Iqtisodiy o'sishning neoklassik modellari - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	53.1KB
Xaridlar	2
Yuklab olingan sana	17 Aprel 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Shahzodabonu

Ro'yxatga olish sanasi 17 Aprel 2025

23 Sotish

Iqtisodiy o'sishning neoklassik modellari

Sotib olish

MAVZU: Iqtisodiy o'sishning neoklassik modellari
MUNDARIJA
KIRISH …………………………………………………………………… 3
I BOB. IQTISODIY O‘SISH NAZARIYALARINING NEOKLASSIK
KONTSEPTSIYASI .................................................................................... 6
1.1 Neoklassik o‘sish modellarining ilmiy
asoslari ........................................ 6
1.2 Solou-Swan modeli va kapital akkumulyatsiyasi .................................... 9
1.3 Neoklassik modellarda barqaror holat (Steady State)
tushunchasi ........... 12
II BOB. IQTISODIY O‘SISHDA TEXNOLOGIK TARAQQIYOT
VA JAMG‘ARISHNING
O‘RNI ...................................................................... 17
2.1 Eksogen texnologik taraqqiyot va iqtisodiy
o‘sish .................................. 17
2.2 Ramsey-Cass-Koopmans modeli va optimal
jamg‘arish ......................... 20
2.3 O‘sish jarayonida davlat siyosatining
roli ................................................ 20
XULOSA …………………………………………………………………. 28
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YHATI …………………. 31

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi – Iqtisodiy o‘sish har qanday mamlakatning
barqaror rivojlanishi uchun muhim jarayondir. Neoklassik iqtisodiy o‘sish
modellari bugungi global iqtisodiyot sharoitida iqtisodiy o‘sishning asosiy
omillarini tahlil qilish va samarali iqtisodiy siyosatni ishlab chiqishda muhim
nazariy asos bo‘lib xizmat qiladi. Ushbu model iqtisodiy o‘sishning uzoq muddatli
barqaror tendensiyalarini tushunishda va mamlakatlar o‘rtasidagi farqlarni tahlil
qilishda keng qo‘llaniladi.
Xususan, neoklassik modellarning texnologik taraqqiyot va jamg‘arish bilan
bog‘liq jihatlarini o‘rganish hozirgi kunda dolzarb bo‘lib, iqtisodiy o‘sishning
barqarorligini ta’minlash, resurslardan samarali foydalanish va innovatsion
rivojlanish strategiyalarini ishlab chiqishda muhim ahamiyat kasb etadi. Shu
sababli, ushbu mavzuni o‘rganish ilmiy va amaliy jihatdan katta ahamiyatga ega.
Kurs ishi ahamiyati – Ushbu kurs ishi neoklassik iqtisodiy o‘sish
modellarining nazariy va amaliy jihatlarini tahlil qilish orqali iqtisodiy siyosat va
strategik rejalashtirish jarayonlariga qo‘shadigan hissasini aniqlashga yordam
beradi. Neoklassik modellar mamlakatlarning iqtisodiy rivojlanish darajasi,
texnologik taraqqiyotning o‘sishga ta’siri va kapital jamg‘arish jarayonlarini
tushunishda muhim vosita hisoblanadi.
Mazkur tadqiqot:
 Nazariy ahamiyatga ega, chunki u neoklassik iqtisodiy o‘sish
modellarining asoslarini, ularning ustunlik va cheklovlarini chuqur tahlil qiladi.
 Amaliy ahamiyatga ega, chunki bu modellar davlat siyosati,
investitsiyalar va innovatsion taraqqiyot jarayonlarini shakllantirishda foydali
ko‘rsatkichlarni taqdim etadi.
Shuningdek, ushbu ish iqtisodiy o‘sish jarayonlarini tahlil qilish orqali
kelajakda mamlakat iqtisodiyotini rivojlantirish bo‘yicha ilmiy va amaliy
tavsiyalar ishlab chiqishga imkon yaratadi.
2

Ushbu kurs ishining predmeti neoklassik iqtisodiy o‘sish modellarining
nazariy va amaliy jihatlarini tahlil qilish dan iborat. Tadqiqot doirasida iqtisodiy
o‘sishning asosiy omillari, kapital jamg‘arilishi, mehnat resurslari va texnologik
taraqqiyotning iqtisodiy rivojlanishga ta’siri o‘rganiladi.
Bundan tashqari, Solou-Swan modeli, Ramsey-Cass-Koopmans modeli kabi
neoklassik modellar tahlil qilinib, ularning real iqtisodiyotga tatbiq etilishi va
zamonaviy iqtisodiy siyosatda qo‘llanilishi o‘rganiladi. Shu bilan birga, ushbu
modellar asosida iqtisodiy o‘sishning barqarorligi va samaradorligi baholanadi.
Ushbu kurs ishining obyekti iqtisodiy o‘sish jarayonlari va ularni
tushuntirishda qo‘llaniladigan neoklassik modellar hisoblanadi. Tadqiqot
doirasida iqtisodiy o‘sishning nazariy asoslari, Solou-Swan modeli, Ramsey-Cass-
Koopmans modeli hamda texnologik taraqqiyot va jamg‘arish jarayonlarining
o‘sishga ta’siri o‘rganiladi.
Shuningdek, turli davlatlarning iqtisodiy o‘sish strategiyalari, ishlab
chiqarish omillari samaradorligi va innovatsion rivojlanishining neoklassik
modellar bilan bog‘liqligi tahlil qilinadi.
Ushbu kurs ishining maqsadi neoklassik iqtisodiy o‘sish modellarining
nazariy va amaliy jihatlarini o‘rganish, ularning iqtisodiy rivojlanish
jarayoniga ta’sirini tahlil qilish hamda zamonaviy iqtisodiyotda qo‘llanilish
imkoniyatlarini baholashdan iborat.
Bu maqsadga erishish uchun quyidagi vazifalar amalga oshiriladi:
 Neoklassik o‘sish nazariyasining asosiy tamoyillarini tahlil qilish.
 Solou-Swan va Ramsey-Cass-Koopmans modellarining mohiyatini
ochib berish.
 Kapital jamg‘arilishi, texnologik taraqqiyot va mehnat omilining
o‘sishdagi rolini o‘rganish.
 Neoklassik modellarni real iqtisodiy ma’lumotlar bilan taqqoslash.
 Ushbu modellar asosida iqtisodiy siyosat yuritish bo‘yicha tavsiyalar
ishlab chiqish.
3

Kurs ishi vazifalari
1. Neoklassik iqtisodiy o‘sish nazariyalarining nazariy asoslarini
o‘rganish – iqtisodiy o‘sish tushunchasi, uning omillari va neoklassik modellar
tamoyillarini tahlil qilish.
2. Solou-Swan modelini tahlil qilish – kapital jamg‘arilishi, texnologik
taraqqiyot va mehnat resurslarining iqtisodiy o‘sishga ta’sirini o‘rganish.
3. Ramsey-Cass-Koopmans modelining mohiyatini ochib berish –
iste’mol va jamg‘arish qarorlarini modellashtirish, uzoq muddatli iqtisodiy
o‘sishga ta’sirini aniqlash.
4. Neoklassik modellar asosida iqtisodiy o‘sishning barqarorlik va
samaradorlik sharoitlarini tahlil qilish – o‘sishning uzluksizligi va iqtisodiy
siyosat bilan bog‘liqligini o‘rganish.
5. Real iqtisodiyotda neoklassik modellarni qo‘llash imkoniyatlarini
baholash – turli mamlakatlar misolida ushbu modellar asosida iqtisodiy o‘sish
natijalarini tahlil qilish.
6. Neoklassik modellar doirasida iqtisodiy siyosatga oid tavsiyalar
ishlab chiqish – barqaror o‘sish va samarali resurs taqsimotiga erishish yo‘llarini
aniqlash.
4

