishi xarajatlarning shu ko’rsatkich bo’yicha sur’atlarning o’rtacha 2,4 %
darajaga, mos holda davlat investitsiyalari bo’yicha 1,14 % darajaga pasayishiga
olib keldi. Ijtimoiy ehtiyojlar va ijtimoiy himoya uchun xarajatlarning sezgirligi
eng kam bo’lib chiqdi. Mos holda ular bo’yicha elastiklik koeffitsientlari 0,79 va
0,88 qiymatlarni tashkil qildi. Umuman olganda mazkur holat byudjet siyosatining
ijtimoiy yo’naltirilganligi haqida xulosani tasdiqlaydi, bu esa iqtisodiy o’sishning
muhim omillaridan biri bo’lgan inson kapitalining sifatini oshirishga xizmat qiladi.
O’z navbatida byudjet daromadlarining o’sish sur’atlari butun
iqtisodiyotning o’sishiga bog’liq. Bu haqda GR va GDP ni bog’lovchi tenglama
parametrlari tasdiqlaydi. Bu holda YaIM o’sishi sur’atining qo’shimcha 1 foizli
darajaga o’sishi, byudjet daromadlari dinamikasini 0,45 foizli darajaga oshiradi.
Deyarli shunday elastiklik «daromad solig’i ~ o’rtacha ish haqi» o’zaro
aloqasi uchun ham xarakterlidir. Ish haqining o’sishi bu ko’rsatkich bo’yicha
byudjetga tushumlar o’sishi sur’atlarining 0,43 foizli darajaga o’sishiga olib keladi.
Bilvosita (egri) soliqlar YaIM dinamikasiga sezgirroqdir.
GDP * rVAT soliqqa tortiluvchi bazaning ( rVAT - sanoatda QQS stavkasi) 1
foizli darajaga o’zgarishi INDTAX dinamikasini 0,98 foizli darajaga o’zgartiradi.
Shunday qilib, byudjetning daromadlari va xarajatlari iqtisodiy dinamika
bilan chambarchas bog’liq. Bundan kelib chiqadiki, byudjet boshqaruvi sohasi
tarmoqlaridagi holat faqatgina iqtisodiyot real sektori rivojlanishi tezlashganda,
uning tarkibi takomillashtirilganda, iqtisodiy o’sishning barcha potensial
omillaridan foydalanish samaradorligi ko’tarilganda yaxshilanishi mumkin.
Byudjet-soliq siyosati parametrlarini asoslashning hal qiluvchi asosiy
masalasi rivojlanishning turli bosqichlarida xarajatlarning optimal darajasini
asoslashdir. Dunyoda bu muammo bo’yicha ko’plab tadqiqotlar mavjud. Ularning

21umumiy xulosasi - yetarlicha uzoq vaqt oralig’i doirasida davlat xarajatlari va
iqtisodiy o’sish orasida statistik ahamiyatga ega bo’lgan manfiy aloqa mavjud.
Har bir guruhning ekonometrik tahlili natijalari ko’rsatishicha, ularning
to’qqiztasidan uchtasi uchun davlatning (byudjet xarajatlari indikatoriga ko’ra,
YaIM ga nisbatan foiz hisobida) o’sishi va o’lchami orasida musbat o’zaro
bog’liqlik xarakterlidir. Bu aholi soni 1 mln. kishidan kam bo’lgan davlatlardir.
Qolgan barchasi uchun aloqa manfiy bo’ladi. Bu holda O’zbekiston kiruvchi 4-
guruh uchun bu o’zaro aloqaning eng baland darajasi xarakterlidir. Davlat
xarajatlarining 1 foizli darajaga pasayishi, YaIM o’sishining sur’atlarini 0,32 foizli
darajaga oshirdi.
Uning o’sib borishi bilan barqaror o’sish to’xtaydi va pasayish boshlanadi.
Tadqiqotning muhim natijasi shu bo’ldiki, o’sish sur’atining YaIM ga bog’liqligi
qavariq egri chiziq shakliga ega (1-rasm), ya’ni xavfli nuqtadan tashqari davlat
xarajatlari o’qida shunday nuqta mavjudki, YaIM ning o’sish sur’atlari maksimal
qiymatga erishadi. To’rtinchi guruh davlatlari uchun mazkur baho 20-24% ni
tashkil qiladi.
a) Rossiya b) O’zbekiston
1- rasm. O’zbekiston va Rossiyada iqtisodiy o’sish va davlat o’lchamlari
orasidagi o’zaro aloqasi

22Iqtisodiy o’sish kategoriyasi iqtisodiyot amal qilishining asosiy
ko’rsatkichlari jumlasiga kirgan holda, u real yalpi ichki mahsulotning yildan-yilga
hajmining ko’payishini yoki aniqroq qilib aytganda, aholi jon boshiga real yalpi
ichki mahsulot m iqdo r i n i n g o sh i s h i ni k o’ rsat a d i . ― I q ti s o d iy ri v o j l a n i sh ‖
k at e go r i y a s i
― iq t i so d i y o ’ s i s h ‖ b i l a n c h a m barc h a s b o g’ l iq ko ’p o ’ lc h a m li v a k o ’ p
qi r r a li k o
’ rs a t k i c h b o ’ l i b , mamlakatda ijtimoiy institutsional va siyosiy
o’zgarishlar, aholining turmush darajasini, inson ehtiyojlarining qondirish
darajasini ifodalaydi. Darhaqiqat,
―
iqti so diy rivo j la ni sh ‖ kat e g ori y a s i ― iq t i s o d iy o’ sis h ‖ t us h u n c ha si ga
n i s b a t a n k e n g m a ’ noli h is o b l a n a d i . Ba ’ zan i q ti s od iy o
’s i sh y a q q o l t a’ m inl a n g an
h o l da
― iq t i so d i y ri v o j l a n i s h ‖ y uz b er m a s li g i m u m ki n . D e m a k , ― iqt is o di y
rivo j l a n is h
‖ in s o n ehtiyojlarini ta’minlash, yashash sharoitini, tibbiy xizmatni,
ta’lim olish, barkamol avlodni taraqqiy etish imkoniyatlarini o’zida qamrab oladi.
Tahlillarga ko’ra, iqtisodiy rivojlanish sifati iqtisodiyotni intellektuallashtirish va
globallashtirish, uning ichki omillariga aylanishi bilan belgilangan iqtisodiy
rivojlanish sifat va miqdoriy xususiyatlari dinamik nisbati bilan belgilanadi.
Ushbu asosda zamonaviy iqtisodiy rivojlanishning yangi sifati mazmuni
ochib beriladi, u texnologik tartiblar almashuvi, texnologik taraqqiyotning ekzogen
rivojlanish omilidan endogen omilga aylanishi, ijtimoiy ishlab chiqarish jarayoni
va natijalariga intellektual mehnat ulushning ortishi, shuningdek, u zamonaviy
texnologiyalarning nomoddiy ishlab chiqarish sohasiga jadal kirib kelishi
umumiqtisodiy tendensiyalarini aks ettiradi.
Mamlakatlarning iqtisodiy rivojlanishi ko’p omilli va shu bilan birga
ziddiyatli jarayon hisoblanadi. Iqtisodiy rivojlanish hech qachon bir tekis,
yuqorilab boruvchi chiziq bo’yicha ro’y bermaydi. Iqtisodiy rivojlanish o’z ichiga
yuksalish va inqiroz davrlarini, iqtisodiyotdagi miqdor va sifat o’zgarishlarni,
ijobiy va salbiy tamonlarni olib notekis boradi.
Milliy iqtisodiyotda iqtisodiy rivojlanish qiyin aniqlanadigan jarayon
bo’lganligi sababli, uning mezonlaridan biri bo’lgan iqtisodiy o’sish ko’proq tahlil
qilinadi. Iqtisodiy o’sish iqtisodiy rivojlanishning tarkibiy qismi bo’lib, o’z

23ifodasini real YaMM (YaIM) hajmining va uning aholi jon boshiga ko’payishida
topadi.
Mahsulotning o’sish sur’ati bilan ishlab chiqarish omillari miqdorining
o’zgarishi o’rtasidagi nisbat iqtisodiy o’sishning ekstensiv yoki intensiv turlarini
belgilab beradi.
Ekstensiv iqtisodiy o’sishga ishlab chiqarishping avvalgi mexnikaviy asosi
saqlanib qolgan holda ishlab chiqarish omillari miqdorining ko’payishi tufayli
erishiladi. Aytaylik, mahsulot ishlab chiqarishni ikki hissa ko’paytirish uchun
mavjud korxona bilan bir qatorda o’rnatilgan uskunalarning quvvati, miqdori va
sifati bo’yicha, ishchi kuchining soni va malaka tarkibi bo’yicha xuddi o’shanday
yana bir korxona quriladi. Ekstensiv rivojlanishchda, agar u sof holda amalga
oshirilsa, ishlab chiqarish samaradorligi o’zgarmay qoladi.
Iqtisodiy o’sishning intensiv turi sharoitida mahsulot chiqarish miqyoslarini
kengaytirishga ishlab chiqarish omillarini sifat jihatidan takomillashtirish: yanada
progressivroq ishlab chiqarish vositalarini va yangi texnikani qo’llash, ishchi kuchi
malakasini oshirishi, shuningdek, mavjud ishlab chiqarish potensialidan yaxshiroq
foydalanish yo’li bilan erishiladi. Intensiv yo’l ishlab chiqarishga jalb etilgan
resurslarning har bir-birligidan olinadigan samara, pirovard mahsulot miqdorining
o’sishida, mahsulot sifatining oshishida o’z ifodasini topadi. Bunda mahsulot
ishlab chiqarishni ikki hissa oshirish uchun mavjud korxonaga teng bo’lgan yana
bir korxona qurishga hojat yo’q. Bu natijaga ishlab turgan korxonani
rekonstruktsiya qilish va texnik qayta qurollantirish, mavjud resurslardan
yaxshiroq foydalanish hisobiga erishish mumkin.
Real hayotda ekstensiv va intensiv omillar sof holda, alohida-alohida
mavjud bo’lmaydi, balki muayyan uyg’unlikda, bir-biri bilan qo’shilgan tarzda
bo’ladi. Shu sababli ustuvor ekstensiv va ustuvor intensiv iqtisodiy o’sish turlari
tahlil qilinadi.
Iqtisodiy o’sish murakkab va ko’p qirrali jarayondir. Shu sababli uni
baholash uchun qandaydir bitta ko’rsatkich kifoya qilmaydi, muayyan
ko’rsatkichlar tizimi talab qilinadi. Bu ko’rsatkichlar tizimida jismoniy va qiymat