1.1 Neoklassik o‘sish modellarining ilmiy asoslari
Neoklassik o‘sish modellarining ilmiy asoslari iqtisodiy o‘sish jarayonlarini
tushuntirish va tahlil qilishga qaratilgan. Ushbu modellar klassik iqtisodiy
nazariyalar negizida shakllangan bo‘lib, ular iqtisodiy o‘sishning uzoq muddatli
barqarorligini ta’minlash uchun kapital jamg‘arilishi, mehnat resurslari va
texnologik taraqqiyotning o‘zaro ta’sirini o‘rganadi. Neoklassik yondashuvda
ishlab chiqarish funksiyasi muhim o‘rin tutadi, chunki u iqtisodiy o‘sishning asosiy
omillarini miqdoriy jihatdan ifodalashga imkon beradi.
Neoklassik modellar iqtisodiy o‘sish jarayonida kapital va mehnat
omillarining o‘rnini aniqlash bilan birga, texnologik taraqqiyotning ahamiyatini
ham ta’kidlaydi. Ushbu modellar doimiy daromadlar nazariyasiga asoslangan
bo‘lib, ishlab chiqarish hajmining ortishi resurslar samaradorligiga bog‘liq
ekanligini ko‘rsatadi.
Ilmiy manbalarda neoklassik o‘sish modellarining asosiy xususiyatlari
sifatida solishtirma ustunlik, omillarni erkin almashinuvi va texnologik
taraqqiyotga bog‘liqlik keltiriladi. Solou-Swan modeli ushbu yondashuvning eng
muhim namoyandasi bo‘lib, iqtisodiy o‘sishda kapital jamg‘arilishi va texnologik
taraqqiyotning ahamiyatini ochib beradi. Ushbu model bo‘yicha iqtisodiy o‘sish
doimiy emas, balki uzoq muddatda barqaror o‘sish sur’atiga intiladi 1
.
Keyinchalik neoklassik modellar takomillashib, Ramsey-Cass-Koopmans
modeli kabi yangi nazariy yondashuvlar paydo bo‘ldi. Ushbu model iste’mol va
jamg‘arish qarorlarini optimallashtirish orqali iqtisodiy o‘sishni belgilaydi.
Neoklassik modellar iqtisodiy siyosatda samarali strategiyalar ishlab chiqish uchun
nazariy asos bo‘lib xizmat qiladi.
Neoklassik makroiqtisodiy model iqtisodiy tizimning uzoq muddatli o‘sish
va barqarorlik sharoitlarini tahlil qilishga qaratilgan nazariy konsepsiyadir. Ushbu
1
Barro R. J. Economic Growth – USA: MIT Press, 2004 – 120-135.
5

model klassik iqtisodiy yondashuvning rivojlangan shakli bo‘lib, bozor iqtisodiyoti
sharoitida resurslar taqsimoti va ishlab chiqarish samaradorligini o‘rganadi.
Neoklassik model ishlab chiqarish omillari – kapital, mehnat va texnologik
taraqqiyot o‘rtasidagi bog‘liqlikni tushuntirishga asoslanadi. Ushbu modelda
texnologik taraqqiyot o‘sish jarayonining muhim tarkibiy qismi sifatida qaraladi va
iqtisodiy o‘sish doimiy emas, balki muayyan sharoitlarda barqaror bo‘lishi
mumkinligi ta’kidlanadi.
Neoklassik makroiqtisodiy model Solou-Swan modeli bilan bog‘liq bo‘lib,
ishlab chiqarish jarayonida kapital jamg‘arilishi va mehnat resurslarining roli
muhim ahamiyat kasb etadi. Ushbu yondashuvga ko‘ra, uzoq muddatli iqtisodiy
o‘sish doimiy emas, balki barqaror holatga intiladi va ishlab chiqarish omillari
samaradorligi natijasida hosil bo‘ladi.
Neoklassik modelning muhim xususiyatlaridan biri bozorning o‘zini o‘zi
tartibga solish qobiliyatiga ega ekanligi haqidagi g‘oyadir. Talab va taklif
muvozanati orqali resurslar samarali taqsimlanadi va iqtisodiy o‘sish davom etadi.
Ushbu model iqtisodiy siyosatni shakllantirishda, jumladan, investitsiyalar,
jamg‘arish va texnologik rivojlanish yo‘nalishlarini belgilashda muhim nazariy
asos hisoblanadi.
Klassik va neoklassik iqtisodiy nazariyalar o‘rtasidagi asosiy farqlar
ularning iqtisodiy jarayonlarni tushuntirish yondashuvida namoyon bo‘ladi.
Klassik nazariya asosan Adam Smit, David Rikardo va Jon Styuart Mill tomonidan
shakllantirilgan bo‘lib, bozor iqtisodiyotining o‘z-o‘zini tartibga solish tamoyiliga
asoslanadi. Unga ko‘ra, erkin bozor sharoitida talab va taklif muvozanati o‘z-
o‘zidan shakllanadi va davlatning iqtisodiyotga aralashuvi minimal bo‘lishi kerak 2
.
Neoklassik nazariya esa bozor iqtisodiyotining tahlilini yanada
chuqurlashtirib, ishlab chiqarish omillari – kapital, mehnat va texnologiyaning
iqtisodiy o‘sishga ta’sirini o‘rganishga qaratilgan. Ushbu nazariya bo‘yicha,
2
Blanchard O. Macroeconomics – USA: Pearson, 2017 – 200-215.
6

iqtisodiy muvozanat faqatgina erkin bozor orqali emas, balki individual
agentlarning optimal qarorlari natijasida ham shakllanadi.
Klassik iqtisodiy yondashuv narxlar va ish haqi moslashuvchanligi orqali
iqtisodiy barqarorlik ta’minlanishini ta’kidlaydi. Neoklassik nazariyada esa
texnologik taraqqiyot va kapital jamg‘arilishi iqtisodiy o‘sishning asosiy omillari
sifatida ko‘rib chiqiladi.
Bundan tashqari, klassik nazariyada iqtisodiy tahlilning asosi ishlab
chiqarishning real omillariga bog‘liq bo‘lsa, neoklassik yondashuvda esa
iste’molchilarning tanlovi, foyda maksimallashuvi va individual qarorlar muhim
rol o‘ynaydi. Neoklassik nazariya matematik modellashtirish va ishlab chiqarish
funksiyalaridan keng foydalanib, iqtisodiy jarayonlarni yanada aniqroq
tasvirlashga intiladi.
O‘sish nazariyalari iqtisodiyotning uzoq muddatli rivojlanishini
tushuntirishga qaratilgan bo‘lib, ishlab chiqarish hajmining ortishi, aholi jon
boshiga daromadning ko‘payishi va texnologik taraqqiyotning iqtisodiy
jarayonlarga ta’sirini o‘rganadi. Ushbu nazariyalar iqtisodiy o‘sishning asosiy
omillarini aniqlash va samarali siyosat yuritish uchun nazariy asos yaratishga
qaratilgan.
Neoklassik o‘sish nazariyalari ishlab chiqarish omillarining muhimligini
ta’kidlaydi va iqtisodiy o‘sishni kapital jamg‘arilishi, mehnat resurslari va
texnologik taraqqiyot orqali tushuntiradi. Solou-Swan modeli ushbu
yondashuvning eng asosiy ko‘rinishlaridan biri bo‘lib, iqtisodiyotda doimiy o‘sish
sur’atlariga erishish uchun texnologik taraqqiyot va kapital samaradorligi muhim
ahamiyat kasb etishini ko‘rsatadi 3
.
Umumiy muvozanat nazariyasi esa iqtisodiyotdagi turli bozor
segmentlarining o‘zaro ta’sirini va ular o‘rtasidagi muvozanat sharoitlarini
o‘rganadi. Ushbu yondashuvga ko‘ra, barcha bozorlar – tovarlar, mehnat, kapital
3
Dornbusch R. Macroeconomics – USA: McGraw-Hill, 2008 – 150-165.
7

va moliya bozorlari o‘zaro bog‘liq bo‘lib, iqtisodiy muvozanat ushbu bozorlarning
birgalikdagi moslashuvi natijasida shakllanadi.
O‘sish nazariyalari va umumiy muvozanat tamoyillari bir-biri bilan uzviy
bog‘liq bo‘lib, uzoq muddatli iqtisodiy barqarorlik va samaradorlikka erishish
uchun turli omillarning o‘zaro ta’sirini tahlil qilishga imkon beradi. Neoklassik
yondashuvda iqtisodiy o‘sish va umumiy muvozanat resurslarning samarali
taqsimlanishi va texnologik taraqqiyot bilan bog‘liq holda ko‘rib chiqiladi.
1.2 Solou-Swan modeli va kapital akkumulyatsiyasi
Solou-Swan modeli iqtisodiy o‘sish nazariyalarining asosiy neoklassik
modellaridan biri bo‘lib, ishlab chiqarish omillari – kapital, mehnat va texnologik
taraqqiyotning iqtisodiy o‘sishga ta’sirini o‘rganadi. Ushbu model uzoq muddatli
iqtisodiy rivojlanish jarayonida kapital akkumulyatsiyasining ahamiyatini
ta’kidlaydi va ishlab chiqarish hajmining o‘sishi texnologik taraqqiyot, jamg‘arish
normasi hamda demografik omillarga bog‘liqligini tushuntiradi.
Solou-Swan modeliga ko‘ra, iqtisodiy o‘sish dastlab kapital jamg‘arilishi
hisobiga yuzaga keladi, biroq vaqt o‘tishi bilan kamayib boruvchi rentabellik
printsipiga asosan kapitalning samaradorligi pasayadi. Bu jarayonda texnologik
taraqqiyot muhim rol o‘ynab, iqtisodiy o‘sishning uzoq muddatli barqarorligini
ta’minlaydi. Modelga binoan, iqtisodiyot muayyan vaqt ichida barqaror muvozanat
nuqtasiga yaqinlashadi va bu nuqtada jon boshiga ishlab chiqarish hajmi o‘sish
sur’atlari texnologik taraqqiyot bilan belgilanadi.
Kapital akkumulyatsiyasi iqtisodiyotda ishlab chiqarish quvvatining ortishi
va jamg‘arma hisobiga yangi investitsiyalar kiritilishi jarayonini anglatadi. Ushbu
jarayon iqtisodiy o‘sishning dastlabki bosqichlarida muhim ahamiyatga ega bo‘lib,
kapitalning samarali taqsimlanishi hamda mehnat resurslari bilan uyg‘unligi
natijasida barqaror iqtisodiy rivojlanish ta’minlanadi. Solou-Swan modeli
bo‘yicha, faqat kapital akkumulyatsiyasi hisobiga doimiy iqtisodiy o‘sishga
8