24ifodasidagi ko’rsatkichlar farqlanadi.
Iqtisodiy o’sish ko’rsatkichlari ancha aniq natija beradi, (chunki ular
inflyatsiya ta’siriga berilmaydi), lekin unversal emas (iqtisodiy o’sish sur’atlarini
hisoblashda har xil ne’matlar ishlab chiqarishni umumiy ko’rsatkichga keltirish
qiyin). Iqlim ko’rsatkichlari keng qo’llaniladi, ammo ҳar doim xam uni
inflyatsiyadan to’liq
«tozalash» mumkin bo’lavermaydi. Shu sababli iqtisodiy o’sish sur’atlari
qiyosiy yoki doimiy narxlarda hisoblanadi.
Makroiqtisodiy darajada iqtisodiy o’sishish asosiy qiymat ko’rsatkichlari
quyidagalar hisoblanadi:
- YaMM (SMM) yoki milliy daromad hajmining real ko’payishi;
- YaMM (SMM) yoki milliy daromadning aholi jon boshi hisobiga
o’sishi;
- YaMM (SMM) yoki milliy daromadning iqtisodiy resurs xarajatlari
birligi hisobiga ortishi;
Iqtisodiy o’sishni aniqlashda har uchala ko’rsatkichdan ham foydalanish
mumkin, lekin ularning ahamiyati turlicha. Masalan: agar diqqat markazida
iqtisodiy salohiyat muammosi tursa, birinchi ko’rsatkichdan aniqlash ko’proq mos
keladi. Alohida mamlakat va hududlardagi aholining turmush darajasini
taqqoslashda, ko’proq ikkinchi ko’rsatkichdan foydalaniladi. Iqtisodiy
samaradorlikni baholashda uchinchi ko’rsatkichga ustuvorlik beriladi.
Odatda iqtisodiy o’sish foizda o’sishniig yillik sur’ati sifatida aniqlanadi.
Masalan, agar o’tgan yili real YaMM 60 mlrd. so’mni va joriy yilda 70 mlrd.
so’mni tashkil qilgan bo’lsa, o’sish sur’atini joriy yildagi real YaMM hajmiga
bo’lish yo’li bilan aniqlash mumkin. Bu holda o’sish sur’ati 16,6% ni (70/60*100)
tashkil qiladi.
Iqtisodiy o’sishning alohida tomonlarnni xarakterlovchi ko’rsatkichlari
ham mavjud bo’lib, ulardan asosiylari ishlab chiqaruvchi kuchlar rivojlanish
darajasi, mehnat unumdorligi va ish vaqtini tejash, shaxsiy daromad va foyda
massasi, milliy iqtisodiyotning tarmoq tuzilishi kabilar hisoblanadi.

25Ishlab chiqaruvchi kuchlar darajasi quyidagi ko’rsatkichlar bilan
xarakterlanadi:
a) ishlab chiqarish vositalarining rivojlanish darajasi, ya’ni uning
unumdorligi;
b) xodimning malakasi va tayyorgarlik darajasi;
v) ishlab chiqarishning moddiy va shaxsiy omili o’rtasidagi nisbat;
g) mehnat taqsimoti, ishlab chiqarishning tashkil etilishi, kooperatsiyasi va
ixtisoslashtirilishi.
Iqtisodiy o’sishning jahon amaliyotida keng qo’llaniladigan boshqa
ko’rsatkichi iqtisodiyotning tarmoq tuzilishi hisoblanadi. U tarmoqlar bo’yicha
hisoblab chiqilgan, YaMM ko’rsatkichi asosida tahlil qilinadi.