erishish mumkin emas, balki texnologik innovatsiyalar va samarali ishlab chiqarish
jarayonlari ham o‘sishning uzluksiz bo‘lishida muhim rol o‘ynaydi 4
.
Robert Solou modeli neoklassik o‘sish nazariyasining eng muhim
modellaridan biri bo‘lib, iqtisodiy o‘sishning uzoq muddatli dinamikasini
tushuntiradi. Ushbu model ishlab chiqarishning asosiy omillari bo‘lgan kapital,
mehnat va texnologik taraqqiyot o‘rtasidagi bog‘liqlikni tahlil qiladi. Modelning
asosiy maqsadi – iqtisodiyotning vaqt o‘tishi bilan qanday o‘sishini va barqaror
muvozanat holatiga qanday erishishini tushuntirishdan iborat.
Solou modeliga ko‘ra, iqtisodiy o‘sish dastlab kapital akkumulyatsiyasi
orqali yuzaga keladi, biroq uzoq muddatda kapitalning kamayib boruvchi
samaradorligi tufayli iqtisodiy o‘sish sur’ati pasayadi. Ushbu jarayonda texnologik
taraqqiyot muhim ahamiyat kasb etib, u iqtisodiy rivojlanishning asosiy
harakatlantiruvchi kuchi hisoblanadi. Model ishlab chiqarish funksiyasi asosida
qurilgan bo‘lib, kapital va mehnatning o‘zaro ta’siri natijasida umumiy ishlab
chiqarish hajmi aniqlanadi.
Solou modelining muhim xususiyatlaridan biri shundaki, u barqaror o‘sish
sharoitlarini aniqlash uchun texnologik taraqqiyot va jamg‘arish normasi kabi
omillarni hisobga oladi. Model iqtisodiy muvozanatga erishish jarayonida
kapitalning har bir qo‘shimcha birligi kamayib boruvchi rentabellik tamoyiliga
amal qilishini ko‘rsatadi. Bunda jamg‘arish darajasi iqtisodiy o‘sishning dastlabki
bosqichlarida muhim rol o‘ynasa-da, uzoq muddatda faqat texnologik
innovatsiyalar va mehnat unumdorligining oshishi orqali iqtisodiy rivojlanish
davom ettirilishi mumkin.
Robert Solou modeli makroiqtisodiy tahlilning muhim vositasi bo‘lib,
iqtisodiy siyosat yuritishda samaradorlikni oshirish va barqaror iqtisodiy o‘sish
sharoitlarini yaratish uchun ilmiy asos sifatida keng qo‘llaniladi. Model
shuningdek, turli mamlakatlarning iqtisodiy o‘sish sur’atlaridagi farqlarni
4
Jones C. I. Introduction to Economic Growth – USA: Norton, 2013 – 80-95.
9

tushuntirishga yordam beradi va texnologik taraqqiyotning rolini aniqroq ochib
beradi.
Kapital va ishchi kuchi iqtisodiy o‘sishning asosiy harakatlantiruvchi
omillaridan biri bo‘lib, ishlab chiqarish jarayonida muhim rol o‘ynaydi. Kapital –
bu ishlab chiqarish vositalari, uskunalar, inshootlar va texnologik resurslar
to‘plami bo‘lib, u iqtisodiy faoliyat samaradorligini oshirishga xizmat qiladi.
Ishchi kuchi esa mehnat resurslarini ifodalaydi va ishlab chiqarish jarayonida inson
kapitalining ahamiyatini ko‘rsatadi.
Kapitalning o‘sishi iqtisodiyotda ishlab chiqarish hajmini kengaytirishga
yordam beradi. Sarmoyalar orqali yangi texnologiyalar va zamonaviy ishlab
chiqarish uskunalari joriy qilinishi natijasida mehnat unumdorligi oshadi va
iqtisodiy samaradorlik ortadi. Kapital jamg‘arilishi investitsiyalar orqali iqtisodiy
rivojlanishga zamin yaratadi, biroq vaqt o‘tishi bilan kapitalning samaradorligi
kamayib borishi mumkin. Shu sababli, kapitalning to‘g‘ri taqsimlanishi va uni
innovatsiyalar bilan uyg‘unlashtirish iqtisodiy o‘sishning barqarorligini ta’minlash
uchun muhim omil hisoblanadi.
Ishchi kuchining o‘sishi esa ishlab chiqarish hajmini oshirishda muhim
ahamiyat kasb etadi. Ishchi kuchining soni ortgani bilan birga, uning malakasi va
samaradorligi ham iqtisodiy o‘sishga ta’sir qiladi. Malakali ishchi kuchi yangi
texnologiyalarni tez o‘zlashtirib, iqtisodiy jarayonlarda yuqori natijalarga
erishishga imkon yaratadi. Mehnat unumdorligining oshishi iqtisodiy o‘sishning
muhim tarkibiy qismi bo‘lib, ishchi kuchining ta’lim va tajriba darajasi
iqtisodiyotning uzoq muddatli rivojlanishida katta rol o‘ynaydi.
Kapital va ishchi kuchining o‘zaro bog‘liqligi iqtisodiy o‘sish jarayonida
muhim ahamiyatga ega. Kapitalning samarali foydalanilishi uchun malakali ishchi
kuchi zarur, shuningdek, ishchi kuchining unumdorligini oshirish uchun ilg‘or
texnologiyalarga asoslangan kapital talab etiladi. Iqtisodiyotning barqaror o‘sishi
kapital va ishchi kuchining optimal kombinatsiyasiga hamda ularning
samaradorligini oshirishga bog‘liq.
10

Solou modeli iqtisodiy o‘sish jarayonida texnologik taraqqiyotning hal
qiluvchi rolini ko‘rsatadigan asosiy neoklassik modellaridan biridir. Ushbu
modelga ko‘ra, iqtisodiy o‘sish dastlab kapital akkumulyatsiyasi va ishchi
kuchining ko‘payishi orqali ta’minlanadi, biroq uzoq muddatda bu omillar
kamayib boruvchi rentabellik printsipi sababli o‘sish sur’atini pasaytiradi. Shu
sababli, barqaror va uzluksiz iqtisodiy o‘sishga erishish uchun texnologik
taraqqiyot asosiy omil sifatida e’tirof etiladi 5
.
Texnologik taraqqiyot yangi ishlab chiqarish usullarining joriy etilishi, ilm-
fan yutuqlari va innovatsion jarayonlarning rivojlanishi orqali iqtisodiy
samaradorlikni oshirishga xizmat qiladi. Solou modelida texnologik taraqqiyot
eksogen omil sifatida qaraladi, ya’ni u iqtisodiy tizim ichidan emas, balki tashqi
omillar ta’sirida shakllanadi. Model texnologik taraqqiyotning iqtisodiy o‘sishdagi
rolini aks ettiruvchi asosiy omil sifatida mehnat unumdorligining oshishini
ko‘rsatadi, bu esa jon boshiga ishlab chiqarish hajmini doimiy ravishda oshirish
imkonini beradi.
Solou modelida iqtisodiy tizim uzoq muddatda muvozanat holatiga
yaqinlashadi, bunda kapital va mehnatning samaradorligi pasayib boradi, lekin
texnologik taraqqiyot davom etayotgan bo‘lsa, iqtisodiy o‘sish saqlanib qoladi.
Model iqtisodiyotda ilmiy tadqiqotlar va innovatsiyalarning ahamiyatini ta’kidlab,
rivojlanishning asosiy omili sifatida texnologik taraqqiyotga e’tibor qaratish
zarurligini ko‘rsatadi. Shu sababli, iqtisodiy siyosat yuritishda ilm-fan va
innovatsion rivojlanishni qo‘llab-quvvatlash iqtisodiy o‘sishning uzoq muddatli
barqarorligini ta’minlashda muhim omil hisoblanadi.
1.3 Neoklassik modellarda barqaror holat (Steady State) tushunchasi
Neoklassik modellarda barqaror holat (Steady State) tushunchasi
iqtisodiyotning vaqt o‘tishi bilan doimiy o‘sish sur’atiga erishadigan muvozanat
nuqtasini ifodalaydi. Ushbu tushuncha, ayniqsa, Solou modeli doirasida muhim
5
Mankiw N. G. Macroeconomics – USA: Worth Publishers, 2020 – 90-110.
11

ahamiyatga ega bo‘lib, iqtisodiy tizimning kapital jamg‘arish, ishchi kuchi o‘sishi
va texnologik taraqqiyot ta’sirida qanday shakllanishini tushuntiradi.
Barqaror holat shunday nuqtadirki, unda jon boshiga kapital va ishlab
chiqarish hajmi o‘zgarishsiz qoladi, ya’ni iqtisodiyotdagi barcha o‘sish omillari
bir-biriga muvofiq holda harakatlanadi. Agar iqtisodiyot ushbu barqaror holatdan
chetlashsa, vaqt o‘tishi bilan u yana ushbu muvozanatga qaytishga intiladi. Kapital
akkumulyatsiyasi va jamg‘arish darajasi ushbu jarayonda muhim rol o‘ynaydi,
lekin uzoq muddatda texnologik taraqqiyot barqaror o‘sishni ta’minlovchi asosiy
omil hisoblanadi.
Barqaror holatga erishish jarayonida jamg‘arish darajasi, mehnat
unumdorligi va demografik o‘sish muhim omillar sifatida ko‘rib chiqiladi. Agar
jamg‘arish darajasi yetarlicha yuqori bo‘lsa, iqtisodiyot tezroq barqaror holatga
erishadi, lekin haddan tashqari yuqori jamg‘arish darajasi ham iqtisodiy
samaradorlikka salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Shuning uchun neoklassik
modellarda optimal jamg‘arish darajasini aniqlash va texnologik taraqqiyot bilan
uyg‘unlikda rivojlanishni ta’minlash barqaror iqtisodiy o‘sish uchun muhim
hisoblanadi.
Neoklassik o‘sish modellari barqaror holat orqali iqtisodiyotning uzoq
muddatli rivojlanish tendensiyalarini tahlil qilishga imkon yaratadi. Ushbu
modelga ko‘ra, iqtisodiyot texnologik taraqqiyot orqali doimiy o‘sish sur’atiga
erishishi mumkin, biroq kapital va mehnat resurslarining o‘sishi uzoq muddatli
iqtisodiy o‘sishni ta’minlash uchun yetarli emas. Shu sababli, innovatsiyalar va
ilmiy-texnikaviy taraqqiyot iqtisodiyotning barqaror rivojlanishida asosiy omil
sifatida ko‘riladi.
Barqaror holat sharoitida iqtisodiy o‘sish doimiy va muvozanatli sur’atda
davom etadi. Neoklassik o‘sish modellari, ayniqsa, Solou modeli nuqtai nazaridan
qaralganda, barqaror holatda jon boshiga kapital va ishlab chiqarish hajmi
o‘zgarishsiz qoladi, lekin umumiy iqtisodiy o‘sish texnologik taraqqiyot tufayli
davom etadi.
12

Ushbu holatda iqtisodiy o‘sishning asosiy omillari kapital jamg‘arish,
mehnat resurslari va texnologik taraqqiyot hisoblanadi. Biroq uzoq muddatli
o‘sishda kapital va mehnat resurslarining o‘sishi pasayuvchi samaradorlikka ega
bo‘lgani sababli, iqtisodiyotning doimiy o‘sishini saqlab qolish uchun
innovatsiyalar va texnologik taraqqiyot muhim omilga aylanadi.
Barqaror holatda iqtisodiyotning o‘sish sur’ati texnologik taraqqiyot darajasi
va mehnat unumdorligi oshishiga bog‘liq bo‘ladi. Agar texnologik taraqqiyot tez
sur’atlarda rivojlansa, iqtisodiyot uzoq muddatli barqaror o‘sish tendensiyasini
saqlab qolishi mumkin. Shu bilan birga, jamg‘arish darajasi va investitsiyalar ham
ishlab chiqarish quvvatlarining kengayishiga ta’sir qiladi, biroq bu omillar faqat
vaqtinchalik o‘sish sur’atini tezlashtirishi mumkin 6
.
Barqaror holat sharoitida iqtisodiy o‘sishning eng muhim xususiyati
shundaki, ishlab chiqarishning o‘sish sur’ati texnologik taraqqiyotning o‘sish
sur’atiga tenglashadi. Bu esa iqtisodiy tizimda doimiy innovatsiyalar va ishlab
chiqarish samaradorligini oshirish orqali uzoq muddatli barqarorlikni ta’minlash
muhimligini anglatadi. Shu sababli, rivojlangan iqtisodiyotlar texnologik
taraqqiyotga asoslangan strategiyalarni qo‘llash orqali barqaror iqtisodiy o‘sishni
ta’minlashga intiladilar.
Jamg‘arma normalari va ishlab chiqarish samaradorligi iqtisodiy o‘sishning
muhim omillari hisoblanadi. Jamg‘arma normasi iqtisodiyotda ishlab chiqarilgan
daromadning qay darajada investitsiyalarga yo‘naltirilishini ifodalaydi. Agar
jamg‘arma normasi yuqori bo‘lsa, kapital akkumulyatsiyasi tezlashadi va ishlab
chiqarish quvvatlari oshadi, bu esa iqtisodiy o‘sishga ijobiy ta’sir qiladi.
Biroq jamg‘arma normasining haddan tashqari yuqori bo‘lishi iste’mol
hajmini qisqartirishi mumkin, bu esa iqtisodiy muvozanatga ta’sir ko‘rsatishi
mumkin. Shuning uchun iqtisodiy o‘sish barqaror bo‘lishi uchun optimal
jamg‘arma darajasi talab qilinadi. Neoklassik modellarda, ayniqsa, Solou modelida
6
Romer P. Endogenous Technological Change – USA: Journal of Political Economy, 1990 – 71-102.
13

"Oltin qoidali jamg‘arma" tushunchasi ilgari surilgan bo‘lib, bu jamg‘arma
normasining optimal darajasini aniqlashga yordam beradi.
Ishlab chiqarish samaradorligi esa iqtisodiyotda resurslardan foydalanish
darajasini ko‘rsatadi. Samaradorlik oshgan sari, ayni resurslar bilan ko‘proq
mahsulot ishlab chiqarish imkoniyati paydo bo‘ladi. Texnologik taraqqiyot, ishchi
kuchining malakasi va innovatsion jarayonlar ishlab chiqarish samaradorligining
oshishiga sabab bo‘ladi.
Jamg‘arma normalari va ishlab chiqarish samaradorligi o‘zaro bog‘liq
tushunchalar bo‘lib, samaradorlik yuqori bo‘lsa, jamg‘arma va investitsiyalarning
iqtisodiy o‘sishga ta’siri yanada samarali bo‘ladi. Shu sababli, rivojlangan
iqtisodiyotlar jamg‘arma va investitsiyalarni texnologik yangilanishlarga
yo‘naltirish orqali uzoq muddatli barqaror iqtisodiy o‘sishni ta’minlashga
intiladilar.
Neoklassik modellar iqtisodiy siyosatni shakllantirishda muhim rol
o‘ynaydi, chunki ular iqtisodiy o‘sish, barqarorlik va resurslar taqsimotining asosiy
tamoyillarini tushuntiradi. Ushbu modellar iqtisodiyotning uzoq muddatli
rivojlanishini ta’minlash uchun samarali siyosat choralarini ishlab chiqishga imkon
beradi.
Neoklassik o‘sish modellariga ko‘ra, iqtisodiy siyosatning asosiy maqsadi
kapital akkumulyatsiyasini rag‘batlantirish, texnologik taraqqiyotni qo‘llab-
quvvatlash va mehnat unumdorligini oshirishdan iborat. Solou modeli iqtisodiy
o‘sishda texnologik taraqqiyotning muhimligini ta’kidlab, hukumatning ilm-fan va
innovatsiyalarni rivojlantirishga yo‘naltirilgan siyosatini asoslashga yordam
beradi.
Shuningdek, neoklassik modellar iqtisodiy siyosat doirasida soliqlar,
jamg‘arma normalari va investitsiyalarni tartibga solishning ahamiyatini
ko‘rsatadi. Optimal soliq tizimi ishlab chiqarish samaradorligiga salbiy ta’sir
ko‘rsatmasligi va investitsion faollikni oshirishi kerak. Shu sababli, iqtisodiy
siyosatni belgilashda xususiy sektorning rag‘batlarini hisobga olish muhimdir.
14

Monetar va fiskal siyosat ham neoklassik yondashuvda muhim o‘rin tutadi.
Pul-kredit siyosati inflyatsiyani nazorat qilish va iqtisodiy barqarorlikni saqlashda
muhim ahamiyat kasb etadi. Shu bilan birga, davlat xarajatlarini samarali
boshqarish va infratuzilmani rivojlantirish orqali iqtisodiy o‘sish uchun qulay
shart-sharoitlar yaratilishi lozim.
Neoklassik modellar iqtisodiy siyosatga bozor mexanizmlarining samarali
ishlashiga asoslangan yondashuvni tavsiya etadi. Bunda davlatning iqtisodiyotga
aralashuvi minimal bo‘lishi, lekin muhim strategik sohalarda ilmiy-texnik
taraqqiyotni rag‘batlantirish uchun zarur choralar ko‘rilishi kerak. Shu sababli,
zamonaviy iqtisodiy siyosatni shakllantirishda neoklassik tamoyillar muhim ilmiy
asos bo‘lib xizmat qiladi 7
.
7
Samuelson P. A. Economics – USA: McGraw-Hill, 2010 – 300-320.
15