26 Xulosa
Iqtisodiy o’sishni ko’pchilik modellariga kam omilli konsepsiyasi
xarakterlidir. Iqtisodiy o’sish modellari odatda ikki omilli yoki ayrim hollarda bir
omilli bo’ladi. Iqtisodiy o’sish nuqtai nazarida mehnatning nafaqat miqdori balki,
sifati ham katta ahamiyatga ega bo’ladi. Mehnat sifati, ya’ni uning murakkabligi
uni bajaruvchilarning bilim darajalari, amaliy tajribalari, murakkab operatsiyalarni
bajarish qobiliyatlari, chaqqonligi kabi ko’rsatkichlar bilan baholanadi.
Empirik modellarga omil sifatida kiruvchi mehnat inson faoliyatning faqat
miqdoriy ko’rsatkichini ifodalovchi tor ma’nodagi tushunchadir. Bunday
modellarda mehnat hajmi ko’p hollarda bajarilgan ish soatlari yoki ishlab
chiqarishda band bo’lgan odamlar soni bilan belgilanadi.
Ayrim hollarda mehnat sifatini aniqlashga harakatlar bo’lgan edi. Bunda
mehnat sifatini aholining bilim darajasi, mehnatkashlarning yoshi va jinsi kabi
ko’rsatkichlar bian izohlangan.
Yuqorida qayd qilganimizdek, kam omilli modellarda mehnat va asosiy
fondlardan tashqari ayrim hollarda boshqa omillardan ham foydalanishimiz
mumkin. Bu omillar o’z ma’nolarini bo’yicha uch guruhga bo’linadi.
Birinchi guruh ishlab chiqarish resurslarining turlari, masalan ekin
maydonlari va yer osti qazilma boyliklaridir.
Ikkinchi guruh mehnat va asosiy fondlarning sifat xususiyatlari hisoblanadi.
Uchinchi guruh omillari ishlab chiqarish shart-sharoitlarini ifodalovchi
xususiyatlardir. Masalan, ishlab chiqarishni tashkil qilinish darajasi, ishlab
chiqarishning institutsional shakllarining miqdor va sifat xususiyatlari, tashqi
savdo aloqalari omillarning birinchi yoki uchinchi guruhlariga taalluqli bo’ladi.
Mehnatning har bir aniq shakli har xil murakkablik darajasida namoyon
bo’ladi. Sarf qilingan mehnatlarning murakkablik darajasini o’lchash, aniqlash
imkoniyati mavjud emas, ularning har birining sifat o’zgarishini alohida taxminiy
baholash mumkin. Bu sifat o’zgarishlarini ko’rsatuvchi ko’rsatkichlar ishchilar
tarkibi malakasi va uning o’zgarishi, har xil kasbiy tayorgarliklarini va
malakalarini talab kiluvchi mehnat turlari o’rtasidagi nisbatlar bo’ladi.

27Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
1. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi - T: O’zbekiston, 2017- 46
b.
2. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF-
4947sonli “O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirishning Harakatlar
strategiyasi to’g’risida” gi Farmoni.
3. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 22 yanvardagi
"2017- 2021 yillardaO’zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor
yo’nalishi bo’yicha Harakatlar strategiyasini "Faoltadbirkorlik, innovatsion
g’oyalar va texnologiyalarni ko’llab-kuvvatlash yili"da amalga oshirishga oid
Davlat dasturi to’g’risida"gi Farmoni.
4. Mirziyoev SH.M. Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz
bilan quramiz. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti SH. Mirziyoevning
Qoraqalpog’iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahri saylovchilari
vakillari bilan o’tkazilgan saylov oldi uchrashuvlarida so’zlagan nutqlari /
Toshkent:
“O’zbekiston”, 2017. - 488 b.
5. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoevning Oliy
Majlisga Murojaatnomasi // Xalq so’zi gazetasi, 2018 yil.
6. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoevning Oliy
Majlisga Murojaatnomasi // Xalq so’zi gazetasi, 2020 yil.
7. Xodiyev B.Yu., Shodmonov Sh.Sh. Iqtisodiyot nazariyasi. Darslik. -
T.: Barkamol fayz-media, 2017. - 783 bet.
8. O’lmasov A., Vahobov A.B. Iqtisodiyot nazariyasi. Darslik. - T.:
«Iqtisod- moliya», 2014. - 480 bet.
Internet saytlari.
1. www.stat.uz - O'zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo'mitasining rasmiy
sayti.
2. www.uza.uz - O'zbekiston Respublikasi Milliy Axborot Agentligi rasmiy sayti.

283. www.ceep.uz - O'zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot vazirligi
huzuridagi Samarali iqtisodiy siyosat markazi rasmiy sayti.

Iqtisodiy o’sish uning turlari va hisoblash usullari

Sotib olish