2.1 Eksogen texnologik taraqqiyot va iqtisodiy o‘sish
Eksogen texnologik taraqqiyot iqtisodiy o‘sishning muhim omillaridan biri
bo‘lib, u ishlab chiqarish samaradorligini oshirish va iqtisodiy rivojlanishni
ta’minlashda hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Neoklassik o‘sish modellarida, xususan,
Solou modelida texnologik taraqqiyot tashqi omil sifatida qabul qilinadi va u
iqtisodiy agentlarning qarorlariga bog‘liq emas.
Texnologik taraqqiyot ishlab chiqarish jarayonida resurslardan samaraliroq
foydalanish imkoniyatini yaratadi. Bu esa bir xil miqdordagi kapital va ishchi
kuchi bilan ko‘proq mahsulot ishlab chiqarish imkoniyatini ta’minlaydi. Eksogen
texnologik o‘sish iqtisodiyotda mehnat unumdorligining ortishiga sabab bo‘lib,
ishlab chiqarish funktsiyasida texnologiya doimiy o‘zgaruvchan omil sifatida
namoyon bo‘ladi.
Neoklassik modellar bo‘yicha, agar texnologik taraqqiyot bo‘lmasa,
iqtisodiyot uzoq muddatda barqaror holatga erishadi va iqtisodiy o‘sish to‘xtaydi.
Biroq, texnologik taraqqiyot tufayli ishlab chiqarish jarayonlari
modernizatsiyalashadi, yangi innovatsion mahsulotlar va xizmatlar paydo bo‘ladi,
natijada iqtisodiyot uzluksiz o‘sib boradi.
Eksogen texnologik taraqqiyot hukumat siyosati va ilmiy tadqiqotlar bilan
bog‘liq bo‘lishi mumkin, ammo u iqtisodiyotning ichki jarayonlari natijasi sifatida
emas, balki tashqi omil sifatida qabul qilinadi. Shu sababli, neoklassik modellar
texnologik taraqqiyotning iqtisodiy o‘sishga ta’sirini tahlil qilishda uni mustaqil va
o‘zgarmas omil sifatida ko‘rib chiqadi. Bu yondashuv texnologik taraqqiyotning
qanday shakllanishini emas, balki uning iqtisodiy natijalarga qanday ta’sir qilishini
tushuntirishga qaratilgan.
Texnologik taraqqiyot neoklassik o‘sish modellarida iqtisodiy
rivojlanishning asosiy omillaridan biri sifatida qaraladi. Ushbu modellar, xususan,
Solou-Swan modeli, iqtisodiy o‘sishda kapital va mehnat muhim o‘rin tutishini
16

ko‘rsatgan bo‘lsa-da, uzoq muddatli barqaror o‘sish texnologik taraqqiyotsiz
amalga oshmasligini ta’kidlaydi.
Neoklassik modellar bo‘yicha, texnologik taraqqiyot ishlab chiqarish
jarayonining samaradorligini oshirishga xizmat qiladi. U yangi texnologiyalar,
innovatsiyalar va avtomatlashtirish orqali ishlab chiqarish omillaridan samarali
foydalanish imkonini beradi. Bu esa iqtisodiyotning uzoq muddatli o‘sishini
ta’minlaydi, chunki texnologik taraqqiyot bo‘lmasa, kapital va mehnat o‘sishi bir
nuqtada to‘xtab, iqtisodiy rivojlanish sekinlashishi mumkin 8
.
Shuningdek, texnologik taraqqiyot jamg‘arma va investitsiya
samaradorligini oshirishga yordam beradi. Solou modelida ko‘rsatilganidek,
texnologiya ishlab chiqarish funksiyasining ajralmas qismi bo‘lib, u kapital va
mehnat o‘sishi natijasida kamayib boruvchi qaytishlar effektini kompensatsiya
qiladi. Bu esa ishlab chiqarish hajmini ortib borishini ta’minlab, iqtisodiy
barqarorlikni mustahkamlaydi.
Neoklassik yondashuvga ko‘ra, texnologik taraqqiyot eksogen omil sifatida
qabul qilinadi, ya’ni u tashqi kuchlar tomonidan belgilanadi va iqtisodiyot ichida
shakllanmaydi. Biroq, zamonaviy tadqiqotlar texnologik taraqqiyotni
rag‘batlantirishda davlat siyosati, ta’lim tizimi va innovatsion muhit muhim rol
o‘ynashini ko‘rsatmoqda. Shunday qilib, neoklassik modellar iqtisodiy o‘sishda
texnologik taraqqiyotning ajralmas ahamiyatga ega ekanligini ta’kidlaydi va uni
barqaror rivojlanishning asosiy omili sifatida ko‘rib chiqadi.
Innovatsiyalar va kapital samaradorligi iqtisodiy o‘sish va rivojlanish
jarayonida muhim ahamiyat kasb etadi. Neoklassik o‘sish modellarida kapital
samaradorligi ishlab chiqarishning samarali tashkil etilishi va mavjud resurslardan
optimal foydalanish darajasi bilan bog‘liq bo‘lib, innovatsiyalar bu samaradorlikni
oshirishga yordam beradi.
Innovatsiyalar yangi texnologiyalar, ishlab chiqarish usullari va boshqaruv
tizimlarini joriy qilish orqali kapitalning samarali ishlatilishini ta’minlaydi. Ular
8
Solow R. M. Growth Theory – USA: Oxford University Press, 2000 – 50-70.
17

ishlab chiqarish jarayonlarida mehnat unumdorligini oshirib, mavjud resurslarning
yanada tejamkor va samarali foydalanilishiga imkon yaratadi. Bu esa bir xil
hajmdagi kapital bilan ko‘proq mahsulot ishlab chiqarish yoki kamroq resurs
sarflab ayni natijaga erishish imkonini beradi.
Kapital samaradorligi ishlab chiqarish texnologiyalarining yangilanishi va
modernizatsiyalanishi bilan bog‘liq bo‘lib, bu jarayonda ilmiy-texnik taraqqiyot
muhim o‘rin tutadi. Yangi uskunalar, avtomatlashtirilgan tizimlar va ilg‘or
texnologiyalar kapitalning unumdorligini oshiradi va uzoq muddatli iqtisodiy
o‘sishni ta’minlaydi.
Innovatsiyalar iqtisodiyotning turli sohalarida raqobatbardoshlikni oshirish
bilan birga, korxonalarning investitsion imkoniyatlarini kengaytiradi. Samarali
kapital va innovatsion faoliyat natijasida ishlab chiqarish tannarxi pasayadi,
mahsulot sifati oshadi va yangi bozor segmentlari rivojlanadi.
Shunday qilib, innovatsiyalar kapital samaradorligini oshirish orqali
iqtisodiy o‘sish va barqaror rivojlanishga turtki beradi. Neoklassik modellar
texnologik taraqqiyot va innovatsiyalarning iqtisodiy samaradorlikka ta’sirini
tushuntirib, ularning ishlab chiqarish jarayonlarida muhim o‘rin tutishini
ta’kidlaydi.
Ishlab chiqarish omillari iqtisodiy o‘sish jarayonida muhim rol o‘ynaydi.
Neoklassik o‘sish modellarida ishlab chiqarish omillari sifatida kapital, mehnat va
texnologik taraqqiyot ajratib ko‘rsatiladi. Ushbu omillarning har biri ishlab
chiqarish jarayoniga bevosita ta’sir qiladi va iqtisodiy rivojlanish sur’atlarini
belgilaydi 9
.
Kapital iqtisodiy o‘sishning asosiy omillaridan biri bo‘lib, u ishlab chiqarish
vositalari, infratuzilma va investitsiyalarni o‘z ichiga oladi. Kapital hajmining
ortishi korxonalarning ishlab chiqarish quvvatini kengaytirishga, mahsulot hajmini
oshirishga va ishlab chiqarish samaradorligini yaxshilashga imkon yaratadi. Biroq,
neoklassik modellar kapitalning kamayib boruvchi chegaraviy samaradorligini
9
Todaro M. P. Economic Development – USA: Pearson, 2015 – 250-275.
18

ko‘rsatadi, ya’ni qo‘shimcha kapital hajmi ortgan sari uning ishlab chiqarishga
qo‘shadigan hissasi pasayadi.
Mehnat resurslari ham iqtisodiy o‘sish jarayonida muhim o‘rin tutadi. Ishchi
kuchining soni va sifati ishlab chiqarish hajmiga ta’sir ko‘rsatadi. Malakali ishchi
kuchi innovatsiyalarni joriy etish, yangi texnologiyalardan foydalanish va ishlab
chiqarish samaradorligini oshirishda muhim omil hisoblanadi. Shu bilan birga,
demografik o‘zgarishlar va ta’lim tizimining rivojlanishi mehnat unumdorligiga
ta’sir ko‘rsatadi.
Texnologik taraqqiyot ishlab chiqarish omillari ichida eng muhim
omillardan biri bo‘lib, u ishlab chiqarish jarayonining samaradorligini oshirishga
xizmat qiladi. Innovatsiyalar, yangi texnologiyalar va avtomatlashtirish ishlab
chiqarish hajmini oshirish bilan birga tannarxni pasaytirishga ham yordam beradi.
Neoklassik o‘sish modellarida texnologik taraqqiyot uzoq muddatli barqaror
iqtisodiy o‘sishning asosiy omili sifatida qaraladi.
Shunday qilib, ishlab chiqarish omillari iqtisodiy o‘sishga bevosita ta’sir
ko‘rsatadi. Kapital va mehnatning o‘sishi qisqa muddatli rivojlanishni ta’minlasa,
texnologik taraqqiyot uzoq muddatli iqtisodiy barqarorlik va samaradorlikni
oshirishda hal qiluvchi rol o‘ynaydi.
2.2 Ramsey-Cass-Koopmans modeli va optimal jamg‘arish
Ramsey-Cass-Koopmans modeli iqtisodiy o‘sish nazariyasida optimal
jamg‘arish va iste’mol qarorlarini tahlil qilish uchun ishlab chiqilgan. Ushbu
model klassik Solou-Swan modelini chuqurlashtirib, iqtisodiyot agentlarining
oqilona qaror qabul qilish jarayonini inobatga oladi. Modelda uy xo‘jaliklari
umrbod foydani maksimallashtirishga harakat qiladi va jamg‘arish darajasini
shunga mos ravishda tanlaydi.
Ramsey modeli dastlab Frank Ramsey tomonidan ishlab chiqilgan bo‘lsa,
keyinchalik Cass va Koopmans tomonidan rivojlantirilib, dinamik
optimallashtirish tamoyillariga asoslangan shaklga keltirildi. Modelning asosiy
maqsadi – iqtisodiyotda jamg‘arishning optimal darajasini aniqlash va iqtisodiy
19

o‘sish sharoitida iste’mol hamda investitsiyalarni qanday taqsimlash lozimligini
belgilashdir.
Modelda uy xo‘jaliklari uzoq muddatli farovonlikni ta’minlash uchun
iste’mol va jamg‘arish o‘rtasida muvozanat izlaydi. Bu jarayonda iste’molni
haddan tashqari qisqartirish kelajakda ortiqcha jamg‘armaga olib kelishi mumkin,
ammo kam jamg‘arish esa kelajakdagi investitsiyalarni cheklaydi va iqtisodiy
o‘sishni sustlashtiradi. Shuning uchun Ramsey modeli jamg‘arishning optimal
traektoriyasini aniqlashga yordam beradi.
Modelning muhim xususiyatlaridan biri – iste’molchilarning sabr-toqati va
foyda diskont darajasining hisobga olinishi. Agar uy xo‘jaliklari kelajakdagi
iste’molni bugungisiga nisbatan juda past baholasa, jamg‘arish darajasi kamayadi
va iqtisodiy o‘sish sustlashadi. Aksincha, agar kelajakdagi iste’molga yuqori baho
berilsa, jamg‘arish ortib, investitsiyalar ko‘payadi va iqtisodiy o‘sish tezlashadi.
Ramsey-Cass-Koopmans modeli neoklassik o‘sish modellarining
rivojlanishida muhim bosqich bo‘lib, u iqtisodiy agentlarning optimal qarorlarini
inobatga olgan holda iqtisodiy o‘sish dinamikasini tahlil qilish imkonini beradi.
Model iqtisodiy siyosatda, ayniqsa, jamg‘arish va investitsiyalarni rejalashtirishda
keng qo‘llaniladi.
Ramsey modeli iqtisodiy o‘sish va jamg‘arish nazariyasining muhim
tarkibiy qismi bo‘lib, u agentlarning optimal qaror qabul qilish jarayonini hisobga
olgan holda iqtisodiy dinamikani tahlil qiladi. Ushbu model klassik Solou-Swan
modelidan farqli ravishda jamg‘arish darajasini eksogen ravishda belgilamaydi,
balki uni uy xo‘jaliklarining uzoq muddatli farovonlikni maksimallashtirish
qarorlariga bog‘liq qilib ko‘rsatadi.
Ramsey modeli optimal jamg‘arish nazariyasiga asoslangan bo‘lib, unda uy
xo‘jaliklari kelajakdagi iste’mol va jamg‘arishni hozirgi manfaatlari bilan
muvozanatlashga intiladi. Modelning asosiy maqsadi iqtisodiy agentlarning
umrbod foydani maksimallashtirish jarayonida qanday jamg‘arish darajasini
20

tanlashlarini o‘rganishdir. Shu sababli, Ramsey modeli jamg‘arish va iste’mol
darajalarini dinamik ravishda aniqlaydi 10
.
Bu model Solou-Swan modelidan bir qancha jihatlari bilan farqlanadi. Solou
modelida jamg‘arish normasi eksogen ravishda belgilansa, Ramsey modelida u
agentlarning qarorlariga bog‘liq bo‘ladi. Bundan tashqari, Ramsey modelida
iste’molchilarning sabr-toqati va kelajakdagi foydani diskont qilish omili hisobga
olinadi, bu esa iqtisodiy o‘sish trayektoriyasini yanada realistik tarzda aks ettiradi.
Ramsey modelining yana bir muhim jihati shundaki, u markaziy
rejalashtirilgan iqtisodiyot sharoitida ham, erkin bozor iqtisodiyoti sharoitida ham
qo‘llanilishi mumkin. Agar hukumat yoki markaziy rejalashtiruvchi organ
jamg‘arish darajasini optimal tarzda belgilasa, bu model iqtisodiy siyosat uchun
muhim vositaga aylanadi.
Umuman olganda, Ramsey modeli iqtisodiy agentlarning optimal jamg‘arish
qarorlarini inobatga olgan holda iqtisodiy o‘sish jarayonini chuqurroq tahlil qiladi
va neoklassik o‘sish modellarini yanada takomillashtirishga xizmat qiladi.
Foydalilik funksiyasi iqtisodiy agentlarning tanlovlarini modellashtirish
uchun ishlatiladi va ular tomonidan iste’mol yoki jamg‘arish qarorlarini qabul
qilishda asosiy mezon sifatida qo‘llaniladi. Bu funksiya agentning iste’moldan
oladigan qoniqish darajasini ifodalaydi va odatda konkav shaklda bo‘lib, iste’mol
ortishi bilan qo‘shimcha foydaning kamayishini aks ettiradi.
Agentlar foydalilik funksiyasiga asoslanib, kelajakdagi iste’mol va
jamg‘arish o‘rtasida optimal muvozanatni tanlaydi. Ular bugungi iste’mol bilan
kelajakdagi iste’molni taqqoslab, vaqt davomida qanchalik sabrli yoki sabrsiz
ekanliklariga qarab qaror qabul qiladi. Agar agent kelajakdagi iste’molga yuqori
ahamiyat bersa, u ko‘proq jamg‘aradi va investitsiyalar ortadi, aks holda esa
ko‘proq iste’mol qilib, kamroq jamg‘aradi.
Foydalilik funksiyasi odatda vaqt bo‘ylab yig‘indili shaklda bo‘lib, diskont
koeffitsienti orqali kelajakdagi foydaning hozirgi kunga ta’siri hisobga olinadi. Bu
10
Barro R. J. Determinants of Economic Growth – USA: MIT Press, 1997 – 60-85.
21

agentlarning uzoq muddatli qarorlariga ta’sir qiladi, ya’ni ular faqat joriy
manfaatni emas, balki kelajakdagi ehtiyojlarni ham inobatga oladi.
Qaror qabul qilish mexanizmi optimal boshqaruv usullari orqali aniqlanadi
va u Bellman tenglamasi yoki Hamiltonian yondashuvi yordamida hal qilinishi
mumkin. Agentlar iqtisodiy resurslardan eng samarali foydalanish uchun har bir
vaqt nuqtasida jamg‘arish va iste’molning optimal darajasini aniqlashga intiladi.
Shunday qilib, foydalilik funksiyasi va qaror qabul qilish mexanizmi
iqtisodiy agentlarning xatti-harakatlarini tushunishda va iqtisodiy o‘sish
modellarini shakllantirishda muhim rol o‘ynaydi.
Optimal jamg‘arish iqtisodiy agentlarning joriy iste’mol va kelajakdagi
farovonlik o‘rtasida muvozanatni ta’minlash jarayonidir. U uzoq muddatli
iqtisodiy o‘sishga ta’sir qiluvchi muhim omillardan biri bo‘lib, resurslarning
samarali taqsimlanishini belgilaydi. Agar jamg‘arish darajasi yetarlicha yuqori
bo‘lsa, kapital akkumulyatsiyasi ortadi va iqtisodiy o‘sish tezlashadi.
Uzoq muddatli iqtisodiy o‘sish jamg‘arishning kapitalga aylanishi va
texnologik taraqqiyot bilan uzviy bog‘liqdir. Agar agentlar optimal darajada
jamg‘arsa, investitsiyalar ortadi, bu esa ishlab chiqarish quvvatining kengayishiga
olib keladi. Bunda kapital samaradorligi va texnologik innovatsiyalar o‘sishga
qo‘shimcha turtki beradi.
Optimal jamg‘arish darajasi Solou-Swan va Ramsey-Cass-Koopmans
modellarida turlicha aniqlanadi. Solou modelida jamg‘arish normasi eksogen
tarzda berilgan bo‘lsa, Ramsey modelida u agentlarning uzoq muddatli foydani
maksimallashtirish qaroriga bog‘liq. Bu farq iqtisodiy siyosatga ham ta’sir qiladi,
chunki hukumatlar soliq va rag‘batlantirish mexanizmlari orqali jamg‘arish
darajasini boshqarishi mumkin.
Uzoq muddatli o‘sishning barqaror davom etishi uchun optimal jamg‘arish
darajasiga erishish muhim hisoblanadi. Agar jamg‘arish me’yoridan past bo‘lsa,
iqtisodiy o‘sish sustlashadi, aksincha, haddan tashqari yuqori bo‘lsa, joriy iste’mol
22

qisqarib, farovonlik pasayishi mumkin. Shu sababli, optimal jamg‘arish iqtisodiy
barqarorlik va o‘sish uchun muhim vosita hisoblanadi.
2.3 O‘sish jarayonida davlat siyosatining roli
O‘sish jarayonida davlat siyosati iqtisodiy barqarorlik va uzoq muddatli
rivojlanishni ta’minlashda muhim rol o‘ynaydi. Davlat siyosati jamg‘arish,
investitsiyalar, texnologik taraqqiyot va inson kapitaliga ta’sir ko‘rsatish orqali
iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantiradi.
Soliq va fiskal siyosat iqtisodiy faollikni boshqarish vositasi bo‘lib,
jamg‘arish va investitsiyalar hajmiga ta’sir qiladi. Masalan, soliq yukining
kamaytirilishi xususiy sektor investitsiyalarini rag‘batlantirishi mumkin, aksincha,
yuqori soliqlar iste’mol va investitsiyalarni kamaytirishi mumkin.
Monetar siyosat iqtisodiy o‘sishni ta’minlash uchun pul massasi va foiz
stavkalarini tartibga soladi. Markaziy bank foiz stavkalarini pasaytirish orqali
kreditlarni arzonlashtirib, investitsiyalarni oshirishi mumkin. Aksincha,
inflyatsiyani jilovlash maqsadida foiz stavkalarining oshirilishi iqtisodiy o‘sishni
sekinlashtirishi mumkin.
Davlat investitsiyalari infratuzilma, ta’lim va sog‘liqni saqlash kabi
sohalarga yo‘naltirilishi orqali iqtisodiy o‘sishning asosiy omillaridan biri bo‘lmish
inson kapitalini rivojlantirishga hissa qo‘shadi. Yuqori malakali ishchi kuchi ishlab
chiqarish samaradorligini oshiradi va innovatsion faoliyatni jadallashtiradi.
Texnologik taraqqiyot va tadbirkorlikni rag‘batlantirish davlat siyosatining
yana bir muhim yo‘nalishidir. Innovatsiyalar va ilmiy tadqiqotlarga subsidiya va
grantlar ajratish iqtisodiyotning texnologik yangilanishiga turtki beradi. Bu esa
ishlab chiqarish hajmining ortishiga va yangi ish o‘rinlarining yaratilishiga xizmat
qiladi.
Davlat siyosatining samaradorligi o‘sish nazariyalarida muhim omillardan
biri sifatida ko‘riladi. Optimal davlat siyosati iqtisodiy o‘sishni barqarorlashtirishi
va aholi farovonligini oshirishga xizmat qilishi lozim.
23

Soliq siyosati va jamg‘arish iqtisodiy o‘sish jarayonida o‘zaro chambarchas
bog‘liq bo‘lib, davlatning fiskal vositalari orqali jamg‘arish darajasiga ta’sir qilish
imkonini beradi. Soliq yukining darajasi va tuzilishi iqtisodiy agentlarning
jamg‘arish qarorlariga bevosita ta’sir qiladi 11
.
Agar soliqlar yuqori bo‘lsa, jismoniy va yuridik shaxslarning
daromadlaridan ajratiladigan mablag‘lar ko‘payib, ularning jamg‘arish va
investitsiya imkoniyatlari qisqaradi. Bu esa iqtisodiy o‘sish sur’atlariga salbiy
ta’sir qilishi mumkin. Aksincha, soliq yukining kamaytirilishi iste’mol va
investitsiyalarni rag‘batlantirib, iqtisodiy o‘sishni jadallashtirishi mumkin.
Soliq siyosati jamg‘arish darajasiga ta’sir qiluvchi turli mexanizmlarni o‘z
ichiga oladi. Masalan, daromad solig‘ining kamaytirilishi aholi va tadbirkorlarning
qo‘lida ko‘proq mablag‘ qolishini ta’minlaydi, bu esa jamg‘arish hajmining
oshishiga xizmat qiladi. Korporativ soliq yukining yengillashtirilishi esa
korxonalar daromadlarining ko‘payishiga va ularning investitsiyaga
yo‘naltirilishiga olib kelishi mumkin.
Davlat soliqlarning turli mexanizmlarini qo‘llash orqali jamg‘arish va
investitsiyalarni rag‘batlantirishga harakat qiladi. Masalan, pensiya jamg‘armalari,
investitsion fondlar va boshqa moliyaviy institutlarga soliq imtiyozlari berilishi
aholi va biznesning uzoq muddatli jamg‘arish faoliyatini oshiradi.
Shunday qilib, soliq siyosati va jamg‘arish o‘rtasidagi muvozanat iqtisodiy
o‘sish barqarorligini ta’minlash uchun muhim hisoblanadi. Davlat tomonidan olib
boriladigan samarali soliq siyosati jamg‘arish va investitsiyalarni rag‘batlantirish
orqali iqtisodiyotning barqaror rivojlanishiga hissa qo‘shadi.
Davlat investitsiyalari iqtisodiy o‘sishga sezilarli ta’sir ko‘rsatib, ishlab
chiqarish hajmini oshirish, bandlikni ta’minlash va texnologik taraqqiyotni
jadallashtirishga xizmat qiladi. Ular infratuzilma, ta’lim, sog‘liqni saqlash, fan-
11
Sala-i-Martin X. The Classical Approach to Convergence Analysis – USA: Economic Journal, 1996 –
101-118.
24

texnika tadqiqotlari va innovatsiyalarni rivojlantirish kabi strategik yo‘nalishlarga
yo‘naltiriladi.
Infratuzilma loyihalariga investitsiyalar transport, energetika va aloqa
sohalarining rivojlanishiga sabab bo‘lib, ishlab chiqarish va savdo jarayonlarini
samarali tashkil etishga imkon beradi. Yaxshi yo‘llar, elektr ta’minoti va logistika
tizimlarining rivojlanishi xususiy sektorning investitsiya kiritishiga sharoit yaratadi
va umumiy iqtisodiy faollikni oshiradi.
Ta’lim va sog‘liqni saqlash sohalariga investitsiyalar inson kapitalining
o‘sishiga yordam beradi. Yaxshi ta’lim olgan va sog‘lom ishchi kuchi mehnat
unumdorligini oshirib, texnologik innovatsiyalarni joriy etish imkoniyatlarini
kengaytiradi. Bu esa iqtisodiy o‘sishning uzoq muddatli barqarorligini
ta’minlashga xizmat qiladi.
Davlat ilmiy tadqiqotlar va innovatsiyalarni moliyalashtirish orqali
iqtisodiyotning texnologik rivojlanishiga ko‘maklashadi. Innovatsion jarayonlarni
rag‘batlantirish va yangi texnologiyalarning joriy etilishini qo‘llab-quvvatlash
ishlab chiqarish samaradorligini oshirish va raqobatbardoshlikni kuchaytirishga
xizmat qiladi.
Davlat investitsiyalarining samaradorligi ularning moliyalashtirish manbalari
va taqsimot strategiyasiga bog‘liq. Mablag‘larning oqilona taqsimlanishi xususiy
sektor investitsiyalari bilan uyg‘unlashib, iqtisodiy o‘sishni yanada jadallashtirishi
mumkin. Shu sababli, davlat investitsiyalari uzoq muddatli iqtisodiy barqarorlik va
rivojlanishni ta’minlashning muhim vositalaridan biri hisoblanadi 12
.
Hukumat texnologik taraqqiyotga turli vositalar orqali ta’sir ko‘rsatib,
innovatsiyalarni rag‘batlantirish, ilmiy tadqiqotlarni qo‘llab-quvvatlash va
raqobatbardosh iqtisodiy muhit yaratish orqali iqtisodiy o‘sishga zamin hozirlaydi.
Davlat ilmiy tadqiqot va tajriba-konstruktorlik ishlariga (R&D) sarmoya
kiritib, yangi texnologiyalarni ishlab chiqish va ularni iqtisodiyotga joriy etish
12
Acemoglu D. Introduction to Modern Economic Growth – USA: Princeton University Press, 2008 –
200-225.
25

jarayonlarini qo‘llab-quvvatlaydi. Universitetlar, ilmiy markazlar va tadqiqot
institutlari bilan hamkorlikda olib boriladigan dasturlar innovatsion ekotizimni
rivojlantirishga xizmat qiladi 13
.
Soliq imtiyozlari va subsidiyalar orqali hukumat texnologik rivojlanishga
ixtisoslashgan kompaniyalarni rag‘batlantiradi. Innovatsion loyihalarga soliq
yengilliklari, grantlar va kreditlar ajratilishi tadbirkorlarning ilmiy ishlanmalarga
sarmoya kiritishiga ko‘maklashadi.
Hukumat intellektual mulkni himoya qilish tizimini rivojlantirish orqali
yangi texnologiyalarning yaratilishi va tijoratlashishini qo‘llab-quvvatlaydi.
Patentlash va litsenziyalash tizimining samarali ishlashi tadbirkorlarni yangi
texnologiyalar ishlab chiqishga undaydi.
Raqobatbardosh muhit yaratish orqali davlat korxonalar va tadbirkorlarning
innovatsion faoliyatini rivojlantirishga sharoit yaratadi. Raqobat siyosati
monopoliyalarning oldini olish va yangi texnologiyalar bozorini shakllantirishga
xizmat qiladi.
Hukumat infratuzilmani modernizatsiya qilish orqali texnologik taraqqiyotga
turtki beradi. Zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalari, transport va
energetika infratuzilmasining rivojlanishi yangi texnologiyalarning keng
qo‘llanilishiga imkon yaratadi.
Shunday qilib, hukumat texnologik taraqqiyotning harakatlantiruvchi kuchi
bo‘lib, ilmiy tadqiqotlarni qo‘llab-quvvatlash, innovatsiyalarni rag‘batlantirish va
raqobat muhitini shakllantirish orqali iqtisodiy rivojlanishning barqarorligini
ta’minlaydi.
13
Aghion P. Endogenous Growth Theory – USA: MIT Press, 1998 – 170-190.
26

Xulosa
I bob uchun xulosa. Neoklassik iqtisodiy o‘sish modellarini o‘rganish
natijasida ushbu nazariyalar iqtisodiy rivojlanish jarayonlarining fundamental
asoslarini ochib berishini ko‘rish mumkin. Neoklassik yondashuv iqtisodiy
o‘sishni ishlab chiqarish omillari – kapital, ishchi kuchi va texnologik taraqqiyot
orqali izohlaydi. Ushbu modellar orasida Solou-Swan modeli asosiy o‘rin egallab,
iqtisodiy o‘sish jarayonida kapital akkumulyatsiyasi va texnologik taraqqiyotning
muhimligini ko‘rsatadi.
Neoklassik modellarning asosiy xususiyati uzoq muddatli barqaror o‘sish
holatini (Steady State) tahlil qilishdir. Ushbu kontseptsiya iqtisodiyotning doimiy
o‘sish sur’atlariga erishishi uchun jamg‘arma normalari, texnologik rivojlanish va
ishlab chiqarish samaradorligining optimal darajada bo‘lishi zarurligini ko‘rsatadi.
Shuningdek, neoklassik modellar iqtisodiy siyosat va davlat aralashuvining
o‘sish jarayoniga ta’sirini ham hisobga oladi. Solou modeli asosida iqtisodiyotning
uzoq muddatli rivojlanishi asosan texnologik taraqqiyotga bog‘liq ekani
ta’kidlanadi. Shu boisdan innovatsiyalarni rag‘batlantirish va kapital
samaradorligini oshirish o‘sishning barqarorligini ta’minlovchi asosiy omillar
sifatida qaraladi.
Umuman olganda, neoklassik o‘sish modellari iqtisodiy o‘sish jarayonlarini
chuqur tahlil qilish imkonini berib, barqaror rivojlanish uchun qanday shart-
sharoitlar zarurligini belgilaydi. Ushbu model va nazariyalarning iqtisodiy siyosat
bilan uyg‘unlashtirilishi samarali natijalarga erishishda muhim ahamiyat kasb
etadi.
II bob uchun xulosa. Neoklassik o‘sish modellarining ikkinchi bobida
texnologik taraqqiyot va jamg‘arish jarayonlarining iqtisodiy o‘sishga ta’siri
batafsil tahlil qilindi. Eksogen texnologik taraqqiyot neoklassik modellar uchun
muhim omil bo‘lib, iqtisodiy o‘sishning uzoq muddatli barqarorligini ta’minlaydi.
Innovatsiyalar va texnologik rivojlanish ishlab chiqarish samaradorligini oshirib,
kapital va ishchi kuchidan samarali foydalanishga imkon yaratadi.
27

Ramsey-Cass-Koopmans modeli iqtisodiy o‘sishda optimal jamg‘arishning
rolini ko‘rsatib, uy xo‘jaliklari va firmalarning qaror qabul qilish jarayonlariga
alohida e’tibor qaratadi. Ushbu modelda foydalilik funksiyasi asosida agentlarning
jamg‘arish va iste’mol bo‘yicha uzoq muddatli qarorlari shakllantiriladi. Optimal
jamg‘arish iqtisodiyotning doimiy o‘sish sur’atlarini ta’minlashda muhim omil
hisoblanadi.
Shuningdek, davlat siyosatining iqtisodiy o‘sishga ta’siri ham tahlil qilindi.
Soliq siyosati va davlat investitsiyalarining samarali yo‘naltirilishi ishlab chiqarish
hajmini oshirish va innovatsiyalarni rag‘batlantirishga xizmat qiladi. Hukumat
texnologik taraqqiyotga ta’sir o‘tkazish orqali iqtisodiy o‘sish sur’atlarini
tezlashtirishi mumkin.
Umuman olganda, ikkinchi bobda texnologik taraqqiyot, jamg‘arish va
davlat siyosatining neoklassik modellar doirasida iqtisodiy o‘sishga ta’siri yoritildi.
Optimal resurs taqsimoti va samarali iqtisodiy siyosat yuritish iqtisodiy o‘sishning
barqarorligini ta’minlashda muhim o‘rin tutadi.
Yakuniy xulosa. Neoklassik iqtisodiy o‘sish modellarini o‘rganish natijasida
iqtisodiy o‘sishning asosiy omillari va ularning o‘zaro bog‘liqligi chuqur tahlil
qilindi. Ushbu modellar iqtisodiyotning uzoq muddatli rivojlanishini tushuntirishda
muhim ahamiyat kasb etadi. Solou-Swan modeli va Ramsey-Cass-Koopmans
modeli orqali kapital akkumulyatsiyasi, texnologik taraqqiyot va jamg‘arishning
iqtisodiy o‘sishga ta’siri ochib berildi.
Neoklassik yondashuv iqtisodiy o‘sishning barqaror holat (Steady State)
tushunchasiga asoslanib, ishlab chiqarish omillarining samarali taqsimlanishi va
texnologik taraqqiyotning uzluksiz davom etishi iqtisodiy o‘sishning asosiy
omillari ekanini ko‘rsatadi. Jamg‘arma normalari va investitsiyalar iqtisodiyotning
uzoq muddatli o‘sish trayektoriyasini belgilaydi.
Bundan tashqari, davlat siyosati va hukumat aralashuvi iqtisodiy o‘sishning
muhim tarkibiy qismlaridan biri ekanligi ta’kidlandi. Soliq siyosati, davlat
28

investitsiyalari va innovatsion taraqqiyotni rag‘batlantirish orqali iqtisodiyot
barqaror va samarali rivojlanishi mumkin.
Umuman olganda, neoklassik o‘sish modellarining tahlili iqtisodiy
rivojlanish jarayonlarini tushunish va samarali siyosiy qarorlar qabul qilish uchun
mustahkam ilmiy asos bo‘lib xizmat qiladi. Ushbu modellar barqaror iqtisodiy
o‘sishga erishish uchun resurslarning samarali taqsimlanishi va texnologik
taraqqiyot muhim rol o‘ynashini ko‘rsatib beradi.
29

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO YXATIʻ
1. Barro R. J. Economic Growth – USA: MIT Press, 2004 – 120-135.
2. Blanchard O. Macroeconomics – USA: Pearson, 2017 – 200-215.
3. Dornbusch R. Macroeconomics – USA: McGraw-Hill, 2008 – 150-165.
4. Jones C. I. Introduction to Economic Growth – USA: Norton, 2013 – 80-95.
5. Mankiw N. G. Macroeconomics – USA: Worth Publishers, 2020 – 90-110.
6. Romer P. Endogenous Technological Change – USA: Journal of Political
Economy, 1990 – 71-102.
7. Samuelson P. A. Economics – USA: McGraw-Hill, 2010 – 300-320.
8. Solow R. M. Growth Theory – USA: Oxford University Press, 2000 – 50-
70.
9. Todaro M. P. Economic Development – USA: Pearson, 2015 – 250-275.
10. Barro R. J. Determinants of Economic Growth – USA: MIT Press, 1997 –
60-85.
11. Sala-i-Martin X. The Classical Approach to Convergence Analysis – USA:
Economic Journal, 1996 – 101-118.
12. Acemoglu D. Introduction to Modern Economic Growth – USA: Princeton
University Press, 2008 – 200-225.
13. Aghion P. Endogenous Growth Theory – USA: MIT Press, 1998 – 170-190.
14. Cass D. Optimum Growth in an Aggregative Model of Capital
Accumulation – USA: Review of Economic Studies, 1965 – 233-250.
15. Koopmans T. On the Concept of Optimal Economic Growth – USA: The
Econometric Society, 1965 – 150-170.
16. Arrow K. The Economic Implications of Learning by Doing – USA: Review
of Economic Studies, 1962 – 155-180.
17. Rebelo S. Long-Run Policy Analysis and Long-Run Growth – USA: Journal
of Political Economy, 1991 – 325-340.
30

Mavzu to`liq yoritilgan

Sotib olish